ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ. ΤΟ ΑΠΟΓΕΙΟ ΤΟΥ ΜΥΚΗΝΑΪΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

1600-1050 π.Χ

Το απόγειο του Μυκηναϊκού κόσμουΤο κεφάλαιο εξετάζει την εποχή ακμής του Μυκηναϊκού κόσμου, τον 14ο και 13ο αι π.Χ. (Ύστερη Ελλαδική ΙΙερίοδος ΙΑ και Ύστερη Ελλαδική ΙΙερίοδος 1Β). Θέματα που εξετάζονται:

Α. Οι πινακίδες και η αποκρυπτογράφησή τους

οι πινακίδες Γραμμικής Β και οι πληροφορίες που μας δίνουν για την μυκηναϊκή κοινωνία (σελ. 76-81, 106-108)

Β. Η μυκηναϊκή κοινωνία

1. Το ανακτορικό σύστημα και η πολιτική οργάνωση της κοινωνίας (σελ. 85-92): παρουσίαση της κοινωνικής οργάνωσης και πολιτικής δομής του μυκηναϊκού κόσμου (ακροπόλεις-επικράτειες μυκηναϊκών κέντρων, κοινωνική ιεράρχηση-τάξεις με βάση τις πινακίδες) 2. Ανάκτορα, πόλεις και ύπαιθρος: η οργάνωση της παραγωγής (σελ. 92-103)Εδώ εξετάζεται ο τρόπος οργάνωσης της οικονομικής ζωής της μυκηναϊκής κοινωνίας (αγροτική παραγωγή, βιοτεχνία, εμπορικές ανταλλαγές και αποικίες)

Γ. Θρησκεία των Μυκηναίων (σελ. 103-111)

Στην ενότητα αυτή εξετάζεται η μυκηναϊκή θρησκεία με βάση:

1. Τους τόπους λατρείας (υπαίθρια ιερά, ιερά πόλεων κλπ)2. Τα θρησκευτικά αντικείμενα3. Τα στοιχεία από τις πινακίδες της Γραμμικής Β4. Τα ταφικά έθιμα

Τελικά δεν γνωρίζουμε, προς το παρόν, πολλά πράγματα για την περίοδο που οδηγεί προοδευτικά στη μυκηναϊκή παντοδυναμία, από τον 16ο ως τον 14ο αιώνα, λόγω της μεταγενέστερης μνημειακής οικοδόμησης με εξαίρεση την Τίρυνθα και το Μενελάιον. Ούτε από τους λακκοειδείς τάφους αποκομίζουμε πολλές πληροφορίες και η κεραμική ελάχιστα μπορεί να προσφέρει.(τεχνική και νοοτροπία κεραμικής μόνο, τίποτα για την κοινωνία, τίποτα για τη θρησκεία κ.λ.π). Οι πινακίδες αποτελούν σημαντικά ευρήματα (Κνωσός, Πύλος, Μυκήνες, Θήβα).Εφόσον οι πηγές είναι περιορισμένες η προσέγγιση αυτού του κεφαλαίου θα αφορά κυρίως τα χαρακτηριστικά του μυκηναϊκού πολιτισμού τη στιγμή που έρχονται τα γραπτά ντοκουμέντα. Εκπληκτικά τεκμήρια για την οικονομική ζωή και τους θεσμούς. Αυτό σημαίνει ένα γρήγορα πέρασμα από τη Ύστερη Ελλαδική μέχρι το 1300 περίπου π.Χ.

Α. Οι πινακίδες και η αποκρυπτογράφησή τους. (Οι πινακίδες Γραμμικής Β και τις πληροφορίες δίνουν για τη μυκηναϊκή κοινωνία).

Στην αυγή του 20ου αιώνα μεταξύ 1900-04 ο σερ Άρθουρ Έβανς ανακαλύπτει στην Κνωσό 3.000 μικρές πινακίδες και κομμάτια από εγχάρακτο πηλό αφού είχε την πεποίθηση ότι παρόλο ο Σλίμαν στην Τροία αλλά και στις Μυκήνες και στην Τίρυνθα δεν είχε βρει κάποιο σύστημα γραπτής συνεννόησης, ένας τόσο προηγμένος πολιτισμός όπως αυτός δεν μπορεί να μην είχε. Μικρές σε μέγεθος σώθηκαν κατά τύχη καθώς ψήθηκαν κατά τη διάρκεια της πυρκαγιάς και βρέθηκαν στα στρώματα της καταστροφής.

Ο Έβανς επισήμανε τρία είδη γραφής :

1. Την ιερογλυφική 1900-1600 π.Χ. (αρχαιότερη η οποία είχε ομοιότητες με την αιγυπτιακή και ήταν πάνω σε σφραγιδόλιθους).

2. Την Γραμμική Α (βρέθηκε πάνω σε σφραγίδες και πινακίδες σε σχετικά αρχαία στρώματα της καταστροφής)

3. Την Γραμμική Β (βρέθηκε μόνο σε άργιλο στο τελευταίο στρώμα της καταστρφής).

Επίσης βρέθηκαν επιγραφές και στα Μάλια, Αγία Τριάδα και Φαιστό.

Την Γραμμική Α από την Γραμμική Β τις χώριζε ένας αιώνας.

Το 1939 ανακαλύφθηκαν στο ανάκτορο της Πύλου 1.200 πινακίδες και θραύσματα σε Γραμμική Β, οι οποίες επιβεβαιώνουν τις στενές σχέσεις της Κρήτης με την Ηπειρωτική Ελλάδα. Ακόμη πινακίδες βρέθηκαν στην Τίρυνθα, Θήβα, Ελευσίνα, Ορχομενό.

