• www.arnos.gr … κλικ στη γνώση info@arnos.co.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4ο Η ΠΡΩΤΗ ΑΘΗΝΑΪΚΗ ΣΧΟΛΗ. ΡΟΜΑΝΤΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ» ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ – ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ Ποια ήταν η έως τώρα αντιµετώπιση της λογοτεχνίας, που αναπτύχθηκε µετά την ί-δρυση του ελληνικού κράτους από την ιστοριογραφία και ποια είναι τώρα;

Η ιστοριογραφία µε θέµα τη λογοτεχνία κατά την 1η πεντηκονταετία µετά την ίδρυση του

ελληνικού κράτους αντιµετώπιζε τη λογοτεχνική παραγωγή της εποχής µέσα από το πρί-

σµα ενός διπολικού σχήµατος, σύµφωνα µε το οποίο από τη µία ήταν η Επτανησιακή Σχο-

λή και από την άλλη η Παλαιά ή Πρώτη Αθηναϊκή Σχολή.

Ο όρος «Παλαιά ή Πρώτη Αθηναϊκή Σχολή» αναφέρεται στην ποίηση, κυρίως ροµαντικής

τεχνοτροπίας και καθαρεύουσας γλώσσας, που γράφτηκε στην περίοδο 1830-1880 στην

Αθήνα και τα άλλα αστικά κέντρα του ελλαδικού και «αλύτρωτου» ελληνισµού (Κωνστα-

ντινούπολη, Σµύρνη, κα). Τα νέα ερευνητικά πορίσµατα έχουν, ωστόσο, αποκαλύψει αλ-

ληλεπιδράσεις και επαφές µεταξύ των δύο παραδόσεων, που καταρρίπτουν την αντίληψη

της αρχικά υποτιθέµενης αντιθετικής τους σχέσης.

Ποια ήταν τα σηµεία στα οποία κυρίως διαφοροποιούνταν η Επτανησιακή και η Α΄ Αθηναϊκή Σχολή;

Η κύρια διαφορά των δύο σχολών ήταν ιδεολογική και έχει να κάνει µε το ρόλο, που δια-

δραµάτισαν στη σύγχρονη πολιτικοκοινωνική τους πραγµατικότητα. Στην Αθήνα η λογο-

τεχνία και ειδικά η ποίηση πρόβαλε και υπηρέτησε την εθνικοπατριωτική ιδεολογία του

µικρού ελληνικού κράτους, άξονες της οποίας ήταν η αδιάλειπτη ιστορική συνέχεια του

ελληνισµού από την αρχαιότητα µέχρι τα νεότερα χρόνια και η ανάγκη ενσωµάτωσης

των τουρκοκρατούµενων περιοχών µε ελληνικό πληθυσµό στο εθνικό κράτος. Οι περισσό-

τεροι λογοτέχνες είτε κατείχαν δηµόσια αξιώµατα, είτε ήταν καθηγητές πανεπιστηµίων,

ανέλαβαν το ρόλο προβολής της κρατούσας ιδεολογίας. Αντίθετα, η επτανησιακή λογοτε-

χνία δεν υπήρξε δέσµια κάποιας ανάλογης ιδεολογικής λειτουργίας.

Άλλωστε, στην πορεία διαφοροποιήθηκαν ακόµη περισσότερο, επειδή η αθηναϊκή λογο-

τεχνία υιοθέτησε κλασικιστικές τάσεις, ως απόρροια της ευθυγράµµισης της µε τις συντη-

ρητικές ιδεολογικές ροπές του εθνικού κράτους. Έτσι, η αθηναϊκή ή ελλαδική ποίηση της

περιόδου 1830-1880 θεωρείται όχι αµιγώς ροµαντική, αλλά κλασικοροµαντική.

Ποια υπήρξαν τα κοινά σηµεία µεταξύ Επτανησιακής και Α΄ Αθηναϊκής Σχολής;

Πέρα από τις σηµαντικές διαφορές των δύο ποιητικών παραδόσεων, υπάρχει ένα βασικό

στοιχείο, που συνέχει την ελληνική λογοτεχνική παραγωγή της περιόδου 1830-1880: η

διάδοση και εν τέλει η επικράτηση του ροµαντισµού, ως τρόπου αντίληψης της πραγµατι-

κότητας. Παρά την ποικιλοµορφία µε την οποία εκδηλώθηκε στην ευρωπαϊκή και ελληνι-

κή λογοτεχνία, γενικά βασίστηκε στη ρήξη µε τον κλασικισµό και πρόβαλε την ανάγκη

της απελευθέρωσης της φαντασίας και του συναισθήµατος, ενώ έκανε αισθητική αρχή του

• www.arnos.gr … κλικ στη γνώση info@arnos.co.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

την οριακή αναζήτηση της πρωτοτυπίας και της δηµιουργικότητας του καλλιτέχνη. Σύµ-

φωνα µε τις νεότερες θέσεις της φιλολογικής έρευνας στο διάστηµα 1830-1880 «ο επτα-

νησιακός και ο ελλαδικός ροµαντισµός αντλούν από τις ίδιες πηγές, αναφέρονται σε κοινά

πρότυπα, αποτυπώνουν οµόκεντρα συναισθήµατα».

Ποια ήταν η πορεία που ακολούθησε η λογοτεχνία από το 1830 κε από άποψη τεχνο-τροπίας και πως αυτή ερµηνεύεται;

Η λογοτεχνία αναπτύσσεται από το 1830 κε, καθότι µε την εθνική αποκατάσταση δηµι-

ουργήθηκαν κοινωνικοπολιτικές συνθήκες πρόσφορες. Η στενή της σύνδεση, ωστόσο, µε

τις µεταπτώσεις του δηµόσιου βίου και του συλλογικού συναισθήµατος, λόγω του ότι ε-

πρόκειτο για µια µικρή και ασθενική κρατική οντότητα, είχε ως αποτέλεσµα τη µετα-

στροφή από τη ρηξικέλευθη ορµή του ροµαντισµού σε µια γλωσσική και ιδεολογική συ-

ντηρητικότητα.

