· 1 -C- C A) {Gr. [1. Κ]}. B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr.] ---) ; IndG (s.v.); LexLGT (s.v....

1

-C-

C

A) {Gr. [1. Κ]}.

B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr.] ---) ; IndG (s.v.); LexLGT (s.v. ---).

C.1) {[1.- V/1.1: ELEMENTA (littera); /1.2: ELEMENTA (per figuram)]}.

C.2) {[≈ k, q]; [≠ a, e, i o, u]; [>< b, d, f, etc.]}.

D) Job (1893: 53); Lambert (1908: 14, 23); Peeters (1928: 572); Traina (1957: 9, 11-15, 18);

Allen ([1965] 1970: 14-16); Leone & Greco (1972: 88-94); Hernández Miguel (1981: 162);

Wallace (1989: 130); Desbordes ([1990] 1995: 145-154); Filipponio (2003-2004: 225-226,

239, 241-243, 262, 281; 2006: 113-114); Gorrochategui (2004: passim); Gorrochategui &

García Román (2004: passim); Biville (2007: 233-242); Basset (2009: 530,n. 34, 531,n. 41);

Lomanto (2009: 190); Del Hoyo (2011: 71-72).

E:)

(0) In genere:

(1.1) ELEMENTA (littera):

“alia vero absque c in ‘tum’ fiunt supina, ut ‘irascor iratum’, ‘ulciscor ultum’, ‘nascor //

natum’, ‘obliviscor oblitum’” (Pmai 10,513-514).

“quae vero in ‘ui’ divisas desinunt, si c ante o habuerint, mutant ‘ui’ in ‘tum’, ut ‘frico fricui

frictum’, unde Iuvenalis in II: «si prurit frictus ocelli / Angulus»” (Pmai 9,472).

“In ‘bus’ vel ‘cus’ desinentia a verbis b vel c ante postremam vocalem habentibus derivantur

mutatione o et, si ante eam alia sit vocalis, eius quoque, in ‘us’, ut ‘probo probus’, ‘orbo

orbus’, ‘superbio superbus’, ‘parco parcus’, ‘luceo lucus’, ‘arceo arcus’” (Pmai 4,136).

“Secundae igitur declinationis nomina in ‘us’ desinentia c antecedente quotcumque sint

syllabarum - nisi sint regionum nomina, quae derivantur ex his -, alia vero quacumque

consonante ante ‘us’ posita tantum disyllaba et quae in ‘is’ desinentia tertiae declinationis

2

similem habent nominativo genetivum: quae secundae quidem sunt, genetivo, quae vero

tertiae, dativo assumunt ‘tia’, ut ‘amicus amici amicitia’” (Pmai 4,119).

“et sciendum, quod ea [id est in ‘cus’ desinentia], si a primitivis habeant c, pares habent illis

syllabas, ut ‘Ithace Ithacus’” (Pmai 2,69).

“diminutivorum masculina in ‘culus’, feminina in ‘cula’, neutra in ‘culum’ terminant, a primae

vero vel secundae declinationis nominibus nullum invenitur diminutivum // in has desinens

formas, nisi si a primitivo habeat c, ut ‘Graecus Graeculus’, ‘furca furcula’. earum igitur

[quoque] formarum, ut possim, regulas coner exponere” (Pmai 3,102-103).

“feminini autem generis hae: ‘cula’, ‘ula’ absque c, ‘ola’, ‘ella’, ‘xilla’” (Pmai 3,102).

“neutrorum quoque sunt formae hae: ‘culum’, ‘ulum’ sine c, ‘olum’, ‘ellum’” (Pmai 3,102).

“neutrorum quoque sunt formae hae: ‘culum’, ‘ulum’ sine c, ‘olum’, ‘ellum’, ‘illum’ cum x et

sine eo, ‘ullum’, ut ‘corpusculum’, ‘corculum’ - Plautus in Casina: «Meum corculum,

melculum, verculum» -, sine c, ‘capitulum’, ‘laureolum’, ‘lucellum’, ‘villum’, ‘vexillum’,

‘ullum’” (Pmai 3,102).

“‘ulus’ absque c, ‘tantulus’” (Pmai 3,102).

“Sunt igitur formae diminutivorum masculini generis hae: ‘culus’, ‘ulus’ absque c, ‘olus’,

‘ellus’, ‘xillus’” (Pmai 3,102).

“‘abs’ tam in compositione quam in appositione consonantibus solet praeponi, sed ‘ab’

omnibus in compositione praeponitur literis, absque c vel q vel t, ut ‘abduco, affatur’” (Pmai

1,42).

“In x nulla syllaba terminat in media dictione nisi in compositis a praepositione ‘ex’, quae

integra manere potest sequente c vel p vel q vel s, ut quibusdam placet, vel t, ut ‘excurro’,

‘expello’, ‘exquiro’, ‘exsicco’, ‘exsequor’” (Pmai 2,51).

“et sciendum, quod, quotienscumque ‘ex’ praepositio praeponitur composita dictionibus a

vocalibus incipientibus vel ab his quattuor consonantibus, hoc est c p t s, integra manet, ut

‘exaro’, ‘exeo’, ‘exigo’, ‘exoleo’, ‘exuro’, ‘excutio’, ‘expeto’, ‘extraho’, ‘exsequor’, ‘exspes’”

(Pmai 1,33).

“similiter terminat altera s sequente, ut ‘cassis’, ‘cossus’, i quoque loco consonantis in

compositis sequente, ut ‘disiectus’, c etiam sequente vel p vel t, praepositione in s desinente

anteposita, ut ‘discutio’, ‘displicet’, ‘disterminat’, ‘absterreo’, ‘distuli’, ‘asporto’ pro

‘absporto’” (Pmai 2,50).

“et sciendum, quod tunc ‘dis’ praeponitur, quando sequitur c vel f vel p vel s vel t vel i loco

consonantis, ut ‘discumbo, discutio” (Pmai 14,56).

“In c primitiva inveniuntur ‘sîc, donĕc’” (Pmai 15,74).

“In n et c ‘nunc, hinc’” (Pmai 15,79).

3

{IN ACCIDENTIBVS}

“c quoque antecedente supra dictam servant regulam, id est ‘er’ in ‘ris’ convertunt in genetivo,

si sint communia vel in ‘is’ facientia feminina, ut ‘alacer alacris’, ‘acer acris’” (Pmai 6,229).

“t quoque et c, quamvis in tribus solis inveniantur nominibus, quae possunt declinari, hoc idem

servant, ut ‘caput capitis’ et ab eo composita ‘sinciput sincipitis’, ‘occiput occipitis’, ‘allec

allecis’, ‘lac lactis’, in quo etiam t additur” (Pmai 1,21).

“‘iste’ vero et ‘hic’ non componitur nisi per eos casus, qui in c desinunt, absque dativo, id est

per nominativum, accusativum, ablativum singularem, per pluralem vero nullum nisi

nominativum neutri, qui est et accusativus” (Pmai 12,590).

“et sciendum, quod accusativi casus singulares et genetivi plurales m in n convertunt c

consequente: ‘hunc hanc, horunce harunce’” (Pmai 13,106).

“C modo manet, ut a ‘doceo docui’, ‘facio feci’” (Pmai 9,462).

“transit in s, ut ‘torqueo torsi’, sicut et c, ‘parco parsi’” (Pmai 1,36).

“C transit in u consonantem: ‘quiesco quievi’, ‘pasco pavi’, ‘ascisco ascivi’; in x: ‘dico dixi’,

‘duco duxi’, ‘noceo noxa noxius’” (Pmai 1,34).

{IN ACCIDENTIBVS [genus]}

“neutrorum duodecim inveniuntur terminales literae: a, e correpta, i, u, l, m, n, r, s, c, t, d, ut

‘poema’, ‘marĕ’, ‘gummi’, ‘cornu’, ‘mel’, ‘regnum’, ‘numen’, // ‘tuber’, ‘sidus’, ‘lac’, ‘caput’,

‘aliud’” (Pmai 5,142-143).

“In c duo sunt neutra: ‘hoc lac lactis’ et ‘allec allecis’” (Pmai 5,146).

{IN ELEMENTIS}

“tres autem consonantes non aliter possunt iungi in principio syllabae, nisi sit prima s vel c vel

p, // secunda post s quidem c vel t vel p, post c autem aut p principales secunda t, tertia l vel r,

sed l in solis illis quae ab s incipiunt, ut ‘Asclepiodotus’, ‘scriba’, ‘stloppus’, ‘stratus’,

‘splendidus’, ‘spretus’, ‘victrix’, ‘sceptrum’” (Pmai 1,42-43).

“sin autem in duas desinit consonantes dictio, necesse est priorem liquidam esse et sequentem s

vel x, ut supra ostendimus, vel c vel t antecedente n, ut ‘hinc’, ‘dicunt’, ‘amant’, ‘hunc’, vel

loco Graecae bs vel ps scribere pro ratione genetivi, ut ‘Arabs Arabis’, ‘Pelops Pelopis’,

‘caelebs caelibis’, ‘princeps principis’” (Pmai 1,43).