Η Γραμμική Β ήταν μια συλλαβική γραφή για γραφειοκρατική λειτουργία, η διευκόλυνση του λογιστηρίου και αν και η χρήση της ήταν περιορισμένη, είναι το καλύτερο εργαλείο που γνώρισε η δεύτερη π.Χ. χιλιετία πριν την ανακάλυψη του αλφάβητου. Η Γραμμική Β’ ήταν η γραφή μιας αρχαίας μορφής της αρχαίας ελληνικής γλώσσας.

Η δημοσίευση του γραπτού υλικού από την Κνωσό έγινε 11 χρόνια μετά το θάνατο του Έβανς, το 1952. Και όλοι αναρωτήθηκαν για την ομοιότητα των ελλαδικών αρχαιολογικών τόπων και την Κρήτη. Ο Έβανς πίστευε σ’ ένα κρητικό έλεγχο της Πελοποννήσου, όμως οι περισσότεροι αρχαιολόγοι μετά το Σλήμαν πίστευαν ότι οι ήρωες του Ομήρου ήταν οι πρώτοι Έλληνες, αυτοί του μυκηναϊκού πολιτισμού. Η απόδειξη ήρθε με την αποκρυπτογράφηση των πινακίδων με βάση την πεποίθηση ότι η μυκηναϊκή γραφή είναι ελληνική (Alice Kober – 1948, Michael Ventris + J.Chadwick – 1952 …. Λέξη τρίποδες!).

Τα αποτελέσματα της μελέτης των πινακίδων ήταν λιγάκι απογοητευτικά γιατί οι σωσμένες πινακίδες δεν ήταν παρά ένα τμήμα των αρχείων καθώς επίσης διαπιστώθηκε ότι μερικές από αυτές συνόδευαν κείμενα γραμμένα σε φθαρτά υλικά που χάθηκαν. Αν υπήρχε λογοτεχνία τότε αυτή θα γραφόταν σε φθαρτό υλικό, αμφίβολο όμως αν υπήρχε καθώς η γραμμική Β είναι και δύσκολη στην εκμάθηση

και το συλλαβικό της σύστημα είναι ακατάλληλο γι’ αυτό το σκοπό. Είναι μάλλον μια γραφή για τη γραφειοκρατία του ανακτόρου, εμπνευσμένη από τη Γραμμική Α με προσθέσεις και αφαιρέσεις σημείων.

Η Γραμμική Β είναι το καλύτερο εργαλείο που γνώρισε η δεύτερη χιλιετία π.Χ, πριν την ανακάλυψη του αλφαβητικού συστήματος. Χρησιμοποιείται κατά αποκλειστικότητα από τους ανθρώπους του παλατιού, κατά πάσα πιθανότητα και από π.χ εμπόρους και είναι τόσο δεμένη με το Ανάκτορο ώστε όταν εξαφανίστηκε το ανακτορικό σύστημα εξαφανίστηκε και αυτή.

3. Η Μυκηναϊκή κοινωνία

Η μυκηναϊκή κοινωνία ήταν πολεμική και ιεραρχημένη και υπάκουε σε ηγέτες πολυέξοδους και απαιτητικούς που απολάμβαναν την άσκηση της εξουσίας και τους νεωτερισμούς ήδη από την εποχή των τάφων των Μυκηνών. Αυτή η τάση έφτασε στο απόγειό της στον 14ο αιώνα, Μέση Ελλαδική Γ1.

Θολωτοί τάφοι (του Άτρεα στις Μυκήνες, καθώς και στη Μεσσηνία!!) εξαπλώνονται στα πέρατα του μυκηναϊκού κόσμου αλλά δεν πρόκειται για βασιλικούς τάφους. Αυτό αποδεικνύεται από το υλικό τους που είναι το ίδιο πλούσιο με αυτό των θαλαμωτών τάφων καθώς και από το γεγονός ότι α)σε μερικές περιοχές δεν υιοθέτησαν ποτέ τη συνήθεια του θολωτού τάφου (Αττική) και β)οι θολωτοί τάφοι έχουν χτιστεί την ίδια περίπου εποχή, οπότε λογικά αποκλείεται να ανήκουν όλοι στην ίδια οικογένεια.

Αυτό που μάλλον είναι σίγουρο είναι μόνο οι επίλεκτες τάξεις θα μπορούσαν να αντέξουν οικονομικά την κατασκευή τέτοιων τάφων.

Η ταφική αρχιτεκτονική ήταν το πρώτο βήμα προς τη μνημειακή που είναι το κύριο χαρακτηριστικό του μυκηναϊκού κόσμου.

Οι ζωντανοί πάντως κατοικούσαν σε πρωτόγονους οικισμούς των οποίων η πληθώρα φανερώνει την σταθερή αύξηση του πληθυσμού που είναι προϋπόθεση για την εξάπλωση του πολιτισμού αυτού. (13ος αιώνας στην Αργολίδα οι οικισμοί Μυκήνες, Τίρυνθα κ.λ.π έχουν την ίδια δημογραφική πυκνότητα όπως και στις αρχές της κλασικής εποχής).

Τίθεται το ερώτημα της φύσης της εξουσίας των μυκηναϊκών πολιτειών: αυτός ο σχετικά ήρεμος κόσμος (κατά καιρούς μεν αψιμαχίες) με τον έντονο εξωτερικό

επεκτατισμό πώς κυβερνιόταν; Υπήρχε ένας μεγάλος βασιλιάς? Υπήρχε μια ομοσπονδία ηγετών που συνεργάζονταν; Πάντως η όψη της Ελλάδας στο απόγειο του μυκηναϊκού πολιτισμού είναι πραγματικά εντυπωσιακή. Εμφανίζονται ογκώδεις ακροπόλεις με το επιβλητικό ανάκτορο στο κέντρο τους. Οι επιφάνειες που περικλείουν αυτές οι Ακροπόλεις είναι τεράστιες. Ίσως πρόκειται για πρόβλεψη για τις δύσκολες ώρες όπου όλος ο πληθυσμός με τα κοπάδια του θα μπορεί να κλειστεί μέσα στα τείχη των ακροπόλεων αυτών ή μπορεί και μεγαλομανία. Πάντως δεν είναι όλες οι πόλεις οχυρωμένες έτσι (περίπτωση της Πύλου).