Ποιο λογοτεχνικό είδος αναπτύσσεται περισσότερο στα πλαίσια της Α΄ Αθηναϊκής Σχολής και γιατί;

Η ποιητική παραγωγή της περιόδου 1830-1880 είναι µεγαλύτερη από την πεζογραφική

παραγωγή της ίδιας εποχής. Αυτό οφείλεται αφενός στο ότι το οξυµένο θυµικό των Ελλή-

νων εκφραζόταν ευκολότερα µε τον ποιητικό λόγο, αφετέρου στην αντίληψη ότι η ποίη-

ση, που επικρατούσε την εποχή εκείνη, ότι η ποίηση είναι το ανώτερο λογοτεχνικό είδος.

Ποια στάδια ακολουθεί η αθηναϊκή ποίηση της περιόδου 1830-1880;

Η εξέλιξη της αθηναϊκής ποίησης µπορεί να διακριθεί σε τρεις περιόδους, από το 1830

ως το 1850, από το 1850 ως το 1870 και από το 1870 ως το 1880. Τις περιόδους αυτές ο

∆ηµαράς απέδωσε αντιστοίχως ως «εξόρµηση», «ακµή» και «παρακµή».

Ποιοι είναι οι κύριοι εκπρόσωποι και τα βασικά έργα της πρώτης περιόδου της αθη-ναϊκή λογοτεχνία;

Στην πρώτη περίοδο κυριότεροι εκπρόσωποι είναι ο Παν. Σούτσος, ο Αλ.Σούτσος, ο Αλ.

Ρίζος Ραγκαβής και ο Γ. Ζαλόκωστας. Πρόκειται για Φαναριώτες, γόνους καλώς οικογε-

νειών της Κων/λης, που µετά τις σπουδές τους στην Ευρώπη επιστρέφουν στην πολιτικά

αναγεννηµένη Ελλάδα για να επανδρώσουν και να τροφοδοτήσουν τους διάφορους το-

µείς, µεταξύ των οποίων και το χώρο των γραµµάτων, όπου θα εισάγουν το ροµαντισµό. Ο

Παναγιώτης Σούτσος εισάγει το ροµαντισµό στην Ελλάδα µε το δραµατικόν ποίηµα «Ο Οδοιπόρος» (1827) και περιλαµβάνει όλα τα ροµαντικά µοτίβο: αναγνωρίσεις, λιποθυµίες,

παραλογισµοί, οραµατισµοί, αυτοκτονίες. Το έργο έχει γνήσιο ροµαντικό πάθος, λυρική

ευγένεια και γλώσσα αρκετά θερµή και εκφραστική. Αργότερα γράφει τη «Νέα Σχολή του

Γραφοµένου Λόγου» (1853), που είναι ένα µανιφέστο του γλωσσικού εξαρχαϊσµού, το

«Λέανδρο» (1830 – 1840), µυθιστόρηµα που είναι επηρεασµένο στην (επιστολική) µορφή

από αντίστοιχο έργο του Foscolo, και µια ποιητική συλλογή, την «Κιθάρα» (1835), όπου

περιλαµβάνονται ποιήµατα ερωτικά, «βακχικά», πολιτικά και πατριωτικά – σατιρικά. Ο

Αλέξανδρος Σούτσος είναι περισσότερο δηµοσιογράφος – ποιητής, συµµετέχει έντονα

• www.arnos.gr … κλικ στη γνώση info@arnos.co.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

στην πολιτική κονίστρα και ζει µια ζωή τρικυµισµένη. Έγραψε ποίηση πολιτική – σατιρι-

κή («Σάτυρες», 1827, «Πανόραµα της Ελλάδος», 1833), ροµαντικά («Ο Περιπλανώµε-

νος», 1839), πατριωτικά («Η Τουρκοµάχος Ελλάς», 1850), κωµικά («Ο Άσωτος», 1830)

και ένα πεζό («Ο Εξόριστος», 1835). Ο Ραγκαβής ανέπτυξε πολύπλευρη δράση, πνευµατι-

κή, εκπαιδευτική, διοικητική και πολιτική. Το πρώτο του ποίηµα ήταν «ο ∆ήµος και η Ε-

λένη» (1831), µε ροµαντική υφή, επιφανειακά λαϊκό χρώµα, γλώσσα τεχνητή δηµοτική. Η

πρώτη του ποιητική συλλογή «∆ιάφορα ποιήµατα» (1837) περιλαµβάνει έργα ροµαντικά

στην καθαρεύουσα και κάποια σε µια λόγια δηµοτική. Με το πέρασµα των χρόνων - όπως

όλοι αυτοί οι πρώτοι ροµαντικοί – γράφει σε µια εξαιρετικά αρχαΐζουσα (π.χ. «Ο ∆ιονύ-

σου πλους», 1864). Τα «Φιλολογικά Άπαντά» του περιλαµβάνονται σε 19 τόµους που εξέ-

δωσε ο ίδιος. Ο Ζαλόκωστας είναι η πιο χαρακτηριστική περίπτωση αντιπαλότητας της

καθαρεύουσας µε τη δηµοτική, της επικής και της λυρικής ποίησης, καθώς γράφει και τα

δύο θέµατα και στις δύο γλώσσες. Πιο επιτυχηµένα είναι τα λυρικά του ποιήµατα, τα ο-

ποία αναπτύσσονται σε τετράστιχες στροφές, που αποτελούνται από έναν δεκαπεντασύλ-

λαβο και 3 µικρότερους στίχους. Αυτό το µετρικό σχήµα, όπως και η χρήση της δηµοτι-

κής, τον φέρνουν πιο κοντά στην επτανησιακή ποίηση.

Το έργο µε το οποίο εισάγεται το νέο τεχνοτροπικό ρεύµα είναι ο Οδοιπόρος, του Παν.

