ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 www.arnos.gr – www.eap-learning.gr

e-mail : info@arnos.gr

ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΦΟΙΤΗΤΩΝ Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π. – Ε.Μ.Π. – ΚΑΤΑΤΑΚΤΗΡΙΕΣ

1

ΕΠΟ 42 Α γραπτή εργασία Θέµα: «Ο Βέµπερ διατείνεται πως βασική επιδίωξη στην µελέτη του για την Προτεσταντική Ηθική είναι να συµβάλλει στην «κατανόηση του τρόπου µε τον οποίο οι ιδέες εντάσσονται στην ιστορική-κοινωνική εξέλιξη». Παρουσιάστε την άποψή του αξιωποιώντας προς τούτο το υλικό της ΠΗ (έως το παρακάτω υποδεικνυόµενο σηµείο)». Α. Εισαγωγή - Το ιστορικό πλαίσιο της συζήτησης Ο Βέµπερ συνθέτει το έργο του Προτεσταντική Ηθική και το Πνεύµα του Καπιταλισµού γράφεται στις αρχές του 20ου αι. (1904-1905) στην Γερµανία προκειµένου να παράσχει «µια εµπειρική άρνηση του ιστορικού υλισµού».1 Είναι η εποχή που έχει ήδη ολοκληρωθεί η θεωρία του Μαρξ και, µετά τον θάνατό του το 1883, έχει αρχίσει η ανάπτυξη του Μαρξισµού, µε τις όποιες αλλοιώσεις αυτή επέφερε στην αρχική θεωρία. Στην Γερµανία κύριος εκφραστής της µαρξιστικής θεωρίας είναι το Σοσιαλδηµοκρατικό Κόµµα το οποίο, ύστερα από µια σειρά εσωτερικών κλυδωνισµών, είχε καταλήξει σε µια ντετερµινιστική στάση, η οποία θεωρούσε την επανάσταση αναπόδραστη µηχανική αναγκαιότητα την οποία δεν είχαν παρά να περιµένουν να συµβεί. Ο υλικός ντετερµινισµός του Μαρξισµού, ειδικά όπως αυτός εκφράστηκε από τους επιγόνους, βρέθηκε στο στόχαστρο του έργου του Βέµπερ, ο οποίος θέλησε να εισάγει την σηµασία της ιδεολογίας στον καθορισµό της ιστορικής δράσης. Στο σηµείο αυτό θα πρέπει να διευκρινιστεί µε σαφήνεια ότι την εποχή που έγραφε ο Βέµπερ, στην µαρξιστική ιδεολογία το εποικοδόµηµα ήταν αιτιακά και αναπόδραστα καθορισµένο από την υλική βάση παραγωγής – δεν είχε ακόµη ξεκινήσει η αναθεώρηση του µαρξισµού από τους νεοµαρξιστές.2 Β. Οι ιδεότυποι στην σκέψη του Βέµπερ Κεντρικός αναλυτικό εργαλείο της Βεµπεριανής σκέψης είναι ο ιδεότυπος, την έννοια του οποίου κρίνουµε σκόπιµο να εξηγήσουµε ευθύς εξ αρχής, προκειµένου να αποφύγουµε τυχόν παρανοήσεις σε ό,τι αφορά την ιστορική ακρίβεια των γραφοµένων. Όταν ο Βέµπερ αναφέρεται σε ιδεότυπους, στην πραγµατικότητα αναφέρεται σ’ ένα σύνολο ουσιωδών χαρακτηριστικών µιας έννοιας στην πιο καθαρή µορφής τους. Ο ιδεότυπος είναι η αποκρυστάλλωση της ουσίας µιας έννοιας – η έννοια στην ιδανική της µορφή, που δεν είναι δυνατόν να απαντάται έτσι ακριβώς στην πραγµατική ζωή. Εδώ θα πρέπει να διευκρινήσουµε ότι η «ιδανική µορφή» δεν έχει καµία απολύτως σχέση µε την ηθική. Στη σκέψη του Βέµπερ, όλες οι έννοιες έχουν τον ιδεότυπό τους, ανεξάρτητα από το αν οι έννοιες αυτές είναι ηθικά επιδοκιµαστέες ή όχι. Έτσι, µπορούµε να κάνουµε λόγο για τον ιδεότυπο του καπιταλισµού, του κοµµουνισµού, του χριστιανισµού, του φασισµού, του απολυταρχισµού κλπ. Έτσι, όταν στη συνέχεια θα µιλάµε για την ∆υτική Ευρώπη, τον Προτεσταντισµό και τον Καπιταλισµό, ουσιαστικά θα αναφερόµαστε στους αντίστοιχους ιδεότυπους που µας

