2

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Η εργασία που ακολουθεί έχει γίνει με πολύ μεράκι και εργατικότητα από τα μέλη

της ομάδας μας. Η ομάδα μας αποτελείται από 4 μέλη που συνεργαστήκαμε στα

πλαίσιο της ερευνητικής εργασίας <Κρήτη μια γη στο μέσο βαθύχρωμου πελάγους>

(Νομοί της Κρήτης) και αναλύουμε τις φυσικές ομορφιές και την αρχιτεκτονική του

νομού Ηρακλείου.

Μέσα από αυτήν την εργασία θέσαμε στόχους να μάθουμε να συνεργαζόμαστε

ομαδικά και να φέρουμε εις πέρας τις εργασίες πού μας ανατίθενται μετά από κάθε

συνάντηση. Ακόμα να εργαζόμαστε με αποτέλεσμα και να είμαστε συνεπείς στις

υποχρεώσεις μας όπως και να γνωριστούμε καλύτερα μεταξύ μας.

Επίσης , ένας άλλος στόχος μας είναι να εξερευνήσουμε την ομορφιά του τόπου μας

και να ανακαλύψουμε τη σημασία κάθε περιοχής. Να γνωρίσουμε τα αρχιτεκτονικά

επιτεύγματα της περιοχής μας και την οικολογική σημασία των οικοσυστημάτων που

βρίσκονται γύρο μας. Να ταξιδεύουμε μέσα από την αναζήτηση πληροφοριών σε

μέρη που ούτε καν είχαμε φανταστεί πως υπάρχουν.

Επιπλέον , στόχος μας είναι η << γνωριμία >> και η εξοικείωση με τον ηλεκτρονικό

υπολογιστή. Να ανακαλύψουμε τις αμέτρητες δυνατότητες που μας παρέχει το

διαδίκτυο και οι εφαρμογές συγγραφές. Να μάθουμε έτσι να γράφουμε να

πληκτρολογούμε και να μορφοποιούμε κείμενα. Όπως επίσης και να ψάχνουμε στο

διαδίκτυο για πληροφορίες. Έτσι θα διερευνούμε τις γνώσεις μας όχι μόνο στη χρήση

του ηλεκτρονικού υπολογιστή αλλά και στη δημιουργία μιας εργασίας.

Είμαστε πολύ χαρούμενοι που εργαστήκαμε πάνω σε αυτό το θέμα και ελπίζουμε η

εργασία μας να σας αρέσει.

3

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ΓΕΝΙΚΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΚΡΗΤΗ ΚΑΙ ΤΟΝ ΝΟΜΟ

Ο Νομός Ηρακλείου καταλαμβάνει το κεντρικό τμήμα της Κρήτης. Έχει έκταση

2.640 τετραγωνικά χιλιόμετρα, με ακτογραμμή πάνω από 250 χιλιόμετρα και

κατοικείται από περισσότερους από 300.000 μονίμους κατοίκους. Υποδιαιρείται σε 7

επαρχίες, του Βιάννου, του Καινουργίου, του Μονοφατσίου, του Μαλεβιζίου, του

Τεμένους, της Πυργιωτίσσης και της Πεδιάδος. Πρωτεύουσα του νομού είναι το

Ηράκλειο.

Όπως συμβαίνει με όλους τους νομούς της Κρήτης, το Ηράκλειο έχει ακτές τόσο στο

Βορρά στο Αιγαίο Πέλαγος, όσο και στο Νότο, στο Λιβυκό Πέλαγος. Οι

περισσότερες παραλίες στο Βορρά είναι αμμουδερές και μερικές καλά

προφυλαγμένες από τα μελτέμια, επειδή βρίσκονται σε κολπίσκους και όρμους. Οι

νότιες ακτές είναι ανοικτές στην θάλασσα με ένα μόνο αξιομνημόνευτο κόλπο, της

Μεσαράς. Μερικές αμμουδερές, μερικές με βότσαλα, όλες όμως με καταγάλανα,

κρυστάλλινα, καθαρά νερά και με ενδιαφέροντα βραχώδη βυθό.

Το κεντρικό κομμάτι του νομού είναι μάλλον επίπεδο, με γόνιμες κοιλάδες και

πεδιάδες, με σπουδαιότερη την πεδιάδα της Μεσαράς. Στο κέντρο του Δυτικού

τμήματος το όρος Ίδη (Ψηλορείτης για τους ντόπιους) αποτελεί κατά κάποιο τρόπο

ένα φυσικό σύνορο με το Ρέθυμνο. Στα Ανατολικά χωρίζεται από το Λασίθι με το

όρος Δίκτη. Μια σχετικά χαμηλή οροσειρά, τα Αστερούσια όρη (υψόμετρο περίπου

1200 μέτρα) καταλαμβάνει το μέσον του Νότιου τμήματος του νομού. Επειδή είναι

λιγότερο ορεινή περιοχή από τις άλλες της Κρήτης, έχει μεγαλύτερη πυκνότητα

πληθυσμού και όπου και να στραφείς πέφτεις πάνω σε πολυάριθμα χωριά.

Το φυσικό περιβάλλον είναι πιο ήμερο στο Ηράκλειο απ΄ ότι στην υπόλοιπη Κρήτη.

Το κεντρικό τμήμα της ενδοχώρας είναι αφιερωμένο στην γεωργία. Αξιοσημείωτο

είναι ότι εδώ καλλιεργούνται λαχανικά και τον χειμώνα σε θερμοκήπια. Επίσης,

καθώς υπάρχουν και αρκετοί ορεινοί όγκοι δημιουργούνται πολλά φαράγγια, μικρές

κοιλάδες, σπήλαια και στενοί δρόμοι που οδηγούν στα απομονωμένα χωριά.

Ολόκληρος ο νομός Ηρακλείου διασχίζεται από το Ευρωπαϊκό Μονοπάτι Ε4, που

διασχίζει ολόκληρη την Ευρώπη και την Ελλάδα και αφού περάσει από ολόκληρη τη

Κρήτη, από τα Δυτικά προς τα Ανατολικά, καταλήγει στην Σητεία, στο

ανατολικότερο τμήμα του νησιού.

Η ΚΡΗΤΗ ΣΤΟ ΠΕΡΑΣΜΑ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ

Αρχαιολογικά ευρήματα αποδεικνύουν την παρουσία του ανθρώπου στην Κρήτη πριν

τουλάχιστον 8.000 χρόνια. Αυτή η Νεολιθική περίοδος διήρκησε από το 5000 μέχρι

το 2600 π.Χ. περίπου.

Τη μακρά περίοδο της Νεολιθικής εποχής διαδέχτηκε η Μινωική περίοδος. Ο Άρθουρ

Έβανς, ο αρχαιολόγος που διενέργησε τις ανασκαφές στο Παλάτι της Κνωσού,

ονόμασε αναδρομικά αυτή την εποχή Μινωική από το μυθικό κυβερνήτη της

Κνωσού, το βασιλιά Μίνωα. Αυτή η περίοδος διάρκεσε περίπου 2.000 χρόνια και

αποτέλεσε τη “Χρυσή Εποχή” της Κρήτης. Νέα κτίρια αντικατέστησαν τις κατοικίες

των σπηλαίων της προηγούμενης εποχής ενώ η αρχιτεκτονική της υστερομινωικής

περιόδου άγγιξε τα όρια της τελειότητας. Τότε κατασκευάστηκαν τα επιβλητικά

παλάτια της Κνωσού, της Φαιστού και των Μαλίων και της Ζάκρου που

διατηρούνται ως τις μέρες μας που θα αναλύσουμε στο δεύτερο μέρος της εργασίας

μας. Κατά την ίδια περίοδο ο μεγάλος Μινωικός στόλος κυριαρχούσε στη Μεσόγειο

4

παρέχοντας πλούτο στο νησί από το εμπόριο και προσφέροντας παράλληλα

προστασία από τους εισβολείς. Γενικά, πάντως οι Μινωίτες ήταν ένας ειρηνικός λαός

που αγαπούσε τη ζωή και είχε παγιώσει την ισότητα ανδρών – γυναικών. Ένας

μεγάλος σεισμός έπληξε την Κρήτη γύρω στο 1700 π.Χ. καταστρέφοντας

ολοκληρωτικά τα παλάτια, τα οποία όμως ξαναχτίστηκαν αμέσως και ο μινωικός

πολιτισμός συνέχισε να ακμάζει ακόμα περισσότερο. Λίγους αιώνες αργότερα όμως,

γύρω στο 1450 π.Χ., ένα νέο κύμα καταστροφής χτύπησε την Κρήτη προκαλώντας

μεγάλης κλίμακας καταστροφές στα παλάτια και τους οικισμούς. Το γεγονός αυτό

μάλιστα είχε σαν αποτέλεσμα τη εξαφάνιση του περίλαμπρου αυτού πολιτισμού πολύ

ξαφνικά. Την ίδια περίοδο μετανάστευσαν στην Κρήτη Μυκηναίοι Έλληνες (Αχαιοί)

από την Πελοπόννησο. Αλληλεπιδράσεις μεταξύ των Μινωιτών και των Μυκηναίων

δημιούργησαν ένα κράμα στους τομείς του πολιτισμού και της τέχνης, ενώ νέες

πόλεις και παλάτια εμφανίζονται, ειδικά στη δυτική Κρήτη.

Πολλές Ελληνικές φυλές από την ηπειρωτική Ελλάδα μετανάστευσαν στην Κρήτη

στο πέρασμα των χρόνων. Το επόμενο κύμα εισβολέων, οι Δωριείς Έλληνες, αφού

κατέστρεψαν τις Μυκήνες στην κεντρική Ελλάδα, εγκαταστάθηκαν στο νησί γύρω

στο 1100 π.Χ.. Για κάποια περίοδο γύρω στον 7ο αιώνα π.Χ. η Κρήτη έγινε ένα

σημαντικό κέντρο για την Ελλάδα, αλλά παρήκμασε και πάλι όταν μεγαλύτερη

έμφαση για τον Ελληνικό Πολιτισμό δόθηκε στα κέντρα της Αθήνας, της Σπάρτης

και της Μακεδονίας. Παρ’ όλα αυτά το νησί έπεσε στα χέρια των Ρωμαίων το 69

π.Χ..

Η Κρήτη ήταν ένα στρατηγικό σημείο στην ανατολική Μεσόγειο που αποτέλεσε

πρόκληση για τη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Το 74 π.Χ. ο σύμβουλος Μάρκος Αντώνιος

ξεκίνησε μια εκστρατεία ενάντια στο νησί, αλλά οι Κρήτες καλά προετοιμασμένοι

τον νίκησαν στη θάλασσα. Αργότερα, το 69 π.Χ. η Κρήτη έπεσε στα χέρια των

Ρωμαίων και έγινε Ρωμαϊκή

επαρχία μέχρι το 369

μ.Χ..Η Γόρτυνα, που πάντα

ήταν σύμμαχος της Ρώμης,

έγινε η πρωτεύουσα του

νησιού.

Η πρώτη περίοδος

Βυζαντινής διακυβέρνησης

διάρκεσε από το 395 μ.Χ.

μέχρι το 824 μ.Χ.. Κατά τη

διάρκεια αυτής της

περιόδου η Κρήτη υπήρξε

τμήμα της Βυζαντινής

Αυτοκρατορίας, η οποία

είχε πρωτεύουσά της την

Κωνσταντινούπολη. Ο

Χριστιανισμός εξαπλώθηκε και εδραιώθηκε στο νησί. Χτίστηκαν μάλιστα υπέροχες

εκκλησίες.

Άραβες (Σαρακηνοί) κατέκτησαν το νησί το 824 μ.Χ. καταστρέφοντας την

πρωτεύουσα Γόρτυνα και χτίζοντας μια νέα στη θέση του σημερινού Ηρακλείου.

Στην περιφέρεια γύρω από τη νέα πρωτεύουσα έχτισαν μια τάφρο (Χάνδακα) και τη

βάφτισαν El Khandak. Έτσι ξεκίνησε η Αραβική διακυβέρνηση που κράτησε ενάμιση

αιώνα, κατά τη διάρκεια του οποίου η Κρήτη έγινε το κέντρο των Σαρακηνών

πειρατών στην ανατολική Μεσόγειο. Ο ντόπιος χριστιανικός πληθυσμός εκδιώχτηκε

αλλά εξακολούθησε να επιβιώνει, ειδικά στις περιοχές των βουνών.