Σούτσου, θεατρικό ποίηµα, που αναφέρεται στην περιπετειώδη ιστορία δύο ερωτευµένων

νέων, του διαρκώς περιπλανώµενου Οδοιπόρου και της Ραλλούς, που µετά από πολλές

παρεξηγήσεις, οδηγούνται στο θάνατο . Το έργο γνώρισε αλλεπάλληλες επεξεργασίες, αλ-

λά στην πρώτη του έκδοση (1831) βρίσκεται αρκετά κοντά στην οµιλουµένη. Στην ίδια

αυτή περίοδο (1831) ανήκει το εκτενές αφηγηµατικό ποίηµα του Αλ.ρ. Ραγκαβή ∆ήµος και

Ελένη, που αναφέρεται στην ερωτική ιστορία ενός κλέφτη στη διάρκεια της Τουρκοκρατί-

ας. Και εδώ ο έρωτας έχει τραγικό τέλος, καθώς, έπειτα από πολλές περιπέτειες, οι δύο

νέοι ανακαλύπτουν ότι είναι αδέλφια και πεθαίνουν. Επιδράσεις από το δηµοτικό τραγούδι

συνιστούν τα ονόµατα των ηρώων, η µετρική µορφή του έργου (δεκαπεντασύλλαβος) και

κάποια στοιχεί από τη γλώσσα και την έκφραση.

Ποια είναι τα βασικά χαρακτηριστικά της δεύτερης περιόδου της αθηναϊκής λογοτε-χνικής παραγωγής;

Στη δεύτερη περίοδο παγιώνονται τα χαρακτηριστικά του αθηναϊκού ροµαντισµού. Η λυ-

ρική ποίηση αξιοποιεί τα θέµατα και το ύφος της παλαιότερης φαναριώτικης ποίησης και

του δηµοτικού τραγουδιού, συγχρονίζεται, όµως, παράλληλα µε το νέο ροµαντικό πνεύµα.

Στη θεµατική κυριαρχεί το έντονο συναίσθηµα, η άδολη αγάπη των γυναικών, η ερωτική

µελαγχολία των ανδρών, η απαισιόδοξη διάθεση, που φθάνει µέχρι την απόγνωση ή και

την αυτοκτονία, η επιθυµία για αποµόνωση, η τάση για φυγή και περιπλάνηση, η φυσιολα-

τρία, η φιλοπατρία (σε συνδυασµό µε τη θρησκευτική πίστη), οι διαρκείς µεταβολές της

τύχης. Τα έργα πατριωτικής θεµατικής αναφέρονται κυρίως σε σχετικά πρόσφατα ιστορι-

κά γεγονότα, όπως η Επανάσταση, οι συγκρούσεις µε τον Αλή Πασά και οι ρωσοτουρκικοί

πόλεµοι. Σε αυτά συχνά απαντάται το θέµα της σύγκρισης ανάµεσα στους σύγχρονους

Έλληνες και τους αρχαίους προγόνους τους, από την οποία άλλοτε επαινούνται οι πρώτοι,

µε τη λογική ότι η σύγχρονη Ελλάδα έχει αναγεννηθεί πάνω στις βάσεις του ένδοξου πα-

ρελθόντος της, και άλλοτε οι δεύτεροι, που προβάλλονται ως ανυπέρβλητοι, ενώ εκφράζε-

ται το ροµαντικό αίσθηµα της πτώσης του ιδανικού.

Παράλληλα µε τη λυρική και την πατριωτική ποίηση αναπτύχθηκε και η σατιρική, µε κύ-

ριο εκφραστή τον Αλ. Σούτσο. Η καλλιέργεια της οφείλεται στην «ανικανοποίητη, εν µέ-

• www.arnos.gr … κλικ στη γνώση info@arnos.co.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

ρει µάλιστα την υποφώσκουσα αντίθεση κι εξέγερση του καλλιτέχνη ενάντια στον πολιτι-

κοκοινωνικό του περίγυρο, αλλά και στην επιθυµία των λογοτεχνών να παρέµβουν δρα-

στικά στα πολιτικοκοινωνικά δρώµενα της εποχής του, ασκώντας οξεία κριτική σε πρό-

σωπα και θεσµούς.

Με την πάροδο του καιρού καθιερώνεται η κλασικιστική ροπή προς την καθαρεύουσα.

Επίσης κλασικιστικό υπόβαθρο έχει η τάση για αναβίωση των αρχαίων µέτρων, δηλαδή

για τη δηµιουργία νεοελληνικών στίχων και στροφών βασισµένων στην τονική παραλλαγή

αρχαιοελληνικών προσωδιακών σχηµάτων, η οποία ξεκίνησε από το Ραγκαβή.

Οι κυριότεροι ποιητές της περιόδου αυτής, της ακµής, υπήρξαν ο Θεόδωρος Ορφανίδης, ο

Ηλίας Τανταλίδης, ο Ιωάννης Καρασούτσας και ο ∆ηµοσθένης Βαλαβάνης. Ο Ορφανίδης

συµµετέχει σε ποιητικούς διαγωνισµούς µε ποιήµατα σατιρικά και επικολυρικά («Ο Άπα-

τρις», «Χίος ∆ούλη», «Άγιος Μηνάς») κατά το πρότυπο του Αλέξανδρου Σούτσου. Πιο

αξιόλογο από αυτά είναι το εκτενές (3000 δεκαπεντασύλλαβοι στίχοι) σατιρικό «Τίρι –

Λίρι» ή «Το κυνηγέσιον εν νήσω Σύρω ποίηµα ηρωικοκωµικόν», µε γνήσια σατιρική διά-

θεση, πολλά κωµικά ευρήµατα και εύστοχες αιχµές κατά της ερασµιακής προφοράς, του

µισελληνισµού του Edmond About , κ.α. Ο Καρασούτσας εξέδωσε 2 ποιητικές συλλογές,

όπου ακολουθεί την ποίηση του Ραγκαβή, πιο αξιόλογες, ωστόσο, είναι οι συλλογές «Εω-

θιναί µελωδίαι» (1846) και «Βάρβιτος» (1860). Η ποίησή του δείχνει γνήσιο λυρισµό, συ-

γκρατηµένο ροµαντισµό, ενώ η απαισιοδοξία του µετριάζεται από τις αναφορές στη φύση.