1 Giddens A., «Ο Μάρξ, ο Βέµπερ και η εξέλιξη του καπιταλισµού», στο Κονιόρδος Σ, Η θέση του Βέµπερ για την Προτεστατντική Ηθική της Εργασίας, Πάτρα 2002, σελ. 127. 2 Giddens A., «Ο Μάρξ, ο Βέµπερ και η εξέλιξη του καπιταλισµού», στο Κονιόρδος Α., Η θέση του Βέµπερ

για την Προτεσταντική Ηθική της Εργασίας, Πάτρα 2002, σελ. 119-125

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 www.arnos.gr – www.eap-learning.gr

e-mail : info@arnos.gr

ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΦΟΙΤΗΤΩΝ Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π. – Ε.Μ.Π. – ΚΑΤΑΤΑΚΤΗΡΙΕΣ

2

είναι χρήσιµοι για την ανάλυσή µας και όχι στις επιµέρους διαφοροποιήσεις των εννοιών αυτών στον τόπο και τον χρόνο.3 Γ. Η συµβολή των ιδεών στην ανάδυση του αστικού καπιταλισµού στην Ευρώπη. Ο Βέµπερ ξεκινά την ανάλυσή του από την ∆. Ευρώπη του ύστερου Μεσαίωνα. Επισκοπώντας τις ιδιαιτερότητες της περιόδου, τις κοινωνικές συνθήκες και τα επιτεύγµατα του πνεύµατος και της τεχνολογίας, εξηγεί τους λόγους που ο αστικός καπιταλισµός διαµορφώθηκε και επικράτησε στη συγκεκριµένη του µορφή στη ∆υτική Ευρώπη. Είναι ήδη σαφές ότι στην προσέγγιση αυτή η ∆. Ευρώπη λειτουργεί από µόνη της ως ένας ιδεότυπος, αφού επιλέγονται, αναλύονται και στη συνέχεια γενικεύονται συγκεκριµένα µόνο χαρακτηριστικά της, ενώ δεν γίνονται αναφορές σε όλα εκείνα τα στοιχεία που πιθανώς δεν σχετίζονται µε την συνολική εικόνα που αναλύουµε Με την ανάλυση των επιτευγµάτων της Ευρώπης στα πεδία της επιστήµης, της τέχνης, της οργάνωσης του κράτους και της οικονοµίας, (µε την έννοια της εµφάνισης της ειδικευµένης υπαλληλίας, και κυρίως την εκλογίκευση της οικονοµικής ανταλλαγής µε σκοπό την επιδίωξη του ανανεούµενου κέρδους4) ο Βέµπερ ήδη από την «Εισαγωγή» του προκρίνει εκείνα τα χαρακτηριστικά της που θεωρεί ότι διαµόρφωσαν τις κατάλληλες συνθήκες για την επικράτηση του καπιταλισµού.5 Μέσα στο παραπάνω πλαίσιο αναδύθηκαν κοινωνικές οµάδες που, επειδή δεν είχαν πλήρη πρόσβαση την πολιτική εξουσία και τις παραδοσιακές µορφές κοινωνικής προβολής και κύρους, επιδίωξαν την άνοδό τους στην κοινωνική ιεραρχία µε άλλους τρόπους – και συγκεκριµένα µέσω της οικονοµικής τους επικράτησης.6 Στο σηµείο αυτό