ΝΕΟΤΕΡΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ (19ος & 20ος ΑΙΩ.)

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4ο

Α’ ΑΘΗΝΑΪΚΗ ΣΧΟΛΗ.

ΡΟΜΑΝΤΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ (1830-1880)

ΕΝΝΟΙΕΣ - ΚΛΕΙΔΙΑ:

Κλασικορομαντισμός : Ενώ η αθηναϊκή λογοτεχνία εμφανίζεται αρχικά (1830) με

τη ρηξικέλευθη ορμή του ρομαντικού πνεύματος σύντομα μετατρέπεται σε μια

γλωσσικά και ιδεολογικά συντηρητική λογοτεχνία κλασικιστικής αντίληψης,

καθώς ευθυγραμμίζεται με τη συντηρητική ιδεολογία του εθνικού κράτους, με

αποτέλεσμα η αθηναϊκή ποίηση της περιόδου να κρίνεται όχι ως αμιγώς

ρομαντική αλλά ως κλασικορομαντική. Ωστόσο, έστω και από αδράνεια συνεχίζει

να διατηρεί ρομαντικά θέματα

"Εξόρμηση": η πρώτη περίοδος 1830-1850, με κύριους εκπροσώπους τους

αδελφούς Σούτσου και το Ραγκαβή.

"Ακμή": η δεύτερη περίοδος 1850-1870

"Παρακμή": η τρίτη περίοδος 1870-1880

Φαναριώτες : Οι Έλληνες που εγκαταστάθηκαν στις αρχές του 17ου αιώνα στο

Φανάρι, συνοικία της Κωνσταντινούπολης και αργότερα, στις Παραδουνάβιες

Ηγεμονίες, έλαβαν ευρωπαϊκή μόρφωση και ανέλαβαν διοικητικές αρμοδιότητες.

Μετά την Επανάσταση επέστρεψαν στην Ελλάδα, όπου ανέπτυξαν σημαντική

πνευματική δραστηριότητα και διεκδίκησαν πολιτικά και διοικητικά αξιώματα.

Ποιητικοί διαγωνισμοί: Θεσμός που καθόρισε σε μεγάλο βαθμό την εξέλιξη της

ποίησης από το 1851 και έπειτα. Ράλλειος 1851-1860, Βουτσιναίος 1862-1877. Το

1877 ο Φιλολογικός Σύλλογος «Παρνασσός» καθιέρωσε ένα δικό του διαγωνισμό

«Περί συγχρόνου ελληνικής ποιήσεως», με εισηγητή και κριτή τον Εμμανουήλ

Ροΐδη.

Γλωσσικός Αρχαϊσμός: γλωσσική τάση που εκδηλώθηκε από τις αρχές του 19ου

αιώνα και εκφράστηκε κυρίως μέσα από την ποίηση της Πρώτης Αθηναϊκής

Σχολής. Βασιζόταν στην αντίληψη ότι η πανελλήνια λογοτεχνία πρέπει να

προσεγγίσει στο μεγαλύτερο δυνατό βαθμό το αρχαιοελληνικό γλωσσικό

1

μεγαλείο. Γνώρισε διάφορες εκδοχές, από την απλή καθαρεύουσα, που πιθανόν

απηχούσε την προφορική γλώσσα των μορφωμένων, μέχρι την καθαρά

αρχαϊστική καθαρεύουσα.Πανεπιστημιακή κριτική

Ιδεολογική λειτουργία της πεζογραφίας

Τερπνό-ωφέλιμο (dulce - utile)

Μυθιστορία: Λογοτεχνικό είδος που αναπτύχθηκε στους ελληνιστικούς χρόνους,

όπου συμπλέκεται το ιστορικό με το φανταστικό γεγονός, στην προσπάθεια

δημιουργίας ενός ευχάριστου αναγνώσματος.

Επιστολικό μυθιστόρημα: υπο-είδος της κατ. μυθιστόρημα

Ρομαντικό μυθιστόρημα: Πεζογραφικό είδος που εμφανίζεται στην ελληνική

λογοτεχνία των νεότερων χρόνων την εποχή του αθηναϊκού ρομαντισμού. Η

υπόθεση του είναι μελοδραματική και περιλαμβάνει ανεκπλήρωτους έρωτες,

περιπλανήσεις, απίθανες περιπέτειες, έντονα πάθη και συναισθήματα, απόγνωση

και θάνατο.Ερωτική μυθιστορία:

Πικαρικό μυθιστόρημα :

Ιστορικό μυθιστόρημα: Πεζογραφικό είδος που θεωρείται αντιπροσωπευτικό της

ρομαντικής λογοτεχνίας. Σε αυτό ο συγγραφέας επιχειρεί να ζωντανέψει

πραγματικά ιστορικά γεγονότα στα οποία παρεμβάλλει φανταστικές καταστάσεις.

Η θεματολογία συνήθως αντλείται από μεσαιωνικούς θρύλους και περιστατικά,

αλλά κάποτε και από πιο πρόσφατα γεγονότα, τα οποία όμως έχουν αποκτήσει

μυθική υπόσταση μέσα από τη λαϊκή αφήγηση. Εισηγητής του ιστορικού

μυθιστορήματος υπήρξε ο Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής. Ιστορικά μυθιστορήματα

έγραψαν επίσης οι Στ. Ξένος, Κ. Ράμφος και Σπυρίδων Ζαμπέλιος. Ιστορικό

μυθιστόρημα ιδιόμορφου, ωστόσο, χαρακτήρα είναι και η Πάπισσα Ιωάννα του

Εμμ. Ροΐδη.

Μυθιστόρημα ηθών:

Ξενόθεμο αφήγημα: Πρόκειται κυρίως για διηγήματα που έφερναν σε επαφή τον

Έλληνα αναγνώστη με όψεις της δυτικοευρωπαϊκής αστικής ζωής ή των

πρωτόγονων κοινωνικών μορφών σε Ανατολή, Αφρική κ.α. Η μεγάλη τους ακμή

παρατηρείται γύρω στο 1850. Παραγωγικότερος εκπρόσωπος ο Ραγκαβής.

2

Νεότερες μελέτες αναγνώρισαν τον παραβολικό και αλληγορικό τους χαρακτήρα

και την αντιστοιχία τους προς την ελληνική πολιτική και κοινωνική

πραγματικότητα.

Απόκρυφα μυθιστορήματα: Αστικά μυθιστορήματα μυστηρίου, τα οποία

αναδεικνύουν κρυμμένες και σκοτεινές όψεις της ζωής στα αστικά κέντρα. Ως

πρότυπα έχουν αντίστοιχα διάσημα γαλλικά και αγγλικά μυθιστορήματα.

Απευθύνονται κυρίως σε λαϊκό κοινό. Έχουν φιλολαϊκό χαρακτήρα, καθώς

αποκαλύπτουν και καταδικάζουν την αθλιότητα της ζωής των χαμηλών

κοινωνικών στρωμάτων των μεγάλων πόλεων υποστηρίζοντας έτσι την ανάγκη

βελτίωσης των συνθηκών ζωής τους. Τη μεγαλύτερη διάδοση είχαν τα εξάτομα

Απόκρυφα της Κωνσταντινούπολης (1868) του Χριστόφορου Σαμαρτσίδη.

Τεχνικές αληθοφάνειας:

Λογοτεχνία "καταστατικού τύπου": Πεζογραφία που αξιοποιώντας ρομαντικά

μοτίβα, προβάλλει πρότυπα κοινωνικής οργάνωσης και ηθικής συμπεριφοράς με

στόχο την υπόταξη των ατομικών συμφερόντων στο συλλογικό-εθνικό συμφέρον

και την εξέλιξη του νεαρού κράτους σε αρμονικά ιεραρχημένη και λειτουργική

κοινωνία

3

4.1 Η ΠΟΙΗΣΗ

4.1.1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ - ΚΛΑΣΙΚΟΡΟΜΑΝΤΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ (1830-1880)

Ορισμός: Ο όρος Παλαιά ή Πρώτη Αθηναϊκή Σχολή αναφέρεται στην ποίηση,

ρομαντικής κυρίως τεχνοτροπίας και καθαρεύουσας γλώσσας, η οποία γράφετε την

περίοδο 1830-1880 στην Αθήνα και στα άλλα κέντρα του ελλαδικού και του

"αλύτρωτου" ελληνισμού (Κων/λη, Σμύρνη, Πάτρα, Ερμούπολη κ.ά.)