Ο Βαλαβάνης έγραψε λιγοστά ποιήµατα που εκδόθηκαν σε περιοδικά και ανθολογίες της

εποχής. Χαρακτηριστικά της ποίησης του είναι η καλλιτεχνικά επεξεργασµένη γλώσσα

του και το γεγονός ότι αντλεί γλωσσικά και θεµατικά στοιχεία από τη δηµοτική και πιο

συγκεκριµένα από τα τραγούδια της πελοποννησιακής υπαίθρου.

Ποια ήταν η λειτουργία των ποιητικών διαγωνισµών στην περίοδο ακµής της σχολής;

Στα πλαίσια της περιόδου ακµής της Α΄ Αθηναϊκής Σχολής βρίσκονται σε ισχύ 2 ποιητι-

κοί διαγωνισµοί: ο Ράλλειος (1851-1860), που θέσπισε ο Σ. Ράλλης και ο Βουτσιναίος

(1862-1877), που θέσπισε ο Ι. Βουτσινάς, πλούσιοι έµποροι, οι οποίοι ανέλαβαν το ρόλο

του αγωνοθέτη, θέσπισαν τους όρους διεξαγωγής και όρισαν το ποσό των επάθλων. Ο

πρώτος διαγωνισµός διατεινόταν ότι πρόσβλεπε στην καλλιέργεια της ποίησης και της ελ-

ληνικής γλώσσας – της αρχαϊζουσας. Αρχικά ο διαγωνισµός ήταν ενιαίος, δηλ περιλάµβα-

νε λυρικά, επικά και δραµατικά ποιήµατα, αλλά αργότερα ο Βουτσιναίος διακρίθηκε σε

τµήµατα ανάλογα προς το κάθε ποιητικό είδος. Η τελετή σε όλα της τα στάδια αποτελούσε

κεντρικό θέµα της πνευµατικής ζωής του τόπου.

Η λειτουργία των διαγωνισµών είχε ως αποτέλεσµα να αυξηθεί ποσοτικά η ποιητική πα-

ραγωγή, ενώ το γεγονός ότι η κριτική επιτροπή στελεχωνόταν από πανεπιστηµιακούς κα-

θηγητές, επηρέασε ποικιλότροπα την πνευµατική ζωή του τόπου. Ανάµεσα στους εισηγη-

τές και τους κριτές συγκαταλέγονται µεγάλα ονόµατα της ελληνικής γραµµατολογίας, ό-

πως ο Α.Ρ. Ραγκαβής, ο Στ. Κουµανούδης, ο Κ. Παπαρρηγόπουλος, κα. Τα κείµενα των 25

εκθέσεων και κρίσεων δηµοσιεύτηκαν στο περιοδικό Πανδώρα ή εκδόθηκαν αυτοτελώς.

Ποια ήταν τα σηµεία στα οποία κυρίως άσκησαν επιρροή οι ποιητικοί διαγωνισµοί;

Οι ποιητικοί διαγωνισµοί οδήγησαν στο σχηµατισµό και στην προβολή των κυρίαρχων

αντιλήψεων στα πνευµατικά ζητήµατα. Εν πρώτοις, συνέβαλαν καθοριστικά στην επικρά-

τηση της αρχαϊζουσας γλώσσας: ειδικά ο Ράλλειος διαγωνισµός απαγόρευσε από το 1852

• www.arnos.gr … κλικ στη γνώση info@arnos.co.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

κε τη υποβολή ποιηµάτων, που ήταν γραµµένα στη δηµοτική, ώστε να προσανατολίσει

στη συγκρότηση µιας κοινής ποιητικής γλώσσας, συγγενούς µε την αρχαία ελληνική. Τη

θέση αυτή, τη βαθµιαία αναβίωση της αρχαίας ελληνικής, υποστήριξε και θεωρητικά ο

Παν. Σούτσος, µε το γλωσσικό του µανιφέστο Νέα Σχολή του Γραφοµένου λόγου ή ανά-

στασις της αρχαίας ελληνικής εννοούµένης υπό πάντων. Η θέση αυτή εδραιώθηκε ειδικά

κατά την περίοδο 1830-1880, οπότε η κλασική αρχαιότητα καθιερώθηκε ως το απαράµιλ-

λο πρότυπο και µέτρο σύγκρισης κάθε πνευµατικής δραστηριότητας.

Έπειτα, οι ποιητικοί διαγωνισµοί συνέβαλαν στη διαµόρφωση της τεχνοτροπίας της ποιη-

τικής παραγωγής. Οι εισηγητές των διαγωνισµών αντιµετώπιζαν αρνητικά τις ακρότητες

του ροµαντισµού, τον οποίο γενικά θεωρούσαν ως ξενόφερτο και επικίνδυνο για τα ελλη-

νικά χρηστά ήθη, ενώ υποστήριζαν το αρχαιοπρεπή κλασικισµό. Τεκµήρια υποστήριξης

του κλασικισµού αποτελούν οι αρχές που είχαν θέσει οι κριτές (διάκριση των ποιητικών

ειδών, χρήση αρχαιοπρεπών µετρών ανάλογα προς το είδος, προβολή ηθικών αξιών µέσα

από τα έργα, κλπ), αλλά και από την επιβολή της λόγιας, αρχαϊστικής γλώσσας ως ποιητι-

κής.