θα πρέπει να τονιστεί αφενός το ότι ήταν ακριβώς η µικροκοινότητα της πόλης7 και η σχετική της αυτονοµία που επέτρεψε την πλήρη λειτουργία του παραπάνω σχήµατος ως την ανάδυση του καπιταλιστικού συστήµατος και αφετέρου ότι χρειάστηκε η µεσολάβηση της θρησκευτικής µεταρρύθµισης και η αλλαγή στην ιδεολογία των ανθρώπων, προκειµένου να αξιοποιηθούν αποτελεσµατικά οι κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες. Όταν µιλάµε για µεσολάβηση της θρησκευτικής µεταρρύθµισης ως προϋπόθεσης για την ανάδυση του καπιταλισµού, δεν αναφερόµαστε σε αιτιακή σχέση. Περισσότερο πρόκειται για εκλεκτική συγγένεια8, µε την έννοια ότι οι εξελίξεις στο πεδίο της κοινωνίας και της οικονοµίας και οι εξελίξεις στο πεδίο της θρησκείας βρέθηκαν τελικά να επικαθορίζει η µια την άλλη, χωρίς απαραίτητα η µια να έγινε για χάρη της άλλης. Πιο συγκεκριµένα, ο Βέµπερ ξεκινά από την παρατήρηση ότι η προσχώρηση στον προτεσταντισµό ακολουθεί την οικονοµική άνοδο και προσπαθεί να ερµηνεύσει αυτό 3 Κονιόρδος Σ, Η θέση του Βέµπερ για την Προτεστατντική Ηθική της Εργασίας, Πάτρα 2002, σελ. 32-34 4 Κονιόρδος Σ, Η θέση του Βέµπερ για την Προτεστατντική Ηθική της Εργασίας, Πάτρα 2002, σελ. 23 και Βέµπερ Μ., Η Προτεσταντική Ηθική και το Πνεύµα του Καπιταλισµού, Αθήνα 2006, σελ.11-15 5 Κονιόρδος Σ, Η θέση του Βέµπερ για την Προτεστατντική Ηθική της Εργασίας, Πάτρα 2002, σελ. 23-31 και Βέµπερ Μ., Η Προτεσταντική Ηθική και το Πνεύµα του Καπιταλισµού, Αθήνα 2006, σελ.11-23 6 Βέµπερ Μ., Η Προτεσταντική Ηθική και το Πνεύµα του Καπιταλισµού, Αθήνα 2006, σελ.31-34 7 Για τη λειτουργία της πόλης στον ύστερο Μεσαίωνα και τον ρόλο της στην µετάβαση στον καπιταλισµό βλ. Κονιόρδος Σ, Η θέση του Βέµπερ για την Προτεστατντική Ηθική της Εργασίας, Πάτρα 2002, σελ. 26-29 και Μέριγκτον Τζ., «Πόλη και ύπαιθρος στην µετάβαση προς τον καπιταλισµό» στο Ντοµπ Μ. κ.ά (επιµ.), Η µετάβαση από τον Φεουδαλισµό στον Καπιταλισµό, Αθήνα 1986, σελ. 245-284. 8 Για την έννοια της εκλεκτικής συγγένειας στο έργο του Βέµπερ βλ. Κονιόρδος Σ, Η θέση του Βέµπερ για την Προτεστατντική Ηθική της Εργασίας, Πάτρα 2002, σελ. 35-36 και Ψυχοπαίδης Κ., O Max Weber και η κατασκευή εννοιών στις κοινωνικές επιστήµες, Αθήνα 1993.