5

Η Κρήτη ελευθερώθηκε από την Αραβική κατοχή κατά το 961 μ.Χ.. Το Ηράκλειο

έπεσε στα χέρια των Βυζαντινών μετά από πολιορκία τεσσάρων μηνών. Ο

Χριστιανισμός άνθισε και πάλι, το Ηράκλειο έγινε έδρα του αρχιεπισκόπου ενώ

εκκλησίες και μοναστήρια χτίστηκαν σ’ όλο το μήκος του νησιού.

Το 1204 οι Σταυροφόροι κατέκτησαν την Κωνσταντινούπολη και διαμέλισαν τη

Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Η Κρήτη ήταν πολύτιμη για τους Βενετούς, επειδή, λόγω

της τοποθεσίας της, θα συντελούσε στην ανάπτυξη του βενετικού εμπορίου στην

Ανατολή. Κατά τη διάρκεια των πρώτων αιώνων της Βενετοκρατίας ξεσπούσαν

συνεχώς επαναστάσεις. Μετά την τελική πτώση της Κωνσταντινούπολης, το 1453

μ.Χ., πολλοί επιστήμονες βρήκαν καταφύγιο στην Κρήτη, με συνέπεια το νησί να

γίνει κέντρο για τις τέχνες και τα γράμματα. Κατά τη διάρκεια της Βενετικής κατοχής

η Ιταλική αρχιτεκτονική εξαπλώθηκε γρήγορα σ’ όλο το νησί. Οι Κρητικές πόλεις

(Ηράκλειο) άρχισαν να μοιάζουν με τις Βενετικές Μεσογειακές πόλεις καθώς τα

κτίρια, τα κάστρα, τα λιμάνια και οι εκκλησίες τους σχεδιάστηκαν από Ιταλούς

αρχιτέκτονες.

H Κρήτη τελούσε υπό συνεχή απειλή Τουρκικής εισβολής κατά τη διάρκεια των

τελευταίων χρόνων της Βενετοκρατίας. Η εισβολή άρχισε το 1645 με επίθεση κατά

των Χανίων.Ο Τούρκος Αυτοκράτορας Οττομάν είχε υπό τον έλεγχό του ολόκληρη

την Κρήτη εκτός το Ηράκλειο, του οποίου η πολιορκία κράτησε εικοσιένα χρόνια.

Τελικά στις 27 Σεπτεμβρίου 1669, το Ηράκλειο παραδόθηκε. Οι συνθήκες σκλαβιάς

οδήγησαν σε συνεχείς σχεδόν εξεγέρσεις εναντίον των Τούρκων. Το 1832 ιδρύθηκε

το Ελληνικό Κράτος, το οποίο όμως δεν περιλάμβανε την Κρήτη και το νησί πέρασε

στα χέρια των Αιγυπτίων σαν αναγνώριση για τη βοήθειά που οι τελευταίοι

προσέφεραν στους Τούρκους.

Η μεγάλη Κρητική Επανάσταση ξέσπασε το 1866 υποβοηθούμενη από εθελοντές και

ενισχύσεις από όλη την ελεύθερη Ελλάδα. Αρχικά οι επαναστάτες σημείωσαν μια

σειρά από συνεχείς νίκες. Τελικά, μετά από χρόνια σκληρών αγώνων οι Μεγάλες

Δυνάμεις (Βρετανία, Γαλλία, Ιταλία και Ρωσία) αποφάσισαν ότι η Τουρκία δεν

μπορούσε πλέον να ελέγχει την Κρήτη και παρενέβησαν, έτσι ώστε οι Τουρκικές

δυνάμεις εκδιώχτηκαν. Το 1898 και διακηρύχτηκε η ανεξαρτησία της Κρητικής

Δημοκρατίας. Τότε σχηματίστηκε Κρητική κυβέρνηση στο νησί. Ο στόχος όμως των

περισσότερων Κρητικών παρέμεινε η ένωση με την Ελλάδα που οδήγησε στην

“Επανάσταση του Θερίσου” το 1905. Η πολυπόθητη ένωση της Κρήτης με την

Ελλάδα πραγματοποιήθηκε το 1913, όταν με τη Συνθήκη του Λονδίνου, ο Σουλτάνος

Μωχάμετ ΙΙ παραιτήθηκε των δικαιωμάτων του από το νησί.

Η επιθυμία των Κρητών για ανεξαρτησία και η πολεμική παράδοση ήρθαν ξανά στην

επιφάνεια το 1940. Η Κρήτη πήρε μέρος στον πόλεμο για την απόκρουση των

Ιταλικών Δυνάμεων του Μουσολίνι. Μετά την ταπεινωτική αποτυχία του Μουσολίνι,

η Κρήτη έγινε στόχος για τις δυνάμεις του Χίτλερ. Τον Απρίλη του 1941 οι Γερμανοί

επιτέθηκαν δυναμικά εναντίον της ηπειρωτικής Ελλάδας και γρήγορα κατατρόπωσαν

τις Ελληνικές δυνάμεις και κυρίευσαν τη χώρα. Η Γερμανική κατοχή κράτησε

περίπου τέσσερα χρόνια, και χαρακτηρίστηκε από την αντίσταση των ντόπιων.

Μετά το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου η Κρήτη ξεκίνησε την προσπάθεια

ανασυγκρότησης, σε μια εποχή που η υπόλοιπη Ελλάδα σπαρασσόταν από Εμφύλιο

Πόλεμο. Το νησί σύντομα έγινε μία από τις πιο πλούσιες περιοχές της χώρας. Τα

αγροτικά προϊόντα έγιναν ο βασικός τροφοδότης της οικονομίας του νησιού. Σήμερα

ο τουρισμός σηματοδοτεί μια νέα εποχή οικονομικής άνθισης στο νησί.

6

Ά ΜΕΡΟΣ: ΦΥΣΙΚΕΣ ΟΜΟΡΦΙΕΣ

7

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΔΑΣΗ

ΔΑΣΟΣ ΚΑΤΩ ΣΥΜΗΣ

Ένα από τα ομορφότερα χωριά σε όλη την Κρήτη είναι το δασικό χωριό της Κάτω

Σύμης στην επαρχία της Βιάννου Ηρακλείου. Μαζί με το ταίρι της το ερειπωμένο

πλέον χωριό της Πάνω Σύμης βρίσκονται στην αγκαλιά του πιο πυκνού και

σημαντικού πευκοδάσους της Κρήτης.

Όλη η περιοχή είναι γεμάτη από πηγές νερού που αναβλύζει από τις πλαγιές της

Δίκτης το οποίο στο διάβα του ποτίζει πλατάνια, καρυδιές, κερασιές και πολλά άλλα

είδη δέντρων τα οποία το φθινόπωρο αλλάζουν χρώμα δίνοντας στην περιοχή ένα

τόνο πολύχρωμο θυμίζοντας μέρη περισσότερο της βόρειας Ελλάδας

Ένα από τα πιο σημαντικά από όλα να περπατήσει στο αρχαίο ιερό του Ερμή και της

Αφροδίτης στη θέση Κρύα Βρύση κάτω από τα πανάρχαια πλατάνια, ένα μέρος που

αποπνέει εντυπωσιακή ενέργεια. Είναι το μόνο γνωστό ιερό που λατρευόταν από τα

Μινωϊκά ως τα Ρωμαϊκά χρόνια.

H Κάτω Σύμη ανήκει γεωγραφικά στον νότιο ορεινό όγκο της Δίκτης και, όπως

συνηθέστερα λέγεται από τους Κρητικούς, έχει τη μεγαλύτερη δασική κάλυψη στο

νομό Ηρακλείου, μια και στην περιοχή της βρίσκεται το περίφημο πευκοδάσος.

Η άγρια χλωρίδα είναι πλούσια και πολλές φορές μοναδική. Πεύκα, αγριαχλαδιές

απαντώνται στους πρόποδες της Δίκτη. Υψηλοτέρα, πρίνοι, κέδροι , δρυς, οι

ενδημικές ορχιδέες, το θυμάρι, η φασκομηλιά, ο μοναδικός δίκταμος και

εκατοντάδες άλλα αρωματικά φυτά και βότανα ευωδιάζουν τις αισθήσεις κυρίως

από τον Απρίλιο ως τον Σεπτέμβρη. Αποτελεί επίσης τόπο διαμονής και καταφύγιο

αρπακτικών πτηνών.

Το ήπιο κλίμα λειτουργεί ευεργετικά ως προς την διατήρηση της χλωρίδας και

ευνοεί την ανάπτυξη της βλάστησης χιλιάδων είδη φυτών πολλά από τα οποία

συναντούνται μόνο εδώ και είναι ενδημικά. (Ας σκεφτούμε ότι η Κρήτη έχει 3

φορές περισσότερα είδη φυτών απ ότι όλο το Ηνωμένο Βασίλειο).

Η πρόσοψη του δάσους

8

ΔΑΣΟΣ ΤΟΥ ΡΟΥΒΑ

Το πρινοδάσος του Ρούβα βρίσκεται 55km νότια του Ηρακλείου και 16km βόρεια της

Γέργερης, σε ένα από τα πιο δύσβατα και απομονωμένα μέρη της Κρήτης. Αυτή η

απομόνωση μάλιστα είναι ο κύριος λόγος της ύπαρξης του, καθώς λόγω της

ανθρώπινης απουσίας αυτό το δάσος ευτυχώς δεν ακολούθησε την τύχη των άλλων

χαμένων δασών της Κρήτης.

Το δάσος του Ρούβα αναπτύσσεται σε ένα βύθισμα - μικρό οροπέδιο στα νότια της

οροσειράς του Ψηλορείτη. Η πρόσβαση μπορεί να γίνει από διάφορα σημεία: από τη

Γέργερη και από το Οροπέδιο της Νίδας μέσω ενός βατού αγροτικού δρόμου, αλλά

και με πεζοπορία στο μονοπάτι Ε4 που ξεκινάει από τη λίμνη του Ζαρού, διέρχεται

μέσα από το πανέμορφο φαράγγι του Αγίου Νικολάου και φτάνει στο δάσος.

Η οικολογική σημασία του δάσους είναι τεράστια, καθώς εδώ αναπτύσσονται σπάνια

φυτά και βρίσκουν καταφύγιο πολλά προστατευόμενα ζώα. Η σπανιότητα του

δάσους του Ρούβα οφείλεται στο γεγονός ότι οι πρίνοι ξέφυγαν από τη συνήθη

θαμνώδη μορφή και μέγεθος και απέκτησαν χαρακτηριστικά και μεγέθη διαφορετικά

από αυτά που έχουμε συνηθίσει στον ελλαδικό χώρο. Χαρακτηριστικό τοπίο είναι τα

πολύ μεγάλα πρινάρια, μερικά από τα οποία έχουν σωριαστεί από τα γερατειά!

Επίσης, το πρινοδάσος αποτελεί τη μεγαλύτερη αποικία πρίνων στην Ευρώπη με

έκταση 30000 στρεμμάτων. Στη βόρεια μεριά του υπάρχουν πολλές αμπελιτσιές

(Zelkova abelicea), το μόνο δέντρο που ζει αποκλειστικά στην Κρήτη και πουθενά

αλλού. Επίσης, στο δάσος φύεται ακόμη μια από τις πιο σπάνιες ορχιδέες του νησιού

που είναι γνωστό ως κρητικό κεφαλάνθηρο (Cephalanthera cuculata). Άλλα δέντρα

που θα δει κάποιος είναι πλατάνια, σφένδαμοι, κυπαρίσια, πεύκα και αζίλακοι.