Κύρια ιδεολογική διαφορά Επτανησιακής και Α’ Αθηναϊκής Σχολής:

ο διαφορετικός ρόλος που διαδραμάτισαν ως προς τη σύγχρονη τους

πολιτικοκοινωνική πραγματικότητα.

Αθήνα: η λογοτεχνία, και ιδίως η ποίηση, υπηρετεί την εθνικοπατριωτική ιδεολογία

του μικρού ελληνικού κράτους, άξονες της οποίας ήταν:

1. Η αδιάλειπτη ιστορική συνέχεια του ελληνισμού από την αρχαιότητα μέχρι τα

νεώτερα χρόνια

2. Η ανάγκη ενσωμάτωσης των τουρκοκρατούμενων περιοχών με ελληνικό

πληθυσμό στον κορμό του εθνικού κράτους.

3. Οι περισσότεροι λογοτέχνες κατείχαν δημόσια αξιώματα ή ήταν καθηγητές

πανεπιστημίου. Μαζί με τον Τύπο και την εκπαίδευση ανέλαβαν τον ενεργό

ρόλο του εκφραστή του δημόσιου αισθήματος. Επομένως ευθυγραμμίστηκαν με

την κρατούσα ιδεολογία

4. Αλλά και όσοι λογοτέχνες ήρθαν σε σύγκρουση με την εξουσία διεκδικούσαν

ενεργό ρόλο παρέμβασης στα κοινά.

Επτάνησα: η επτανησιακή ποίηση δεν ήταν δέσμια μια ανάλογης ιδεολογικής βλέψης

και δεν χρειάστηκε να ευθυγραμμιστεί με την κρατούσα ιδεολογία.

4

Σημείο προσέγγισης των δύο Σχολών κατά την περίοδο 1830-1880 :

Η διάδοση και εντέλει η επικράτηση του ρομαντισμού, όχι τόσο με τη στενή

έννοια της τεχνοτροπίας, όσο με την ευρεία σημασία της αντίληψης της

πραγματικότητας

Ο ρομαντισμός γενικά:

1. βασίστηκε στη ρήξη με τον προγενέστερο του κλασικισμό

2. πρόβαλε την ανάγκη της απελευθέρωσης της φαντασίας και του

συναισθήματος

3. έκανε αισθητική του αρχή την οριακή αναζήτηση της πρωτοτυπίας και της

δημιουργικότητας του καλλιτέχνη.

1830-1840: Και οι δύο σχολές

αντλούν από τις ίδιες πηγές,

αναφέρονται σε κοινά πρότυπα,

αποτυπώνουν ομόκεντρα συναισθήματα.

1840- : η πορεία τους διαφοροποιείται

η αθηναϊκή λογοτεχνία έλκεται όλο και περισσότερο από κλασικιστικές τάσεις,

καθώς ευθυγραμμίζεται με τη συντηρητική ιδεολογία του εθνικού κράτους.

1830-1880: η αθηναϊκή ποίηση της περιόδου κρίνεται όχι ως αμιγώς ρομαντική αλλά

ως κλασικορομαντική.

5

4.1.2 Ο ΑΘΗΝΑΪΚΟΣ ΚΛΑΣΙΚΟΡΟΜΑΝΤΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΕΞΟΡΜΗΣΗ ΤΟΥ

(1830-1850)

1. Τη δεκαετία του 1830 η εθνική αποκατάσταση των Ελλήνων δημιουργεί

πρόσφορες κοινωνικοπολιτικές συνθήκες για την ανάπτυξη της λογοτεχνίας.

2. Η λογοτεχνία όμως είναι στενά συνδεδεμένη με τις μεταπτώσεις του δημόσιου

βίου και του συλλογικού αισθήματος, με αποτέλεσμα να υποστεί και τις ανάλογες

συνέπειες:

Ενώ η λογοτεχνία εμφανίζεται αρχικά το 1830 με τη ρηξικέλευθη ορμή του

ρομαντικού πνεύματος, σύντομα μετατρέπεται σε μια γλωσσικά και

ιδεολογικά συντηρητική λογοτεχνία κλασικιστικής αντίληψης.

Ωστόσο, έστω και από αδράνεια συνεχίζει να διατηρεί ρομαντικά θέματα.

3. Μεγαλύτερη η αθηναϊκή ποιητική παραγωγή παρά η πεζογραφική εξαιτίας:

1. το οξυμένο θυμικό των Ελλήνων εκφραζόταν ευκολότερα με τον ποιητικό λόγο

2. της επικρατούσας τότε αντίληψης ότι η ποίηση ήταν το ανώτερο λογοτεχνικό

είδος.

Εξέλιξη της αθηναϊκής ποίησης (1830-188):

1. «Εξόρμηση» 1830-1850

2. «Ακμή» 1850-1870

3. «Παρακμή» 1870-1880

6

1. ΕΞΟΡΜΗΣΗ 1830-1850:

1. εμφάνιση της πρώτης γενιάς των Αθηναίων ποιητών

2. παγίωση των βασικών τεχνοτροπικών και θεματικών χαρακτηριστικών της

ρομαντικής αθηναϊκής ποίησης.

3. Η λυρική ποίηση αξιοποιεί τα θέματα και το ύφος της παλαιότερης

φαναριώτικης ποίησης και ταυτόχρονα συγχρονίζεται με το νέο ρομαντικό

πνεύμα.

Κυριότεροι εκπρόσωποι: Ως επί το πλείστον Φαναριώτες, γόνοι καλών οικογενειών

της Κωνσταντινούπολης, σπουδές στην Ευρώπη, με φιλοδοξία να επανδρώσουν και

να τροφοδοτήσουν τους πνευματικούς και μορφωτικούς της θεσμούς. Είναι αυτοί που

φέρνουν το ρομαντικό πνεύμα στην ποίηση:

1. Αλέξανδρος Σούτσος (1803-1863)

2. Παναγιώτης Σούτσος (1806-1868), με το έργο του, το θεατρικό ποίημα, Ο

Οδοιπόρος (1827, εκδ. 1831), εισάγεται ο ρομαντισμός στην αθηναϊκή λογοτεχνία

3. Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής , τυπικά ρομαντικό, της ίδια περιόδου, το εκτενές

αφηγηματικό ποίημα σε 9 μέρη Δήμος και Ελένη (1831)

ΘΕΜΑΤΙΚΗ:

Έντονα αισθήματα, άδολη αγάπη των γυναικών, ερωτική μελαγχολία των ανδρών,

απαισιόδοξη διάθεση που φτάνει ως την απόγνωση και την αυτοκτονία, επιθυμία

για απομόνωση, τάση για διαρκή φυγή και περιπλάνηση, φυσιολατρία, αγάπη για

την πατρίδα με θρησκευτική πίστη, διαρκείς μεταβολές της τύχης.

Πατριωτική ποίηση:

αντλεί θέματα από σχετικώς πρόσφατα γεγονότα όπως Επανάσταση, συγκρούσεις

με τον Αλή Πασά, ρωσοτουρκικοί πόλεμοι.

Θέτει το κύριο θέμα-ερώτημα, υπό την επήρεια του ρομαντικού πνεύματος και

ιδίως της ποίησης του Μπάιρον, τη σύγκριση ανάμεσα στους σύγχρονους

7

Έλληνες και στους θαυμαστούς αρχαίους προγόνους τους, με τις απόψεις να

διίστανται μεταξύ της θριαμβολογίας και της απελπισίας:

♦ Θριαμβολογία : η σύγχρονη Ελλάδα αναγεννιέται επάνω στις βάσεις του

ένδοξου παρελθόντος της

♦ Απελπισμένη παραδοχή της κατωτερότητας των νεότερων έναντι των

ανυπέρβλητων προγόνων.

Και τα δύο άκρα εκδηλώνουν το ρομαντικό θυμικό των έντονων

αισθημάτων και οδηγούν εντέλει στο επίσης ρομαντικό και κυρίαρχο στην

αθηναϊκή λογοτεχνία:

♦ αίσθημα της πτώσης του ιδανικού: δεν συγκρίνεται πια το σύγχρονο

και το αρχαίο, αλλά οι Έλληνες ως ανάξιοι απόγονοι των ηρώων.

ΕΙΔΗ ΠΟΙΗΣΗΣ:

1. Λυρική ποίηση

2. Πατριωτική πατριωτική

3. Σατιρική ποίηση

1. Ανθίζει χάρη στον Αλέξανδρο Σούτσο

2. Και χάρη σ’ ένα ακόμα από τα ρομαντικά χαρακτηριστικά της αθηναϊκής

ποίησης, «την ανικανοποίηση, την υποφώσκουσα αντίθεση και εξέγερση του

καλλιτέχνη ενάντια στον πολιτικοκοινωνικό του περίγυρο».