“In c quoque nulla syllaba superior desinit, nisi sequens quoque a c vel a q incipiat, ut ‘bacca’,

‘bucca’, ‘soccus’, ‘ecquis’, ‘quicquam’” (Pmai 2,47).

“In n terminatur antecedens syllaba sequentibus c vel d vel f vel g vel altera n vel q vel r, ut

quibusdam placet, vel s vel t vel i vel u etiam pro consonantibus positis vel x, ut ‘concinnus’,

‘mancus’, ‘conduco’, ‘pondus’, ‘confiteor’, ‘infundo’, ‘congius’, ‘angulus’, ‘annus’, ‘inquiro’,

‘conquiro’, ‘linquo’, ‘inrumpo’, ‘inruo’” (Pmai 2,49).

4

“S terminante antecedentem syllabam hae solae inveniuntur consonantes assequentes: c in

compositis, ut ‘abscondo’, ‘obscurus’, quia s terminalis est praepositionis, nam in simplicibus

dictionibus necesse est s et c eiusdem esse syllabae, ut ‘pascua’, ‘luscus’” (Pmai 2,50).

“Reliquae sunt mutae, ut quibusdam videtur, numero novem: b c d g h k p q t” (Pmai 1,9).

“Terminales sunt nominum literae apud Latinos, ut supra quoque docuimus, quattuordecim:

vocales quidem quinque a e i o u, consonantes vero novem, semivocales sex l m n r s x, mutae

tres c d t” (Pmai 7,283).

“Quattuordecim sunt literae terminales nominum, quibus Latinus utitur sermo: vocales omnes,

semivocales similiter omnes absque z et f, quam magis mutam esse, cum de litera tractabamus

(in primo libro) ostendimus, praeterea mutae tres c t d, ut ‘sophista’, ‘mare’, ‘gummi’,

‘Cicero’, ‘cornu’, ‘sol’, ‘templum’, ‘numen’, ‘Caesar’, ‘virtus’, ‘pax’, ‘lac’, ‘aliud’, ‘Bogud’,

‘caput’” (Pmai 6,195).

“semivocalis nulla praeponitur mutis nisi s sequente b, ut ‘asbestus’, ‘Asbustes’, c vel q:

‘scutum, ‘squalor’” (Pmai 1,42).

“ante m autem inveniuntur c d g t, ut ‘Pyracmon’, ‘Alcmene’, ‘drachma’, ‘Dmois’, ‘Admetus’,

‘agmen’, ‘Tmolus’, ‘Isthmos’” (Pmai 1,42).

“c vero et p praeponuntur sequente t, ut ‘actus’, ‘lectus’, ‘aptus’, ‘diphthongus’” (Pmai 1,42).

“Aspiratio ante vocales omnes poni potest, post consonantes autem quattuor tantummodo more

antiquo Graecorum: c t p r, ut ‘habeo’, ‘Herennius’, ‘heros’, ‘hiems’, ‘homo’, ‘humus’,

‘Hylas’, ‘Chremes’, ‘Thraso’, ‘Philippus’, ‘Pyrrhus’” (Pmai 1,18).

“hoc autem ostendit etiam ipsius palati pulsus et linguae vel labrorum consimilis quidem in

ternis, in p et ph vel f et b et rursus in c et ch et g, similiter in t et th et d” (Pmai 1,20).

“Inter c sine aspiratione et cum aspiratione est g, inter t quoque et th est d et inter p et ph sive f

est b” (Pmai 1,20).

(1.2) ELEMENTA (per figuram):

“excipitur alternitatis causa ‘rubicundus’, quod in paenultima syllaba pro b c habuit, ne sit

absonum, si ‘rubibundus’ dicamus” (Pmai 4,137).

“est quando n principalis syllabae ante se assumit g, ut ‘natus gnatus’, ‘notus gnotus’ antique,

unde ‘ignotus’, ‘nosco gnosco’, ‘novi gnovi’, et post se tamen c saepe positam in g convertit, ut

in numeris: ‘quadringenti’ pro ‘quadrincenti’ a ‘centum’, ‘quingenti’, ‘septingenti’,

‘octingenti’” (Pmai 2,48).

“adeo enim n praeposita facit c in g converti, quod in quibus ea non est numeris servatur c:

‘ducenti’, ‘trecenti’, ‘sescenti’” (Pmai 2,48).

“in c: ‘ecquid’ pro ‘enquid’” (Pmai 1,31).

5

“in quibusdam tamen pro ‘ab’ ‘abs’ praepositio cum dictionibus a c incipientibus componitur,

ut ‘abscondo’, ‘abscedo’, ‘abscido’. ‘ob’ quoque est quando assumit s, cum componitur cum

dictione a c incipiente, ut ‘obscurus’, ‘obscenus’” (Pmai 2,46).

“ante q in // appositione ‘abs: abs quolibet’, ante c vero vel t in compositione, ut ‘abscondo,

abscedo, abscido, abstraho, abstrudo, abstineo’” (Pmai 14,47-48).

“haec tamen ipsa consonans in ‘ad’ praepositione mutatur sequente c vel g vel p vel t, ut

‘accumbo’, ‘accido’, ‘aggero’, ‘applico’, ‘appello’, ‘attingo’, ‘attinet’” (Pmai 2,47).

“‘am’ enim praepositio f vel c vel q sequentibus in n mutat m: ‘anfractus’, ‘ancisus’, ‘anquiro’,

vocali vero sequente intercipit b: ‘ambitus’, ‘ambesus’, ‘ambustus’, ‘ambages’, nec non etiam

in ‘comburo combustus’ idem fit” (Pmai 1,29).

{IN ACCIDENTIBVS per figuram}

“excipiuntur ea quoque, quae nec g nec c habent ante ‘is’ in genetivo: ‘nix nivis’ - antiqui

tamen etiam ‘ninguis’ dicebant, unde Apuleius in I Hermagorae: «aspera hiems erat, omnia

ningue canebant» -” (Pmai 6,279).

“In c duo sunt generis neutri: ‘lac lactis’, quod antiquissimi etiam ‘hoc lacte’ protulisse

inveniuntur teste Capro, apud quem exempla invenis” (Pmai 6,212).

“‘ille illius illi’, ‘ipse ipsius ipsi’, ‘iste istius isti’, ‘is eius ei’, ‘hic huius huic’, quod solum

assumpsit c per omnes casus singulares absque illis, quibus tamen frequenter auctores solent

addere ce syllabam: ‘huiusce’, quomodo et pluralibus eius in eandem terminantibus

consonantem, ut ‘hisce hosce hasce’, quamvis reliquis quoque casibus vetustissimi addebant

eandem ce syllabam: ‘hicce huncce hocce’” (Pmai 13,5).

“et sic in antiquissimis codicibus invenitur bis c scriptum, quomodo est apud Terentium in

Andria: «Hoccine est credibile aut memorabile?»” (Pmai 12,592).

“unde vocali quoque sequente ablata per synaloepham, // manentibus duabus c solebant

producere ‘hoc’, ut Virgilius in II Aeneidos: «Hocc erat alma parens, quod me per tela, per

ignes / Eripis». sed scriptorum neglegentia praetermisit unum c” (Pmai 13,105-106).

“unde pluralis etiam dativus et ablativus secundum analogiam in ius terminantium genetivum

singularem, quorum dativus singularis in i terminans et pluralis in is desinens pares habent

syllabas, ‘ei’, ‘eis’ vel ‘iis’, ut ‘cui’, ‘quis’, ‘huic’, in quo c per adiectionem differentiae causa

accedit, ‘his’, quamvis et ‘hibus’ pro ‘his’ antiqui protulerunt” (Pmai 13,10).

“nam hic solus in plurali numero c habet finalem - ut ‘hic istic, haec istaec, hoc istoc, hunc

istunc, hanc istanc’” (Pmai 12,590).

“In ‘to’ c antecedente invenio ‘pecto’, cuius praeteritum plerique ‘pexui’, Asper tamen

‘pectui’, Charisius ‘pexi’ protulerunt” (Pmai 10,536).

{IN ELEMENTIS ETC. per figuram}

6

“aliae vero sibi sunt affines per commutationem, // id est quod invicem pro se positae

inveniuntur, ut breves et longae, quae habent aspirationem et quae carent ea, aliae autem per

coniugationem vel cognationem, ut b p f nec non g c cum aspiratione vel sine ea, x quoque

duplex, similiter d et t cum aspiratione sive sine ea et cum his z duplex, unde saepe d scribentes

Latini hanc exprimunt sono, ut ‘meridies’, ‘hodie’; antiquissimi quoque ‘Medentius’ dicebant

pro ‘Mezentius’” (Pmai 1,23-24).

“sicut enim, quamvis in varia figura et vario nomine sint k et q et c, tamen, quia unam vim

habent tam in metro quam in sono, pro una litera accipi debent” (Pmai 1,13).

“In c quoque nulla syllaba superior desinit, nisi sequens quoque a c vel a q incipiat, ut ‘bacca’,

‘bucca’, ‘soccus’, ‘ecquis’, ‘quicquam’. atque ex hoc quoque ostenditur, eandem vim habere c

et q” (Pmai 2,47).