Αξιοσημείωτες είναι οι τεχνικές ικανότητες για να χτιστούν αυτές οι ακροπόλεις και ο πολεοδομικός περίγυρος τους: τούνελ, υπόγειες διαβάσεις, πολύπλοκα αποχετευτικά συστήματα και φράγματα, αγωγοί που μετέφεραν το νερό στις ακροπόλεις, λοθόστρωτοι δρόμοι, πέτρινες γέφυρες, τείχη Κυκλώπεια, λόγων του όγκου των λίθων κ.λ.π.

1. Το ανακτορικό σύστημα και η πολιτική οργάνωση της κοινωνίας.

Ο Όμηρος μιλάει για «βασιλείς» που οργάνωσαν την εκστρατεία στην Τροία και ειδικότερα για έναν από αυτούς, τον Αγαμέμνονα. Τα αρχαιολογικά ευρήματα όμως δεν ενισχύουν κάτι τέτοιο. Οι μυκηνολόγοι δεν αμφιβάλλουν ότι αν επρόκειτο για ένα βασίλειο που ηγεμόνευε σε όλα τα άλλα, αυτό θα ήταν οι Μυκήνες (Χετταίοι «ο ξένος βασιλιάς της Αχιγιάβα – Αχαιοί» όμως δεν διευκρινίζεται πουθενά ότι οι Αχιγιάβα είναι πέρα από τη θάλασσα). Εξάλλου στην Ιλιάδα ο Αγαμέμνονας συναντά δυσκολίες στο να επιβληθεί στους άλλους «βασιλιάδες». Επίσης μπορεί να έχουμε 4 μεγάλα ανάκτορα στην ηπειρωτική Ελλάδα και ένα στην Κρήτη αλλά τι μας διαβεβαιώνει ότι τέτοιο ανάκτορο δεν υπήρχε π.χ και στην Αττική όπου οι μεταγενέστερες οικοδομήσεις εξαφάνισαν τα ίχνη του?

Τέσσερα μεγάλα ανάκτορα διακρίνονται για το βασιλικό τους μέγεθος καθώς και τη δημογραφική τους πυκνότητα. Οι Μυκήνες, η Τίρυνθα, η Πύλος και η Θήβα.

Άλλα προβλήματα που προκύπτουν είναι: Μυκήνες και Τίρυνθα είναι πολύ κοντά και είναι αδύνατον να μην είχαν προβεί σε ένα μοίρασμα εξουσίας, οι υπόλοιπες περιοχές της Αργολίδας μάλλον είχαν ηγέτες υποτελείς οικογένειες των Μυκηνών (ίσως συγγενείς εξ αίματος των μυκηναίων ηγεμόνων). Η Μεσσηνία διαφοροποιείται από αυτό το χάρτη εξουσίας και στην άλλη ηπειρωτική Ελλάδα τα φυσικά σύνορα έπαιξαν καλά το ρόλο τους στο μοίρασμα της εξουσίας. Γενικά υπάρχει μια ισορροπία που ίσως επιτεύχθηκε με τα όπλα στην αρχή και θεμελιώθηκε με αμοιβαία παραδοχή δύναμης ανάμεσα σε ηγέτιδες οικογένειες. Πάντως ένδειξη για ένα βασιλιά δεν υπάρχει.

Εκτός από την πολιτισμική ομοιομορφία και το γεγονός ότι μόνο οι Μυκήνες δημιούργησαν δεσμούς με την Κρήτη, τίποτα άλλο δεν μαρτυρά ότι υπήρχε ένα και μόνο αρχηγός.

Δεν αποκλείεται να υπήρχαν και αλλού «ηγεμονικοί οίκοι» αλλά όχι τόσο μεγάλοι και τόσο καλοδιατηρημένοι. Οι περισσότεροι ήταν σε μικρή απόσταση μεταξύ τους, οπότε δεν αποκλείεται να βασίλευαν μέλη της ίδιας οικογένειας. Αργολίδα, Ναύπλιο, ένα κομμάτι της Λακωνίας, Κόρινθος, Ισθμός υπάγονται στους ίδιους άρχοντες.

Η Αττική, Βοιωτία, Θεσσαλία, Φωκίδα διαχωρίζονται από φυσικά όρια. Μεταξύ των οίκων επικρατούσε ισορροπία την οποία διατηρούσαν με αριστοτεχνικές στρατηγικές, σύναψη γάμων και δεσμών διαφόρων ειδών.

Οι πινακίδες μας πληροφορούν για την κοινωνική ιεράρχηση του Μυκηναϊκού κόσμου. Η Γραμμική Β χρησιμοποιεί δύο όρους για να δηλώσει τον βασιλιά. Τον όρο άναξ (wannax) και τον όρο βασιλεύς αλλά η ερμηνεία παρουσιάζει δυσχέρειες. Ο άναξ είναι μάλλον βασιλιάς της περιοχής και του ανακτόρου, παρά ένα είδος θεού και ο όρος βασιλεύς ίσως ήταν το ίδιο αλλά δινόταν σε πολλούς αριστοκράτες. Πλάι του είχε πρόσωπα ισχυρά.