3. Ορισμένοι λοιπόν νέοι ποιητές επιθυμούν να παρέμβουν άμεσα και δραστικά

στα πολιτικοκοινωνικά δρώμενα της εποχής τους, ασκώντας οξεία κριτική σε

πρόσωπα και θεσμούς.

ΓΛΩΣΣΑ:

Η ταλάντωση των ποιητών ανάμεσα σε λαϊκή και λόγια γλώσσα, κατά τη

δεκαετία του 1830, εξελίσσεται σταδιακά σε κλασικιστική ροπή προς την

καθαρεύουσα.

Επίσης, εμφανής η τάση, με κλασικιστικό υπόβαθρο, για αναβίωση, ήδη από το

1830 με το Ραγκαβή, των αρχαίων μέτρων.

8

4.1.3 ΠΟΙΗΤΙΚΟΙ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΟΙ - ΑΚΜΗ (1850 - 1870)

Δύο κύριοι πανεπιστημιακοί διαγωνισμοί σηματοδοτούν την περίοδο ακμής της

αθηναϊκής ποίησης:

1. Ράλλειος: 1851-1860

2. Βουτσιναίος: 1862-1877

Σκοπός (σύμφωνα με τον 1 ο αγωνοθέτη Ράλλη): η καλλιέργεια της ποίησης και της

ελληνικής γλώσσας (αρχαΐζουσας).

1. Σημαντικοί θεσμοί στην ελληνική πνευματική ζωή από τα μέσα του 19ου αι.

2. Επηρέασαν τη διαμόρφωση τόσο της σύγχρονης τους ποίησης όσο και της

κριτικής

3. Ονομάστηκαν από τους αγωνοθέτες τους

4. Ο διαγωνισμός λάμβανε χώρα στις 25 Μαρτίου κάθε χρόνο, και αποτελούσε

κεντρικό γεγονός της πνευματικής και κοινωνικής ζωής. Στην κατάμεστη από

κόσμο αίθουσα του Πανεπιστημίου παρευρίσκονταν τα επισημότερα πρόσωπα

του πολιτικού βίου και ο δαφνοστεφανωμένος νικητής ποιητής αποτελούσε το

πρόσωπο της ημέρας.

5. Το έπαθλο ήταν 1.000 δραχμές, μεγάλο ποσό για την εποχή, τα μέλη της

επιτροπής είναι 3-7, όλοι τους πανεπιστημιακοί καθηγητές.

6. Στα 25 χρόνια λειτουργίας των διαγωνισμών τέθηκαν προς κρίση περίπου 450

ποιήματα, δραματικά, επικά και λυρικά.

7. Αρχικά ο διαγωνισμός ήταν ενιαίος, αλλά λόγω της μεγάλης συμμετοχής, ο

Βουτσιναίος, χωρίστηκε κατά είδος.

8. Στις 25/3 οι εισηγητές εκφωνούσαν τις κρίσεις τους για όλα τα διαγωνιζόμενα

έργα και στη συνέχεια ανακοίνωναν το νικητή. Εισηγητές υπήρξαν κορυφαίες

προσωπικότητες των ελληνικών γραμμάτων του 19ου αι

9

9. Συχνά οι δυσαρεστημένοι κρινόμενοι διασταύρωναν τα κριτικά τους ξίφη μέσα

από τον Τύπο με τους κρίνοντες, με αποτέλεσμα οι διαγωνισμοί να απασχολούν

την κοινή γνώμη ολόκληρη τη χρονιά.

4.1.4 Η ΚΛΑΣΙΚΙΣΤΙΚΗ ΡΟΠΗ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ

Ποιητικοί διαγωνισμοί:

Πεδίο σχηματισμού και έκφρασης των κυρίαρχων αντιλήψεων της τότε

πανεπιστημιακής κριτικής όχι μόνο για τη σύγχρονη της ποίηση αλλά και για

γενικότερα σημαντικά πνευματικά ζητήματα.

Τα ποιήματα που παράγονται στο πλαίσιο του διαγωνισμού:

1. Σ΄ ένα μεγάλο ποσοστό τους είναι ασήμαντα

2. Ωστόσο ακολουθούσαν τις βασικές υποδείξεις της πανεπιστημιακής κριτικής.

3. Ο Ράλλειος συνέβαλε καθοριστικά στην επικράτηση της αρχαΐζουσας, καθώς από

το 1852 ορίστηκε ότι δε θα γίνονται δεκτά στο διαγωνισμό ποιήματα γραμμένα

στη δημοτική.

Στόχος

1. να αντιμετωπιστεί το φαινόμενο της γλωσσικής διασποράς (δημοτικές διάλεκτοι)

και

2. να διαμορφωθεί μια πανελλήνια γλώσσα, όσο το δυνατόν συγγενικότερη με την

αρχαία ελληνική.

Δοκίμιο Σούτσου (1853) – γλωσσικό μανιφέστο

1. Έκφραση του όψιμου ιδεολογικού συντηρητισμού του συγγραφέα του

2. Υποστήριξε ως λύση για την πνευματική ένδεια του νέου ελληνισμού τη βαθμιαία

αναβίωση της αρχαίας ελληνικής γλώσσας

3. Αποτέλεσε μια από τις γνωστότερες εκδηλώσεις της κλασικιστικής ροπής προς

την αρχαιότητα.

10

ΤΟ ΔΟΓΜΑ: εξαιτίας του οποίου διαδόθηκε και στο τέλος επιβλήθηκε η

καθαρεύουσας στο μεγαλύτερο μέρος της ελληνικής ποίησης:

Η λογοτεχνία του νεοσύστατου ελληνικού κράτους έπρεπε να προσεγγίσει το

αρχαιοελληνικό γλωσσικό μεγαλείο.

Το μέτρο λοιπόν σύγκρισης και καταξίωσης κάθε πνευματικής δραστηριότητας

την περίοδο 1830-1880, με αυξανόμενη ένταση, ήταν το απαράμιλλο πρότυπο της

κλασικής αρχαιότητας.

Εισηγητές διαγωνισμού:

1. Αρνητική η στάση των εισηγητών απέναντι στις ακραίες ρομαντικές εκδηλώσεις

τόσο στη λογοτεχνία όσο και στην κοινωνική ζωή

2. Υποστήριξαν θερμά το πνεύμα του αρχαιοπρεπούς κλασικισμού

3. Οι κριτές καταγγέλλουν τον ρομαντισμό ως ξενόφερτο (δυτικό) κίνδυνο για τα

χρηστά ήθη των Ελλήνων, καθώς το μεγαλύτερο μέρος των κρινόμενων έργων

αντιγράφει τους κοινούς τόπους της ευρωπαϊκής ρομαντικής λογοτεχνίας.

Βασικές αρχές της αθηναϊκής ποιητικής:

οι οποίες συνοψίζονται στις κρίσεις των διαγωνισμών

και είναι σύμφωνες με την κλασικοθρεμμένη πανεπιστημιακή κριτική

1. δεν πρέπει να συγχέονται τα διάφορα ποιητικά είδη, π.χ. έπος με δράμα

2. να χρησιμοποιούνται με σύνεση, γνώση και ανάλογα το ποιητικό είδος τα

αρχαιοπρεπή μετρικά σχήματα, π.χ. ο αναβιωμένος δακτυλικός εξάμετρο

3. Ο ρόλος της ποίησης:

1. να αποβλέπει στη φυσικότητα,

2. να μην παραβιάζει την ιστορική αλήθεια

3. να προβάλλει ηθικές αξίες.

11

Βουτσιναίος διαγωνισμός:

1. Όταν επιτρέπεται η υποβολή ποιημάτων και στη δημοτική ξεκινά η μεταστροφή

από την αρχαϊστική καθαρεύουσα, όσον αφορά την ποίηση

2. Προς το τέλος της περιόδου των διαγωνισμών διαφαίνεται πλέον, τόσο από τα

υποβαλλόμενα αλλά και βραβευθέντα έργα όσο και από τις κρίσεις, η βαθμιαία

ροπή προς την επικράτηση της δημοτικής

Την περίοδο των διαγωνισμών

Ενισχύθηκε ιδιαίτερα η στροφή της ποιητικής παραγωγής από το λυρικό στο

δραματικό και επικό είδος

Η σφοδρή κριτική που ασκεί στο ρομαντισμό η πανεπιστημιακή κριτική

συμβάλλει στην ενίσχυση των κλασικιστικών ποιητικών τάσεων.