“K enim et q, quamvis figura et nomine videantur aliquam habere differentiam, cum c tamen

eandem tam in sono vocum quam in metro potestatem continent” (Pmai 1,12).

“K supervacua est, ut supra diximus: quae quamvis scribatur, nullam aliam vim habet quam c”

(Pmai 1,36).

“‘Carthago’ enim et ‘caput’, sive per c sive per k scribantur, nullam faciunt nec in sono nec in

potestate eiusdem consonantis differentiam” (Pmai 1,12).

“quae tamen consonans c sequente solet plerumque in eam mutari, ut ‘occido’, ‘occumbo’,

‘succino’, ‘succido’” (Pmai 2,46).

“mutat b in sequentem consonantem, quando a c vel f vel g vel m vel p incipiunt ea, quibus

adiungitur: ‘succumbo, succurro; sufficio, suffero; suggero; summitto, summoneo; supparo,

suppono’” (Pmai 14,54).

“Nunc de mutis dicamus. B transit in c, ut ‘occurro’, ‘succurro’” (Pmai 1,34).

“D transit in c, ut ‘accidit’, ‘quicquam’” (Pmai 1,35).

“sequente g vel c, pro ea g scribunt Graeci et quidam tamen vetustissimi auctores Romanorum

euphoniae causa bene hoc facientes, ut ‘Agchises’, ‘agceps’, ‘aggulus’, ‘aggens’” (Pmai 1,30).

“transit in n, et maxime d vel c vel t vel q sequentibus, ut ‘tantum tantundem’, ‘idem

identidem’, ‘eorum eorundem’, ‘num nuncubi’” (Pmai 1,29).

“q vero propter nihil aliud scribenda videtur esse, nisi ut ostendat, sequens u ante alteram

vocalem in eadem syllaba positam perdere vim literae in metro. quod si ideo alia litera est

existimanda quam c, debet g quoque, cum similiter praeponitur u amittenti vim literae, alia

putari, et alia, cum id non facit” (Pmai 1,12).

“De q quoque sufficienter supra tractatum est, quae nisi eandem vim haberet quam c,

numquam in principiis infinitorum vel interrogativorum quorundam nominum posita per

obliquos casus in illam transiret, ut ‘quis cuius cui’. similiter a verbis q habentibus in

quibusdam participiis in c transfertur, ut ‘sequor secutus’, ‘loquor locutus’” (Pmai 1,36).

7

“T transit in s: ‘verto versus’, ‘concutio concussus’, ‘ ’ Graecum ‘ossa’; c vero

antecedente in x: ‘pecto pexui’, ‘flecto flexi’” (Pmai 1,36).

“X etiam duplicem loco c et s vel g et s postea a Graecis inventam assumpsimus” (Pmai 1,12).

“sciendum tamen, quod hic quoque error a quibusdam antiquis Graecorum grammaticis invasit

Latinos, qui et et semivocales putabant, nulla alia causa, nisi quod spiritus in eis abundet,

inducti. quod si esset verum, debuit c quoque vel t addita aspiratione semivocalis esse, quod

omni caret ratione: spiritus enim potestatem literae non mutat, unde nec vocales addita

aspiratione aliae fiunt et aliae ea dempta” (Pmai 1,11).

CACEMPHATON-I

A) {Gr. [1. kakémphaton]}.

B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr.] ---) ; IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v. ---).

C.1) {[1.- VII/1.1: PER FIGVRAM (per transmutationem)]}.

C.2) {[≈ asperitas, cacophonia, insuauitas uocis]; [≠ euphonia, sonoritas, suauitas]}.

D) Lausberg ([1960]1967: II,76, 154, 157); Holtz (2007: 44-45).

E:)

(0) In genere:

(1.1) PER FIGVRAM (per transmutationem):

“nam antiquissimi utrumque dicebant, sed in plurali primae personae cacemphati causa

solebant per anastrophen dicere ‘nobiscum’ pro ‘cum nobis’” (Pmai 12,594).

CADO-ERE >> CASVS-VS >> CASVALIS-E

A) {Gr. [<s.c.>]}.

B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr.] ---); IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v.).

C.1) {[0.- 0.0: In genere; 0.1: In genere)]}.

C.2) {[<s.c.>]}.

D) Schreiner (1954: 135); Law (1997: 266).

E:)

(0.0) In genere:

8

“Et sciendum, quod composita quoque eorum abnegativa sunt omnium generaliter, quae per ea

possunt significari, ut ‘nullus omnium deorum’ vel ‘hominum’ vel ‘eorum quae sunt’, id est

quae cadunt sub homine” (Pmai 5,172).

“nostrorum autem neminem post illos imitatorem eorum extitisse, quippe in neglegentiam

cadentibus // studiis literarum propter inopiam scriptorum, quamvis audacter, sed non

impudenter, ut puto, conatus sum pro viribus rem arduam quidem, sed officio professionis non

indebitam, supra nominatorum praecepta virorum, quae congrua sunt visa, in Latinum

transferre sermonem” (Pmai 1,1-2).

“ut stilum quoque manu cadentem rectum cecidisse possumus dicere [vel abusive dicitur

casus, quod ex ipso nascuntur omnes alii]” (Pmai 5,184).

(0.1) In genere:

“quippe si casus dicitur non solum illud, in quod cadit aliquid, sed etiam ipsa res, quae cadit”

(Pmai 5,172).

“nominativus tamen sive rectus, velut quibusdam placet, quod a generali nomine in specialia

cadit, casus appellatur” (Pmai 5,184).

“singularis est, ut ‘homo’, pluralis, ut ‘homines’. et sciendum, quod in uno proprie numerus

non dicitur, sed abusive, quomodo nominativus casus non est, sed abusive casus dicitur, quod

facit alios casus, quamvis multi de hoc dicant, quod ideo casus sit dicendus, quod a generali

nomine cadant omnium specialium nominativi” (Pmai 5,172).

“unde aptota dicunt illa nomina doctissimi artium scriptores, quae nominativum tantum habent

casum, in quo refutatur illorum ratio, qui ideo putant eum casum nominatum, quod a generali

nomine cadat” (Pmai 5,172).

“alii autem dicunt, quod ipsa terminatio nominativi cadens in alias diversas terminationes non

incongrue casus nominatur, cum naturam habeat, ut cadere possit et cadendo faciat omnes

casus” (Pmai 5,172).

“ut stilum quoque manu cadentem rectum cecidisse possumus dicere [vel abusive dicitur casus,

quod ex ipso nascuntur omnes alii] -, vel quod cadens a sua terminatione in alias facit obliquos


“sola enim declinabilia possunt habere ex eisdem vocibus tam singularem quam pluralem

numerum, id est quae sub personas finitas cadere solent, sine quibus numeri declinabiles, id est

singulares et plurales, inveniri non possunt” (Pmai 12,596).


A) {Gr. [1. ptôsis]}.

9

B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr. 1]: 335); IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v.).

C.1) {[0.- 0.0: In genere]; [1.- IV/1.1: ACCIDENTIA (declinatio); [/1.2: ACCIDENTIA (per

figuram)]}.

C.2) {[≈ flexio]; [>< comparatio, figura, genus, modus, numerus, persona, tempus, uox]}.

D) Job (1893: 63-74, 155, 162); Lambert (1908: 182-192); Lejeune (1950); Schreiner (1954:

60-64-134-136); Hiersche (1956); Kobov (1955); Pisani (1960); Glück (1967: 135-156);

Michael (1970: 112-113); Pimborg (1975: 76-87.); Frede (1978: 32); Oros (1979); Agud

(1980); Murru (1980b; 1981); Allen & Brink (1980); Serbat ([1981] 1988; 1994); Belardi

(1985: 121-130, 167-211); Baratin (1989: 223, 231, 279-282, 324-359, 370-396, 468-481);

Lepschy ([1990] 1994: II,44-48); Colombat (2001: 305; 2011); Lenoble et alii (2001: 283);

Luhtala (2002: 262; 2005a); Lambert (2003); Matthaios (2003a); Picciarelli (2003); Garcea

(2007); Mazhuga (2007); Nicolas (2007: 384-385); Baratin (2009); Groupe Ars (2010: 111-

113,n. 80, 149,n. 142, 155,n. 155, 181,n. 205, 235,n. 290, 237,n. 296, 239,n. 298, 243,n. 305,

251,nn. 325-326, 253,n. 331, 255,n. 334, 257,n. 337, 283,n. 377, 285,n. 381); Basset (2011);

Swigers & Wouters (2011: 16-17); Lallot (2012: passim).

E:)

(0.0) In genere:

“Sciendum autem, quaedam verba inveniri defectiva quorundam supra dictorum accidentium et

hoc vel naturae necessitate fieri vel fortunae casu” (Pmai 8,369).

(1.1) ACCIDENTIA (declinatio):

“quaecumque enim pars orationis habet genera apud Graecos vel Latinos, habet et casus, et

quaecumque habet casus, habet et genera, exceptis paucis indeclinabilibus” (Pmai 11,551).

“sed si ob hoc casus est dicendus, omnes partes orationis possunt videri casum habere: et

verbum enim et adverbium et coniunctio a generali verbo et adverbio et coniunctione cadunt in

speciales positiones singularum” (Pmai 555,172).