Η µεταστροφή άρχισε να σηµειώνεται ή πάντως να διαφαίνεται, όταν στο Βουτσιναίο δια-

γωνισµό επιτράπηκε η υποβολή ποιηµάτων γραµµένων στη δηµοτική, ενώ προς αυτή την

κατεύθυνση στρέφονται σταδιακά και οι κρίσεις και οι βραβεύσεις. Αντίστοιχη στροφή

σηµειώνεται σε επίπεδο ειδολογικό, καθώς από το λυρικό, η ποιητική παραγωγή στρέφεται

στο επικό και στο δραµατικό είδος. Έτσι, οι διαγωνισµοί συνέβαλαν ώστε στην περίοδο

1850-1870 η ποίηση να έχει ως χαρακτηριστικά της θεµατικής της την αρχαιολατρία, την

πατριδολατρία και το ρητορισµό, και της µορφολογίας την αναβίωση των αρχαίων µέ-

τρων.

Ποια είναι τα βασικά χαρακτηριστικά της τρίτης περιόδου της αθηναϊκής λογοτεχνι-κής παραγωγής και ποιοί οι κυριότεροι εκπρόσωποι; Μέσα στη δεκαετία 1870-1880 η ροµαντική ποίηση επιδεικνύει ολοένα και περισσότερο

στοιχεία υπερβολής, µε χαρακτηριστική την τάση της θεµατικής για πενθισµό και πεισιθά-

νατη διάθεση, που φτάνει ως τη θανατολαγνεία. Στη γενιά αυτή ανήκουν ο ∆. Παπαρρη-

γόπουλος (Ποιήσεις, 1867 «Ο φανός του κοιµητηρίου»), ο Σπ. Βασιλειάδης και ο µακρο-

βιότερος Αχ. Παράσχος, που υπήρξε ο χαρακτηριστικότερος εκφραστής του εκφυλισµού

της αθηναϊκής ποίησης. Ο Παπαρρηγόπουλος έγραψε µελέτες και φιλοσοφικά δοκίµια,

όπου διαφαίνεται η ανήσυχη και επαναστατική φύση του. Έγραψε αρκετά πεζά κα πολλά

επικολυρικά ποιήµατα, χαρακτηριστικά των οποίων είναι ένα έντονο αίσθηµα απαισιοδο-

ξίας, ένα παράπονο, µια διαµαρτυρία, που φτάνει στα όρια του µίσους. Ο Παλαµάς θεωρεί

κύρια αρετή του ποιητή την έντονη και επίµονη «πεισιθάνατη ψύχωσή» του ποιητή – που

όχι τυχαία θεωρείται άλλωστε πρόδροµος του Καρυωτάκη. Ο Βασιλειάδης έγραψε ποιητι-

κές συλλογές που διακρίθηκαν σε ποιητικούς διαγωνισµούς. Η ποίηση του είναι αυθόρµη-

τη, αλλά ρηχή και κλίνει προς την κενολόγο ρητορεία και την υπερβολή. Ακόµα έγραψε

έµµετρα και πεζά, από τα οποία πιο αξιόλογο είναι η «Γαλάτεια», που εκµεταλλεύεται τον

αρχαίο µύθο του Πυγµαλίωνα, αλλά εµπνέεται και από τη δηµοτική παράδοση. Ο Παρά-

σχος γνώρισε ιδιαίτερες τιµές στην εποχή του. Το σύνολο των ποιηµάτων του συγκεντρώ-

νεται σε 3 τόµους (1881), όπου ο ποιητής κάνει την ειδολογική κατάταξη σε ποιήµατα επι-

κά, πατριωτικά – ελεγειακά και ερωτικά. Χαρακτηριστικά της ποίησης του: κοινοί τόποι,

αφόρητες επαναλήψεις, στίχος εύκολος και αφρόντιστος, γλώσσα ατηµέλητη, καθαρεύου-

σα γεµάτη στόµφο και ρητορεία, δηµοτική πλατειάζουσα.

• www.arnos.gr … κλικ στη γνώση info@arnos.co.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

Στο µεταβατικό στάδιο µεταξύ της αθηναϊκής ροµαντικής σχολής και της γενιάς του 1880

στάθηκαν οι Γ. Βιζυηνός, Αρ. Προβελέγγιος και Ι. Παπαδιαµαντόπουλος.

Ποιες κατευθύνσεις προσλαµβάνει η πεζογραφική παραγωγή της περιόδου 1830-1880;

Μέχρι πρόσφατα (-1980) υπήρχε η εικόνα ότι η πεζογραφική παραγωγή της περιόδου

1830-1880 διακρινόταν από µονοµέρεια: α) θεµατική, β) ειδολογική (ότι δηλ κυρίαρχο και

σχεδόν αποκλειστικό είδος ήταν το ιστορικό µυθιστόρηµα) και γ) γλωσσική (ότι όλη η πε-

ζογραφική παραγωγή της εποχής ήταν γραµµένη στην καθαρεύουσα). Νεότερες µελέτες

έχουν οδηγήσει στην αναθεώρηση των απόψεων αυτών, καθώς επισηµάνθηκε ότι υπάρ-

χουν διάφορες γλωσσικές εκφράσεις, που φτάνουν µέχρι και τη διείσδυση του προφορικού

λόγου (κυρίως στα διαλογικά µέρη), καθώς και ότι θεµατικά και ειδολογικά υπάρχει µια

ποικιλοµορφία.

Ποια είναι η θεµατική των πεζογραφηµάτων της περιόδου 1830-1880; Αναφέρετε χα-ρακτηριστικά έργα.

Βασικός θεµατικός άξονας των ροµαντικών πεζογραφηµάτων είναι ο έρωτας, οι ερωτικές

περιπέτειες (όπως υποστήριζε και ο Κοραής), τα ερωτικά πάθη, οι ερωτικές ιστορίες, που

κατά κανόνα έχουν οδυνηρό τέλος. Χρονικά τα έργα τοποθετούνται είτε στη σύγχρονη ελ-

ληνική πραγµατικότητα, είτε στο ιστορικό παρελθόν, ενώ γεωγραφικά στις µακρινές περι-

οχές της Ευρώπης, της Ανατολής και της Αµερικής.