Κύρια χαρακτηριστικά της ποίησης της ακμής (1850-1870):

1. αρχαιολατρία,

2. πατριδολατρία,

3. ρητορισμός

4. αναβίωση αρχαίων μέτρων στην στιχουργία

Κύριοι εκπρόσωποι:

Θεόδωρος Ορφανίδης (1817-1886),

Ιωάννης Καρασούτσας (1824-1873)

12

Ηλίας Τανταλίδης (1818-18760

Δημοσθένης Βαλαβάνης (1824 – 1854).

4.1.5 Ο ΕΚΦΥΛΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΡΟΜΑΝΤΙΣΜΟΥ - ΠΑΡΑΚΜΗ (1870 - 1880)

Με το τέλος των ποιητικών διαγωνισμών (1870-1880):

1. Πυκνώνουν τα στοιχεία υπερβολής και παρακμής της ρομαντικής ποίησης

2. Επικρατούν τα θέματα πενθισμού και θανατολαγνείας.

3. Κυριαρχεί ένας αρνητικός ψυχισμός που φτάνει μέχρι την πεισιθάνατη διάθεση

4. Η ποίηση του συρμού θα σημάνει το άδοξο τέλος του αθηναϊκού

κλασικορομαντισμού

5. Ολοένα και πιο αισθητή η παρουσία της δημοτικής στην ποίηση

Κύριοι εκπρόσωποι:

1. Δημήτριος Παπαρρηγόπουλος (1843-1873)

2. Σπυρίδων Βασιλειάδης (1844-1874)

3. Αχιλλέας Παράσχος (1838-1895)

Ο πρόωρος θάνατος των Παπαρρηγόπουλου και Βασιλειάδη βάζει τη σφραγίδα

της μοίρας στη σπαραξικάρδια ποίηση τους.

Από τα πιο χαρακτηριστικά ποιήματα της περιόδου:

Ο φανός του Κοιμητηρίου Αθηνών (1867) του Παπαρρηγόπουλου: Ο ποιητής

συνδυάζει την αρχαϊστική καθαρεύουσα με τη θεματολογία των τάφων και τον

εντελώς αφελή φιλοσοφικό στοχασμό της πεισιθάνατης διάθεσης.

Παράσχος : ο χαρακτηριστικότερος εκφραστής του εκφυλισμού της αθηναϊκής

ποίησης

Τι αλλάζει:

13

1. Στο τέλος της περιόδου εμφανίζονται κάποιοι ποιητές (Βιζυηνός, Προβελέγγιος,

Jean Moreas-Ι.Παπαδιαμαντόπουλος) που λειτούργησαν ως μεταβατικό στάδιο

ανάμεσα στην αθηναϊκή κλασικορομαντική ποίηση και σε εκείνη της Γενιάς του

1880.

4.2 Η ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

4.2.1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Αναθεωρήθηκαν από τα τέλη του 1980 οι παγιωμένες για χρόνια αντιλήψεις:

1. ότι το μοναδικό λογοτεχνικό είδος της περιόδου 1830-1880 είναι το ιστορικό

μυθιστόρημα, καθώς η έρευνα έφερε στο φως πολλά άγνωστα μυθιστορήματα

που αναδεικνύουν τη θεματική και ειδολογική ποικιλία της πεζογραφίας της

περιόδου

2. καθώς και ότι όλη η πεζογραφική παραγωγή ήταν γραμμένη σε τεχνητή

καθαρεύουσα. Κυρίαρχη γλώσσα ήταν βέβαια η καθαρεύουσα, αλλά η μορφή

της δεν ήταν μία και στεγανή, αλλά ποικίλει από τις λογιότερες έως τις πιο

απλές εκφράσεις της, ενώ συχνή είναι η διείσδυση του προφορικού λόγου στα

διαλογικά τμήματα των πεζογραφικών κειμένων.

Είδος: το μυθιστόρημα, το διήγημα και άλλες αφηγηματικές μορφές

Υπο-είδος: οι ειδικότερες κατηγορίες τους, π.χ. ιστορικό μυθιστόρημα, επιστολικό,

ερωτικό κ.ά.

Κυρίαρχο θεματικό μοτίβο των πρώτων μεταεπαναστατικών μυθιστορημάτων

και διηγημάτων: ο έρωτας

Κοραής (1804): «οι ερωτικές περιπέτειες αποτελούν το απαραίτητο συστατικό

στοιχείο του μυθιστορήματος».

Σε πολλά μυθιστορήματα η ερωτική θεματική διαπλέκεται με τα θέματα της

πατρίδας και της πολιτικής.

14

Θεματική εξαίρεση η Στρατιωτική ζωή εν Ελλάδι.\

Κυριότερα πεζογραφήματα και πεζογράφοι (1830-1880):

1. Ο Λέανδρος , του Παναγιώτη Σούτσου (1834)

2. Ο εξόριστος του 1831 , του Αλέξανδρου Σούτσου (1835)

3. Η ορφανή της Χίου , του Ιάκωβου Πιτσιπιού (1839)

4. Ο Πολυπαθής , του Γρηγόριου Παλαιολόγου (1839)

5. Ο Ζωγράφος , του Γρηγόριου Παλαιολόγου (1842)

6. Ο Πίθηκος Ξουθ , του Ιάκωβου Πιτσιπιού (1848)

7. Ο αυθέντης του Μορέως , του Α. Ρίζου Ραγκαβή (1850)

8. Ο Συμβολαιογράφος , του Α. Ρίζου Ραγκαβή (1851)

9. Θάνος Βλέκας , του Πάνου Καλλιγά, (1855-6)

10. Πάπισσα Ιωάννα , του Εμμανουήλ Ροΐδη (1866)

11. Η στρατιωτική ζωή εν Ελλάδι , μ. του Χαρίλαου Δημόπουλου (1870-1)

12. Λουκής Λάρας , του Δημητρίου Βικέλα (1879)

13. Μια σειρά ιστορικών μυθιστορημάτων κυρίως του Κωνσταντίνου Ράμφου και

του Στ. Ξένου, που έχουν και τη μεγαλύτερη απήχηση στο αναγνωστικό κοινό,

όπως Η ηρωίς της Ελληνικής Επαναστάσεως (1861)

Δύο οι βασικές τάσεις στην αφηγηματική πεζογραφία (1830-1880):

1. Κριτική/Σατιρική: Ο Λέανδρος, Ο εξόριστος του 1831, Ο Πολυπαθής, Ο

ζωγράφος, Ο Πίθηκος Ξουθ, εν μέρει ο Θάνος Βλέκας, Πάπισσα Ιωάννα,

Στρατιωτική ζωή εν Ελλάδι

15

2. Ιδεαλιστική/Ηθική : Ο Λέανδρος, Η ορφανή της Χίου, εν μέρει ο Θάνος Βλέκας,

καθώς και τα ιστορικά μυθιστορήματα κυρίως των Στ. Ξένου και του

Κωνσταντίνου Ράμφου

*Βλ. Beaton 81-96: οι σημαντικότεροι πεζογράφοι της περιόδου

Δραστηριότητα 5η (σελ. 138, 148).

4.2.2 Η ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΤΟΥ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΥ

Η λογοτεχνική παραγωγή της περιόδου 1830-1880 παρουσιάζει σύνθετη εικόνα:

1. επιβιώνει η παράδοση του Διαφωτισμού

φιλοσοφική σάτιρα (Πάπισσα Ιωάννα),

αφηγήματα ηθών με διδακτική πρόθεση (Ο Πολυπαθής, Ο Ζωγράφος, Ο

Πίθηκος Ξουθ),

αναβίωση αρχαιοελληνικού μυθιστορήματος (η Ορφανή της Χίου)

2. κάνει την εμφάνιση του το νεότερο ρεύμα του ρομαντισμού

4.2.3 ΜΥΘΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ

Τα πεζογραφήματα της περιόδου 1834-1850 δείχνουν μια πορεία της νεοελληνικής

πεζογραφίας από τη μυθιστορία προς το μυθιστόρημα.

Μυθιστορία (έως το 1850):

1. Η έννοια της συνδεδεμένη περισσότερο με την θεματική του αρχαιοελληνικού

μυθιστορήματος

2. Ερωτικό ειδύλλιο δύο εραστών που αντιμετωπίζουν δυσκολίες ώσπου να

ενωθούν και να ζήσουν ευτυχισμένοι.