Ως προς την πανίδα, εδώ βρίσκει καταφύγιο ο Κρητικός λίγκας ή φουρόγατος

(Felis silvestris creticus), ο οποίος είναι τόσο σπάνιος που έχει παρατηρηθεί

ελάχιστες φορές από επιστήμονες. Εδώ ζουν κι άλλα θηλαστικά όπως ασβοί,

ζουρίδες, καλογυναικάρια (Musteka nivalis), λαγοί, μυγαλές και ποντικοσκίουροι

(Glis glis argenteus). Το δάσος και τα τριγύρω βουνά φιλοξενούν σπάνια αρπακτικά

πτηνά όπως γυπαετούς, βιτσίλες, σκάρες και γεράκια.

Το δάσος του Ρούβα φημίζεται για την ομορφιά του

9

ΔΑΣΟΣ ΤΟΥ ΠΕΥΚΙΑ ΒΟΡΙΖΙΩΝ

Ο Πευκιάς είναι το πιο

πυκνό δάσος στον

Ψηλορείτη (πυκνότερο

και από το δάσος του

Ρούβα) και εκτός από τα

υπέροχα πεύκα που

κυριαρχούν συναντάμε

κυπαρίσσια και πρίνους.

Στον Πευκιά θα

συναντήσουμε αμέτρητα

μελίσσια και είναι μια

από τις πιο σημαντικές

περιοχές στο νομό

Ηρακλείου για τη

μελισσοκομία μετά τα

δάση της επαρχίας Βιάννου.

Από τον Πευκιά ξεκινάει ένα από τα τρία φαράγγια των Βοριζίων, του Φαραγγούλι,

που η έξοδος του βρίσκεται μέσα ακριβώς στα σπίτια του χωριού. Η ανάβασή του

από το χωριό γίνεται μέσα από την απότομη αλλά βατή κοίτη.. Έχει όμορφα

πετρώματα από πλακώδη ασβεστόλιθο κα ενώ στην αρχή είναι ξερό όσο ανεβαίνουμε

υπάρχουν ολοένα και περισσότερα κυπαρίσσια ενώ το τοπίο θυμίζει φαράγγι στα

Σφακιά. Μετά από 40 περίπου λεπτά το φαράγγι τελειώνει και το τοπίο αλλάζει

δραματικά. Σε υψόμετρο 900 μέτρων βρίσκουμε το πανέμορφο πευκοδάσος του

Πευκιά.

Το πυκνότερο δάσος στον Ψηλορείτη

10

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ ΛΙΜΝΕΣ

ΛΙΜΝΗ ΖΑΡΟΥ (ΒΟΤΟΜΟΣ)

Έως το τέλος της δεκαετίας

του '80, βόρεια του οικισμού

του Ζαρού, στην ρίζα ακριβώς

του βουνού υπήρχε ένας

μικρός υδροβιότοπος γύρω

από την πηγή «Βοτόμου», ο

οποίος δημιουργήθηκε από

τον κρατήρα της μεγάλης

πηγής του Βοτόμου

Το 1987 γύρω από την πηγή

με παρεμβάσεις της Δασικής

Υπηρεσίας δημιουργήθηκε η

μικρή τεχνητή λίμνη η οποία

μετατράπηκε σε έναν από τους

σημαντικότερους χώρους δασικής αναψυχής του νησιού και σήμερα πλέον αποτελεί πόλο

έλξης των επισκεπτών από όλο τον κόσμο που έρχονται να δουν από κοντά τη λίμνη και να

περπατήσουν στην κατάφυτη περιοχή.

Αν λατρεύετε τη φύση και θέλετε να περάσετε ξένοιαστες διακοπές μέσα στο πράσινο, ελάτε

να απολαύσετε τον περίπατο σας

στη λίμνη με την οικογένεια σας.

Ξεκινήστε από το πρωί

απολαμβάνοντας τον καθαρό

αέρα και τον καφέ σας στην

λίμνη και αν θέλετε ακολουθήστε

το μονοπάτι που θα σας οδηγήσει

στο φαράγγι του Ζαρού

προκειμένου να ευχαριστηθείτε

τον περίπατο στην όμορφη φύση,

τους καταρράκτες και το πράσινο

για να καταλήξετε στο δάσος του

Ρούβα.

Η τεχνητή λίμνη του Ζαρού

Η λίμνη είναι περικυκλωμένη από πράσινο

11

ΛΙΜΝΗ ΦΑΝΕΡΩΜΕΝΗΣ

Το φράγμα της Φανερωμένης βρίσκεται 7km

δυτικά του χωριού Ζαρού. Βρίσκεται σε μια

υπέροχη τοποθεσία, μέσα σε μια καταπράσινη

κοιλάδα στους νότιους πρόποδες του

Ψηλορείτη. Κατασκευάστηκε το 2005 για να

καλύψει τις αυξημένες ανάγκες νερού για την

άρδευση της πεδιάδας της Μεσαράς. Στα λίγα

χρόνια λειτουργίας του, η λίμνη της

Φανερωμένης έχει γίνει ένας εξαιρετικής

σημασίας υδροβιότοπος, όπου φωλιάζουν και

σταματούν σπάνια πουλιά και ζώα.

ΛΙΜΝΗ ΔΑΜΑΝΙΩΝ

Τα Δαμάνια είναι ένα μικρό και ήσυχο χωριό στο πιο γόνιμο κομμάτι της επαρχίας

Μονοφατσίου Ηρακλείου. Ο πληθυσμός του αποτελείται εξ’ ολοκλήρου από

πρόσφυγες που ήρθαν μετά τη μικρασιατική καταστροφή στην Κρήτη. Το 2003 το

χωριό απέκτησε τη δική του λίμνη με την κατασκευή φράγματος στο ποτάμι που

κυλά δυτικά του οικισμού και αποτελεί παραπόταμο του Αναποδάρη Ποταμού. Τα

Δαμάνια είναι κτισμένα πάνω στη λίμνη σε γήλοφο και μοιάζουν να κρέμονται πάνω

από το νερό.

Η λίμνη στα Δαμάνια είναι

από τις πιο όμορφες που

διαθέτει όλη η Κρήτη η

οποία σε συνδυασμό με το

γαλήνιο τοπίο τριγύρω

αποτελούν μια θαυμάσια

πρόταση για μια μικρή

απόδραση όχι πολύ μακριά

από το Ηράκλειο. Υπάρχει

μονοπάτι και χωματόδρομος

περιμετρικά της λίμνης για

περπάτημα και παρατήρηση

των λουλουδιών αλλά και

των πολλών πουλιών που

ανακάλυψαν πολύ γρήγορα αυτό το νέο υδροβιότοπο.

Στη δυτική πλευρά της λίμνης υπάρχει μια μικρή προεξοχή στο έδαφος, ένας γήλοφος

στην περιοχή που φέρει το όνομα Ζαβιανά πάνω στον οποίο έχουν βρεθεί

αρχαιότητες και ακόμα και σήμερα μπορούμε να παρατηρήσουμε θεμέλια κτιρίων

αλλά και όλη η περιοχή είναι γεμάτη από κεραμικά όστρακα. Βόρεια της λίμνης στην

κορφή του λόφου Κεφάλα είναι τα ερείπια του παλιού χωριού των Δαμανίων που

υπήρξε τρανό Τουρκοχώρι και από εκεί η θέα στη λίμνη είναι φανταστική ενώ στο

νότιο άκρο της λίμνης βρίσκεται το εντυπωσιακό και παμπάλαιο εκκλησάκι της

Ζωοδόχου Πηγής.

Το φράγμα της Φανερωμένης

Λίμνη Δαμανίων: μία από τις πιο όμορφες λίμνες της Κρήτης

12

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ ΠΑΡΑΛΙΕΣ

ΠΑΡΑΛΙΑ ΚΑΛΟΙ ΛΙΜΕΝΕΣ

Οι Καλοί Λιμένες αποτελούν το

μεγαλύτερο παραθαλάσσιο χωριό

των Αστερουσίων Όρεων .Η πρώτη

παραλία που συναντάτε στα

ανατολικά, ερχόμενοι από τα

Πηγαϊδάκια, είναι η Μακριά

Άμμος. Είναι η μεγαλύτερη

παραλία της περιοχής με γκριζωπό

χαλικάκι και σκούρα βαθειά νερά.

Στα ανατολικά υπάρχουν μερικοί

βράχοι μέσα στη θάλασσα. Ο μεγάλος βράχος που βρίσκεται κοντά στην ακτή

λέγεται Άσπρος Βόλακας, ενώ αυτός που βρίσκεται δυτικότερα στα βαθιά λέγεται

Μαύρος Βόλακας. Όσο πιο ανατολικά προχωρήσετε, τόσο πιο ήρεμη είναι η παραλία.

Μάλιστα, στα ανατολικά θα δείτε αρκετούς γυμνιστές να απολαμβάνουν την

απομόνωση τους. Η Μακριά Άμμος είναι γνωστή κι ως Αρμυρίκια ή Δεντρά, λόγω

των αρκετών δέντρων που υπάρχουν κατά μήκος της παραλίας και προσφέρουν σκιά

στους επισκέπτες τους. Έτσι, είναι ιδανική για κατασκήνωση, αλλά όχι τα

Σαββατοκύριακα..

Στα δυτικά της Μακριάς Άμμου υπάρχει το χωριό των Καλών Λιμένων,

περιτριγυρισμένο από πυκνούς ελαιώνες. Μπροστά από τον οικισμό σχηματίζεται

ένας μικρός κόλπος, όπου υπάρχει το μικρό λιμάνι του οικισμού και η οργανωμένη

παραλία της Ψιλής Άμμου. Πράγματι, η παραλία έχει ψιλή άμμο και είναι ιδανική για

παιδιά. Δίπλα υπάρχουν αρκετές ταβέρνες, mini market και δωμάτια, ενώ υπάρχει

λιμενικός σταθμός και τελωνείο. Η Ψιλή Άμμος είναι η πιο πολυσύχναστη παραλία

της περιοχής και μαζεύει πολύ κόσμο, ειδικά τα Σαββατοκύριακα. Αν είσαστε

τυχεροί, μπορεί να πετύχετε το beach party που διοργανώνεται κάθε Αύγουστο στην

παραλία αυτή.

Παραλία Στενά

Είναι μια παραλία που δεν θα βρείτε σε κανένα τουριστικό οδηγό, παρότι σίγουρα θα

άξιζε να είναι. Αυτό που την κάνει να ξεχωρίζει από τις συνηθισμένες παραλίες, είναι

ο τεράστιος βράχος που βρίσκεται μέσα στη θάλασσα και περικλείεται από μια στενή

λωρίδα θάλασσας. Το όνομα τους το παίρνουν από το στενό πέρασμα που

δημιουργείται από τον βράχο και την ακτή. Ανάμεσα σχηματίζεται μια όμορφη

παραλία με βοτσαλάκι. Τα Στενά δεν είναι ιδιαίτερα γνωστά και δεν είναι καθόλου

οργανωμένα. Ακόμη κι έτσι, είναι τόσο μικρή που φαίνεται γεμάτη με λίγο κόσμο.

13

ΠΑΡΑΛΙΑ ΛΕΝΤΑΣ

Ο Λέντας είναι ένας απομακρυσμένος παραθαλάσσιος οικισμός που βρίσκεται 74km

νότια του Ηρακλείου, στις νότιες πλαγιές των επιβλητικών Αστερουσίων Όρεων.

Είναι ένα τουριστικό θέρετρο και λιμάνι, πολύ ήπια ανεπτυγμένο που προσφέρει

δυνατότητες για πολύ ήρεμες διακοπές.

Η πρόσβαση εδώ γίνεται μέσω των

Αγίων Δέκα, κοντά στις Μοίρες και το

χωριό Μιαμού, μέσω ενός στενού

ασφαλτοστρωμένου δρόμου. Ο δρόμος

αυτός διασχίζει τα άγρια βουνά και

κατηφορίζει από υψόμετρο περίπου

1000m ως τον Λέντα, σε μια διαδρομή

που προσφέρει συγκλονιστική θέα στο

Λυβικό Πέλαγος και στον Λέντα.