Χαρακτηριστικά της θεµατικής αυτής έργα είναι:

• Ο Λέανδρος (1834) του Παν. Σούτσου

• Ο εξόριστος του 1831 (1835) του Αλ. Σούτσου

• Η ορφανή της Χίου (1839) του Ι.Γ. Πιτσιπιού

• Ο ζωγράφος (1842) του Γρ. Παλαιολόγου

• Ο αυθέντης του Μορέως και ο Συµβολαιογράφος (1850) του Αλ. Ρ. Ραγκαβή

• Θάνος Βλέκας (1855-1856) του Π. Καλλιγά

• Η ηρωίς της ελληνικής επαναστάσεως (1861) του Στ. Ξένου, κα

Κάποτε η ερωτική θεµατική διαπλέκεται µε θέµατα της πατρίδας και της πολιτικής.

Από τα λίγα πεζά της εποχής που διαφοροποιείται θεµατικά είναι η Στρατιωτική ζωή εν

Ελλάδι (1870), αγνώστου συγγραφέως (πιθανόν του Χαρ. ∆ηµόπουλου), όπου ο πρωταγω-

νιστής µε σατιρική διάθεση αφηγείται τις αναµνήσεις του από τη στρατιωτική του θητεία.

Η αφηγηµατική πεζογραφία της περιόδου ακολούθησε 2 βασικές τάσεις, µια κριτική – σα-

τιρική και µια ιδεαλιστική – ηθική. Ο Λέανδρος συνδυάζει και τις δύο . Έργα που κλίνουν

περισσότερο προς την πρώτη, τη σατιρική είναι Ο εξόριστος του 1831 (1835) του Αλ.

Σούτσου, Ο πολυπαθής και Ο ζωγράφος(1842) του Γρ. Παλαιολόγου, Ο πίθηκος Ξουθ

(1848) του Πιτσιπού, εν µέρει ο Θάνος Βλέκας (1855-1856) του Π. Καλλιγά και η Πάπισ-

σα Ιωάννα (1866) του Εµ. Ροϊδη και η Στρατιωτική ζωή εν Ελλάδι (1870), ενώ προς τη

δεύτερη, την ιδεαλιστική –ηθική Η ορφανή της Χίου (1839) του Ι.Γ. Πιτσιπιού, εν µέρει ο

Θάνος Βλέκας (1855-1856) του Π. Καλλιγά και µια σειρά ιστορικών µυθιστορηµάτων κυ-

ρίως του Στ. Ξένου και του Κ. Ράµφου.

• www.arnos.gr … κλικ στη γνώση info@arnos.co.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

Ποια η συµβολή της παράδοσης του ∆ιαφωτισµού στην πεζογραφική παραγωγή της Α΄ Αθηναϊκής Σχολής;

Η δεκαετία του 1830 είναι µεταβατική, καθότι σε αυτή επιβιώνει ακόµη η παράδοση της

λογοτεχνίας του ∆ιαφωτισµού, χαρακτηριστικά της οποίας είναι η καλλιέργεια της φιλο-

σοφικής σάτιρας, τα αφηγήµατα ηθών µε διδακτική πρόθεση και η αναβίωση του αρχαι-

οελληνικού µυθιστορήµατος. Την παράδοση της φιλοσοφικής σάτιρας και του έργου του

Βολταίρου συνεχίζουν τα διηγήµατα του Π. Σούτσου Τρισχιλιόπηχος και Αποµνηµονεύµα-

τα ενός Ψιττακού (1833). Μυθιστορήµατα µε διδακτική πρόθεση µπορούν να θεωρηθούν

το πικαρικό Ο πολυπαθής του Παλαιολόγου, ο Ζωγράφος του ιδίου, και ο Πίθηκος Ξουθ

του Πιτσιπιού, που περιγράφουν ανθρώπινους χαρακτήρες και συµπεριφορές. Στοιχεία

από το αρχαίο ελληνικό και το βυζαντινό µυθιστόρηµα απαντώνται στην Ορφανή της Χίου

του Πιτσιπιού, ενώ και η αντιεκκλησιαστική σάτιρα Πάπισσα Ιωάννα του Ροΐδη ή κάποια

αρχαιόθεµα λογοτεχνικά έργα της δεκαετίας του 1860 δείχνουν ότι η παράδοση του ∆ια-

φωτισµού δεν έσβησε ουσιαστικά ποτέ.

Ποια είναι η σχέση µυθιστορίας και µυθιστορήµατος στην περίοδο της Α΄ Αθηναϊκής σχολής; Τα πεζογραφήµατα της περιόδου 1830-1880 δείχνουν µια τάση από τη µυθιστορία προς το

µυθιστόρηµα.

Η µυθιστορία συνδέεται θεµατικά µε το αρχαιοελληνικό µυθιστόρηµα, το ερωτικό δηλαδή

ειδύλλιο δύο εραστών, που αντιµετωπίζουν δυσκολίες , ώσπου να ενωθούν. Στις µυθιστο-

ρίες κεντρικό θέµα είναι µια ιστορία αγάπης και σκοπός η τέρψη αλλά και η διδαχή – γι΄

αυτό και η µυθιστορία τείνει προς την εξιδανίκευση.