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 www.arnos.gr – www.eap-learning.gr

e-mail : info@arnos.gr

ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΦΟΙΤΗΤΩΝ Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π. – Ε.Μ.Π. – ΚΑΤΑΤΑΚΤΗΡΙΕΣ

3

ακριβώς το φαινόµενο. Μια από τις πρώτες διαπιστώσεις του είναι ότι ο προτεσταντισµός αποτέλεσε την θρησκευτική επιλογή των κοινωνικών στρωµάτων που ήταν αποκλεισµένα από την πολιτική εξουσία, δεν είχαν την οικονοµική επιφάνεια να αποκτήσουν ανθρωπιστικά προσανατολισµένη µόρφωση, επέλεγαν τεχνικά και εµπορικά προσανατολισµένα επαγγέλµατα και επιδίωξαν την κοινωνική τους ανάδειξη µέσω της οικονοµικής επικράτησης.9 Ωστόσο, η σύνδεση αστικού καπιταλισµού και προτεσταντισµού φαίνεται να είναι ακόµη βαθύτερη από ό,τι φαίνεται στην παραπάνω διαπίστωση, δεδοµένου µάλιστα ότι ο προτεσταντισµός είναι περισσότερο παρεµβατικός σε σύγκριση µε τον καθολικισµό όσον αφορά τη δηµόσια και την ιδιωτική σφαίρα – πράγµα που θέτει σε αµφισβήτηση την επάρκεια της παραπάνω εξήγησης.10 Κεντρικό σηµείο του αστικού καπιταλισµού είναι η επιδίωξη ανανεούµενου κέρδους µέσα σε ορθολογικά, κανονισµένα και ειρηνικά πλαίσια. Μ’ αυτήν την έννοια, διαφέρει από οποιονδήποτε προηγούµενο τύπο καπιταλισµού είχε αναδυθεί ως τότε στην ιστορία.11 Ωστόσο, ούτε η συσσώρευση πλούτου ούτε η επιδίωξη του κέρδους ήταν έννοιες αυτονόητες για τον άνθρωπο του ύστερου Μεσαίωνα και των πρώιµων νεότερων χρόνων – πόσο µάλλον που η καθολική ηθική θεωρούσε και τα δύο αυτά ακάθαρτα και µιαρά. Για τον καθολικισµό, η επιδίωξη του ανθρώπου θα έπρεπε να είναι να έχει ήσυχη τη συνείδησή του και να δουλεύει τόσο όσο του είναι απαραίτητο για να διατηρήσει τις συνθήκες µέσα στις οποίες έχει συνηθίσει να ζει. Από την άλλη, η ηθική του προτεσταντισµού είναι πολύ πιο κοντά στο πνεύµα του καπιταλισµού, µε την έννοια ότι επιτρέπει (όχι απαραίτητα όµως επιδιώκει) την ενασχόληση µε κερδοφόρες εργασίες και αντιµετωπίζει την απασχόληση – επάγγελµα µετά τον Λούθηρο- ως καθήκον, θεϊκά καθορισµένη αποστολή του ανθρώπου στην γη. Ακριβώς αυτή η ηθική του προτεσταντισµού χρησίµευσε για να αλλάξει η συλλογική νοοτροπία των ανθρώπων και να επιτραπεί η επικράτηση του πνεύµατος του καπιταλισµού, που ως τότε προσέκρουε στην παραδοσιοκρατία. Ο προτεσταντισµός αποτέλεσε όχι µια επανάσταση κατά της θρησκείας, αλλά κατά της καθολικής εκκλησίας. Αυτό σηµαίνει ότι έφερε από µόνος του ένα πολύ οργανωµένο αξιακό σύστηµα που θα συµπλήρωνε τα κενά που θεωρούσε ότι άφηνε ο καθολικισµός στην καθηµερινότητα των ανθρώπων. Στο πλαίσιο του προτεσταντικής µεταρρύθµισης το επάγγελµα, αν και προϋπήρχε ως έννοια, αποκτά νέο περιεχόµενο, αφού συνδέεται µε θεϊκή επιταγή και αποστολή του ανθρώπου πάνω στη γη. Αποτελεί θετική δραστηριότητα και αντιδιαστέλλεται από τον µοναχισµό, που έχει σαφείς παραποµπές στην απόσυρση. Ωστόσο, η θεώρηση αυτή δεν ολοκληρώνεται, αφού στην φιλοσοφία του Λούθηρου, η εργασία απενοχοποιείται, δεν φτάνει όµως να θεοποιηθεί και να απαιτηθεί η συνεχής απασχόληση µ’ αυτήν.12 Την «θεοποίηση» ολοκλήρωσε ο καπιταλισµός, που θεώρησε υπέρτατο ηθικό χρέος του ανθρώπου την εργασία, αφού εξίσωσε τον χρόνο µε χρήµα και διάβασε σε κάθε ώρα µη εργασίας απώλεια του υποτιθέµενου εισοδήµατος που θα κέρδιζε αν εργαζόταν.13 Η υιοθέτηση, ωστόσο, µιας τέτοιου είδους συλλογιστικής, στάθηκε δυνατή µόνο χάρη στην