3. Κεντρικό θέμα μια ιστορία αγάπης με σκοπό την τέρψη και τη διδαχή (dulce et

utile).

16

4. Τείνει προς την εξιδανίκευση.

Μυθιστόρημα (από το 1850):

1. Πιο αληθοφανές,

2. Ρεαλιστικότερες τάσεις,

3. Κριτικότερη διάθεση προς την κοινωνία, μέσα στην οποία παράγεται και την

οποία περιγράφει

4. Εμφάνιση γύρω στο 1850.

Ωστόσο δεν είναι στεγανά τα όρια ανάμεσα στα δύο είδη.

4.2.4 Η ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΤΟΥ ΡΟΜΑΝΤΙΣΜΟΥ

1. Η επίσημη εμφάνιση της δημιουργικής πεζογραφίας στη νεοελληνική λογοτεχνία

αλλά και του ρομαντισμού στην πεζογραφία γίνεται το 1834 με το Λέανδρο του

Π. Σούτσου.

2. Στερεότυπα μοτίβα του ρομαντισμού που επιβιώνουν για πολλές δεκαετίες στη

νεοελληνική πεζογραφία:

1. Διαπλοκή ερωτικών προβλημάτων με πολιτικό προβληματισμό,

2. Διχασμός (ψυχικός, πολιτικός κ.α) του κεντρικού ήρωα,

3. Έντονη διείσδυση του αυτοβιογραφικού στοιχείου μέσα στη μυθοπλασία,

4. Αυτοκτονία,

5. Περιπλάνηση,

6. Αντιπαράθεση πόλης-κοινωνίας-πολιτισμού και φύσης.

3. Τα έργα των πεζογράφων των χρόνων 1830-1880 θεωρούνται ρομαντικά χάρη

στην ιδιότυπη αντίληψή των συγγραφέων τους για τη γύρω τους σύγχρονη

πραγματικότητα, την οποία σαφώς και δεν αγνοούν.

4. Η έντονη πραγματογνωσία των συγγραφέων, η επίγνωση και η ενσωμάτωση στο

έργο τους στοιχείων από τον περιβάλλοντα χώρο είναι τόσο έντονη που κάποτε

δημιουργούν την εντύπωση ενός πρώιμου ρεαλισμού.

17

5. Συχνά καταφεύγουν σε τεχνάσματα προκειμένου να πείσουν τον αναγνώστη για

την αληθοφάνεια των όσων περιγράφουν.

6. Στοιχεία που εντάσσουν τα κείμενα αυτά στην ρομαντική παράδοση:

1. Η διαχείριση των συναισθημάτων,

2. Η τροπή και εξέλιξη που δίνουν στις αντιδράσεις των ηρώων,

3. Η εξιδανίκευση της πραγματικότητας,

4. Η ρητορική των κειμένων που σε κάποιες περιπτώσεις φτάνει ως την

υπερβολή, το στόμφο και τη ρητορεία.

4.2.5 ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ

1. Άμεσος καρπός του ευρωπαϊκού ρομαντισμού.

2. Εμφάνιση : γύρω στα 1850 με τον Αυθέντη του Μορέως, Α. Ρίζου Ραγκαβή.

3. Άλλα :

Ιστορικά σκηνογραφήματα (1860) και Κρητικοί γάμοι (1871) του Σπυρίδωνα

Ζαμπέλιου

Μεγαλύτερη απήχηση στο κοινό έχουν τα έργα των Ράμφου και Ξένου, που

αντλούν τις υποθέσεις τους από την εποχή της Οθωμανοκρατίας, τη δράση του

Αλή Πασά και τον Αγώνα της Επανάστασης:

Εντάσσονται μέσα στο γενικότερο κλίμα ανακάλυψης και αξιοποίησης της

ελληνικής ιστορίας, που σύστηνε ως πηγή έμπνευσης η κριτική της εποχής,

προκειμένου να αντιμετωπιστεί η μεγάλη διάδοση του μεταφρασμένου

-γαλλικού κυρίως- μυθιστορήματος.

4. Στόχος : να αναδείξουν την υπεροχή του ελληνικού στοιχείου έναντι των

εκάστοτε εχθρών, καθώς βασικό ιδεολογικοπολιτικό άξονα του κράτους αποτελεί

η Μεγάλη Ιδέα.

18

5. Αποτελούν επίσης μια πιο ελκυστική πρόταση για γνώση της νοελληνικής

ιστορίας, σε μία εποχή όπου κυριαρχεί ο ιστορισμός και μπαίνουν τα θεμέλια της

νεοελληνικής ιστοριογραφίας (Παπαρηγόπουλος, Ζαμπέλιος)

6. Συχνά διακρίνεται η προσπάθεια του λογοτέχνη να σχολιάσει αλληγορικά τη

σύγχρονη πολιτική πραγματικότητα και να κάνει υποδείξεις διαχείρισής της.

7. Άλλα έργα: Πάπισσα Ιωάννα, Λουκής Λάρας

4.2.6 ΞΕΝΟΘΕΜΑ ΑΦΗΓΗΜΑΤΑ

1. Πρόκειται κυρίως για διηγήματα

2. Έφερναν σε επαφή τον Έλληνα αναγνώστη με όψεις της δυτικοευρωπαϊκής

αστικής ζωής ή των πρωτόγονων κοινωνικών μορφών σε Ανατολή, Αφρική κ.α.

3. Η μεγάλη τους ακμή παρατηρείται γύρω στο 1850

4. Παραγωγικότερος εκπρόσωπος ο Ραγκαβής.

5. Η παλαιότερη κριτική τα είχε αγνοήσει και καταδικάσει, επειδή θεωρούσε ότι

σκοπίμως απομάκρυναν τον Έλληνα αναγνώστη από τα προβλήματα της

σύγχρονης πραγματικότητας του.

6. Νεότερες μελέτες αναγνώρισαν τον παραβολικό και αλληγορικό τους χαρακτήρα

και την αντιστοιχία τους προς την ελληνική πολιτική και κοινωνική

πραγματικότητα.

7. Δραστηριότητα 9η σελ. 143.

4.2.7 ΑΠΟΚΡΥΦΑ

19

1. Αστικά μυθιστορήματα μυστηρίου, τα οποία αναδεικνύουν κρυμμένες και

σκοτεινές όψεις της ζωής στα αστικά κέντρα.

2. Ως πρότυπα έχουν αντίστοιχα διάσημα γαλλικά και αγγλικά μυθιστορήματα

3. Απευθύνονται κυρίως σε λαϊκό κοινό.

4. Έχουν φιλολαϊκό χαρακτήρα, καθώς αποκαλύπτουν και καταδικάζουν την

αθλιότητα της ζωής των χαμηλών κοινωνικών στρωμάτων των μεγάλων πόλεων,

υποστηρίζοντας έτσι την ανάγκη βελτίωσης των συνθηκών ζωής τους.

5. Τη μεγαλύτερη διάδοση είχαν τα εξάτομα Απόκρυφα της Κωνσταντινούπολης, του

Χριστόφορου Σαμαρτσίδη (1868)

4.2.8 ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑΣ

1. Βασική λειτουργία της πεζογραφίας ολόκληρη αυτή την περίοδο είναι η ηθική

ωφέλεια και η τέρψη του αναγνώστη (utile et dulce).

2. Οι αναγνώστες, και κυρίως οι αναγνώστριες, έρχονται σε επαφή με

παραδειγματικές υποδείξεις ως προς τα κεντρικά ζητήματα του ιδιωτικού και

δημόσιου βίου, όπως η διαχείριση:

♦ του έρωτα και

♦ του πατριωτικού καθήκοντος.

3. Η πεζογραφία της περιόδου χρησιμοποιείται όχι τόσο για την περιγραφή του

κοινωνικού παρόντος αλλά κυρίως για την ιδεολογική διαμόρφωσή του.

4. Καγιαλής : "πεζογραφία καταστατικού χαρακτήρα"

Πεζογραφία που αξιοποιώντας ρομαντικά μοτίβα, προβάλλει πρότυπα

κοινωνικής οργάνωσης και ηθικής συμπεριφοράς με στόχο την υπόταξη

των ατομικών συμφερόντων στο συλλογικό-εθνικό συμφέρον και την

20

εξέλιξη του νεαρού κράτους σε αρμονικά ιεραρχημένη και λειτουργική

κοινωνία

5. Λειτουργία παραβολικού τύπου:

Πρόκειται για διδακτικούς μύθους, προτρεπτικού ή αποτρεπτικού

χαρακτήρα, που σκοπεύουν στο θεμελιώδες ζητούμενο της εποχής: στην

οικοδόμηση του έθνους στο πλαίσιο του αστικού κράτους.