Η παραλία μπροστά στο χωριό του Λέντα προστατεύεται από τα ανατολικά από το

Ακρωτήριο Ψαμιδομούρι και στα Δυτικά από το διάσημο ακρωτήριο «Λιοντάρι», για

το οποίο μιλάμε παρακάτω. Εδώ ήταν το παλιό λιμάνι του οικισμού του Λέντα, το

οποίο έχει πλέον μεταφερθεί στη Λούτρα. Είναι η πιο πολυσύχναστη παραλία της

περιοχής και σχετικά οργανωμένη, καθώς προσφέρονται οι βασικές υπηρεσίες όπως

ομπρέλες, ντους, ξαπλώστρες και θαλάσσια αθλήματα. Επίσης, ακριβώς δίπλα στην

παραλία υπάρχουν πολλές ταβέρνες και δωμάτια για διαμονή. Σήμα κατατεθέν της

παραλίας είναι οι πάπιες, που βολτάρουν πάνω κάτω. Επιπλέον, στην παραλία

γεννούν τα αυγά τους οι απειλούμενες χελώνες caretta-caretta . Αν θέλετε να

απομονωθείτε, οι κοντινές παραλίες του Δυτικού και της Λούτρας είναι πολύ

όμορφες

ΠΑΡΑΛΙΑ ΜΑΤΑΛΑ

Τα Μάταλα βρίσκονται 68km

νοτιοδυτικά του Ηρακλείου, ακριβώς

στα όρια του κάμπου της Μεσαράς και

των Αστερουσίων Όρεων. Είναι ένας

από τους πιο δημοφιλείς προορισμούς

της Κρήτης και σίγουρα η πιο διάσημη

παραλία του Ηρακλείου. Είναι

ταυτισμένη με τις σπηλιές μέσα στους

βράχους, τους χίπηδες της δεκαετίας

του ’70 αλλά και την θρυλική ταινία «Η

θεία μου η Χίπισσα», με τη Ρένα Βλαχοπούλου, που γυρίστηκε εδώ. Βρίσκονται

κοντά στην Φαιστό, το δεύτερο σημαντικότερο παλάτι των Μινωϊτών, της οποίας και

αποτέλεσαν λιμάνι. Αργότερα, επί Ρωμαίων, έγιναν λιμάνι της Γόρτυνας.

Η παραλία από ψηλά

14

Τα Μάταλα βρίσκονται στην έξοδο μιας μικρής κοιλάδας, όπου σχηματίζεται ένας

μεγάλος κλειστός κόλπος με θέα στα νησιά Παξιμάδια ή το «Ελεφαντάκι», όπως τα

λένε οι ντόπιοι. Μπροστά στον κόλπο υπάρχει μια υπέροχη αμμουδιά μήκους 300m,

με ψιλό χαλικάκι, και πεντακάθαρα βαθειά νερά. Επίσης, ο βυθός έχει πλάκα σε

μερικά σημεία και τα κύματα, λόγω των συχνών δυτικών ανέμων, είναι πολύ μεγάλα

και εντυπωσιακά. Επίσης στη βόρεια πλευρά της παραλίας, υπάρχει μια μεγάλη

σπηλιά, από την κορυφή της οποίας, κάποιοι πολύ τολμηροί κάνουν βουτιές. Η

παραλία είναι πολύ οργανωμένη, με ομπρέλες, τουαλέτες, ντους, ναυαγοσώστη,

πρώτες βοήθειες, γήπεδα beach volley, snack bars, water sports, εκδρομικά καϊκάκια

κλπ. Συχνά διοργανώνονται και αγώνες beach volley. Τριγύρω θα βρείτε πληθώρα

επιλογών για διαμονή, διασκέδαση και φαγητό. Επίσης, ένα πολύ μεγάλο κομμάτι της

παραλίας καλύπτεται από αλμυρίκια, όπου μπορείτε να βρείτε σκιά. Τα βράδια, τα

μπαράκια της παραλίας γεμίζουν από πολύ κόσμο, Μεσσαρίτες και ξένους.

15

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ ΠΟΤΑΜΙΑ

ΓΕΡΟΠΟΤΑΜΟΣ ΜΕΣΑΡΑΣ

Ο Γεροπόταμος (Ιερός Ποταμός)

διασχίζει την πεδιάδα της Μεσαράς,

55km νότια του Ηρακλείου. Αρκετοί

παραπόταμοι του διαρρέουν όλη την

πεδιάδα και αφού ενωθούν με αυτόν,

καταλήγουν στην παραλία που

βρίσκεται μέσα στο πολεμικό

αεροδρόμιο του Τυμπακίου.

Επίσης, ένα μικρό μέρος των υδάτων

παροχετεύεται λίγο βορειότερα, στη

παραλία της Καταλυκής του Κόκκινου Πύργου. Στην Καταλυκή δημιουργείται ένας

μικρός, αλλά πολύ σημαντικός υδροβιότοπος, καθώς δημιουργείται ένα μικρό έλος.

Ο Γεροπόταμος κάποτε κατέβαζε πολύ νερό, αλλά τα τελευταία χρόνια είναι σχεδόν

πάντα ξηρός. Εκτός από το πρόβλημα της γενικής ανομβρίας που αντιμετωπίζει η

Μεσαρά, η κύρια μείωση των υδάτων του ποταμού οφείλεται στην κατασκευή του

φράγματος της Φανερωμένης, κοντά στο χωριό Βώροι.

Όπως αναφέρει ο Cristoforo Buondelmonti στην περιγραφή της Νήσου Κρήτης

(1415), κατά την αποβίβαση του στην έξοδο του ποταμού, είδε τα ερείπια μιας μικρής

πόλης, η οποία σήμερα δεν είναι διακριτή. Ίσως βέβαια εννοούσε και τον κοντινό

Κομμό.

16

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ ΣΠΗΛΑΙΑ

ΣΠΗΛΙΕΣ ΤΩΝ ΜΑΤΑΛΩΝ

Το πιο χαρακτηριστικό γνώρισμα της περιοχής είναι οι πολλές σπηλιές που

λαξεύτηκαν στο μαλακό λευκό πορώλιθο πριν από χιλιάδες χρόνια και που

βρίσκονται στα βορειοδυτικά της παραλίας. Υπάρχουν και αρκετές υποθαλάσσιες.

Θεωρείται σίγουρο ότι οι σπηλιές στα Μάταλα ήταν τάφοι της Ρωμαϊκής και της

Χριστιανικής Περιόδου. Στα Μάταλα και σε αυτές τις σπηλιές βρήκαν τον παράδεισό

τους οι χίπηδες τις δεκαετίες του ’60 και του ’70, όταν μαζεύονταν κατά χιλιάδες για

να εκφραστούν και να δημιουργήσουν. Αργότερα, οι περισσότεροι έφυγαν στην Ίο

συνεχίζοντας την ελεύθερη ζωή τους. Τα Μάταλα έπαψαν από τότε για καιρό να

έχουν κόσμο και η Αρχαιολογία σφράγισε το χώρο με τις σπηλιές και τον κήρυξε

προστατευόμενο.

ΣΠΗΛΑΙΟ ΑΓΙΑΣ ΦΩΤΕΙΝΗΣ

Το σπήλαιο της Αγίας Φωτεινής

βρίσκεται στο όρος Λουλουδάκι,

7km νότια του χωριού Αβδού και σε

υψόμετρο 760μ. Η είσοδος της

σπηλιάς ανοίγεται σε έναν

εντυπωσιακό και απότομο βράχο,

που σχηματίστηκε από την απότομη

μετάπτωση των ασβεστολιθικών

πετρωμάτων. Η θέα από την είσοδο

είναι μαγευτική! Στην είσοδο

υπάρχει ένα εικονοστάσι, ενώ 12m

παραπέρα υπάρχει μια υπόγεια

κοιλότητα. Η τελευταία αίθουσα χρησιμοποιείται σαν εκκλησία αφιερωμένη στην

Αγία Φωτεινή.

17

ΣΠΗΛΑΙΟ ΣΑΡΧΟΥ Ή ΧΩΝΟΣ

Το Σπήλαιο Σάρχου ή Χώνος ή Νυχτεριδόσπηλιο βρίσκεται στα δυτικά του χωριού

Σάρχου, σε υψόμετρο 276m. Αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα και σημαντικότερα

σπήλαια της Κρήτης, το οποίο είναι ιδιαίτερα αγαπητό στους σπηλαιολόγους λόγω

της πολυπλοκότητάς του και του μεγάλου μήκους του. Το σπήλαιο επισκέπτονταν

ανέκαθεν οι κάτοικοι της ευρύτερης περιοχής, είτε οι βοσκοί είτε για προστασία. Έχει

μεγάλη ιστορική σημασία καθώς κατά τη διάρκεια των επαναστάσεων κατά των

Τούρκων οι κάτοικοι το χρησιμοποιούσαν ως καταφύγιο από το 1746-1896.Ειδικά

στην επανάσταση του 1866-69, είχαν καταφύγει στο Χώνο τα γυναικόπαιδα του

χωριού για να σωθούν. Η αποτυχία των Τούρκων να κάψουν το σπήλαιο με τα

γυναικόπαιδα, τους ανάγκασε να υπογράψουν τιμητικό πρωτόκολλο με τον

επικεφαλή της φρούρησης του σπηλαίου Ι. Φιλιππάκη. Το γεγονός αυτό είχε ευνοϊκό

αντίκτυπο στον κρητικό αγώνα.

ΣΠΗΛΑΙΟ ΚΑΜΑΡΩΝ

Το σπήλαιο των Καμαρών, γνωστό κι ως Καμαραϊκό Σπήλαιο, βρίσκεται στους

Νότιους πρόποδες του Ψηλορείτη. Δεν είναι ιδιαίτερα σημαντικό από σπηλαιολογική

σκοπιά, ωστόσο τα μινωικά ευρήματα που βρέθηκαν στο σπήλαιο κάνουν το σπήλαιο

ένα πολύ σημαντικό αρχαιολογικό χώρο. Από τις Καμάρες ξεκινάει το μονοπάτι που

οδηγεί στο σπήλαιο, μετά από μια απότομη ανάβαση διάρκειας 3.5 ωρών. Καθώς

ανεβαίνετε το καλά σημαδεμένο μονοπάτι, θα συναντήσετε μικρά δάση με πρίνους

και αρκετές πηγές, ενώ η θέα σε όλη την πεδιάδα της Μεσαράς είναι μαγευτική.

ΣΠΗΛΑΙΟ ΚΑΜΗΛΑΡΙ

Το σπήλαιο Καμηλάρη είναι ένα εύκολα προσβάσιμο και εντυπωσιακό σπήλαιο του

Ψηλορείτη, καθώς βρίσκεται μόλις 200μ από το 13ο χλμ. του παλαιού δρόμου

Ηρακλείου – Ρεθύμνου, κοντά στην Τύλισσο και σε υψόμετρο 267μ. Έχει μήκος

διαδρομών 200μ, ενώ η είσοδος του έχει πλάτος 10μ και ύψος 4μ.

18

Είναι πολύ εντυπωσιακό σπήλαιο

λόγω των μεγάλων διαστάσεων των

αιθουσών του. Η πρώτη (περίπου

35μ. σε μήκος) χρησιμοποιείται από

ντόπιους κτηνοτρόφους οι οποίοι και

έχτισαν πρόχειρη λιθοδομή εντός

αυτής. Η οροφή της είναι

μαυρισμένη από αιθάλη. Το

πέρασμα από την πρώτη στη

δεύτερη αίθουσα, που είναι και η

μεγαλύτερη, γίνεται με βοηθητικό σκοινί 5μ. λόγω της απότομης κλίσης. Η δεύτερη

αίθουσα έχει μήκος περίπου 5μ., πλάτος 20μ. και ύψος 15μ. και διαθέτει εντυπωσιακό

και ογκώδη σπηλαιοδιάκοσμο. Ανάμεσα στις δύο αίθουσες σχηματίζεται χωριστός

ανηφορικός θάλαμος όπου συγκεντρώνεται αποικία νυχτερίδων.

Ο λιθωματικός διάκοσμος είναι πολύ πλούσιος και ογκώδης, με ρευματόλιθους,

σταλακτίτες, σταλαγμίτες και κοραλοειδείς κολόνες. Συγκεντρώνεται κυρίως στην

τελευταία αίθουσα. Το ρεύμα αέρος που υπάρχει, δείχνει ότι επικοινωνεί από άλλο

σημείο με την επιφάνεια του εδάφους.