9 Κονιόρδος Σ, Η θέση του Βέµπερ για την Προτεστατντική Ηθική της Εργασίας, Πάτρα 2002, σελ. 55-56 10 Βέµπερ Μ., Η Προτεσταντική Ηθική και το Πνεύµα του Καπιταλισµού, Αθήνα 2006, σελ.32 11 Βέµπερ Μ., Η Προτεσταντική Ηθική και το Πνεύµα του Καπιταλισµού, Αθήνα 2006, σελ.21-27 12 Βέµπερ Μ., Η Προτεσταντική Ηθική και το Πνεύµα του Καπιταλισµού, Αθήνα 2006, σελ 77-80 13 Βέµπερ Μ., Η Προτεσταντική Ηθική και το Πνεύµα του Καπιταλισµού, Αθήνα 2006, σελ.42

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 www.arnos.gr – www.eap-learning.gr

e-mail : info@arnos.gr

ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΦΟΙΤΗΤΩΝ Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π. – Ε.Μ.Π. – ΚΑΤΑΤΑΚΤΗΡΙΕΣ

4

προηγούµενη επικράτηση της προτεσταντικής ηθικής, της συνακόλουθης απενοχοποίησης του κέρδους και της σταδιακής προσαρµογής των ανθρώπων στα νέα συστήµατα κανονιστικής οργάνωσης που είχαν ήδη αρχίσει να εισάγονται µε την γραφειοκρατία14 στις ύστερες µεσαιωνικές πόλεις. Ο συνδυασµός των τριών αυτών στοιχείων οδήγησε στην ανάδυση ενός εντελώς καινούργιου τύπου οικονοµικής και κοινωνικής οργάνωσης. Ο καπιταλισµός δεν αφορούσε µονάχα στις οικονοµικές σχέσεις µεταξύ των ανθρώπων, αλλά και στον τρόπο µε τον οποίο ήταν οργανωµένη η κοινωνική πραγµατικότητα, στη µετατροπή του χειρωνακτών σε βιοµηχανικούς εργάτες που εκποιούσαν την εργατική τους δύναµη και ταυτόχρονα κατανοούσαν τους εαυτούς τους µε εντελώς διαφορετικό τρόπο από ό,τι τα λαϊκά στρώµατα των πόλεων στις προηγούµενες περιόδους. ∆. Συµπεράσµατα Στη σκέψη του Βέµπερ είναι πολύ καθαρό πως είναι οι ιδέες αυτές που τελικά καθορίζουν την κοινωνική δράση. Οι επιλογές για τον τρόπο µε τον οποίο θα την καθορίσουν είναι πολλές (στο δικό µας παράδειγµα, την καθορίζουν µε τρόπο ορθολογικό), ωστόσο είναι σαφές ότι ο ρόλος τους είναι καθοριστικός σε βαθµό που να αποκλείουν τον κοινωνικό και οικονοµικό ντετερµινισµό. Το έργο Η Προτεσταντική Ηθική και το Πνεύµα του Καπιταλισµού είναι η απάντηση του Βέµπερ στον τρόπο που είχε ερµηνευτεί στις αρχές του 20ου αι. Ταυτόχρονα, ωστόσο, µαζί µε το Κεφάλαιο του Μαρξ αποτελεί µια από τις δύο κλασσικές αναλύσεις του καπιταλιστικού συστήµατος. Και αποτελεί θέµα του σύγχρονου