“Itaque cum et verbi quaedam sua prohibent hoc esse nomen, id est tempora et significationes,

et nominis propria prohibent esse verbum, id est genera et casus [...], mansit participium

medium inter nomen et verbum” (Pmai 11,551).

“Verbum est pars orationis cum temporibus et modis, sine casu, agendi vel patiendi

significativum” (Pmai 8,369).

“Proprium est verbi actionem sive passionem sive utrumque cum modis et formis et

temporibus sine casu significare” (Pmai 2,55).

“ideo autem praepositiones compositae quidem cum verbo inveniuntur, numquam autem

separatae per appositionem, quia verba per omnes personas in omni tempore nominativi casus

vim habent, cui soli possunt coniungi: ‘facio ego’, ‘facis tu’, ‘facit ille’, similiter per omnia

tempora” (Pmai 8,440).

10

“itaque verba quoque, quia semper adiuncta sunt quantum ad intellectum vel nominativo vel

vocativo et carent casibus, iure non possunt per appositionem adiungi praepositioni; nihil enim

carens casu per se transitivum potest esse” (Pmai 14,32).

“quaedam neutra, id est quae nec nos in alium extrinsecus nec alium in nos aliquid agere

significant, ut est ‘spiro’, ‘vivo’, ‘ambulo’, ‘pergo’, quae non egent aliqua coniunctione casus,

cum absolutam et plenam per // se prolata sententiam monstrent, quae et proprie neutra

vocantur, sicut supra dictum est” (Pmai 8,377-378).

“quod cum fit, id est quando eadem persona et agit et patitur vel a se vel ab alia, non indiget

nominativo casu, sed eo, cui solet adiungi verbum, quod actum significat, id est genetivo vel

dativo vel accusativo vel ablativo, quos et habet hoc pronomen” (Pmai 8,370).

“cum enim, sicut diximus, necesse sit, actum vel a semet ipsa in se vel ab alia in eam intellegi,

numquam potest verbum vel reciprocari vel transire, nisi in obliquos casus” (Pmai 13,17).

“alii vero casus non ad possessiones, sed ad verba solum referuntur. igitur ‘sui’ pronomen vel

ad verbum semper ponitur reciprocum, id est sui passionem significans, vel retransitivum vel

ad possessionem, ut ‘sui servo loquitur’ vel ‘sui miseretur’ vel ‘rogat me vidua, ut sui

miserear’” (Pmai 13,17).

“inveniuntur tamen etiam quaedam verba, quae quamvis activam habeant significationem,

passiva tamen non habent, quia nec in homines eorum actus transit, nec semper supra dictis

egent necessario casibus, ut ‘prandeo’, ‘ceno’, ‘curro’, ‘ambulo’” (Pmai 8,375).

“nam in aliis casibus infinitae sunt personae et tertiae, nisi quando substantivo vel vocativo

adiunguntur verbo; tunc enim et secundae et primae copulantur personae, ut supra

memoravimus: ‘Priscianus sum, Priscianus vocor’” (Pmai 13,22).

“sunt vero alia ex supra dicta forma (id est deponentium), quae passivam solam habent

significationem: ‘nascor a te’, ‘orior a te’, ‘patior a te’, ‘mereor a te’, idque ostendit coniunctio

casuum” (Pmai 8,388).

“Haec enim faciunt ex se passiva, quae ablativo casui cum praepositione ‘ab’ vel ‘a’ solent

iungi, ut ‘abstineor a te’, ‘imperor a te’, ‘maledicor a te’, ‘invideor a te’, ‘oror a te’, ‘accusor a

te’” (Pmai 8,374).

“et est quaerendum, cur activa ablativo per se non adiunguntur, et puto, quod ille casus

proprius est passivorum. ideo autem dixi per se, quia cum alio casu sociata // adiunguntur, ut

‘video solem oculis’, ‘prohibeo filium turpitudine’” (Pmai 8,374-375).

“participium autem iure separatur a verbo, quod et casus habet, quibus caret verbum, et genera

ad similitudinem nominum, nec modos habet, quos continet verbum” (Pmai 2,55).

“Participium est igitur pars orationis, quae pro verbo accipitur, ex quo et derivatur naturaliter,

genus et casum habens ad similitudinem nominis et accidentia verbo absque discretione

personarum et modorum” (Pmai 11,552).

11

“et ea quidem sunt, quibus ostenditur // participium aliud esse quam nomen. verbum autem id

esse non potest, cum casus habeat et declinationes et genera ad nominum formam; nullum

enim verbum haec habere potest” (Pmai 11,550-551).

“ideo autem repertum est participium, quod nomini verbum adiungitur, sed non aliter, nisi sit

nominativus casus ei personae adiunctus, secundum quam profertur verbum, ut ‘facio ego

bonus, facis tu bonus, facit ille bonus’” (Pmai 11,552).

“sic participia inventa sunt, ut quod deest verbis, id est casus, compleant coniuncta nominibus”

(Pmai 11,553).

“participia vero actionem vel passionem aliquam in diverso fieri tempore demonstrant, non //

tempus ipsum per se, et quod eos sequuntur casus, quos et verba, ex quibus nascuntur” (Pmai

11,549-550).

“et illis casibus adiunguntur, quibus et verbum, sicut supra quoque docuimus, ut ‘noceo tibi,

nocendi causa tibi, nocendo tibi, nocendum tibi’” (Pmai 8,426).

“possunt tamen per appositionem assumere praepositiones ad imitationem nominum, quia

casus quoque obliquos habent, sicut nomina, sed non possunt participia componi, nisi per

nominativum casum, quippe cum sint cognata verbis, quae vim nominativi possident, ut supra

dictum est” (Pmai 8,441).

“Accidunt autem participio sex: genus, casus, significatio, tempus, numerus, figura” (Pmai

11,555).

“in genera vero et numeros et in casus transeuntia finem movent, sicut nomina, pronomina

quoque, quae discernunt genera, ut ‘ille illa illud’, ‘ipse ipsa ipsum’, nec non etiam participia,

quibus omnia fere accidunt tam nominibus quam verbis accidentia, unde non solum in fine per

genera et casus et numeros, sed etiam in principio est quando moventur per tempora” (Pmai

9,452).

“Numerus participiis accidit uterque, singularis, ut ‘currens’, pluralis, ut ‘currentes’. et sicut

non deficiunt casibus, sic nec numeris defectiva invenies participia” (Pmai 11,568).

“Casus quoque participia sex habent, quomodo nomina, nec sunt in ipsis deficientia aliquo

casu. nec mirum, nam in eo quoque imitantur adiectiva, quae nullo deficiunt casu, sive sint

mobilia sive in duas consonantes // desinentia” (Pmai 11,563-564).

“Nec solum per obliquos casus est utile participium, sed etiam per nominativum” (Pmai

11,553).

“obliqui vero casus participiorum ad hoc sunt utiles, quod non solum sine coniunctione

proferuntur cum obliquis casibus nominum, sed etiam ad alias transeunt personas, ut ‘docentis

potior’ et ‘docenti respondeo’ et ‘docentem audio’ et ‘illo docente didici’” (Pmai 11,555).

“unde videntur nostri ascivisse inter verba gerundia vel participialia, cum videantur ea diversos

assumere casus” (Pmai 11,549).

12

“Gerundia quoque vel participialia, cum participiorum vel nominum videantur habere casus

obliquos nec tempora significent, quod alienum est a verbo” (Pmai 8,409).

“hoc tamen videtur inter gerundia supra dicta et nomina, quorum etiam nominativus in ‘dus’

profertur, interesse, quod, quando sunt absque dubitatione nomina, simili casui adiunguntur et

discernunt genera, ut ‘intellegendi Homeri gratia’ et ‘amandae virtutis causa’ et ‘emendi

mancipii studio veni’” (Pmai 8,410).

“quando vero gerundia sunt, id est loco infiniti cum articulo iuncti apud Graecos accipiuntur,

nec genera discernunt nec numeros, quod suum est infinitorum verborum, et illum sequuntur

casum, quem et verba, ex quibus nascuntur” (Pmai 8,410).

“Supina vel participialia cum nec personas discernant et temporibus careant, quibus sine

verbum esse non potest, et casus assumant et praepositionibus separatis adiungantur, sine

dubio mihi nomina videntur esse, quae tamen loco infinitorum ponuntur tam activorum quam

passivorum” (Pmai 8,425).

“nomini enim, quae principalis est omnium orationis partium, et ceteris, quae casus ad nominis

similitudinem sumunt, praeposita vim potest sibi dictionis defendere, aliis vero, id est

carentibus casu, adiuncta unitur cum eis iusque dictionis proprium perdit” (Pmai 14,24).

“‘hic’ et ‘haec potĭs’ et ‘hoc pote’ nomina esse, ostendit comparatio ‘potior’ et ‘potissimus’.

sine verbis autem raro invenis ea vel obliquo casu prolata” (Pmai 6,251).