Σύμφωνα με γραπτές μαρτυρίες, το σπήλαιο πιθανότατα χρησιμοποιήθηκε ως τόπος

λατρείας κατά την υπομινωική περίοδο (1100 π.Χ.) μέχρι και τη Ρωμαϊκή (69-395

μ.Χ.). Μέσα σε αυτό βρέθηκαν όστρακα υπομινωικά, πρωτογεωμετρικά, γεωμετρικά

και πιθανώς ρωμαϊκά, ίσως μάλιστα να ήταν τόπος λατρείας «κουροτρόφου

θεότητας», κάτι που οδήγησε εδώ αργότερα λαθρανασκαφείς. Κουρότροφη θεά έιναι

η θεά που μεγαλώνει στην αγκαλιά της τον Κούρο, που πιθανότατα είναι ο Δίας.

19

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ ΦΑΡΑΓΓΙΑ

ΦΑΡΑΓΓΙ ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ (ΡΟΥΒΑΣ)

Το φαράγγι του Αγίου Νικολάου, του Γάφαρη ή του Ρούβα, ορίζεται από τις κορυφές

Αμπελάκια στα ανατολικά και Σαμάρι στα δυτικά. Πρόκειται για το σημαντικότερο

φαράγγι του Ψηλορείτη και της κεντρικής Κρήτης και πήρε το όνομα του από το

ομώνυμο Βυζαντινό εκκλησάκι στη νότια είσοδο του. Πρόκειται για ένα

οικοσύστημα με πλούσια χλωρίδα και πανίδα, χαράδρες και ενδιαφέροντες

γεωλογικούς σχηματισμούς και ορθοπλαγιές σπάνιας ομορφιάς. Δυστυχώς ένα

τμήμα από το πανέμορφο δάσος του Ρούβα κοντά στη νότια είσοδο του φαραγγιού

καταστράφηκε από μεγάλη πυρκαγιά το 1994. Μαζί με τους πρίνους υπάρχουν και

άλλα είδη τυπικά της κρητικής χλωρίδας όπως η αρία, η φιλύκη, ο ασφένταμος, το

κυπαρίσσι, το πεύκο, το πλατάνι, οι αχλαδιές κ.τ.λ. η έκταση του δάσους καλύπτει

30.000 περίπου στρέμματα. Η σπανιότητα του δάσους του Ρούβα οφείλεται στο

γεγονός ότι τα πουρνάρια ξέφυγαν από τη συνήθη θαμνώδη μορφή και μέγεθος τους

και απέκτησαν χαρακτηριστικά και μεγέθη διαφορετικά από αυτά που έχουμε

συνηθίσει στον ελλαδικό χώρο.

ΦΑΡΑΓΓΙ ΠΟΡΤΕΛΑΣ

Η Πορτέλα βρίσκεται νότια του νομού Ηρακλείου, η είσοδός της βρίσκεται στο χωριό

Χόντρος και η έξοδός της στον Κερατόκαμπο. Έχει τη μεγαλύτερη παροχή νερού από

όλα τα υπόλοιπα φαράγγια της περιοχής (Καβουσίου, Τσούτσουρος, Άρβη) το οποίο

έρχεται από το όρος Δίκτη (η οποία στερεύει το καλοκαίρι). Τα ρήγματα που

υπάρχουν στο φαράγγι το έχουν χωρίσει σε τρία τμήματα τα οποία το κάνουν να έχει

μεγάλη ποικιλομορφία. Δείγμα είναι τα πολλά είδη φυτών που έχει σε αντίθεση με τα

άλλα φαράγγια της περιοχής. Επιπρόσθετα, κάτι μοναδικό στο φαράγγι είναι οι

μεγάλες ποσότητες λάσπης που περιέχονται σε αυτό. Το σήμα κατατεθέν του

φαραγγιού είναι το πανέμορφο "σιφόνι", ένας μεγάλος καταρράκτης σε μια δολίνη, ο

πάτος της οποίας έχει ανοίξει και συνεχίζουν τα νερά την πορεία τους.

ΑΓΙΟΦΑΡΑΓΓΟ

Το Αγιοφάραγγο βρίσκεται νότια της Μονής Οδηγήτριας και δημιουργήθηκε από τις

κοίτες δύο ρεμάτων που ξεκινούν το ένα βόρεια - βορειοανατολικά από το

Γυαλομονόχωρο και το άλλο βορειοανατολικά από την Οδηγήτρια. Στη μεγαλύτερη

διαδρομή του φαραγγιού υψώνονται δεξιά και αριστερά τεράστιοι κάθετοι βράχοι

στους οποίους υπάρχουν πολλές σπηλιές. Το Αγιοφάραγγο είναι πολύ γραφικό καθώς

ο τόπος είναι απομονωμένος, άγριος και τραχύς. Όλα αυτά μαζί με το γεγονός ότι

βρίσκεται πάρα πολύ μακριά από κατοικημένους τόπους έκαναν το Αγιοφάραγγο το

πρώτο κέντρο ασκητικού βίου όχι μόνο της περιοχής αλλά ολόκληρης της Κρήτης,

από τα πρώτα κιόλας χριστιανικά χρόνια.

20

΄Β ΜΕΡΟΣ: ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

21

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΙ ΧΩΡΟΙ

ΤΟ ΑΝΑΚΤΟΡΟ ΤΗΣ ΚΝΩΣΟΥ

Το μινωικό ανάκτορο της Κνωσού βρίσκεται 5 χλμ νοτιοανατολικά της πόλης του

Ηρακλείου και είναι χτισμένο στο λόφο της Κεφάλας. Πρόκειται για το πιο

σημαντικό δείγμα του Μινωικού πολιτισμού, που έζησε την ακμή του από το 1700

π.Χ. έως το 1450 π.Χ. Εκεί σύμφωνα με την παράδοση, έζησε ο βασιλιάς Μίνωας.

Σπουδαίοι μύθοι είναι συνδεδεμένοι με το ανάκτορο της Κνωσού, όπως ο

Λαβύρινθος του Μινώταυρου και η ιστορία του Δαίδαλου και του Ικάρου. Η πόλη

της Κνωσού κατοικούνταν από τα νεολιθικά χρόνια έως περίπου το 1350 π.Χ. όπου

και καταστρέφεται οριστικά. Μέχρι τότε, η Κνωσός, έζησε μεγάλες καταστροφές. Το

1600 π.Χ. έγινε ένας μεγάλος σεισμός που στάθηκε αιτία για να καταστραφεί το

ανάκτορο. Γρήγορα όμως επισκευάστηκε και παράλληλα χτίστηκαν κι άλλα κτίρια.

Το 1450 π.Χ., λόγω της έκρηξης του ηφαιστείου της Σαντορίνης, η Κνωσός υπέστη

τεράστιες ζημιές, και τέλος η εισβολή των Αχαιών ήταν και η τελευταία αιτία

καταστροφής του ανακτόρου. Ύστερα από αυτό, έπαψε να κατοικείται. Παρέμεινε

όμως μία από τις πιο σημαντικές πόλη - κράτος μέχρι την πρώτη Βυζαντινή περίοδο.

Από τα τελευταία μυκηναϊκά έως τα ρωμαϊκά χρόνια κατοικείται ξανά. Η Κνωσός

δεν ήταν η μόνη δυνατή πόλη της Κρήτης. Υπήρχαν η Γόρτυνα και η Λύττος με τις

οποίες υπήρχε μεγάλος ανταγωνισμός. Τον 3ο αιώνα π.Χ. η Κνωσός συμμαχεί με

22

άλλες πόλεις της Κρήτης και προσπαθεί να κατακτήσει την Λύττο, χωρίς

αποτέλεσμα. Λίγο αργότερα κάνει άλλη μια προσπάθεια σε μια περίοδο που οι

Λύττιοι έλειπαν σε εκστρατεία. Τότε καταφέρνουν να καταστρέψουν την Λύττο και

το 166 π.Χ. η Κνωσός κάνει συμμαχία με τη Γόρτυνα και καταστρέφουν τη Ραύκο

(σήμερα ονομάζεται Άγιος Μύρωνας). Αργότερα η Γόρτυνα έγινε πρώτη πόλη και η

Κνωσός μένει πίσω ως δεύτερη πόλη της Κρήτης.

Η πόλη της Kνωσού κατοικήθηκε συνεχώς από τα τέλη της 7ης χιλιετίας έως και τα

ρωμαϊκά χρόνια. Η νεολιθική εποχή χαρακτηρίζεται από το στάδιο της τεχνολογικά

εξελιγμένης αγροτικής ζωής (λίθινα εργαλεία και υφαντικά βαρίδια). Οι κάτοικοι από

τροφοσυλλέκτες γίνονται οι ίδιοι παραγωγοί (γεωργοί και κτηνοτρόφοι) και

παρατηρείται η τάση για μια πιο συστηματική και μόνιμη εγκατάσταση. Οι οικιστικές

φάσεις στην Κνωσό διαδέχονται η μια την άλλη, ενώ ο πληθυσμός του οικισμού στα

τέλη της Ύστερης Νεολιθικής Εποχής υπολογίζεται σε 1.000 - 2.000 κατοίκους.

Το ανάκτορο της Κνωσού χωρίζεται σε διάφορα τμήματα, καθένα από τα οποία έχει

ξεχωριστή χρήση. Ήταν πολυόροφο, χτισμένο με πελεκητούς δόμους και

διακοσμημένο με θαυμάσιες τοιχογραφίες που απεικόνιζαν πιθανόν θρησκευτικές

τελετές. Η πρόσβαση γινόταν από τρεις εισόδους που βρίσκονταν στη βόρεια, τη

δυτική και τη νότια πλευρά του. Γύρω από την κεντρική αυλή αναπτύσσονται

τέσσερις πτέρυγες. Έτσι στην δυτική πλευρά του ανακτόρου υπάρχουν

συγκεντρωμένες οι αίθουσες των τελετών στους επάνω ορόφους, οι δημόσιες

αποθήκες (18 μακρόστενα δωμάτια) με τα μεγάλα πιθάρια, τα ιερά, τα

θησαυροφυλάκια καθώς επίσης και η αίθουσα του θρόνου που αποτελείται από τον

προθάλαμο και τον κυρίως χώρο του θρόνου. Στο νοτιοδυτικό τμήμα του ανακτόρου

βρίσκεται η Δυτική Αυλή και η Δυτική Είσοδος που οδηγεί στο Διάδρομο Πομπής,

που ήταν διακοσμημένος με τοιχογραφίες ("Πρίγκιπας με τα κρίνα"). Στην αριστερή

πλευρά του διαδρόμου βρίσκονται τα Προπύλαια και τα περίφημα Διπλά Κέρατα, ένα

από τα ιερά σύμβολα της μινωικής θρησκείας.

Οι πρώτες ανασκαφές στον χώρο της Kνωσού διενεργήθηκαν το 1878 από τον

έμπορο Mίνωα Kαλοκαιρινό. Τότε ανασκάφηκε τμήμα της δυτικής πτέρυγας.

Αργότερα ανασκαφές πραγματοποίησαν ο Αμερικανός πρόξενος W.J. Stillman, ο

ανασκαφέας των Mυκηνών και της Τροίας, Γερμανός H. Schliemann με τον

συνεργάτη του W. Doerpfeld, ο Γάλλος αρχαιολόγος M. Joubin και ο διευθυντής του

Ashmolean Museum της Oξφόρδης, Arthur Evans. Όλοι όμως προσέκρουσαν σε

αδυναμία αγοράς του χώρου του ανακτόρου. Όταν η Κρήτη ανακηρύχθηκε

ανεξάρτητη (Κρητική Πολιτεία) το 1898, θεσπίστηκε νόμος με τον οποίο όλες οι

αρχαιότητες κηρύσσονταν κτήμα της Πολιτείας. Έτσι ξεκίνησε η ανασκαφή του

ανακτόρου το 1900 υπό τον A. Evans μέχρι και το 1931 με μικρές διακοπές.