Το µυθιστόρηµα, αντίθετα, είναι πιο ρεαλιστικό και ενέχει µια κριτική διάθεση προς την

κοινωνία, µέσα από την οποία παράγεται και την οποία περιγράφει. Θεωρείται, έτσι, ότι το

νεοελληνικό µυθιστόρηµα εµφανίζεται γύρω στο 1850, ενώ όσα γράφτηκαν πιο πριν πλη-

σιάζουν περισσότερο τη µυθιστορία (Τζιόβας). Ενδεικτικά παραδείγµατα: η Ορφανή της

Χίου (1839) του Πιτσιπιού πλησιάζει περισσότερο τη µυθιστορία, ενώ ο Πίθηκος Ξουθ

(1848) του ιδίου, το µυθιστόρηµα. Κάποια άλλα έργα βρίσκονται στο µεταίχµιο, πχ ο Ζω-

γράφος του Παλαιολόγου, που συµπλέκει στοιχεία της µυθιστορίας (ο έρωτας του Φιλά-

ρετου και της Χαρίκλειας), µε άλλα του µυθιστορήµατος (η επικριτική διάθεση µε την ο-

ποία αντιµετωπίζεται η αθηναϊκή κοινωνία του νεοσύστατου κράτους).

Πότε και πως εµφανίζεται ο ροµαντισµός στην πεζογραφική παραγωγή της Α΄ Αθη-ναϊκής σχολής;

Στις ιστορίες της νεοελληνικής λογοτεχνίας έχει καθιερωθεί να αναφέρεται ως έργο δηλω-

τικό της εµφάνισης του ροµαντισµού στην πεζογραφία µε το επιστολικό µυθιστόρηµα του

Π. Σούτσου Ο Λέανδρος (1834), καθώς πληροί τα βασικά ροµαντικά µοτίβο: διαπλοκή

ερωτικών προβληµάτων µε πολιτικό προβληµατισµό, διχασµό του κεντρικού ήρωα, έντονη

διείσδυση του αυτοβιογραφικού στοιχείου στη θεµατική, αυτοκτονία, περιπλάνηση, αντί-

θεση πόλης – κοινωνίας – πολιτισµού και φύσης (Βελουδής), κα.

Όταν αναφέρουµε ότι τα έργα της εποχής 1830-1880 είναι ροµαντικά, εννοούµε ότι δια-

κρίνονται για µια ιδιότυπη αντίληψη της πραγµατικότητας. Επίγνωση και ενσωµάτωση

των στοιχείων της πραγµατικότητας υπάρχει, όπως επίσης και αληθοφάνεια των έργων,

• www.arnos.gr … κλικ στη γνώση info@arnos.co.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

αλλά είναι διαφορετικός ο τρόπος µε τον οποίο γίνεται αντιληπτή η πραγµατικότητα και

αυτό φαίνεται στη διαχείριση των αισθηµάτων, στην τροπή και εξέλιξη, που δίνεται στις

αντιδράσεις των ηρώων, στο ύφος των κειµένων, που διακρίνεται από ρητορεία, υπερβολή

και στόµφο, κα.

Ποια είναι η εξέλιξη του ιστορικού µυθιστορήµατος στα πλαίσια της Α΄ Αθηναϊκής Σχολής και που οφείλεται αυτή;

Το ιστορικό µυθιστόρηµα, που έχει ως χαρακτηριστικό την αναφορά της θεµατικής σε ένα

µακρινό ιστορικό παρελθόν, προέκυψε µέσα από τον ευρωπαϊκό ροµαντισµό. Στη νεοελ-

ληνική λογοτεχνία πρωτοεµφανίζεται γύρω στα 1850 µε τον Αυθέντη του Μορέως του Αλ.

Ρ. Ραγκαβή, που αναφέρεται στα γεγονότα που συνέβησαν επί Φραγκοκρατίας στην

Πελ/σο. Άλλα ιστορικά µυθιστορήµατα είναι τα Ιστορικά σκηνογραφήµατα (1860) και οι

Κρητικοί Γάµοι (1871) του Σπ. Ζαµπέλιου, που αναφέρεται στην περίοδο της Ενετοκρατί-

ας στην Κρήτη. Από την περίοδο της Οθωµανοκρατίας, τη δράση του Αλή Πασά και την

Επανάσταση αντλεί τη θεµατική του ο Στ. Ξένος (Η ηρωίς της ελληνικής επαναστάσεως)

και ο Κων. Ράµφος (Κατσαντώνης, 1862, Αι τελευταίαι ηµέραι του Αλή Πασά, 1862).

Αυτά τα έργα εντάσσονται στο γενικότερο κλίµα «ανακάλυψης» και αξιοποίησης της ελ-

ληνικής ιστορίας ως πηγή έµπνευσης, κατά τις υποδείξεις της κριτικής της εποχής προκει-

µένου για την αντιµετώπιση της διάδοσης του µεταφρασµένου (γαλλικού κυρίως) µυθι-

στορήµατος. Επιπλέον, η επιλογή αναφοράς της θεµατικής στην περίοδο της Οθωµανο-

κρατίας είχε να κάνει και µε το ζωντανό όραµα της Μεγάλης Ιδέας και το ζήτηµα των α-

λύτρωτων περιοχών. Κι ακόµη, την εποχή αυτή γεννάται στην Ελλάδα η επιστήµη της Ι-

στοριογραφίας (Παπαρρηγόπουλος, Ιστορία του ελληνικού έθνους), οπότε τα ιστορικά µυ-

θιστορήµατα συνιστούσαν έναν πιο ελκυστικό για το λαϊκό κοινό τρόπο προβολής της

νεοελληνικής ιστορίας. Ενίοτε είναι αφορµή για το συγγραφέα να σχολιάσει αλληγορικά

τη σύγχρονη πολιτική πραγµατικότητα (Ραγκαβής, Αυθέντης του Μορέως).

Το πιο σηµαντικό έργο της πεζογραφίας του αθηναϊκού ροµαντισµού είναι η Πάπισσα Ι-

ωάννα του Εµµ. Ροΐδη, που έχει µεν τα εξωτερικά γνωρίσµατα του ιστορικού µυθιστορή-

µατος (9ος αιµΧ, θεµατική από την απόκρυφη παράδοση της Καθολικής Εκκλησίας, ταξί-

δια της ηρωίδας σε διάφορες χώρες), αλλά η οπτική του συγγραφέα είναι σατιρική και

στρέφεται κατά της Εκκλησίας, ενώ ταυτόχρονα παρωδούνται τα βασικά χαρακτηριστικά

του ιστορικού µυθιστορήµατος. Άλλωστε, το γεγονός ότι τοποθετεί το έργο στο Μεσαίωνα

(«Μεσαιωνική µελέτη»), αλλά όχι στο Βυζάντιο, συνιστά υπονόµευση της κυρίαρχης α-

ντίληψης για το Βυζάντιο και το χριστιανισµό ως βασικούς διαµορφωτές της φυσιογνωµί-

ας του ελληνικού έθνους.