“Multas tamen alias quoque et diversas unusquisque casus habet significationes, sed a

notioribus et frequentioribus acceperunt nominationem, sicut in aliis quoque multis hoc

invenimus, ut ‘patronymica’ vocamus non quod omnia, sed quod pleraque a patribus

derivantur” (Pmai 5,186).

“alia vero supra dictis casibus assumunt a, paenultima i ubique in his quoque correpta:

‘controversus controversi controversĭa’, ‘ignavus ignavi ignavĭa’, ‘violentus violenti violentĭa’,

‘superbus superbi superbĭa’, ‘modestus modesti modestĭa’” (Pmai 4,119).

“in possessivis vero similis casus adiungitur et numerus, ut ‘Tulliani agri, Tullianum agrum,

Tullianos agros’” (Pmai 13,4).

“hae autem comparationes, quae ad personas vel res participes positivi fiunt, nascuntur a

dictionibus carentibus casu, id est a verbis, ut ‘detero deteris deterior’, et ab adverbiis sive

praepositionibus, ut ‘extra exterior’, ‘intra interior’, ‘ultra ulterior’, ‘citra citerior’, ‘supra

superior’, ‘infra inferior’” (Pmai 3,83).

“Et comparativus quidem gradus ablativo casui adiungitur utriusque numeri, interdum tamen

etiam nominativo, quando ‘quam’ adverbium sequitur, superlativus autem genetivo plurali vel

singulari, quando ipsum nomen singulare multitudinem significat, ut: fortissime gentis” (Pmai

3,94).

“Praepositionis autem proprium est separatim quidem per appositionem casualibus praeponi, ut

‘de rege’, ‘apud amicum’, coniunctim vero per compositionem tam cum habentibus casus

quam cum non habentibus, ut ‘indoctus’, ‘interritus’, ‘intercurro’, ‘proconsul’, ‘induco’,

‘inspiciens’” (Pmai 2,56).

13

“nominativo vero per compositionem addita praepositio per omnes manet et obliquos casus.

ideo autem nominativi per appositionem non recipiunt praepositiones, quia per intransitivam

dicuntur elocutionem, id est non transeuntem ab alia ad aliam personam, ut ‘percurrit homo

excelsus’” (Pmai 14,32).

“Cum apud Graecos separata praepositio tribus soleat casibus praeponi, id est genetivo, dativo,

accusativo, apud nos duobus solis praeponitur, id est accusativo et ablativo” (Pmai 14,32).

“neque enim, cum accusativo casui multae praepositiones solent adiungi, alius est, quando

habet eas, et alius, quando absque his profertur” (Pmai 5,190).

“Sciendum, quod omnes monosyllabae praepositiones tam accusativo quam ablativo casui

servientes et componi et separari possunt” (Pmai 14,39).

“quis autem dubitat, quod omnes praepositiones vel accusativo vel ablativo apud Latinos iungi

solent? ergo si adiunctae vel non ablativo mutant eius vim, accusativo quoque adiunctae vel

non debent similiter mutare casum” (Pmai 5,190).

“quod autem haec quoque nomina sunt, ostendit praepositio, quae frequenter invenitur, ut supra

diximus, tam ante accusativum quam ablativum eorum casum: ‘ad venandum’ et ‘in venando’”

(Pmai 8,413).

“Nunc singularum vim praepositionum casus ablativi inquiramus” (Pmai 14,47).

“Monosyllabae praepositiones, quae casui ablativo serviunt, dumtaxat // sunt hae: ‘a, ab, abs, e,

ex, de, pro, prae, cum’, addunt etiam ‘clam’, quod apud Graecos adverbium est” (Pmai 14,44-

45).

“disyllabae autem ‘coram, palam, sine, absque, tenus’; quorum omnium interpretationes apud

Graecos adverbia sunt. sed dixi saepissime, quod nostri huiuscemodi dictiones, quando

praeponuntur casibus accusativis vel ablativis, per transitionem personarum inter

praepositiones accipiunt et gravant omnibus syllabis” (Pami 14,45).

“suum vero est adverbiorum, ut dixi, intransitive posse proferri et similiter omnibus casibus

adiungi, ut ‘non bonus homo ille est’, ‘non boni hominis officium facit’, ‘non bono homini

loquitur’, sic et per reliquos casus, in quibus ‘non’ adverbii causa nulla transitio fieri

ostenditur” (Pmai 14,45).

“‘clam’ enim magis adverbium est, cum nec localem habeat aliquam significationem, quam

plerumque praepositiones possident, et qualitatem demonstret, quae in adverbiis inveniri solet -

et diminuitur, quod nulla praepositio habet, ut ‘clanculum’, et potest etiam absque casu

proferri, ut ‘bona aperte facit, mala clam’ - et quod apud Graecos absque ulla dubitatione

adverbium est” (Pmai 14,39).

“potest tamen etiam apud nos adverbium ostendi, cum verbo invenitur iungi non serviens

casui, ut Virgilius in I Aeneidos: «Clam ferro incautum superat securus amorum»” (Pmai

14,51).

14

“sed ‘intus’ et ‘intro’ casualibus numquam praeponuntur, ‘inter’ vero et ‘intra’ frequentissime,

sicut ‘extra’ casibus praeponitur, ‘foris’ autem vel ‘foras’ minime” (Pmai 14,43).

“‘o tu, o mi, o noster’, quippe adverbium vocandi, quod nulli alii casui nisi vocativo

huiuscemodi adverbia possunt adiungi” (Pmai 13,12).

“et primae quidem personae omnibus adiungitur casibus: ‘egomet, meimet, mihimet, memet’,

secundae vero personae obliquis solis” (Pmai 12,591).

“Sed redeamus ad differentiam coniunctionum et praepositionum. coniunctio praeponitur etiam

carentibus casu per appositionem solam, cum contra praepositio per compositionem dumtaxat

potest illis praeponi” (Pmai 14,25).

{IN ACCIDENTIBVS}

“Quintus de generibus dinoscendis per singulas terminationes; de numeris; de figuris et earum

compage; de casu” (Pmai 1,3).

“Sextus de nominativo casu per singulas extremitates omnium nominum, tam in vocales quam

in consonantes desinentium, per ordinem” (Pmai 1,3).

“Septimus de ceteris obliquis casibus, tam singularibus quam pluralibus. // Octavus de verbo et

eius accidentibus” (Pmai 1,3-4).

“Accidunt igitur nomini quinque: species, genus, numerus, figura, casus” (Pmai 2,57).

“ex primis igitur syllabis tam primitivorum quam possessivorum personae intelleguntur, ab

extremis casus et numeri, nec non etiam in possessivis genera, quae in possessione sunt, cum

verba soleant personas // in fine magis ostendere: ‘amo amas amat’. quod igitur habent

nominum, id est casus et genera, in fine ostendunt” (Pmai 13,3-4).

“itaque, cum nominis declinatio in fine solo moveatur, verbi et in fine et in medio et in

principio plerumque invenitur moveri. in nomine enim casuum differentia et numeri, hic vero

et temporis et personarum ex declinatione ostenditur differentia et numeri” (Pmai 8,405).

“Casus est declinatio nominis vel aliarum casualium dictionum, quae // fit maxime in fine.

nominativus tamen sive rectus, velut quibusdam placet, quod a generali nomine in specialia

cadit, casus appellatur - ut stilum quoque manu cadentem rectum cecidisse possumus dicere

[vel abusive dicitur casus, quod ex ipso nascuntur omnes alii] -, vel quod cadens a sua

terminatione in alias facit obliquos casus” (Pmai 5,183-184).

“quippe si casus dicitur non solum illud, in quod cadit aliquid, sed etiam ipsa res, quae cadit”

(Pmai 5,172).

“sed quod ex maxima parte, ‘syllabas’ nominamus, non quod omnes comprehensione literarum

constant, sed quod pleraeque: sic ergo etiam casus ab aliqua notabiliore significatione sunt

nominati” (Pmai 5,186).

“in quo omnes artium scriptores consentiunt et sex esse casus confitentur, non septem” (Pmai

5,190).

15

“uno enim, non duobus, Latini casibus superant Graecos” (Pmai 5,190).

“possumus // tamen, quod illi de verbis intrinsecus habentibus declinationem dicunt, nos

quoque etiam de nominibus huiuscemodi dicere, quod per singulos casus fit compositio eorum,

ut ‘respublica reipublicae’, ‘respublica’ quidem ex duobus nominativis, ‘reipublicae’ vero ex

duobus genetivis vel dativis” (Pmai 8,339-440).

“nec mirum apud nos per singulos casus nomina componi, cum apud illos quoque inveniuntur

etiam verba quaedam, quae per diversa tempora componuntur, ut ,

” (Pmai 5,180).

“et invenimus per omnes fere casus composita, ut ‘iurisperitus’, ‘legislator’, ‘praefectusurbis’

et ‘praefectusurbi’, ‘tribunusplebis’ et ‘tribunusplebi’, ‘agricola’ [agrum colens], ‘caelicola’

[caelum colens], ‘macte’ id est magis aucte - antiqui tamen et ‘mactus’ dicebant -,

‘mentecaptus’” (Pmai 5,183).