Στην Πύλο ο άναξ κατέχει το εκτενέστερο κτήμα (τέμενος που προσδιορίζεται με τις ποσότητες σπόρων), μετά έρχεται ο lawagetas και ακολουθούν οι τελεσταί (tereta).

Οι lawagetas είναι ένα είδος στρατιωτικού αρχηγού, πρόσωπο σημαντικό ιδιαίτερα στον θρησκευτικό τομέα, με ιδιόκτητους τεχνίτες και δούλους.

Μετά έρχονται οι egeta (επέται) ή σύντροφοι προφανώς αξιωματικοί. Εφοδιάζονται από το ανάκτορο εφόδια και διοικούν ομάδες από δούλες.

Οι τελεσταί εμφανίζονται ως ανώτεροι υπάλληλοι για διοικητικά έργα, οι οποίες έχουν και αυτοί σημαντικές κτηματικές περιουσίες.

Αξιωματούχοι του παλατιού ήταν και οι τοπικοί διοικητικοί υπάλληλοι. Το Βασίλειο της Πύλου χωρίζονταν σε 16 διοικητικές περιοχές, οι οποίες υπάγονταν σε δύο επαρχίες, την «κοντινή επαρχία» και την «μακρινή επαρχία». Σε κάθε μία αντιστοιχούσε ένα διοικητής ο korete και ο βοηθός του ο porokorete. Είναι οι εκπρόσωποι της κεντρικής εξουσίας στην επαρχία.

Επίσης οι πινακίδες αναφέρουν τον όρο damos δηλαδή δήμος. Η έννοια αυτή του λαού τόσο πρώιμα μας προκαλεί έκπληξη. Έργο του θα ήταν η παραγωγή αγροτικών προϊόντων, επεξεργασία μαλλιού, μεταλλουργίας, κεραμικών και διαφόρων αγγαρειών για το ανάκτορο. Πληρώνουν φόρους που καταγράφονται και χρησιμοποιούν τη γη κατά βούληση. Απολαμβάνει διοικητική αυτονομία παρόλο που επιβλέπετε από ένα υπάλληλο του Κράτους τον damokoro.

Οι δούλοι, κυρίως γυναίκες και παιδιά, βρίσκονται στην κατώτατη βαθμίδα, βρίσκονται στη κατοχή των ναών είτε του ανακτόρου. Οι δούλοι μπορεί να ήταν αιχμάλωτοι αγορασμένοι από ειδικά σκλαβοπάζαρα και όπως είπαμε κυρίως γυναίκες και παιδιά που δούλευαν στις υφαντουργίες και σε ότι σχετίζεται με τη λειτουργία του παλατιού.

wanax=βασιλιάς της περιοχής του ανακτόρου με πολλά τεμένη (κτήματα)

lawagetas (rawageta) = με κτήματα τρεις φορές μικρότερα από του wanax / ίσως κάποιου είδους στρατιωτικός αρχηγός (χωρίς επιβεβαίωση) θεωρείται σημαντικός στο θρησκευτικό τομέα

tereta (τελεστές)= ίσως ανώτεροι υπάλληλοι με διοικητικό έργο

eqeta= ακόλουθοι του lawageta, αξιωματικοί

korete porokorete= διοικητής και βοηθός διοικητή / αυτοί πρέπει να ήταν αξιωματούχοι που διοικούσαν τις περιοχές εκτός ανακτόρου (εκπρόσωποι της κεντρικής εξουσίας στην επαρχία)

qasireu= βασιλεύ, εδώ φαίνεται ότι πρόκειται για τους επικεφαλής διαφόρων συντεχνιών.

Damos = πρόκειται για το λαό, το Δήμο αλλά δεν ξέρουμε ούτε τα δικαιώματά του ούτε τις υποχρεώσεις του (σίγουρα όλες οι αγγαρείες και φυσικά γεωργία κτηνοτροφία και τεχνουργικές εργασίες), πληρώνει φόρους, έχει κάποια γη για να την κάνει ότι θέλει και είναι υπό την κηδεμονία ανακτορικού υπαλλήλου του damokoro.

Doero= δούλοι / βρίσκονται στην κατοχή είτε των ναών είτε του ανακτόρου. Αυτοί πάντως του ναού είναι σημαντικότεροι από αυτούς του ανακτόρου. Περισσότερες γυναίκες δούλοι.

Λοιπόν, από τις πληροφορίες που υπάρχουν βλέπουμε μια κοινωνία ιεραρχημένη, γραφειοκρατικά συγκροτημένη, με πλήθος υπαλλήλων και αξιωματούχων και λειτουργεί με δυναμισμό, ευημερεί, και δεν εξαρτάται από την εξουσία ενός και μόνο ανθρώπου όπως στις πόλεις της Εγγύς Ανατολής.

2. Ανάκτορα, πόλεις και ύπαιθρος η οργάνωση της παραγωγής

Όπως είπαμε στον Μυκηναϊκό κόσμο αν και δεν υπήρχε ενιαία πολιτική εξουσία, υπήρχε εξαιρετική οικονομική και πολιτιστική ενότητα. Π.χ. Η Κνωσός και η Πύλος που τους χωρίζει ενάμιση αιώνας έχουν πολλές βασικές ομοιότητες. Αυτό δείχνει μια αδιάκοπη και ευρύτατη επικοινωνία, δεν υπάρχουν κλειστά, αυταρχικά βασίλεια αλλά μια σταθερή επικοινωνία ατόμων και ιδεών, μετακινήσεις τεχνιτών, γαμήλιοι δεσμοί, εμπορικές αποστολές, επίσημες επισκέψεις με προσφορές δώρων χωρίς να ξεχνάμε και τις εκστρατείες.