Ο Λουκής Λάρας (1879) του ∆ηµ. Βικέλα διαφοροποιείται στο χειρισµό του ιστορικού του

υλικού, καθώς τα γεγονότα προσεγγίζονται περισσότερο «γειωµένα», προοιωνίζοντας έτσι

την πεζογραφία της επερχόµενης γενιάς του 1880.

Τι ήταν τα ξενόθεµα αφηγήµατα και ποια η λειτουργία τους; Τα ξενόθεµα αφηγήµατα ήταν κυρίως διηγήµατα, που παρουσίαζαν όψεις της δυτικοευ-

ρωπαϊκής αστικής ζωής ή από πρωτόγονες κοινωνικές µορφές σε Ανατολή, Αφρική, κα. Η

κατηγορία των έργων αυτών άνθησε γύρω στο 1850 και πιο παραγωγικός εκπρόσωπός

τους υπήρξε ο Α.Ρ. Ραγκαβής. Η έρευνα και η κριτική τα είχε µέχρι πρόσφατα παραγνω-

ρίσει ή και καταδικάσει, µε το σκεπτικό ότι αποµάκρυναν τον Έλληνα αναγνώστη από τα

• www.arnos.gr … κλικ στη γνώση info@arnos.co.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

προβλήµατα της καθηµερινότητάς τους, αλλά σύγχρονες έρευνες ανέδειξαν τον αλληγορι-

κό ή παραβολικό τρόπο τους να περιγράφουν την ελληνική πολιτική και κοινωνική πραγ-

µατικότητα.

Τι ήταν τα απόκρυφα

Ήταν πεζογραφήµατα και συγκεκριµένα αστικά µυθιστορήµατα µυστηρίου, που απευθύ-

νονταν σε λαϊκό κοινό, αναδείκνυαν κρυµµένες, σκοτεινές όψεις της ζωής στα αστικά κέ-

ντρα, αποκάλυπταν την αθλιότητα των µεγάλων πόλεων και της ζωής των χαµηλών κοι-

νωνικών στρωµάτων και πρόβαλαν την ανάγκη βελτίωσης των συνθηκών ζωής τους. Πρό-

τυπά τους ήταν κάποια αντίστοιχα γαλλικά (Sue, Τα µυστήρια των Παρισίων) και αγγλικά

(Reynolds, Τα µυστήρια της αυλής του Λονδίνου) µυθιστορήµατα. Το πιο διαδεδοµένο ελ-

ληνικό έργο αυτής της κατηγορίας ήταν το εξάτοµο Απόκρυφα Κωνσταντινουπόλεως

(1868) του Χριστοφ. Σαµαρτσίδη.

Ποια ήταν η ιδεολογική λειτουργία της πεζογραφίας;

Η βασική λειτουργία της πεζογραφίας αυτήν την περίοδο ήταν ο συνδυασµός της ηθικής

ωφέλειας µε την τέρψη του αναγνώστη (utile et dulce), δηλ παρουσιάζονται µέσα από τη

θεµατική τα πιο βασικά ζητήµατα του ιδιωτικού και δηµόσιου βίου (ερωτικά, πατριωτικά,

κλπ) και παρουσιάζονται παραδειγµατικές υποδείξεις ως προς τη διαχείρισή τους. Απώτε-

ρος στόχος είναι η ιδεολογική διαµόρφωση του κοινωνικού παρόντος (Καγιαλής), είναι

«πεζογραφία καταστατικού χαρακτήρα» είναι «παραβολικού τύπου · πρόκειται για διδα-

κτικούς µύθους, προτρεπτικού ή αποτρεπτικού χαρακτήρα , που σκοπεύουν στο θεµελιώ-

δες ζητούµενο της εποχής: την οικοδόµηση του έθνους στο πλαίσιο του αστικού κράτους»,

«αξιοποιώντας στερεότυπα ροµαντικά µοτίβα, προβάλλει πρότυπα κοινωνικής οργάνωσης

και ηθικής συµπεριφοράς, µε στόχο την υπόταξη των ατοµικών συµφερόντων στο συλλο-

γικό – εθνικό συµφέρον». Η ίδια δυνατότητα, της αντιµετώπισης ως κειµένων ιδεολογικής

και πολιτικής διαµόρφωσης, προσφέρεται και σε ιστορικά µυθιστορήµατα (Αυθέντης του

Μορέως), σε κείµενα κοινωνικής κριτικής και ερωτικής µυθιστορίας (Θάνος Βλέκας), σε

ξενόθεµα διηγήµατα (Γλουµυµάουθ, η Ευδαίµων οικογένεια), κα. Η νέα αυτή οπτική οδή-

γησε στην επανάγνωση ορισµένων έργων, πχ ο Θάνος Βλέκας του Π. Καλλιγά δεν ασκεί

µόνο κριτική της πολιτικής διοίκησης της χώρας στηλιτεύοντας την εγκατάλειψη της ε-

παρχίας και την εκµετάλλευση των χωρικών, δηλ δεν είναι τόσο «κοινωνική καταγγελία»,

αλλά περισσότερο «πολιτικό δράµα», αλληγορική αφήγηση, που προειδοποιεί τους αστούς

αναγνώστες για τις επιπτώσεις της εγκατάλειψης και καταπίεσης των αγροτών και προ-

βάλλει το ιδανικό της εθνικής οµοψυχίας όλων των κοινωνικών τάξεων.