“quod autem non est nominativorum proprium, sed etiam obliquorum casuum, per se componi,

ostendunt nomina vel pronomina, quae per obliquos componi inveniuntur solos, ut ‘istiusmodi’,

‘huiusmodi’, ‘cuiusmodi’” (Pmai 8,440).

“sin vero ex utroque casu obliquo sint composita nomina, manent indeclinabilia, ut

‘huiusmodi’, ‘istiusmodi’, ‘illiusmodi’, ‘cuiusmodi’, ‘eiusmodi’, ‘cuimodi’” (Pmai 5,183).

“his quidam addunt illa, quae tam voce quam significatione unum casum habent, ut

‘huiusmodi’, ‘istiusmodi’” (Pmai 5,188).

“ideo autem indeclinabilia sunt, quia utraque pars genetivum casum habet” (Pmai 6,205).

“in neutro tamen praeterea geminatur compositio: dicimus enim ‘identidem’, id est ‘idem et

idem’, cuius obliqui deficiunt casus” (Pmai 12,589).

“Quaeritur in compositis verbis, cur, cum saepe in praesenti corrupta sit aliqua pars

compositionis, in praeterito integra invenitur, ut ‘perficio perfeci’, ‘efficio effeci’, ‘iniicio

inieci’, ‘pergo perrexi’, ‘exigo exegi’, ‘confringo confregi’, cum in nominibus tota declinatio

per omnes casus nominativi figuras solet apud nos servare, ex quibuscumque modis sunt

compositae, ut ‘indoctus’ per omnes casus ex duobus integris est” (Pmai 8,437).

“Et compositae quidem tam in nominativo quam in obliquis casibus ab eo nominativo

composito flexis inveniuntur, ut ‘indoctus indocti indocto indoctum indocte’, appositae autem

non nisi cum accusativo vel ablativo, ut ‘in hostem, pro patria’” (Pmai 14,27).

“pronominibus vero per appositionem solam praeponitur duobus supra dictis casibus obliquis,

ut ‘in illum, de illo’, et sibi praeponitur in compositione, ut ‘imperterritus, inexpugnabilis’”

(Pmai 14,28).

“unde aptota dicunt illa nomina doctissimi artium scriptores, quae nominativum tantum habent

casum, in quo refutatur illorum ratio, qui ideo putant eum casum nominatum, quod a generali

nomine cadat” (Pmai 5,172).

16

“Diptota sunt, quae duos diversos casus habent tantum, ut ‘verua veribus’” (Pmai 5,188).

“Hexaptota sunt, quae sex diversos casus habent, qualia sunt masculina in ‘us’ desinentia, quae

secundum declinationem quorundam pronominum in ‘ius’ efferunt genetivum: ‘unus unius uni

unum une ab uno’” (Pmai 5,188).

“Pronomini accidunt sex: species, persona, genus, numerus, figura, casus” (Pmai 12,577).

“Sunt igitur in pronominibus modi declinationum quattuor. primus, qui in tribus primitivorum

personis cernitur per obliquos casus” (Pmai 13,2).

“nam hexaptota pronomina non inveniuntur, quia secunda persona, in qua sola sex casus

inveniri possunt, similem habet nominativo vocativum, ut Virgilius in IIII nominativum

protulit: «Tuque puerque tuus»” (Pmai 13,2).

“itaque articulis diversis utimur pro varietate significationis nec non etiam structurae rationem

servamus, sicut in declinabilibus per [sex] casus” (Pmai 5,184).

“et primae quidem personae primitivum est ‘ego’ et reliqui casus sequentes; secundae ‘tu’ et

eius obliqui; tertiae vero ‘ille’, ‘ipse’, ‘iste’, ‘hic’, ‘is’, ‘sui’, quod nominativo caret, quomodo

‘ ’ apud Graecos” (Pmai 12,577).

“Nominativum autem ideo non habet hoc pronomen (id est ‘sui sibi se a se’) quia necesse est,

quando ‘ ’ significat tam actionem quam passionem, in eadem intellegi persona. non

aliter igitur potest proferri is, in quem aliquid agitur, nisi per obliquos casus” (Pmai 13,15).

“illa vero, quae distinguunt genera, certam habent et aequalem per utrumque numerum

declinationis et casuum regulam, ut ‘ille’, ‘iste’, ‘ipse’ et reliqua novem” (Pmai 12,578).

“derivativa quoque primae personae habent vocativos, quia possunt secundae adiungi personae,

ut dictum est, non tamen in omnibus variantur casibus” (Pmai 13,2).

“nec mirum, per singulos quosdam casus ea componi, quomodo et ‘meme, tete, sese’, cum

nomina quoque supra dicta per genetivos composita sint solos; quos enim casus separata per

appositionem habere exigebat structura, eos in compositione servavere” (Pmai 12,596).

“quomodo enim Graeci per tres personas primitivorum obliquos casus similiter habent

terminantes, qui et communes sunt omnium generum: , , ,

sic nos quoque illorum auctoritatem in plerisque secuti per tres personas habemus pronomina

similiter terminantia per obliquos casus et omnis communia generis: ‘mei tui sui, mihi tibi sibi,

me te se, a me a te a se’” (Pmai 12,586).

“reliqui vero casus secundum mobilium regulam nominum declinantur: ‘illum illam illud, ab

illo ab illa ab illo’, similiter plurales: ‘illi illae illa, illorum illarum illorum, illis, illos illas illa,

ab illis’” (Pmai 13,6).

“nec non pluralis numeri casibus additur ‘met’ aliis absque genetivo: ‘nosmet, nobismet’ et

‘vosmet, vobismet’” (Pmai 12,591).

17

“extrinsecus vero terminatio distinguit numerum, quomodo et genera et casus possessionum”

(Pmai 12,581).

“et quia diximus, omnes obliquos casus genetivum sequi, sciendum, quod vocativus //

nominativum suum sequitur, de quo mox docebimus” (Pmai 7,298-299).

“Nunc de nominativo et genetivo singulari, quibus inventis alii casus tam singularis quam

pluralis numeri facile dinoscuntur, pleraque quidem a doctissimis viris, paucula tamen et a me

pro ingenii mediocritate inventa exponam” (Pmai 6,194).

“Quoniam in superioribus libris de literis et syllabis et accidentibus nomini et de omni

derivativorum specie nominum quantum potui diligenter exposui, nunc de regulis in hoc

quidem libro nominativi et genetivi, in sequenti vero ceterorum casuum tractare incipiam”

(Pmai 6,195).

“rectus autem dicitur, quod ipse primus natura nascitur vel positione et ab eo facta flexione

nascuntur obliqui casus” (Pmai 5,185).

“et quia prima positio verbi, quae videtur ab ipsa natura esse prolata, in hoc est modo,

quemadmodum // in nominibus est casus nominativus, et quia substantiam sive essentiam rei

significat, quod in aliis modis non est” (Pmai 8,421-422).

“alii autem dicunt, quod ipsa terminatio nominativi cadens in alias diversas terminationes non

incongrue casus nominatur, cum naturam habeat, ut cadere possit et cadendo faciat omnes


“ergo cum casus nominativus numquam per appositionem assumit praepositiones, sed in sola

compositione, ut ‘impius’, ‘perfidus’” (Pmai 8,440).

“sicut enim in nomine, si quis proferat genetivum vel alium post hunc casum, multo ante

nominativum cognovit, ex quo nascuntur obliqui, sic qui aliquem modum proferat scit primum

indicativum, qui est paene verbi rectus” (Pmai 8,422).

“possumus autem et a maiore et frequentiore parte casuum, qui sunt obliqui, hunc quoque

accipere nominatum, quomodo et syllabas ex singulis vocalibus dicimus” (Pmai 5,172).

“‘ab hoc poeta, horum poetarum’” [...]. et notandum, quod omnes casus tam singularis quam

pluralis numeri pares habent numero syllabas in hac declinatione, excepto genetivo plurali; hic

enim abundat una syllaba” (Pmai 7,292).

“secundae declinationis [...]. Et oportet scire in hac declinatione, quod omnes obliqui casus

tam singulares quam plurales eundem numerum syllabarum servant, quem genetivus //

singularis, absque genetivo plurali, qui una syllaba vult superare, nisi per concisionem

proferatur” (Pmai 7,297-298).

“Cum igitur omnia quae sibi coniunguntur in diversis posita personis casualia, sive

disiungantur seu copulentur, eundem servant casum, vocativus hoc solus servare non potest”

(Pmai 13,13).

18

“‘Iuppiter’, ‘Diespiter’: non enim licet eodem pro genetivo vel alio casu obliquo uti” (Pmai

5,184).

“unde nomina quoque et participia in vocativo casu secundae sunt personae sine dubio et

finitae” (Pmai 13,1).

“nomen tamen et participium in omni casu tertiae sunt personae absque vocativo, qui solus ad

secundam profertur personam” (Pmai 8,448).

“unde hic modus et vocativum casum asciscit, qui in secunda tantum persona invenitur, ut ‘doce

grammatice’” (Pmai 8,449).

“nomina enim tertiae personae coniungi volunt absque vocativo casu, qui semper secundae

adiungitur personae” (Pmai 11,553).