Η οργάνωση της αγροτικής παραγωγής

Η καλύτερη πηγή πληροφοριών για την οικονομική ζωή των Μυκηναϊκών κρατών είναι οι πινακίδες.

Ο ρόλος του ανακτόρου είναι κυρίως φορολογικός. Το ανάκτορο εισπράττει φόρους σε μια παραγωγή που δεν ελέγχει κατ’ ανάγκη και έπειτα κάνει αναδιανομές των ειδών. Παραδείγματα αγροτικής παραγωγής (δημητριακα κ.λ.π καρυκεύματα κ.λ.π, μέλι, αποξηραμένα σύκα). Κτηνοτροφία για το μαλλί και το δέρμα (παράδειγμα Κνωσού). Είχαν επάρκεια τροφίμων και δεν έκαναν εισαγωγές. Οι κοινοί θνητοί πάντως μάλλον υποσιτίζονταν.

Ο θεσμός της γαιοκτησίας είναι δύσκολο να ερμηνευτεί καθώς διέπεται από ακατανόητους κανονισμούς. Πέρα από τις ιδιοκτησίες του wanax και του lawageta οι γαίες είναι kitimena (κατοικημένες) ή kekemena (εγκαταλειμμένες ή παράμερες) που διατίθενται στο λαό (damos) και σε κολλίγους..

Η αγροτική παραγωγή είναι διαρθρωμένη κατά το κλασικό τρόπο :

Δημητριακά (Σιτάρι – κριθάρι)

Λάδι ελιάς – Σουσαμόλαδο – Λιναρόλαδο (Διατροφή – Παρασκευή αρωματικών ουσιών)

Αμπέλια (τρία είδη κρασιού)

Καρυκεύματα (κύμινο – ζαφορά – κόλιανδρος – μέντα … και για εξαγωγές)

Μέλι και αποξηραμένα σύκα

Η κτηνοτροφία ήταν σημαντική πηγή πλούτου, πιο πολύ για το δέρμα και το μαλλί παρά για το κρέας που το κατανάλωναν μετά από θυσίες στους θεούς. Η Κνωσός π.χ. είχε 100.000 πρόβατα κυρίως για υφαντουργία.

Η αγροτική παραγωγή αρκούσε για τον μυκηναϊκό κόσμο όμως οι κοινοί θνητοί ήταν ολιγαρκείς και μάλλον υποσιτισμένοι.

Η παραγωγή της χειροτεχνίας

Τα αντικείμενα που βρήκε ο Σλήμαν και οι πινακίδες έδειχναν πόσο οργανωμένη ήταν η διανομή πρώτων υλών και η παραλαβή από το εργαστήρι.

Η κοινωνία διέθετε υψηλή εξειδίκευση στην κατασκευή κτιρίων, στην μεταλλουργία, υφαντουργία, ζωγραφική, κεραμική και είδη πολυτελείας.

Στην Κνωσό όπως και στην Πύλο, η κατασκευή υφασμάτων ήταν από τις πρώτες πηγές πλουτισμού. Τα 100.000 πρόβατα της Κνωσού εκτρέφονται από συγκεκριμένους βοσκούς εξαρτημένους από το ανάκτορο. Τα πρόβατα ήταν τα περισσότερα αρσενικά, ευνουχισμένα. 50 τόνους ακατέργαστο μαλλί επεξεργάζοντας ομάδες γυναικών και παιδιών και 200 άνδρες συνέχιζαν την εργασία. Στο τέλος

αποθηκεύονται 50.000 περίπου έτοιμες ενδυμασίες, από μαλλί και λινό. Υφαίνουν συνολικά 15 είδη υφασμάτων.

Επίσης μια από τις κύριες εξαγωγικές επιχειρήσεις του παλατιού της Πύλου ήταν τα αρωματικά έλαια. Παρασκευάζονταν και στη Κνωσό και στις Μυκήνες.

Οι μεταλλουργοί και οι χρυσοχόοι εκτός από τα παραδοσιακά όπλα και εργαλεία έφτιαχναν και αντικείμενα πολυτελείας πανάκριβα, αριστοτεχνήματα. Οι θησαυροί των ανακτόρων ήταν παραμυθένιοι.

3. Επέκταση, εξωτερικό εμπόριο, αποικισμός

Αν και είχαν τα μυκηναϊκά κράτη αγροτική επάρκεια δεν είχαν μέταλλα (χαλκό – κασσίτερο – χρυσό), πολύτιμες και ημιπολύτιμες πέτρες (ελαφαντόδοντο, κεχριμπάρι, ξυλεία για την κατασκευή πλοίων) και δούλους. Όλα αυτά τα χρειάζονται όχι για να ζήσουν αλλά για να αναπτύξουν υψηλή ποιότητα ζωής. Για αντάλλαγμα έστελναν λάδι, κρασί , έλαια αρωματικά, δημητριακά, αντικείμενα από ορείχαλκο, αγγεία, ασήμι, υφάσματα.

Προμήθεια μετάλλων

Λόγω της εξάπλωσης του ορείχαλκου χρειάσθηκαν χαλκό και κασσίτερο. Ο Ελλαδικός χώρος ήταν φτωχός από κοιτάσματα. Ο χαλκός εισαγόταν κυρίως από την Κύπρο ή και από την Σαρδηνία. Σχετικά με τον κασσίτερο τα πλησιέστερα κοιτάσματα βρίσκονταν στην Πορτογαλία, Βρετάνη και στη σημερινή Αγγλία (Κορνουάλη) ή από τα λιμάνια των ακτών της Συρίας και της Παλαιστίνης. Ο χρυσός εισαγόταν από την Ανατολή ή από την Θράκη και το κεχριμπάρι από τη Βαλτική.