23

ΦΑΙΣΤΟΣ

Tο Μινωικό Ανάκτορο της Φαιστού, βρίσκεται στην νότιο-κεντρική Κρήτη, στην

πεδιάδα της Μεσαράς, 55 χιλιόμετρα νότια από το Ηράκλειο και σε μικρή απόσταση

από τον αρχαιολογικό χώρο στην Αγία Τριάδα, τον αρχαιολογικό χώρο στη Γόρτυνα

και τα Μάταλα. Η Φαιστός είναι από τους πιο σημαντικούς αρχαιολογικούς χώρους

στην Κρήτη, και δέχεται πολλές χιλιάδες επισκεπτών κάθε χρόνο. Το μινωικό

ανάκτορο της Φαιστού αντιστοιχεί σε ακμαία πόλη που, όχι τυχαία, αναπτύχθηκε

στην έφορη πεδιάδα της Μεσαράς κατά τους προϊστορικούς χρόνους, δηλαδή από το

6.000 π.Χ. περίπου μέχρι και τον 1ο π.Χ. αιώνα, όπως επιβεβαιώνουν τα

αρχαιολογικά ευρήματα.

Η Φαιστός είναι μια από τις τρεις σημαντικές πόλεις που ίδρυσε ο Μίνωας και

αποτέλεσε το δεύτερο πιο σπουδαίο κέντρο πολιτισμού στη Μινωική εποχή. Η

Φαιστός άρχισε να κατοικείται από τη Νεολιθική εποχή και άκμασε πολύ κατά τα

μέσα της 3ης χιλιετίας π.Χ., την εποχή του Χαλκού. Η ανάπτυξη της σπουδαίας αυτής

πόλης κράτησε έως την ίδρυση και εξάπλωση του ανακτόρου της Κνωσού. Στις αρχές

του 2000 π.Χ. η εξουσία της Φαιστού περνάει σε βασιλιάδες κι έτσι μεγάλα παλάτια

αρχίζουν να χτίζονται. Το 1900 π.Χ. ιδρύθηκε το πρώτο ανάκτορο, που μαζί με τα

υπόλοιπα κτίσματα, είχε έκταση 18.000 τ.μ. Περίπου το 160 π.Χ. ένας μεγάλος

σεισμός καταστρέφει την Φαιστό, όπως την Κνωσό. Δεν άργησαν όμως να χτίσουν

ένα νέο, πιο επιβλητικό ανάκτορο, από το οποίο προέρχονται και τα περισσότερα

σημερινά ευρήματα. Η πόλη της Φαιστού συνεχίζει να και κατοικείται την

24

Μυκηναϊκή εποχή και την Γεωμετρική περίοδο. Στους αιώνες που ακολούθησαν η

Φαιστός αναπτύσσεται όλο και περισσότερο. Η έκτασή της μεγαλώνει και αποκτάει

πλούτο και αυτοδυναμία. Είναι σημαντικό να αναφέρουμε ότι έκοβε δικά της

νομίσματα και υπό την εξουσία της ήταν μέχρι και τα νησάκια Παξιμάδια, που τότε

είχαν την ονομασία Λητώαι. Επίσης διοικούσε δύο πολύ σημαντικά λιμάνια της

Μινωικής εποχής, τα Μάταλα και τον Κομμό. Γύρω στο 100 π.Χ. η Γόρτυνα,

γειτονική πόλη, καταστρέφει και υποδουλώνει τη Φαιστό. Ύστερα από αυτό αρχίζει η

παρακμή. Ο αριθμός των κατοίκων αρχίζει να μειώνεται σημαντικά και στα χρόνια

της Ενετοκρατίας υπάρχουν πολύ λιγοστά δείγματα ζωής.

Ο πρώτος που αναγνώρισε και ταύτισε τη θέση της Φαιστού ήταν ο Άγγλος

πλοίαρχος H. Spratt. Το 1884 άρχισαν οι αρχαιολογικές έρευνες από τον F. Halbherr

στη Φαιστό και συνεχίστηκαν από την Ιταλική Αρχαιολογική Σχολή (Halbherr and L.

Pernier, 1900-1904) και από τον Doro Levi (1950-1971). Παράλληλα με τις

ανασκαφές έγιναν στερεωτικές εργασίες από την Ιταλική Αρχαιολογική Σχολή.

ΓΟΡΤΥΝΑ

Η Γόρτυνα βρίσκεται 45 χλμ από το Ηράκλειο Κρήτης. Έχει χτιστεί στην πεδιάδα της

Μεσαράς, στην οποία εικάζεται ότι κατοίκησαν οι πρώτοι άνθρωποι στην Κρήτη,

κάπου στα τέλη της

Νεολιθικής περιόδου.

Πρόκειται για μια από τις

σημαντικότερες πόλεις της

Κρήτης κι έναν από τους

μεγαλύτερους

αρχαιολογικούς χώρους της

Ελλάδας με 6.000 χρόνια

ιστορίας. Οι πρώτες έρευνες

στη Γόρτυνα άρχισαν την

περίοδο της Τουρκοκρατίας

με την εύρεση της Μεγάλης

Επιγραφής το 1884 από τους

Ιωσήφ Χατζηδάκη, τον Ιταλό

Federico Halbherr και τον Στέφανο Ξανθουδίδη. Λίγο μετά, το 1898, άρχισαν οι

πρώτες ανασκαφές και διήρκεσαν έως το 1940.

Από ιστορικά στοιχεία φαίνεται να κατοικήθηκε γύρω στα 3000 π.Χ. και άκμασε την

Μινωική περίοδο από το 1600 π.Χ. έως το 1100 π.Χ. Καταστράφηκε δύο φορές από

σεισμό. Την δεύτερη φορά το 796 μ.Χ. οι καταστροφές ήταν τεράστιες! Στα ερείπια

χτίστηκαν τα σημερινά χωριά Άγιοι Δέκα, Αμπελούζος και Μητρόπολη. Η Γόρτυνα

κατάφερε να βάλει την Φαιστό σε δεύτερη μοίρα, μια πόλη που κατά την Μινωική

περίοδο ήταν η σημαντικότερη πόλη της Κρήτης. Κατά την Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία η

Γόρτυνα συνέχιζε να ακμάζει. Η ανάπτυξή της ήταν τόσο μεγάλη που κατάφερε να

γίνει πρωτεύουσα της Κρήτης και της Βόρειας Αφρικής. Τελικά το 828 μ.Χ. οι

25

Άραβες καταστρέφουν ολοσχερώς την πόλη.

Υπάρχουν διάφορες εκδοχές για την ονοματοδοσία της Γόρτυνας. Αυτή που

επικρατεί λέει ότι το όνομα η πόλη το πήρε από τον Γόρτυνα, γιο του Ροδάμανθου

βασιλιά της Φαιστού και αδερφού του Μίνωα. Ένας από τους μύθους λέει ότι ο Δίας

κατέφυγε στη Γόρτυνα όταν έκλεψε την Ευρώπη από τον Λίβανο, μεταμφιεσμένος σε

ταύρο. Ο Δίας και η Ευρώπη απέκτησαν τρία παιδιά. Τους βασιλιάδες των τριών

Μινωικών ανακτόρων της Κρήτης.

ΑΝΑΚΤΟΡΟ ΜΑΛΛΙΩΝ

Η παρουσία του ανθρώπου στα Μάλια κατά την Νεολιθική εποχή (6000-3000 π.Χ.)

μαρτυρείται μόνο από όστρακα (τμήματα πήλινων αγγείων). Η κατοίκηση στην

περιοχή υπήρξε συνεχής από τα μέσα της 3ης χιλιετίας ως το τέλος της προϊστορίας.

Εντοπίσθηκαν σπίτια προανακτορικού οικισμού (2500-2000 π.Χ) κάτω από το

ανάκτορο και ταφές της ίδιας εποχής κοντά στη θάλασσα. Γύρω στα 2000-1900 π.Χ.

πρωτοκτίζεται το ανάκτορο. Ο ήδη ισχυρός οικισμός, από τον οποίο σώζονται

συνοικίες γύρω από το ανάκτορο, μετατρέπεται σε ανακτορικό κέντρο-πόλη. Το

ανάκτορο καταστρέφεται γύρω στα 1700 π.Χ και ανοικοδομείται γύρω στα 1650

π.Χ., στην ίδια θέση και με το ίδιο βασικό σχέδιο του παλιού, ενώ λίγες αλλαγές

έγιναν 50 χρόνια αργότερα. Η καταστροφή του νέου ανακτόρου σημειώθηκε την ίδια

εποχή με την καταστροφή των άλλων μινωικών κέντρων, στα 1450 π.Χ. περίπου.

Μικρή περίοδος ανακατάληψης υπήρξε τον 14ο-13ο αιώνα π.Χ.

Στην μικρή παραλιακή πεδιάδα και στη βόρεια ακτή της, στους πρόποδες της

οροσειράς της Σελένας, πάνω σε χαμηλό βραχώδες έξαρμα ορθώνεται το ανάκτορο

των Μαλίων σε καίρια γεωγραφική θέση. Εκτός του στοιχείου αυτού, μεγάλη

σημασία αποκτά το ανάκτορο και λόγω του μεγέθους του (7500 τ.μ.), το τρίτο σε

μέγεθος μινωικό

ανάκτορο της

Κρήτης. Το ανάκτορο

χτίστηκε για πρώτη

φορά το 1900 π.Χ. σε

θέση, όπου

διαπιστώθηκε και

παλαιότερη

κατοίκηση, και

καταστράφηκε το

1700 π.Χ. μαζί με τα

άλλα ανακτορικά

κέντρα. Ξαναχτίστηκε

γύρω στο 1650 π.Χ.

στην ίδια θέση, για να

καταστραφεί και πάλι

26

το 1450 π.Χ. Την τελική αυτή καταστροφή ακολούθησε μικρή περίοδος

ανακατάληψης. Η καίρια θέση του διευκόλυνε τόσο την επαφή με την εύφορη

ενδοχώρα, όσο και τις εμπορικές δραστηριότητες στη θάλασσα. Σε μικρή απόσταση

από αυτό βρίσκεται η νεκρόπολη του Χρυσόλακκου και το ιερό κορυφής του

Προφήτη Hλία.

Το ανάκτορο κατασκευάστηκε τη Μεσομινωική περιόδο (γύρω στο 1900 π.Χ.). Δύο

κύριες οικοδομικές φάσεις έχουν ανιχνευθεί, οι οποίες καθορίζουν και την ιστορία

του. Η πρώτη είχε διάρκεια ζωής δύο αιώνων. Γύρω στο 1700 π.Χ. επήλθε η

καταστροφή του. Πενήντα χρόνια αργότερα κτίστηκε νέο ανάκτορο (περίπου 1650

π.Χ.), πάνω στα ερείπια του παλιού, το οποίο φαίνεται ότι ακολούθησε σε γενικές

γραμμές το σχέδιό του και τα ερείπια του οποίου σώζονται σήμερα. Η τελική

καταστροφή του επήλθε γύρω στο 1450 π.Χ. και έγινε από πυρκαγιά. Το αν οι αιτίες

καταστροφής ανάγονται σε πολεμικές συγκρούσεις ή φυσικές καταστροφές

αποτελούν ακόμη θέμα συζητήσεων στην επιστημονική κοινότητα. Το ανάκτορο

αποτελούσε το κέντρο ολόκληρης της αστικής περιοχής. Οι διάφορες συνοικίες της

μινωικής πόλης εκτείνονται σε μικρή απόσταση από αυτό. Η πόλη, η ονομασία της

οποίας δεν είναι γνωστή, περικλειόταν από τείχος. Τα νεκροταφεία της πόλης

εντοπίζονται στα βόρεια, δίπλα στην παραλία. Υπάρχουν ενδείξεις ύπαρξης και ενός

παράλιου ρωμαϊκού οικισμού και μιας βυζαντινής βασιλικής.