6. Την προσέγγιση αυτή την εφάρμοσε σε διαφορετικές ειδολογικές κατηγορίες

κειμένων αναδεικνύοντας τη δυνατότητα τα κείμενα αυτά να διαβαστούν και ως

κείμενα ιδεολογικής και πολιτικής διαμόρφωσης.

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ:

Δραστηριότητα 1 η : Να γίνει σύντομη τεχνοτροπική, θεματική και μορφολογική

σύγκριση των ποιημάτων Οδοιπόρος του Παν. Σούτσου και Δήμος και Ελένη του Α.

Ρίζου Ραγκαβή:

ΑΠΑΝΤΗΣΗ: Και στα δύο παρατηρούνται τα βασικά τεχνοτροπικά/θεματικά

χαρακτηριστικά της ρομαντικής αθηναϊκής ποίησης.

Θεματικά ρομαντικά χαρακτηριστικά:

Οδοιπόρος : έκρηξη αρνητικών αισθημάτων του ήρωα, ο «έρως της πατρίδος» ως

πηγή του κακού, η διπλή αυτοκτονία των αγαπημένων, η στιγμή του θανάτου τους

ως πράξη ένωσης και κορύφωσης της ευτυχίας που όμως κερδίζονται με τίμημα

την απώλεια της ζωής, λόγω της αντίξοης τύχης, η ιδεαλιστική πίστη στη

μεταθανάτια και οριστική επανένωση των ψυχών τους.

21

Δήμος και Ελένη: η ιδεαλιστική εξιδανίκευση της γυναικείας ομορφιάς και

ψυχικής καλοσύνης (=σολωμική ποίηση), η τάση για φυγή και περιπλάνηση, τα

υποβλητικά φυσικά τοπία, η αντανάκλαση ανάμεσα στην ταραγμένη φύση και τον

έντονο ψυχισμό των ανθρώπων.

Μορφολογικά χαρακτηριστικά (παρατηρείται αντίθεση)

Οδοιπόρος : η μεγάλη στιχουργική ποικιλία με εναλλαγή διάφορων στίχων

(ιαμβικοί 15σύλλαβοι και τροχαϊκοί 16σύλλαβοι με ζευγαρωτή ομοιοκαταληξία,

βραχύς μεσοτονικοί στίχοι) ακολουθεί την παλαιότερη φαναριώτικη τάση για

ρυθμική ανανέωση της ποιητικής παράδοσης.

Δήμος και Ελένη : η σταθερή, αν και όχι αποκλειστική, προτίμηση προς τον

15σύλλαβο, δείχνει τη διάθεση για σύνδεση με τη στιχουργική παράδοση του

δημοτικού τραγουδιού.

Δραστηριότητα 2 η : Ο επιστάτης των εθνικών οικοδομών επί Ι. Καποδίστρια, του

Αλέξανδρου Σούτσου: Σε ποια θεματικά και εκφραστικά στοιχεία απηχείται ο

συνδυασμός του σατιρικού είδους με την πολιτικοκοινωνική κριτική.

ΑΠΑΝΤΗΣΗ: στο ποίημα αυτό επαληθεύονται εκτιμήσεις μελετητών όπως ο

Μουλλάς:

για το Σούτσο σάτιρα και πολιτική, είναι έννοιες συμπληρωματικές, κάποιες

φορές και ταυτόσημες.

Το ποιητικό προσωπείο, ένας επιστάτης εθνικών οικοδομών επί Καποδίστρια,

καθεστώς μισητό για το Σούτσο, εκφέρει το λόγο σε α' πρόσωπο. Ο επιστάτης,

γεμάτος έπαρση και αφέλεια, χωρίς ηθικούς φραγμούς και σε στενή σχέση με

τους δημόσιους άρχοντες προβάλλει τη σταθερή αρχή του βίου του: το εύκολο και

γρήγορο κέρδος.

Μέσα σε μια κοινωνία μεταλλασσόμενη, δίχως σταθερές αξίες, ο επιστάτης δεν

είναι παρά ένας ακόμα κρίκος στη μακριά αλυσίδα της διαπλοκής. Ο Σούτσος

επιτυγχάνει τον πολιτικό στόχο της σάτιρας, που είναι η στηλίτευση της δημόσιας

στάσης ορισμένων προσώπων, με την αυτοδιακωμώδηση του επιστάτη.

22

Παρατηρήσεις Μουλλά : στόχος της σάτιρας Σούτσου όχι συγκεκριμένα

πρόσωπα, αλλά επαγγελματικές ομάδες. Στηλιτεύεται επίσης η απαιδευσία

εκείνων που αναλαμβάνουν δημόσιους ρόλους (στ.25-30).

Εκφραστικά : Η σάτιρα συνδυάζεται με το ρυθμό του σκωπτικού τραγουδιού. Γι

αυτό χωρίζεται σε στροφές που τελειώνουν με τους ίδιους "τραγουδιστικούς"

βραχείς στίχους, οι οποίοι συμπυκνώνουν και το πικρό πολιτικό μήνυμα του

ποιήματος: η "δουλειά" πάει καλά μέσα σε ένα κοινωνικό σώμα που νοσεί από

την κακή διαχείριση και τη διαφθορά.

Δραστηριότητα 3 η : Ο βοριάς που τ' αρνάκια παγώνει, του Γ. Ζαλοκώστα και Η

νοσταλγία, του Ι. Καρασούτσα. Σύγκριση με γνώμονα τα τεχνοτροπικά, θεματικά και

γλωσσικά γνωρίσματα της αθηναϊκής ποίησης 1850-70. Ισχύει για το 2ο ότι ο

«νεοελληνικός ρομαντισμός δεν κατέχει τη συνείδηση της μορφής αλλά στις

επιφάνειες»;

ΑΠΑΝΤΗΣΗ:

Η νοσταλγία : αρχαιολατρία, πατριδολατρία, ρητορισμός.

Επίσημη αρχαϊστική καθαρεύουσα, αρχαιογνωστικές αναφορές, περίτεχνο

στροφικό σχήμα.

Νοσταλγία για σκλαβωμένο γενέθλιο τόπο, Μ. Ασία (δοσμένη με το αρχαίο

της όνομα, Ιωνία), κλασικιστική τεχνοτροπία, χωρίς να λείπουν τα ρομαντικά

στοιχεία, όπως το έντονο συναίσθημα και οι υποβλητικές φυσικές περιγραφές.

Το ποίημα αυτό μπορεί να λειτουργήσει ως παράδειγμα ότι η καθαρεύουσα δεν

προκαθορίζει την αισθητική αξία ενός ποιήματος.

Παναγιωτόπουλος : γενικά ισχύει η απόφανση του ότι «η αθηναϊκή

καθαρεύουσα υπήρξε ο βασικός συντελεστής για την κατασκευή μιας

επιφανειακής άτεχνης ποίησης χωρίς εκφραστικό βάθος».

Εξαίρεση η Νοσταλγία : η στίλβουσα γλώσσα του σε συνδυασμό με τους

διπλούς 5σύλλαβους θυμίζουν παραδόξως τη γλώσσα του Κάλβου.

Ο βοριάς που τ' αρνάκια παγώνει ,: θέμα τυπικά ρομαντικό, η τραγική αναμονή

του θανάτου ενός μικρού παιδιού.

23

Η έντονη δραματοποίηση της αναμονής του θανάτου, με τις αναφορές στη

μητέρα και στο γιατρό και στην ταύτιση του αφηγητή με τον πατέρα, που

αυξάνεται περισσότερο, καθώς η ψυχική οδύνη και ερήμωση των ανθρώπων

ταυτίζεται με την ταραχή των φυσικών στοιχείων.

Η χρήση της δημοτικής συνιστά εξαίρεση μέσα στο ποιητικό κλίμα της εποχής

για γενικευμένη χρήση της καθαρεύουσας

Πάντως η δημοτική σε συνδυασμό με διάφορα υπερβολικά, αφελή και

αναληθοφανή θεματικά στοιχεία του ποιήματος, μάλλον ελαττώνουν τη

συγκινησιακή απήχηση του ποιήματος.