Εμπόριο ή αποικισμός

Εδώ η έρευνα γίνεται με βάση την κεραμική που είναι διαδεδομένη πέρα από τα όρια του μυκηναϊκού κόσμου. Εκτός από την Ελλάδα και την Κρήτη εμφανίζονται στα Δωδεκάνησα, στις ακτές της Μικράς Ασίας, Κύπρο, Συροπαλαιστινιακές ακτές, Αίγυπτος, Αρμάνα, Σικελία, Νότια Ιταλία, Σαρδηνία, Θράκη, Ήπειρο. Άραγε οι Μυκηναίοι πήγαιναν οι ίδιοι και έμεναν στους τόπου εμπορίου ή έκαναν το εμπόριο τους μέσω μεσαζόντων; Το ότι δεν έχουμε Γραμμική Β στους τόπους εμπορίου δεν λέει τίποτα καθώς, η γλώσσα αυτή είναι καθαρά ανακτορικής χρήσης αν και μερικοί έμποροι τη χρησιμοποιούν. Επίσης σε ναυάγια έχουμε ενδείξεις παρουσίας μυκηναίων και μυκηναϊκών εμπορευμάτων και τα νησιά, βόρεια της Σικελίας, οι κάτοικοι χρησιμοποιούσαν τη γραμμική Β. Όσο για τα νομιμότερα στοιχεία μυκηναϊκής εγκατάστασης, δηλαδή, αρχιτεκτονική κατοικιών και τάφων και πάλι δεν μπορούν να βγουν αντικειμενικά αποτελέσματα καθώς οι έμποροι δεν θα είχαν κατ’ ανάγκη ανακτορική νοοτροπία. Εξάλλου κάποιες μυκηναϊκές τάσεις (θολωτοί τάφοι) δεν υπάρχουν καθόλου σε κάποιες περιοχές και του κυρίως ελλαδικού χώρου (πόσο μάλλον στο εξωτερικό).

Το σίγουρο είναι ότι οι Μυκηναίοι πήραν τη θέση των Μινωιτών στο Αιγαίο. Σε αρκετές περιπτώσεις πάντως αυτές οι εγκαταστάσεις στο εξωτερικό μοιάζουν περισσότερο με πρακτορεία παρά με αποικίες. Παρόμοια εξάπλωση των Μυκηναίων έχουμε και προς τη Δύση. Αυτή η εξάπλωση δεν μοιάζει με τον αποικισμό που θα πραγματοποιηθεί μερικούς αιώνες αργότερα για την εύρεση σιτοπαραγωγικών τόπων, έγινε καθαρά για εμπορικούς σκοπούς κι ας ακολούθησε η εγκατάσταση μερικών Μυκηναίων στους τόπους εμπορίου.

Οι Μυκηναίοι παρόλα τα ταξίδια δεν ίδρυσαν αποικιακή αυτοκρατορία, ούτε αναζητούσαν νέα γη καλλιεργήσιμη, έκαναν τα ταξίδια κυρίως για εμπορικές συναλλαγές.

Γ. ΤΙ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΥΠΑΡΧΟΥΝ ΓΙΑ ΤΗ ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΤΩΝ ΜΥΚΗΝΑΙΩΝ.

Δύσκολα προσδιορίζονται οι κανόνες και το περιέχομενο των θρησκευτικών πρακτικών των Μυκηναίων. Γνωρίζουμε ότι ήταν ένα συγκροτημένο σύνολο με το δικό της πάνθεον, τόπους λατρείας, θυσίες, γιορτές. Στα υπόλοιπα στοιχεία έρχονται να προστεθούν και οι πινακίδες της Γραμμικής Β’, όπου αναγράφονται ονόματα θεών όμοια μ’ εκείνων της κλασικής εποχής

1. Τόποι λατρείας2. Θρησκευτικά αντικείμενα3. Η συμβολή των πινακίδων4. Η Μινωική κληρονομιά5. Τα ταφικά έθιμα

1. Τόποι λατρείας

Η δυσκολία προσδιορισμού της θρησκευτικότητας ενός χώρου έγκειται στην έλλειψη ενός αδιαμφισβήτητου δομικού τύπου του ελληνικού ναού των κλασικών χρόνων Οι Μυκηναίοι είχαν δύο ειδών θρησκευτικούς τόπους:

Τα υπαίθρια ιερά, πλάι σε πηγές, σπηλιές, δέντρα κ.α. όπου κάποιες φορές υπάρχει και βωμός. Στην ανακάλυψη τους μας βοηθά η παρουσία λατρευτικού υλικού, καθώς λείπουν άλλες θρησκευτικές ενδείξεις. Π.χ. στους Δελφούς βρέθηκαν 175 ειδώλια τρυπημένα, προφανώς για να κρεμαστούν από ένα δέντρο μέσα σ’ ένα ιερό δάσος.

Τα ιερά εντός της πόλης, είτε ενσωματωμένα στο ανάκτορο είτε κάπως απομονωμένα μέσα σε συγκροτήματα κατοικιών. Τα αναγνωρίζουμε λόγω του υλικού κυρίως κι όχι λόγω των διαστάσεων.

Ιερά εντός της πόλης:

Αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά αναγνώρισης:

Αίθουσες με διαστάσεις μεγάλες ή μεσαίες, κάποτε έως 50 τ.μ. Με μικρούς πάγκους ή εξώστες και συνεχόμενα μικρότερα δωμάτια. Τμήματα τοιχογραφιών –δαίμονες, μυθικά όντα κ.α.- συναθροισμένα αγγεία,

ειδώλια και αγαλματίδια

Η δομή του ανακτόρου των Μυκηνών υποβάλλει πιθανές θρησκευτικές συναρτήσεις:

Μία εστία, που οι διαστάσεις της αποκλείουν την οικιακή χρήση, στο κέντρο του μεγάρου, του μεγάλου ορθογώνιου χώρου, που βρίσκεται στο κέντρο του ανακτόρου, μας επιτρέπει να υποθέσουμε ότι εκεί γίνονταν ιεροτελεστίες και θυσίες με την παρουσία του βασιλιά. Π.χ. στο ανάκτορο της Πύλου.