Το μεγαλύτερο μέρος των ορατών σήμερα ερειπίων ανήκει στο νεοανακτορικό

συγκρότημα, ενώ από το πρώτο ανάκτορο σώζεται τμήμα του στα βορειοδυτικά του

συγκροτήματος και από τη μετανακτορική εποχή ένα μικρό «λοξό» κτίσμα στη

βόρεια αυλή. Η πρόσβαση στο ανάκτορο γίνεται σήμερα από την πλακόστρωτη

δυτική αυλή, την οποία διασχίζουν ελαφρά υπερυψωμένοι διάδρομοι, οι λεγόμενοι

«πομπικοί δρόμοι». Σε κάθε πλευρά του συγκροτήματος ανοίγονταν είσοδοι,

κυριότερες όμως ήταν αυτές της βόρειας και της νότιας πτέρυγας. Το ανάκτορο των

Μαλίων χαρακτηρίζεται από τη μεγάλη κεντρική αυλή, το επίκεντρο του

συγκροτήματος, τα κλιμακοστάσια, τους φωταγωγούς, τα πολύθυρα, τις μνημειακές

προσόψεις και τον καθορισμό κάθε πλευράς για συγκεκριμένες λειτουργίες. Η

κεντρική αυλή του, διαστάσεων 48 x 23 μ., αποτελεί κατάλοιπο του παλιού

ανακτόρου. Στο κέντρο της υπάρχει βωμός. Η αυλή διέθετε μνημειώδη όψη με δύο

στοές στη βόρεια και ανατολική πλευρά της και ένα βωμό στο κέντρο της. Η

ανατολική στοά είχε ξύλινους και λίθινους πεσσούς, τυπικό χαρακτηριστικό μινωικής

αρχιτεκτονικής.

Η πρώτη ανασκαφή στην περιοχή του ανακτόρου έγινε από τον Ιωσήφ Χατζηδάκη το

1915, ο οποίος λόγω έλλειψης χρημάτων αναγκάστηκε ν α διακόψει τις έρευνές του.

Η αποκάλυψη του ανακτόρου και μεγάλου τμήματος της πόλης οφείλεται όμως κατά

κύριο λόγο στη Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή (υπεύθυνος ο F. Chapouthier). Οι

ανασκαφές συνεχίζονται ακόμη και σήμερα.

27

ΛΑΒΥΡΙΝΘΟΣ

Στα 49 χιλιόμετρα του δρόμου Ηρακλείου προς Φαιστό υπάρχει μια διακλάδωση

δεξιά και σε 800 μέτρα συναντούμε το Καστέλι της Καινουρίας, ένα γραφικό χωρίο

κτισμένο το 1206 σ' ένα λόφο από τον Γενοβέζο Αρχιπειρατή Enrico Bascafore.

Συνεχίζοντας προς βορρά του χωριού με ένα καρόδρομο ε 3.500 μέτρα φθάνομε σ ε

ένα λόφο κυκλικό που η διάμετρος του φθάνει ίσως και τα 500 μέτρα και το μέγιστο

ύψος του δεν ξεπερνά τα 100 μέτρα. Ο λόφος αυτός κρύβει στα σπλάχνα του ένα

λιθολατομείο που χιλιάδες δούλοι πέθαναν εδώ δουλεύοντας με άθλιες συνθήκες για

να αποκόψουν τους πορώδεις ψαμολίθους με τους οποίους κτίστηκαν η Φαιστός, η

Γόρτυνα, η Αγία Τριάδα κ.α.

Κατά τον Keller εδώ ο Θησέας με τη βοήθεια της ερωμένης του Αριάδνης κόρης του

Μίνωα, σκότωσε τον Μινώταυρο, το ανθρωπόμορφο αυτό τέρας (μισό άνθρωπος και

μισός ταυρος) καρπός του έρωτα της γυναίκας τουΜίνωα της Πασιφάης με τον

Ταύρο. Η Αριαδνη έδωσε στον καλό της τον Θησέα την Αγαθίδα (το κουβάρι) του

μίτου και του εφόρεσε φωτεινό μεταλλικό αποστράπτον στεφάνι, ικανό να διαλύει το

πυκνό σκοτάδι και να φωτίζειτ ην εσχατιάν πορείαν του, για να μπορέσει ν α βγει και

να ξεφύγει με τις 7 κοπέλλες Αθηναίες και τους 7 νέους μέσα από τους ελικοειδείς,

σκοτεινούς και αδιέξοδους διαδρόμους της φοβερής αυτής φυλακής του Μινώταυρου.

Πάνω από 300 χιλιάδες τόνοι πυρομαχικά ήταν αποθηκευμένα εδώ.Φεύγοντας από

την Κρήτη το φθινόπωρο του 1944 οι Γερμανοι με ηλεκτρική πυροδότηση

ανατινάσουν από μακρυά τις παγιδευμένες γαλαρίες και γίνεται έτσι μια από τις

μεγαλύτερες εκρήξεις που γνώρισε ο πλανήτης μας μτά τη Χιροσίμα και τ ο

Ναγκασάκι. Η Κρήτη απ' άκρου εις άκρον σπάραξε. Ογκόλιθοι 10-15 τόνων

τινάχτηκαν ως 10 χιλιόμετρα μακριά και ο λόφος εξαφανίστηκε θυμίζοντας

σεληνιακό τοπίο. Τα πάντα ανασκολοπίστηκαν.

28

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ ΓΡΑΦΙΚΑ ΧΩΡΙΑ

ΒΙΑΝΝΟΣ

Γραφικό κεφαλοχώρι κτισμένο αμφιθεατρικά στις νότιες υπώρειες της Δίκτης. Είναι

ένα παραδοσιακό Κρητικό χωριό με παλιά σπίτια, ανηφορικά σοκάκια, ωραίες

πετρόκτιστες βρύσες παντού και μικρά ανοίγματα με υπεραιωνόβια πλατάνια. Στις

γύρω από το χωριό περιοχές έχουν βρεθεί αρκετά μινωικά κατάλοιπα που δείχνουν

ότι η θέση αυτή ήταν αναπτυγμένη και σε παλιότερους χρόνους.

ΣΙΒΑΣ

Όμορφο μικρό παραδοσιακό χωριό, που έχει χαρακτηριστεί διατηρητέο από το

υπουργείο Πολιτισμού με ωραία λιθόκτιστα σπίτια, με πολλά σκαλισμένα οικόσημα

και ωραίες καμαρωτές πόρτες, με παράδοση στις καλλιέργειες βιολογικών προϊόντων.

Το πρώτο που συναντά κάποιος μπαίνοντας στο χωριό, είναι μια πολύ ωραία και

χαρακτηριστική πηγή δίπλα ακριβώς στην εκκλησία της Αγίας Μαρίνας.

ΚΑΜΗΛΑΡΙ

Το Καμηλάρι είναι ένα ήσυχο, παραδοσιακό χωριό με πανοραμική θέα στους

ελαιώνες της πεδιάδας της Μεσαράς. Τα παλιά σπίτια στο Καμηλάρι είναι

πετρόχτιστα με όμορφους κήπους και μπουκαμβίλιες που αναρριχώνται στους

τοίχους. Το χωριό είναι ιδιαίτερα γραφικό και όμορφο, με όλα τα χαρακτηριστικά

ενός τυπικού Κρητικού χωριού, με τη μικρή του κεντρική πλατεία, την εκκλησία του

και παραδοσιακά καφενεία με χρώμα και προσωπικότητα, όπου συχνάζουν ντόπιοι

και επισκέπτες.

29

ΑΝΩ ΧΕΡΣΟΝΗΣΟΣ

Η Άνω Χερσόνησος είναι μικρό, γραφικό και ήσυχο χωριό με αγροτικό χαρακτήρα.

Αν και έχει επηρεαστεί από τον τουρισμό, διατηρεί σε μεγάλο βαθμό την

παραδοσιακή αρχιτεκτονική. Στο χωριό υπάρχουν δύο εκκλησίες οι οποίες είναι

χαρακτηριστικά δείγματα Βυζαντινής τέχνης. Η Άνω Χερσόνησος είναι γνωστή για

την γραφική πλατεία της, μια στενόμακρη πλατεία με ταβερνάκια ολόγυρα και ένα

σιντριβάνι στο κέντρο. Τέλος, στα στενά του χωριού υπάρχουν όμορφα πετρόκτιστα

σπίτια με τις αυλές γεμάτες λουλούδια, παλιά πηγάδια και ξυλόφουρνοι.

30

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ ΜΟΥΣΕΙΑ

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ

Το Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου είναι από τα πιο μεγάλα και αξιόλογα μουσεία

στην Ελλάδα και ένα από τα σημαντικότερα στην Ευρώπη. Τα εκθέματά του

περιλαμβάνουν αντιπροσωπευτικά δείγματα από όλες τις περιόδους της κρητικής

προϊστορίας και ιστορίας, που καλύπτουν περίπου 5.500 χρόνια, από τη νεολιθική

εποχή μέχρι τους ρωμαϊκούς χρόνους. Κυρίαρχη θέση, όμως, στις συλλογές του

κατέχουν τα μοναδικά αριστουργήματα της μινωικής τέχνης, την οποία μπορεί κανείς

να θαυμάσει σε όλη της την εξέλιξη. Η συλλογή με τις μινωικές αρχαιότητες είναι η

σημαντικότερη στον κόσμο και το μουσείο δίκαια θεωρείται το κατ' εξοχήν μουσείο

του μινωικού πολιτισμού.

Το κτήριο είναι διώροφο και διαθέτει εκτεταμένους εκθεσιακούς χώρους,

εργαστήρια, σχεδιαστήριο, βιβλιοθήκη, γραφεία και ένα σπουδαίο τμήμα, την

Επιστημονική Συλλογή, όπου φυλάσσονται και μελετώνται πολλά από τα ευρήματα.

ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ

Το Ιστορικό Μουσείο Ηρακλείου, ή πιο σωστά Ιστορικό και Λαογραφικό Μουσείο

Κρήτης βρίσκεται στην παραλιακή λεωφόρο Σοφοκλή Βενιζέλου. Το Ιστορικό

Μουσείο στεγάζεται σε νεοκλασικό κτίριο του 1903. Στις 22 αίθουσες του μουσείου,

31

που καλύπτουν 1500 τ.μ, εκτίθενται με εξαιρετικό και διαφωτιστικό τρόπο πολύτιμα

ιστορικά κειμήλια της Κρήτης από τα πρώτα βυζαντινά χρόνια (330 μ.Χ.) μέχρι και

το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο (1940).

Ο επισκέπτης αρχίζει την περιήγησή του στο Ιστορικό μουσείο από την αίθουσα

Ανδρέα Γ. Καλοκαιρινού, στην οποία παρουσιάζεται μια επισκόπηση της κρητικής

ιστορίας με αντιπροσωπευτικά εκθέματα απ' όλες τις συλλογές και τις χρονολογικές

περιόδους.

Κυρίαρχο έκθεμα αποτελεί το ομοίωμα (διαστάσεων 4 x 4 μ.) της πόλης του

Χάνδακα (Ηράκλειο) των μέσων του 17ου αιώνα, εποχή της μεγάλης ακμής της

πόλης κατά την Ενετοκρατία.

Σε επόμενες αίθουσες του Ιστορικού μουσείου παρουσιάζονται:

οι Συλλογές Κεραμεικών και Γλυπτών

η πλούσια Νομισματική Συλλογή, στην οποία αποτυπώνονται όλες οι φάσεις

της κρητικής οικονομικής ιστορίας από την πρώιμη χριστιανική περίοδο ως

και τον 20ο αιώνα

η Βυζαντινή και Μεταβυζαντινή Συλλογή

η νεότερη και σύγχρονη ιστορία της Κρήτης

ακολουθούν οι αίθουσες Νίκου Καζαντζάκη

η Εθνογραφική Συλλογή, όπου παρουσιάζεται η ζωή στην Κρήτη στο βάθος

του χρόνου

ΜΟΥΣΕΙΟ ΝΙΚΟΥ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ

Το Μουσείο Νίκου Καζαντζάκη, αποδίδει τιμή στον σπουδαίο άνθρωπο του

πνεύματος, τον συγγραφέα, στοχαστή, φιλόσοφο, πολιτικό, ταξιδευτή, Νίκο

Καζαντζάκη.

32

Το Μουσείο, που αποτελείται από ένα σύνολο κτιρίων, βρίσκεται στην κεντρική

πλατεία του ιστορικού χωριού Βαρβάροι, σημερινή Μυρτιά. Η Έκθεση του Μουσείου

στεγάζεται σε χώρο, ο οποίος διαμορφώθηκε εκεί όπου βρισκόταν το πατρικό σπίτι

της οικογένειας Ανεμογιάννη.