“itaque etiam in appellativis nominibus ipsa demonstratione secundae personae propriorum

loco fungi videntur in eo casu, ut si dicam ‘grammatice’, neminem alium significo nisi eum ad

quem loquor” (Pmai 13,1).

“Vocativus casus primae declinationis in a correptam effertur, ut ‘poetă, Musă’” (Pmai 7,287).

“idem in CXIII oppidi nomen in d desinens per accusativum casum neutro genere protulit: «et

ipse circa Pulpud oram tuebatur»” (Pmai 6,214).

“In ‘al’ Latina et barbara inveniuntur et sunt masculini generis vel neutri, quae addita ‘is’

faciunt genetivum, ut ‘hic sal huius salis’, ‘Hannibal Hannibalis’, ‘hoc tribunal huius

tribunalis’, ‘cervical cervicalis’. sed neutra a producunt in obliquis casibus” (Pmai 6,214).

“sed neutra, si derivativa sint, producunt a in obliquis casibus: a lupa ‘hoc lupanar huius

lupanāris’, a lacu ‘lacunar lacunāris’, a laqueo ‘laquear laqueāris’, a calce ‘hoc calcar huius

calcāris’” (Pmai 6,222).

“‘haec arbor’ quoque ‘arboris’, quod a robore derivatum illius declinationem servans corripuit

paenultimam genetivi, et a ‘puero’ composita, ‘Publipor Publiporis’ et ‘Marcipor Marciporis’

[…], quae o non producunt in obliquis casibus” (Pmai 6,236).

“Et hae quidem terminationes nominativi tertiae declinationis. genetivus autem eius in ‘is’

desinit correptam, excepto uno monosyllabo, ‘haec vis huius vīs’, quamvis omnes aliae

declinationes producant terminationem eiusdem casus” (Pmai 7,324).

“‘hae Sardis has Sardīs’, item ‘Alpīs’, ‘Syrtīs’, ‘Trallīs’, quae apud Graecos in supra dictis

casibus diphthongum habent finalem” (Pmai 7,358).

“‘mūs mūris’, ‘plūs plūris’, ‘iūs iūris’, ‘tūs tūris’, ‘crūs crūris’, exceptis ‘grūs’ et ‘sūs’, quae

sola in monosyllabis communia inveniuntur et in nominativo producuntur, in obliquis vero

corripiuntur, quod apud Graecos quoque productum in nominativo reliquos casus corripit”

(Pmai 6,265).

“est autem masculinum unum a Graecis sumptum , ‘hic mus muris’, quod per obliquos

casus producit u, ‘mūris mūri’” (Pmai 6,265).

19

“itaque nominibus monosyllabis u longa est per omnes casus et similis declinatio supra dicti

nominis, ut ‘mūs mūris’, ‘plūs plūris’, ‘iūs iūris’, ‘tūs tūris’, ‘crūs crūris’” (Pmai 6,265).

“In ‘ux’ supra syllabam masculina sunt propria: ‘Pollux’, ‘Volux’; unum commune, quod n

habet interpositam in nominativo et eam in obliquis casibus amittit, ‘hic’ et ‘haec coniunx

coniugis’” (Pmai 5,166).

“et haec modo compendii causa, postea vero deo vitam praebente de accusativo et ablativo

singulari et genetivo plurali tertiae declinationis, cum de obliquis tractavero casibus, multo

labore inventa et diverso auctoritatis usu approbata subiungam” (Pmai 6,194).

“nunc vero de genetivo et aliis casibus obliquis per singulas declinationes doceamus” (Pmai

7,284).

“genetivus autem, qui et possessivus et paternus appellatur, genetivus vel quod genus per

ipsum significamus, ut ‘genus est Priami’, vel quod generalis videtur esse hic casus genetivus,

ex quo fere omnes derivationes et maxime apud Graecos solent fieri” (Pmai 5,185).

“possessivus vero, quod possessionem quoque per eum [casum] significamus, ut ‘Priami

regnum’, unde possessiva quoque per eum casum interpretantur. quid est enim ‘Priameium

regnum’ nisi ‘Priami regnum’?” (Pmai 5,185).

“paternus etiam dicitur, quod per eum casum pater demonstratur, ut ‘Priami filius’, unde

patronymica pariter in eum resolvuntur” (Pmai 5,185).

“ad quod dicendum, quod primitivorum genetivis omnes casus adiungi possunt et numeri, ut

‘mei ager est’ et ‘mei agri instrumentum’ et ‘mei agro dedi’ et ‘mei agrum colo’” (Pmai 13,4).

“nam primitivorum genetivis omnes casus adiungi possunt vel numeri, ut ‘Tullii ager, agri,

agro, agrum, agri, agrorum, agris, agros’” (Pmai 13,4).

“in quarta etiam genetivus singularis et nominativus et accusativus et vocativus pluralis idem

est, quippe in omnibus his casibus producitur ‘us’: ‘huius fluctus’ ‘hi’ et ‘hos’ et ‘o fluctus’”

(Pmai 5,174).

“similiter faciunt ablativum, quae in ‘ar’ desinunt neutra et in obliquis casibus producunt a

paenultimam, ut ‘hoc calcar calcāris a calcāri’, ‘lacunar lacunāris a lacunāri’, ‘lucar lucāris a

lucāri’” (Pmai 7,334).

“propria, si sint appellativis similia in i terminantibus ablativum, ipsa per e eundem proferunt

casum, sicut supra dictum est, ut ‘Iuvenalis, Martialis, Felix’ [propria] ‘a Iuvenale, Martiale,

Felice’” (Pmai 7,347).

“denique in comparationibus absque praepositione solet proferri ablativus, nec tamen dicit

quisquam, septimum tunc esse casum, sed ablativum, cum dico ‘fortior Achilles Hectore’”

(Pmai 5,190).

“igitur ablativus proprius est Romanorum et, quamvis ipse quoque tribus sociari potest, ut

diximus, personis, tamen, quia novus videtur a Latinis inventus, vetustati reliquorum casuum

20

concessit, quamvis hunc quoque a vetustissimis Graecorum grammaticis accepisse videntur,

qui sextum casum dicebant ‘ ’, ‘ ’, ‘ ’, ‘ ’, qui profecto ablativi vim

possidet” (Pmai 5,187).

“ablativus similis est accusativo in singulari numero; nec dubium, hoc quoque a Graecis esse

acceptum. illi enim , , accusativos cum adiectione proferentes loco genetivi

accipiunt eumque quidam ex ipsis sextum esse casum existimaverunt” (Pmai 13,3).

“nec non etiam in nominibus simili modo plurima inveniuntur prolata,

, , et cum praepositione ‘ ’ ‘ ’. unde

Romani sextum casum assumpserunt” (Pmai 13,3).

“Et prima quidem persona et tertia plus quinque casibus habere non possunt, quippe cum

vocativus in eis nullo modo possit inveniri, qui proprius est secundae, quae sola habens

vocativum sex casus potest habere, scilicet ad quam sermo rectus dirigitur” (Pmai 13,1).

“et primae quidem personae pronomen et secundae et tertiae cum non discernunt genera,

inaequalem habent etiam casuum declinationem tam in singulari quam in plurali numero, ut

‘ego’ ‘mei’ vel ‘mis’ ‘mihi’ ‘me’ ‘a me’, ‘nos’ ‘nostrum’ vel ‘nostri’ ‘nobis’ ‘nos’ ‘a nobis’”

(Pmai 12,578).

“et prima quidem et secunda persona verborum pronominibus iungi possunt solis, tertia vero

etiam nominibus, quae per se tertiae sunt personae, absque vocativo casu, quod ante diximus,

ut ‘lego ego’, ‘legis tu’, ‘legit ille’ vel ‘legit Cicero’” (Pmai 8,448).

“nec non in pronominibus quae sunt tertiae personae primitivis si velimus vocativum proferre

casum, qui non potest nisi secundae accidere personae, haec eadem naturalis necessitas vetat”

(Pmai 8,370).

“si igitur in illis partibus, quae tertiae sunt plerumque personae, tanta vis est vocativi, ut

transferat illas ad secundam personam, quomodo in pronomine, quod totum est secundae

personae, hic deficiat casus vel ad aliam transferatur personam, cum nulla alia pars sic

discernat trium personarum differentias, quomodo pronomen?” (Pmai 13,1).

“nam ‘tētē’ utraque producta accusativus esse geminatus ostenditur vel ablativus, quod et in

prima et in tertia solet fieri persona, ut ‘méme’, ‘sése’; composita tamen ostenduntur accentu

paenultimo acuto. nec mirum, eam compositionem in his solis casibus inveniri, qui soli inter

obliquos supra dictorum pronominum singulares sint monosyllabi: supra dicta enim geminatio

in aliis casibus fieri non solet” (Pmai 12,592).

“in neutris vero extremam i genetivi singularis mutantes in a brevem facimus nominativum et

accusativum et vocativum pluralem, ut ‘huius templi haec’ et ‘o templa’, ‘huius munii haec’ et

‘o munia’. Alii vero casus plurales in tribus generibus communem possident regulam” (Pmai

7,306).