κοινωνιολογικού διαλόγου το κατά πόσο τελικά τα δύο αυτά έργα είναι τόσο έντονα και απόλυτα αντικρουόµενα15. Ίσως τελικά τα κοινά τους σηµεία να είναι πολύ περισσότερα από αυτά που φαίνονται εκ πρώτης όψεως, αν µάλιστα ληφθεί υπόψη ότι αφενός ο Βέµπερ έχει επηρεαστεί από το έργο του Μαρξ και αφετέρου ότι η ντετερµινιστική προσέγγιση του έργου του είναι περισσότερο ο τρόπος που είχε προσληφθεί από το Σοσιαλδηµοκρατικό Κόµµα (στο οποίο απαντούσε ο Βέµπερ) παρά οι θέσεις του ίδιου του Μαρξ, στο έργο του οποίου η ιδεολογία κατείχε κεντρική θέση. Βιβλιογραφία Albrow M., Bureaucracy, London 1978 Giddens A., «Ο Μάρξ, ο Βέµπερ και η εξέλιξη του καπιταλισµού», στο Κονιόρδος Α., Η θέση του Βέµπερ για την Προτεσταντική Ηθική της Εργασίας, Πάτρα 2002, σελ. 119-144 Giddens A., Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία, Αθήνα 1989

Löwy M., «Βέµπερ εναντίον Μάρξ; Η πολεµική εναντίον του ιστορικού υλισµού στην Προτεσταντική Ηθική», στο Κονιόρδος Α., Η θέση του Βέµπερ για την Προτεσταντική Ηθική της Εργασίας, Πάτρα 2002, σελ. 145-158.

Βέµπερ Μ., Η Προτεσταντική Ηθική και το Πνεύµα του Καπιταλισµού, Αθήνα 2006 Κονιόρδος Σ, Η θέση του Βέµπερ για την Προτεσταντική Ηθική της Εργασίας, Πάτρα 2002

14 Για την γραφειοκρατία βλ. Albrow M., Bureaucracy, London 1978 15 βλ. σχετικά, Giddens A., «Ο Μάρξ, ο Βέµπερ και η εξέλιξη του καπιταλισµού», στο Κονιόρδος Α., Η θέση του Βέµπερ για την Προτεσταντική Ηθική της Εργασίας, Πάτρα 2002, σελ. 119-144 και Löwy M., «Βέµπερ εναντίον Μάρξ; Η πολεµική εναντίον του ιστορικού υλισµού στην Προτεσταντική Ηθική», στο Κονιόρδος Α., Η θέση του Βέµπερ για την Προτεσταντική Ηθική της Εργασίας, Πάτρα 2002, σελ. 145-158.

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 www.arnos.gr – www.eap-learning.gr

e-mail : info@arnos.gr

ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΦΟΙΤΗΤΩΝ Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π. – Ε.Μ.Π. – ΚΑΤΑΤΑΚΤΗΡΙΕΣ

5

Μέριγκτον Τζ., «Πόλη και ύπαιθρος στην µετάβαση προς τον καπιταλισµό» στο Ντοµπ Μ. κ.ά (επιµ.), Η µετάβαση από τον Φεουδαλισµό στον Καπιταλισµό, Αθήνα 1986, σελ. 245-284. Ψυχοπαίδης Κ., O Max Weber και η κατασκευή εννοιών στις κοινωνικές επιστήµες, Αθήνα 1993.