Στο Μουσείο βρίσκονται χειρόγραφα και σημειώσεις του συγγραφέα, δείγματα

αλληλογραφίας με μεγάλους στοχαστές, πολιτικούς και λογοτέχνες της εποχής του,

πρώτες εκδόσεις των έργων του στα ελληνικά και σ' άλλες γλώσσες, σπάνιο

φωτογραφικό υλικό, αναμνηστικά από τα ταξίδια του, προσωπικά αντικείμενα,

μακέτες, κοστούμια και υλικό από θεατρικές παραστάσεις έργων του, εδώ και στο

εξωτερικό, πορτρέτα και γλυπτά με τη μορφή του, δεκάδες ξενόγλωσσες εκδόσεις

έργων του, όλα κειμήλια, που ζωντανεύουν τη μνήμη και προβάλλουν το έργο και την

προσωπικότητα του Νίκου Καζαντζάκη.

Το Μουσείο Νίκου Καζαντζάκη έχει κυριολεκτικά γίνει παγκόσμιο πνευματικό

προσκύνημα. Καθημερινά φτάνουν επισκέπτες από όλα τα μήκη και πλάτη της γης

αποδεικνύοντας πόσο διαχρονικός κι επίκαιρος είναι ο λόγος του μεγάλου Κρητικού,

οικουμενικού συγγραφέα και στοχαστή.

ΜΟΥΣΕΙΟ ΦΥΣΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

Το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Κρήτης λειτουργεί μέσα στα πλαίσια του

Πανεπιστημίου Κρήτης καλύπτοντας όλες τις δραστηριότητες ενός πλήρους και

σύγχρονου μουσείου:

• Διατηρεί και αναπτύσσει συλλογές,

• Πραγματοποιεί έρευνες για το φυσικό περιβάλλον,

• Συνεισφέρει στην εκπαιδευτική διαδικασία όλων των βαθμίδων της εκπαίδευσης και

• Προβάλλει στους εκθεσιακούς του χώρους τις ιδιαιτερότητες του περιβάλλοντος της

Κρήτης και της Μεσογείου.

Στην Έκθεση του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας Κρήτης, που βρίσκεται στην Λεωφόρο

Σοφοκλή Βενιζέλου - κόλπος Δερματά - στο Ηράκλειο μπορεί κανείς να δει και να

επισκεφθεί:

α. Τα Μεγάλα Διοράματα.

β. Το Δεινοθήριο.

Το Γιγάντιο Δεινοθήριο ξαναζωντανεύει στην Κρήτη (το Δεινοθήριο το Γιγάντιο -

Deinotherium giganteum-, ένα ζώο που έζησε στην Κρήτη πριν από 9 εκατ. χρόνια

ξαναζωντανεύει στους χώρους του Μουσείου.

γ. Το "Ζωντανό Μουσείο".

δ. Τη Σεισμική Τράπεζα.

(μια διαδραστική σεισμική τράπεζα που προσφέρει τη δυνατότητα στους επισκέπτες

να νιώσουν σε απόλυτα ασφαλείς συνθήκες πραγματικούς σεισμούς)

ε. Τον «Ερευνότοπο– Σταύρος Νιάρχος»

(ένας χώρος 250 τ.μ., αφιερωμένος αποκλειστικά σε παιδιά ηλικίας έως 15 ετών,

μοναδικός για την Ελλάδα. Αποτελεί μια μικρογραφία των διαφορετικών

οικοσυστημάτων της Μεσογείου)

στ. Το χώρο των περιοδικών εκθέσεων

ζ. Την «Αίθουσα πολλαπλών χρήσεων».

η. Παράλληλα υπάρχει έκθεση απολιθωμάτων.

33

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ ΤΕΙΧΗ

ΦΡΟΥΡΙΟ ΚΟΥΛΕΣ

Ο Κούλες, ή αλλιώς

‘Φρούριο στη Θάλασσα’

είναι το επιβλητικό φρούριο

που εποπτεύει την είσοδο

του ενετικού λιμανιού της

πόλης του Ηρακλείου.

Χτισμένο στα μέσα του

16ου

αιώνα, ήταν και

παραμένει το άγρυπνο μάτι

της καστροπολιτείας του

Χάνδακα μέσα στο

πέρασμα του χρόνου.

Σκοπός των σχεδιαστών

του ήταν να κτίσουν ένα

ισχυρό που θα συμπλήρωνε τις παράκτιες οχυρώσεις και θα έλεγχε την είσοδο του

λιμανιού. Η στρατιωτική φρουρά που στάθμευε στο εσωτερικό του και τα κανόνια

που τοποθετήθηκαν, συμπλήρωναν την αποτρεπτική του ισχύ.

Όταν το κάστρο του Χάνδακα κατακτήθηκε από τις οθωμανικές ορδές το 1669, το

Φρούριο στη Θάλασσα συνέχισε να υπηρετεί τον ίδιο σκοπό. Απέναντί του κτίσθηκε

από τους Τούρκους ένα μικρότερο φρούριο, ο Μικρός Κούλες, γιατί θεωρήθηκε

ελλιπής η ασφάλεια του λιμανιού. Η φρουριακή κατασκευή των Τούρκων

κατεδαφίστηκε το 1936 για να μετατραπεί σε προκυμαία φορτοεκφόρτωσης

εμπορευμάτων.

Το Φρούριο στη Θάλασσα σήμερα είναι το σήμα κατατεθέν της πόλης του

Ηρακλείου. Δεσπόζοντας στην είσοδο του παλιού λιμανιού θυμίζει εποχές δόξας και

μεγαλείου.

34

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Η παραπάνω εργασία βοήθησε κάθε μέλος της ομάδας να αποκτήσει νέες

γνώσεις και εμπειρίες. Επιπλέον, οι στόχοι της ομάδας ήταν κοινοί και έτσι τα μέλη

της ομάδας βοήθησαν το ένα το άλλο μαθαίνοντας από τα λάθη. Επιπλέον κατά τη

διάρκεια της εργασίας αναπτύχθηκε το αίσθημα κοινής ευθύνης, καθώς επίσης

αποκτήσαμε θετική αλληλεξάρτηση, ατομική υπευθυνότητα και αλληλεπίδραση σε

προσωπικό επίπεδο. Τέλος, μάθαμε να χρησιμοποιούμε κατάλληλα τις δεξιότητές

μας( π.χ. δεξιότητες συνεργασίας και κριτικής σκέψης).

Πιο αναλυτικά, σαν ομάδα εξερευνήσαμε την ομορφιά του τόπου μας,

γνωρίσαμε τα αρχιτεκτονικά επιτεύγματα της περιοχής μας, καθώς και για τα

οικοσυστήματα του νομού. Επιπλέον, μάθαμε να συνεργαζόμαστε ομαδικά και να

είμαστε συνεπείς στις υποχρεώσεις της εργασίας. Ακόμα, καταφέραμε να

αναπτύξουμε τη δεξιότητα της κριτικής σκέψης, αφού έπρεπε να κρίνουμε ποιες

πληροφορίες ήταν κατάλληλες για την εργασία και ποιες όχι. Τέλος, μάθαμε να

χρησιμοποιούμε τον ηλεκτρονικό υπολογιστή, όσο αφορά την αναζήτηση σωστών

πληροφοριών στο διαδίκτυο, τη μορφοποίηση κειμένου και γενικά τη δημιουργία

μίας εργασίας.

35

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

www.2811.gr

www.520greek.com

www.cretan.beaches.com

www.exrlore.crete.gr

www.greek.hotel.gr

www.hotellines.gr

www.kritiroliskaihoria.blogsrot.gr

www.odysseus.culture.gr

www.united-helas.com

36

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ........................................................................................................................................... 2

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ............................................................................................................................................. 3

Ά ΜΕΡΟΣ: ΦΥΣΙΚΕΣ ΟΜΟΡΦΙΕΣ ................................................................................................... 6

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΔΑΣΗ ............................................................................................................... 7 ΔΑΣΟΣ ΚΑΤΩ ΣΥΜΗΣ ................................................................................................................... 7 ΔΑΣΟΣ ΤΟΥ ΡΟΥΒΑ ...................................................................................................................... 8 ΔΑΣΟΣ ΤΟΥ ΠΕΥΚΙΑ ΒΟΡΙΖΙΩΝ .................................................................................................. 9

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ ΛΙΜΝΕΣ ................................................................................................... 10 ΛΙΜΝΗ ΖΑΡΟΥ (ΒΟΤΟΜΟΣ) ...................................................................................................... 10 ΛΙΜΝΗ ΦΑΝΕΡΩΜΕΝΗΣ ........................................................................................................... 11 ΛΙΜΝΗ ΔΑΜΑΝΙΩΝ ..................................................................................................................... 11

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ ΠΑΡΑΛΙΕΣ ..................................................................................................... 12 ΠΑΡΑΛΙΑ ΚΑΛΟΙ ΛΙΜΕΝΕΣ ....................................................................................................... 12 ΠΑΡΑΛΙΑ ΛΕΝΤΑΣ ....................................................................................................................... 13 ΠΑΡΑΛΙΑ ΜΑΤΑΛΑ ...................................................................................................................... 13

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ ΠΟΤΑΜΙΑ ................................................................................................ 15 ΓΕΡΟΠΟΤΑΜΟΣ ΜΕΣΑΡΑΣ ....................................................................................................... 15

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ ΣΠΗΛΑΙΑ.................................................................................................. 16 ΣΠΗΛΙΕΣ ΤΩΝ ΜΑΤΑΛΩΝ .......................................................................................................... 16 ΣΠΗΛΑΙΟ ΑΓΙΑΣ ΦΩΤΕΙΝΗΣ ..................................................................................................... 16 ΣΠΗΛΑΙΟ ΣΑΡΧΟΥ Ή ΧΩΝΟΣ ................................................................................................... 17 ΣΠΗΛΑΙΟ ΚΑΜΑΡΩΝ ................................................................................................................. 17 ΣΠΗΛΑΙΟ ΚΑΜΗΛΑΡΙ ................................................................................................................ 17

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ ΦΑΡΑΓΓΙΑ ...................................................................................................... 19 ΦΑΡΑΓΓΙ ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ (ΡΟΥΒΑΣ) ................................................................................... 19 ΦΑΡΑΓΓΙ ΠΟΡΤΕΛΑΣ ................................................................................................................. 19 ΑΓΙΟΦΑΡΑΓΓΟ ............................................................................................................................ 19

΄Β ΜΕΡΟΣ: ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ........................................................................................................ 20

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΙ ΧΩΡΟΙ ........................................................................... 21 ΤΟ ΑΝΑΚΤΟΡΟ ΤΗΣ ΚΝΩΣΟΥ ................................................................................................... 21 ΦΑΙΣΤΟΣ ...................................................................................................................................... 23 ΓΟΡΤΥΝΑ ..................................................................................................................................... 24 ΑΝΑΚΤΟΡΟ ΜΑΛΛΙΩΝ ............................................................................................................... 25 ΛΑΒΥΡΙΝΘΟΣ .............................................................................................................................. 27

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ ΓΡΑΦΙΚΑ ΧΩΡΙΑ .................................................................................... 28 ΒΙΑΝΝΟΣ ...................................................................................................................................... 28 ΣΙΒΑΣ ........................................................................................................................................... 28 ΚΑΜΗΛΑΡΙ .................................................................................................................................. 28 ΑΝΩ ΧΕΡΣΟΝΗΣΟΣ .................................................................................................................... 29

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ ΜΟΥΣΕΙΑ ....................................................................................................... 30 ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ ................................................................................. 30 ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ ........................................................................................... 30 ΜΟΥΣΕΙΟ ΝΙΚΟΥ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ ............................................................................................... 31 ΜΟΥΣΕΙΟ ΦΥΣΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ................................................................................................. 32

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ ΤΕΙΧΗ ....................................................................................................... 33 ΦΡΟΥΡΙΟ ΚΟΥΛΕΣ ..................................................................................................................... 33

ΕΠΙΛΟΓΟΣ ....................................................................................................................................... 34 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ............................................................................................................................... 35

37