Δραστηριότητα 4 η : Παρά τω τάφω της δεσποινίδος, του Σ. Βασιλειάδη και Επί του

τάφου του πατρός μου, του Γ. Βιζυηνού. Σύγκριση με γνώμονα γενικά τεχνοτροπικά,

θεματικά και γλωσσικά στοιχεία της ποίησης κατά την περίοδο παρακμής του

αθηναϊκού κλασικορομαντισμού.

ΑΠΑΝΤΗΣΗ:

Και στα δύο ποιήματα απαντούν οι κοινοί τόποι της ρομαντικής τεχνοτροπίας.

Κοινή ομάδα: θέμα οι τάφοι και ο πενθισμός, στοιχεία που δραματοποιούνται

επιπρόσθετα από το γεγονός του θανάτου μιας νέας (α’) ή ενός πολυαγαπημένου

συγγενικού προσώπου (β’).

Παρά τω τάφω της δεσποινίδος : τα τυπικά ρομαντικά γνωρίσματα (η αντιθετική

σχέση νεκρής-φύσης, η ενατένιση του ουρανού, η πικρή ανάμνηση του νεκρού

αδελφού), ο ρητορισμός (με την αποστροφή προς την Ελλάδα π.χ. στην 4η

στροφή) και η μεταφυσική "λύση" (θάνατος σώματος=αθανασία ψυχής)

εκφυλίζονται λόγω κακής χρήσης της καθαρεύουσας, καθώς διακρίνεται από

συντακτική στρυφνότητα και ακυρολεξίες.

Επί του τάφου του πατρός μου : κοινοί τόποι της ρομαντικής σπαραξικάρδιας

δραματοποίησης: αναπάντητα ερωτήματα προς το νεκρό, η ορφάνια του

ποιητικού υποκειμένου και οι σχετικές υπερβολές

Συγκινησιακά θερμαίνεται από την καθαρή δημοτική γλώσσα και, μέσω

αυτής, την ανάμνηση του δημοτικού τραγουδιού (μοιρολόγια).

Ο τίτλος σε καθαρεύουσα.

24

Η χρήση της δημοτικής και η στιχουργική δεξιότητα της περίτεχνης στροφής

από το Βιζυηνό μαρτυρούν την προϊούσα ροπή της ποίησης του 1870 προς τα

στοιχεία που θα φέρουν την αλλαγή της ποιητικής γενιάς του 1880.

Δραστηριότητα 5 η : Ο Λέανδρος, του Π. Σούτσου, Ο Θάνος Βλέκας, του Π.

Καλλιγάς και Η ηρωίς της Ελληνικής Επαναστάσεως, του Ξένου: Ποιο είναι το

κοινό θεματικό μοτίβο τους; Ποιες μεταμορφώσεις ή προσαρμογές υφίσταται το

μοτίβο αυτό σε κάθε περίπτωση;

ΑΠΑΝΤΗΣΗ: ο έρωτας ή καλύτερα τα πάθη του έρωτα είναι το απαραίτητο

συστατικό στοιχείο του μυθιστορήματος, τουλάχιστον κατά τα χρόνια του

ρομαντισμού (κι όχι μόνο).

Πραγμάτευση κοινού θεματικού μοτίβο : Οι δυσκολίες που αντιμετωπίζει το

ειδύλλιο ενός ζευγαριού ενταγμένες κάθε φορά μέσα σε συγκεκριμένο

κονωνικοϊστορικό πλαίσιο.

Ο Λέανδρος :

οι ηθικές και κοινωνικές δεσμεύσεις της εποχής –ο γάμος της Κοραλλίας και η

οφειλόμενη συζυγική πίστη- δεν επιτρέπουν στους δύο ερωτευμένους να

χαρούν τον έρωτά τους.

Μεταξύ ερωτικού πάθους και κοινωνικού χρέους επιλέγουν το δεύτερο,

παρέχοντας με την επιλογή τους το ηθικό αντίβαρο στην κατά τα άλλα ανόσια

πράξη της αυτοκτονίας του Λέανδρου στο τέλος του έργου.

Ο Θάνος Βλέκας :

ο έρωτας αποτελεί το συνεκτικό κρίκο των περιπετειών του Θάνου.

Εδώ η αμοιβαία αγάπη των Θάνου και Ευφροσύνης παρεμποδίζεται από τις

δύσκολες κοινωνικές συνθήκες που βιώνουν οι Έλληνες αγρότες και από την

κακοδιοίκηση του νεοελληνικού κράτους. Συνθήκες που επηρεάζουν άμεσα το

Θάνο κρατώντας τον μακριά από την αγαπημένη του.

Η ηρωίς της Ελληνικής Επαναστάσεως :

ο έρωτας του Θρασύβουλου και της Ανδρομάχης αναπτύσσεται στο πρόσφατο

ηρωικό παρελθόν. Το ξέσπασμα της επανάστασης και η οικειοθελής στράτευση

25

του Θρασύβουλου, παράλληλα με τις ραδιουργίες του μισητού αντεραστή

Βάρθακα αναβάλλουν συνεχώς την ευτυχισμένη ένωση.

Δραστηριότητα 6 η : Ο Λέανδρος, του Π. Σούτσου: Ανήκει στο είδος της μυθιστορίας

ή του μυθιστορήματος;

ΑΠΑΝΤΗΣΗ: Παρόλο που ο Λέανδρος εισάγει στη νεοελληνική λογοτεχνία το

επιστολικό μυθιστόρημα, στο συγκεκριμένο απόσπασμα είναι ευδιάκριτο ένα βασικό

χαρακτηριστικό της μυθιστορίας:

Μυθιστορία :

το στερεότυπο των δυσκολιών που αντιμετωπίζει το ειδύλλιο ενός

ερωτευμένου ζευγαριού. Λ. και Κ. ξανασυναντιούνται μετά από χρόνια, η

ερωτική τους επιθυμία ξυπνά με ένταση αλλά δεν μπορούν να χαρούν τον

έρωτα τους γιατί η Κ. είναι παντρεμένη.

η ηθική ωφέλεια του αναγνώστη, αφού και τα δύο μέλη δεν παραβιάζουν τους

ηθικούς κανόνες και τις κοινωνικές δεσμεύσεις.

7. .Μυθιστόρημα: το τέλος (αυτοκτονία/θάνατος από θλίψη) αποκλίνει από το

στερεότυπο της μυθιστορίας, αφού ο έρωτας παραμένει ανεκπλήρωτος και οι δύο

πρωταγωνιστές πεθαίνουν από θλίψη ή αυτοκτονούν.

26

Δραστηριότητα 7 η : Ο Λέανδρος, του Π. Σούτσου: Εντοπίστε τυπικά θεματικά

στοιχεία και μοτίβα του ρομαντισμού. Τι εξασφαλίζει η επιστολική μορφή του;

ΑΠΑΝΤΗΣΗ: στο απόσπασμα συναντάμε μερικά βασικά μοτίβα και θεματικά

στοιχεία της πεζογραφίας του ρομαντισμού, οικεία και στην ποίηση της ίδιας

περιόδου:

1. Τα ερωτικά πάθη και παθήματα που οφείλονται σε ποικίλους παράγοντες:

Κοινωνικές συμβάσεις και δεσμεύσεις

Κοινωνική ανισότητα των ερωτευμένων

Εθνικοπατριωτικές υποχρεώσεις του αρσενικού πρωταγωνιστή κ.α.

2. Η μελαγχολική διάθεση των πρωταγωνιστών:

από την ερωτική αποτυχία,

η οποία προκαλεί τη θρηνωδία και

γεννά τάσεις αυτοκτονίας,

3. Η καταφυγή του ανικανοποίητου ερωτικά ατόμου στη φύση, και τον φιλοσοφικό

στοχασμό που γεννά η παρατήρησή της και η περιγραφή της,

4. Η έντονη θρησκευτική πίστη και γενικότερα η παρουσία του θρησκευτικού

στοιχείου:

επικλήσεις προς το Θεό

καταφυγή των πρωταγωνιστών σε μοναστήρια

συναντήσεις με καλόγερους κ.α.

5. Την οδοιπορία και την περιπλάνηση ως προτεινόμενη λύτρωση από το ερωτικό

αδιέξοδο.

Η επιστολική μορφή (δομή)

Εξασφαλίζει πολυφωνία:

1. στην απόδοση της πραγματικότητας,

2. της ψυχολογίας και

3. των αισθημάτων των ηρώων,

Ο επιστολικός λόγος ενισχύει την έκφραση των αισθημάτων, ενώ

Η ελλειπτική αφήγησή του διευκολύνει την αναπαράσταση ταυτόχρονων

πράξεων.