Συχνά μια θρησκευτική λατρεία φαίνεται να εξακολουθεί στα ίδια μέρη. Ορισμένοι ναοί της αρχαϊκής εποχής έχουν κτιστεί επάνω ακριβώς στα

ερείπια των μυκηναϊκών μεγάρων. Έχουν βρεθεί ιερά με άμεσα προσαρτημένα εργαστήρια ορειχάλκου,

ελεφαντόδοντου, χρυσού και κεραμικής όπου προφανώς κατασκευάζονταν αναθήματα για να αγοραστούν από τους πιστούς αλλά και ολόκληρες χειροτεχνίες ειδών πολυτελείας, που θα εφοδίαζαν το παλάτι και το εξωτερικό εμπόριο. Στην Πύλο οι μεταλλουργοί του ναού φτιάχνουν και όπλα από ορείχαλκο λόγω επιτακτικών αναγκών.

Δύο τόποι θρησκευτικής λατρείας – Δύο είδη θρησκευτικής λατρείας

Λαϊκή λατρεία: υπαίθρια, μικρά και οικιακά ιερά. Άφθονα ειδώλια τύπου φι και ψι.

Επίσημη ή κρατική λατρεία: μεγάλα λατρευτικά συγκροτήματα μέσα στα ανάκτορα αλλά και στο κέντρο των οικιστικών συγκροτημάτων που εξαρτώνται απ’ αυτά.

Η ιθύνουσα τάξη υιοθέτησε με ενθουσιασμό την τέχνη και τα εξωτερικά σύμβολα της θρησκείας των Μινωιτών, με τους οποίους είχαν στενή επαφή, αλλά χωρίς και να κατανοήσουν τι εξέφραζαν τα σύμβολα αυτά. Οι μεγάλες οικογένειες ενθουσιάζονται με τις νέες μόδες ενώ ο κοινός λαός της υπαίθρου είναι πάντα πιο συντηρητικός.

2. Θρησκευτικά αντικείμενα

Με δυσκολία ορίζουμε το θρησκευτικό χαρακτήρα ενός αντικειμένου:

Από τα αγγεία μόνο το ρυτόν μπορεί εύκολα να χαρακτηριστεί θρησκευτικό αντικείμενο, κληρονομιά από την Κρήτη, αν κι εδώ το συναντάμε κυρίως στους τάφους.

Ειδώλια από τερακότα, των τύπων φι και ψι, με τους βραχίονες κολλημένους στο σώμα ή σε ανάταση. Τυπικά δείγματα της Ύστερης Ελλαδικής Γ. Δεν γνωρίζουμε αν αναπαριστούν μια θεότητα ή τον ίδιο τον πιστό.

Αγαλματίδια από τερακότα, ύψους έως και 50 cm, γυναικείες ή αντρικές φιγούρες. Συχνά είναι ζωγραφισμένα και διακοσμημένα ενώ φαίνεται η προσπάθεια του καλλιτέχνη να τους προσδώσει ατομικά χαρακτηριστικά. Πρέπει να είναι θεότητες, που συνδέονται με ορισμένα ιερά.

Θηλυκά είδωλα που συνοδεύονται από φίδια σε χρωματιστή τερακότα, αριστοτεχνικά δουλεμένα που παραπέμπουν στο κρητικό λατρευτικό τύπο της «θεάς με τα φίδια».

3. Η συμβολή των πινακίδων

Η Πύλος είναι η καλύτερη πηγή πληροφοριών. Μπορεί όμως να συγχέονται ονόματα θεών με ονόματα πιστών που έχουν το όνομα του θεού. Από την σύντομη εξέταση των πινακίδων δεν πιστοποιείται η ύπαρξη ενός αυτόνομου θρησκευτικού τομέα.Επίσης υπάρχει κοινωνική διαφοροποίηση της θρησκευτικής λατρείας. Μια λατρεία λαϊκή (υπαίθρια και μικρά ιερά) όπου έχουμε σε αφθονία τα ειδώλια φι και ψι και μια λατρεία επίσημη, κρατική, που συνδέεται με τα μεγάλα λατρευτικά συγκροτήματα με τα πολύτιμα αντικείμενα.

Η αποκρυπτογράφηση της Γραμμικής Β’ βοήθησε πολύ στην κατανόηση της ελλαδικής θρησκείας. Στις πινακίδες αναγνωρίστηκαν τα ονόματα πολλών μεγάλων θεών του 12θεου των κλασικών χρόνων κι άλλων μικρότερων θεοτήτων.

Περίεργη φαντάζει η απουσία του ονόματος του Απόλλωνα, καθώς πρόκειται για έναν από τους πρώτους θεούς που λατρεύτηκαν στην πρώιμη αρχαϊκή εποχή και μάλιστα σε τόπους όπου υπάρχουν ενδείξεις συνέχειας του μυκηναϊκού πολιτισμού.

Καλύτερη πηγή πληροφοριών η Πύλος. Πολλές φορές οι ασαφείς κατάλογοι δεν επιτρέπουν να διακρίνουμε αν πρόκειται για ονόματα θεοτήτων ή για πιστούς που φέρουν τα ονόματα θεών.

Η θεϊκή ταυτότητα διαπιστώνεται μόνο όταν γίνεται μνεία ιερέων ή όταν το επίθετο i-re-jo (ιερός) εμφανίζεται ολογράφως – πράγμα σπάνιο.

Με τη βοήθεια των πινακίδων επανερχόμαστε και στις ανθρωποθυσίες. Η ακαθόριστη λέξη po-re-na δηλώνει αυτούς που θα θυσιαστούν (άντρες για τους θεούς και γυναίκες για τις θεές). Ανθρώπινα οστά σε Μυκήνες και Τίρυνθα ίσως επιβεβαιώνουν αυτή την ερμηνεία.

Οι πινακίδες δεν παρέχουν κανένα στοιχείο που να πιστοποιεί την ύπαρξη ενός αυτόνομου θρησκευτικού τομέα.

Τελικά όλα συγχέονται μεταξύ τους ( βασιλικές και θρησκευτικές παροχές, οι επιχορηγήσεις αξιωματούχων και προσώπων που συνδέονται με τα ιερά, οι ναοί, οι ευγενείς, ο δήμος μέχρι και τα αρχιτεκτονικά ερείπια και άντε βγάλε άκρη). Υπάρχει και η άποψη ότι υπήρχαν δύο τύποι λατρείας:

«λαϊκή λατρεία» = υπαίθρια και μικρά οικιακά ιερά«επίσημη λατρεία» = μεγάλα λατρευτικά συγκροτήματα μέσα στα ανάκτορα και στο κέντρο των οικιστικών συμπλεγμάτων

Τελικά όντως υπήρχαν δύο θρησκείες όπως και δύο γλώσσες, ούτε και αυτό έχει απάντηση αντικειμενική και θα εξεταστεί κάπως όταν θα πέσει το μυκηναϊκό σύστημα των ανακτόρων.

4. Η Μινωική κληρονομιά

Τα ελλαδικά δάνεια από τη μινωική θρησκεία τοποθετούνται κυρίως στην αρχή της περιόδου: από τους λακκοειδής τάφους έως την Ύστερη Ελλαδική Α κ’ Β.

Οπωσδήποτε κρητικής προέλευσης: διπλοί πέλεκεις ιερατικά κέρατα λίθινα κύπελα τρίποδες τράπεζες προσφορών πολλά ρυτά βέβαιο ότι οι σπονδές εισήχθησαν από την Κρήτη

Η εμφανής κρητική επίδραση είναι επιφανειακή και όχι ουσιαστική, αν εξετάσουμε με προσοχή το πώς αντιμετώπιζαν τα αντικείμενα και τις μορφές της θρησκευτικής λατρείας. Σαν να είχαν αντιγράψει μόνο τα εξωτερικά χαρακτηριστικά χωρίς να πολυνοιάζονται για το περιεχόμενο.

Παρουσία στους μυκηναϊκούς τάφους υλικού που στην Κρήτη προοριζόταν αποκλειστικά για ιερά.

Απουσία ενδιαφέροντος για σημαντικές απόψεις της κρητικής θρησκείας1. καθαρτήριοι λουτήρες2. κρύπτες με στύλους3. ιερά σε κορυφές

τόποι λατρείας του είδους του μεγάρου θεϊκές απεικονίσεις μέσα στα ιερά

Όλα αυτά συνηγορούν στην ύπαρξη μιας θρησκείας που δημιουργήθηκε αυτόνομα και εκλεκτικά, από νωρίς απαλλάχτηκε από ξένες επιδράσεις, οι οποίες παρέμειναν στο αισθητικό επίπεδο.

5. Τα ταφικά έθιμα

Ο Μυκηναίοι δεν ήταν καθόλου φειδωλοί στις κατοικίες των νεκρών και φυσικά κυρίως των πλούσιων. Βέβαια ο λακκοειδής κι ο κιβωτιόσχημος συνεχίζουν σποραδικά να χρησιμοποιούνται σ’ όλη τη διάρκεια της Ύστερης Ελλαδικής Περιόδου. Αλλά η αριστοκρατία προτιμά δύο τύπους ενταφιασμού:

Ο τάφος με θόλο που ήταν τρόπος κοινωνικής επίδειξης και Οι θαλαμωτοί τάφοι που σκάβονταν μέσα στο χώμα.

Και οι δύο τύποι απαρτίζονται από ένα η περισσότερους νεκρικούς θαλάμους στους οποίους οδηγεί ένας διάδρομος, ο δρόμος. Κυρίως είναι συλλογικά μνήματα που ανοίγονται για νέα χρήση, γκρεμίζοντας τον προηγούμενο τοίχο και παραμερίζοντας τον παλαιό ιδιοκτήτη.

Το σώμα ενταφιάζεται ντυμένο με κοσμήματα και συνοδεύεται με σφραγίδες και διάφορα όπλα αν είναι άντρας. Σε ορισμένες περιπτώσεις χρησιμοποιούν σαρκοφάγου ή ξύλινα φέρετρα. Το ταφικό υλικό είναι εξαιρετικά πλούσιο. Η καύση των νεκρών είναι πολύ σπάνια.

Αυτή η επίδειξη δύναμης, δικαιολογείται από την πεποίθηση των αρχαίων Ελλήνων για την ύπαρξη άλλου κόσμου και μελλοντικής ζωής. Συμπέρασμα είναι ότι δίνουν ιδιαίτερη σημασία στην διαδικασία ενταφιασμού και όχι στην πραγματική λατρεία των νεκρών. Όμως και το αντίθετο θα μπορούσε να υποστηριχτεί αν πάρουμε ως σοβαρή ένδειξη την επιμέλεια με την οποία οι άρχοντες των Μυκηνών επισκεύασαν τον κύκλο Α των λακκοειδών τάφων.