27

Δραστηριότητα 8 η : Η Πάπισσα Ιωάννα, του Ε. Ροΐδη: Σε τι διαφοροποιείται από τα

υπόλοιπα ανθολογημένα πεζογραφήματα της ίδιας περιόδου που έχουν επίσης κριτική

και σατιρική διάθεση;

ΑΠΑΝΤΗΣΗ: Διαφοροποίηση από άλλα πεζογραφήματα της ίδιας περιόδου που

έχουν επίσης σατιρική και κριτική διάθεση:

Διακρίνεται μια κριτική τάση, που αναφέρεται σε τρωτά της πολιτικής διοίκησης

(π.χ. Λέανδρος, Εξόριστος, Θάνος Βλέκας), καθώς και σε όψεις της κοινωνικής

οργάνωσης και αστικής ζωής (π.χ. Πολυπαθής, Ζωγράφος, Πίθηκος Ξουθ). Σε

αυτή την παράδοση εντάσσεται και το έργο

Με νέο τολμηρό στοιχείο ότι ο Ροΐδης βάζει στο στόχαστρο της κριτικής του την

Εκκλησία, και όντας Διαφωτιστής σατιρίζει όλο το εκκλησιαστικό οικοδόμημα

(υποκριτική ευσέβεια, πίστη στα θαύματα κλπ) προκαλώντας πραγματικό

σκάνδαλο (σατιρική ελευθεροσύνη).

Εκτός από τη σατιρική ελευθεροφροσύνη και το προκλητικό περιεχόμενο της

κριτικής του εκείνο που διακρίνει ριζικά την Πάπισσα από τα άλλα έργα είναι:

1. Το απαράμιλλο ύφος του Ροΐδη

2. Ο προγραμματικός και συνεχής αιφνιδιασμός του αναγνώστη με τις πλέον

απρόσμενες παρομοιώσεις

3. "αφυπνωτική" μέθοδος, ιδιοφυής χρήση της γλώσσας.

4. Άξιος συνεχιστής του Ροΐδη και ως προς την πρόκληση και ως προς την

υφολογική έκπληξη είναι ο συγγραφές της Στρατιωτικής ζωής εν Ελλάδι. Τα

κριτικά του βέλη στρέφονται προς έναν επίσης αξιοσέβαστο θεσμό του

νεοελληνικού κράτους το στράτευμα, ενώ σε πολλά σημεία η

ευρηματικότητα του ύφους ανακαλεί την ιδιοφυή χρήση της γλώσσα από το

Ροΐδη.

Δραστηριότητα 9 η : Ο Βρούτος Κουρτέρρος, του Αλ. Ρ. Ραγκαβής: Ξενόθεμη

πεζογραφία. Γίνεται αναγωγή στα σύγχρονα του συγγραφέα ελληνικά δεδομένα;

ΑΠΑΝΤΗΣΗ: Ξενόθεμη πεζογραφία

Γενικός προβληματισμός γύρω από το ποιο είναι το καλύτερο πολίτευμα.

28

Ο Ραγκαβής επιλέγει την ασφάλεια το ξενόθεμου περιβάλλοντος για να κάνει

υποδείξεις για την ελληνική πραγματικότητα (βασιλική διοίκηση) ώστε να

αποφευχθούν αντίστοιχες λανθασμένες επιλογές.

Εντοπίζεται λοιπόν η ιδεολογική - πολιτική τοποθέτηση του συγγραφέα:

πίστη στην 'πεφωτισμένη μοναρχία',

προσπάθεια υπεράσπισης του ελληνικού θρόνου απέναντι στους σύγχρονους

φιλελεύθερους και δημοκρατικούς αμφισβητίες του,

διακριτική υπόδειξη προς Όθωνα των καθηκόντων ενός καλού ηγεμόνα.

Δραστηριότητα 10 η : Ο Θάνος Βλέκας, του Π. Καλλιγά και ΑΚΚ του Καγιαλή:

Πρόκειται για είδος παραβολικής αφήγησης με άμεσες αναφορές στην πολιτική

διαχείριση των προβλημάτων των αγροτικών στρωμάτων;

ΑΠΑΝΤΗΣΗ Ο Καγιαλής, αντίθετα από παλαιότερους μελετητές, το διαβάζει ως

κείμενο πολιτικού προβληματισμού και υπόδειξη συνετής διαχείρισης των λαϊκών

(=αγροτικών) αγροτικών κοινωνικών στρωμάτων.

Παρακολουθούμε τη σταδιακή ανάπτυξη τριών πολιτικών στάσεων/προτάσεων:

ο ακαλλιέργητος Τάσος εκπροσωπεί το στυγνό εκμεταλλευτή του κόπου των

αγροτών,

ο πλούσιος κτηματίας Αϋφαντής το συνετό και υποδειγματικό άρχοντας που

υποστηρίζει ότι η αρμονία του έθνους θα προέλθει μόνο μέσα από την

παραχώρηση ορισμένων δικαιωμάτων στους αγρότες και την καλλιέργεια της

συνείδησης τους ως μικροϊδιοκτητών,

ο εξευγενισμένος αγρότης Θάνος εκπροσωπεί τον τύπο του ρομαντικού

φιλάνθρωπου.

Τελευταίο κεφάλαιο: το αδιέξοδο των επιλογών του Θάνου, αφού ούτε τους

χωρικούς πείθει ούτε τον βάναυσο Σκιά συνετίζει.

Επικίνδυνη ως πολιτική πρόταση, αφού ο Θάνος σκοτώνεται και οι αγρότες

καταλήγουν με περισσότερα προβλήματα.

«τα τραγικά αποτελέσματα στα οποία οδηγούν οι αγαθές προθέσεις όταν δεν

συνοδεύονται από ρεαλιστικές πολιτικές εκτιμήσεις».

Ωστόσο ίσως η επιλογή του θανάτου να επιβάλλεται από την παράδοση των

μυθιστορημάτων του ρομαντισμού, όμως το πιθανότερο για να κλονίσει τον

29

αστό αναγνώστη και να τον προειδοποιήσει σχετικά με τον κίνδυνο που

αντιμετωπίζουν τα συμφέροντα της τάξης του από την ανεξέλεγκτη αντίδραση

των εγκαταλελειμμένων αγροτικών στρωμάτων.

ΚΕΙΜΕΝΑ ΑΝΘΟΛΟΓΙΟΥ

Α. ΠΟΙΗΣΗ:

1. Αλέξανδρος Σούτσος (1803-1863)

30

«Επιστάτης εθν. οικοδομών» (81)

«Ζηλιάρης γέρος» (83)

2. Γεώργιος Ζαλόκωστας (1805-1858)

«Ο βοριάς που τ’ αρνάκια παγώνει» (85)

3. Παναγιώτης Σούτσος (1806-1868)

«Οδοιπόρος» (87)

4. Αλέξανδρος Ρίζος – Ραγκαβής (1809-1892)

«Δήμος και Ελένη» (99)

5. Ηλίας Τανταλίδης (1818-1896)

«Μικράτα» (104)

6. Ιωάννης Καρασούτσας (1824-1873)

«Η νοσταλγία» (105)

7. Δημήτρης Παπαρρηγόπουλος (1843-1873)

«Ο φανός του κοιμητηρίου Αθηνών» (107)

8. Σπυρίδων Βασιλειάδης (1845-1874)

«Παρά τω τάφω της δεσποινίδος» (110)

9. Γεώργιος Βιζυηνός (1849-1896)

«Επί του τάφου του πατρός μου» (112)

Β. ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

1. Γρηγόριος Παλαιολόγος (1793-1844)

«Ο Ζωγράφος» (115)

31

2. Παναγιώτης Σούτσος (1806-1868)

«Ο Λέανδρος» (125)

3. Αλέξανδρος Ρίζος – Ραγκαβής (1809-1892)

«Βρούτος Κουρτέρρος ζητών...» (134)

4. Παύλος Καλλιγάς (1814-1896)

«Θάνος Βλέκας» (143)

5. Στέφανος Θ. Ξένος (1821-1894)

«Η Ηρωίς της Ελληνικής Επανάστασης» (151)

6. Εμμανουήλ Ροΐδης (1836-1904)

«Πάπισσα Ιωάννα» (160)

7. Χαρίλαος Δημόπουλος (β’μισό 19ου-α’ μισό 20ου)

«Η στρατιωτική ζωή εν Ελλάδι» (173)

32