“nolim enim, ne si Latine quidem dici possit, ‘specierum’ et ‘speciebus’ dicere, et saepe his

casibus utendum est: at ‘formis’ et ‘formarum’ velim” (Pmai 7,367).

21

“quia enim alia persona hunc casum habere non potest nisi secunda, eo diversas iungere

personas non possumus, ceteris vero casibus diversas personas iungimus, quippe cum in

omnibus illi inveniuntur personis” (Pmai 13,13).

{IN ELEMENTIS ETC.}

“Hoc quoque observandum est, quod ad comparationem aliarum consonantium, quae solent

mutari vel abici per casus, immutabiles sunt apud nos tres, l n r: per omnes enim casus eaedem

permanent, ut ‘sal salis’, ‘flumen fluminis’, ‘Caesar Caesaris’” (Pmai 1,21).

“De q quoque sufficienter supra tractatum est, quae nisi eandem vim haberet quam c,

numquam in principiis infinitorum vel interrogativorum quorundam nominum posita per

obliquos casus in illam transiret, ut ‘quis cuius cui’” (Pmai 1,36).

“quomodo apud Graecos , , , sic etiam apud nos ‘mei tui sui,

mihi tibi sibi, me te se, a me a te a se’, et quod, quemadmodum praediximus, loco aspirationis,

quam habet tertia apud Graecos persona, s habet principalem per omnes casus” (Pmai 13,18).

“sed apud Graecos haec litera, id est , multis modis fungitur loco vocalis, ut in declinatione

nominum in et in puram desinentium, quae similiter a servant per obliquos casus, ut ‘

’ ‘ ’, apud Latinos autem non adeo” (Pmai 1,19).

“alia vero in x desinentia omnia per obliquos casus longam habent paenultimam natura vel

positione, exceptis ‘grex grĕgis’, ‘crux crŭcis’, ‘fax făcis’, ‘nux nŭcis’, ‘pix pĭcis’, ‘dux dŭcis’,

‘trux trŭcis’, ‘coniunx coniŭgis’, ‘salix salĭcis’” (Pmai 6,279).

“ego in usu pariter in omnibus produci invenio casibus haec nomina; nec irrationabiliter:

omnis enim in quacumque parte terminatio in u desinens producitur: ‘fluctū’, ‘Panthū’, ‘tū’,

‘diū’” (Pmai 7,362).

“in omni enim casu sub uno accentu ea proferentes composita esse ostendimus, et possumus

dicere, per singulos casus ea componi” (Pmai 5,180).

“Alphius Avitus in II excellentium: «Seu tutĕ malis hospites, / Seu tutĕ captivos habes»; sunt

enim dimetri iambici. unde neque in alio casu eandem ‘te’ syllabae adiectionem invenies”

(Pmai 12,591).

(1.2) ACCIDENTIA (per figuram):

“ergo quando dicimus ‘ego et tu docti sumus’, sine dubio ‘tu’ nominativus intellegitur -, et

quod pronomina isdem casibus adiunguntur in nominibus: ‘ego Virgilius, tu Virgilius, ille

Virgilius; mei Virgilii, tui Virgilii, illius Virgilii’, et quod ad interrogationes nominativi

redduntur: ‘quis scripsit? ego’, ‘quis scripsit? tu’, ‘quis scripsit? ille’” (Pmai 13,13).

“cum igitur ‘sibi loquitur’ dicimus, in verbo ‘loquitur’ nominativum intellegimus ‘ille’, cum

‘sibi’ vero coniungimus, ad eum casum, hoc est dativum, qui est unus ex obliquis, ferri actum

significamus” (Pmai 13,18).

“nec mirum, cum apud Graecos nominativus supra dicti pronominis [id est ] rarus est in usu,

propterea quod non solum vel , sed etiam significat frequentius, quod nec

22

apud Graecos habet nominativum, quia ipse in se agere qui patitur per hoc pronomen

ostenditur. nec eget recto casu, quem verbum habet in se” (Pmai 13,5).

“cum igitur flectas nomen in obliquos casus, verbum adiungi ei non potest intransitivum, id est

, hoc est in sua manens persona. nam dicuntur, id est transitiva, quae

ab alia ad aliam transeunt personam, in quibus solent obliqui casus adiungi verbis, ut ‘misereor

tui’, ‘moderatur imperator militibus’” (Pmai 11,552).

“alia vero, quae, cum videantur activam habere constructionem [id est ] - nam

genetivo vel dativo vel accusativo casui iunguntur -, tamen passivam vim intrinsecus, id est

non alio agente, videntur habere, ut ‘obliviscor tui’ et ‘te’, ‘misereor tui’ et ‘misereor te’”

(Pmai 8,389).

“dicitur tamen et ‘medico’ et ‘medicor’ et ‘medeor te’. Virgilius in I georgicon: «Semina vidi

equidem multos medicare serentes». idem in II georgicon: // «et senibus medicantur anhelis»,

dativo casui coniunxit. idem in VII: «Sed non Dardaniae medicari cuspidis ictum / Evaluit»”

(Pmai 8,388-389).

“nec mirum hoc inveniri apud nos in his verbis, cum apud Graecos quoque tam activum quam

passivum eius significationis verbum accusativo casui coniungitur contra consuetudinem

aliorum: dicunt enim ‘ ’ ‘ ’” (Pmai 8,391).

“nam quae vim activam habent, genetivum vel dativum, pleraque autem accusativum casum

assumunt, ut ‘misereor tui’, ‘medeor’ et ‘medicor tibi’” (Pmai 8,388).

“itaque huiuscemodi verba non egent casu, quamvis auctores haec quoque inveniantur more

activo vel passivo diversis casibus adiungentes, sed figurate, ut Virgilius in bucolico: «ardebat

Alexin», pro ‘amabat’” (Pmai 8,378).

“sunt tamen haec eadem verba absoluta, cum non iunguntur casui accusativo, sed dativo, ut

Terentius in Andria: «eius vitae timeo»” (Pmai 8,391).

“Haec autem verba proprie activa vel recta vocantur, quae in o desinentia et assumpta r

facientia ex se passiva, confestim cum dicuntur, possunt transire in quem fit actus et

coniunguntur vel genetivo vel dativo vel accusativo casui, ut ‘abstineo irarum’” (Pmai 8,374).

“tunc enim utimur consuetudine transitivorum, quae significant, ut ‘misereor

mei legentis’, ‘praebeo mihi legenti’, ‘accuso me legentem’, ‘fruor me legente’, et ad eum

casum maxime coniunguntur, quem verba desiderant, ut supra dictum est: ‘misereor tui’,

‘miserens tui’; ut ‘invideo tibi’, ‘invidens tibi’” (Pmai 11,555).

“Quae vero in o desinentia nihil ex his, quae propria esse activorum docuimus, habent, neutra

proprie vocantur vel absoluta, ut est ‘vivo’, ‘ditesco’, ‘ferveo’, ‘sedeo’. haec enim non egent

supra dictis casibus ad complendam sententiam, unde iuste passivis quoque carent” (Pmai

8,375).

“sunt etiam ex his quaedam, quae absolute dicta non egent supra dictis casibus, ut est ‘labor’,

‘morior’, ‘laetor’, ‘glorior’, ‘tumultuor’, ‘vagor’, ‘vaticinor’” (Pmai 8,389).

23

“Et sciendum, quod, quotiens hoc pronomen reciprocum est, eiusdem personae verbum habet

convenienti casui adiunctum, ut ‘sui meminit, sibi placet’. et manifestum est, quod adiunctio

verbi vim habet nominativi casus cum actione aliqua” (Pmai 13,19).

“Velut autem una voce diversas possunt habere significationes tam declinabilia per quosdam

casus quam indeclinabilia per omnes casus, sic e contrario diversis vocibus saepe invenimus

unam eandemque fieri significationem, ut ‘labor’ et ‘labos’, ‘honor’ et ‘honos’, ‘huius cornus’

et ‘corni’, ‘pinus’ et ‘pini’, ‘huius quaestus’ vel ‘quaesti’, ‘ornatus’ vel ‘ornati’, ‘tumultus’ vel

‘tumulti’, ‘Achillis’ vel ‘Achilli’, ‘aulai’ et ‘aulae’, ‘a felice’ vel ‘felici’, ‘deis’ et ‘diis’,

‘sapientium’ et ‘sapientum’, nec solum in nominibus, sed etiam in aliis partibus, ut

‘amaverunt’ vel ‘amavere’, ‘amaveram’ vel ‘amaram’, ‘ei’ vel ‘ii’, ‘eis’ vel ‘iis’, ‘nimium’ et

‘nimis’, ‘satis’ et ‘sat’” (Pmai 5,185).

“Cum igitur sunt intransitiva, quia non possunt obliqui casus his adiungi, loco verbi subit

participium, ut ‘bonus homo loquebatur’, ‘boni hominis loquentis orationem audivi’, ‘bono

homini loquenti dedi’, ‘bonum hominem loquentem audivi’, ‘bono homine loquente delectatus

sum’” (Pmai 11,553).

“et sciendum, quod in activis etiam et passivis verbis multa absolute sine coniunctione casus

alicuius solent proferri, ut si dicam ‘deo volente sanus sum et animo et corpore, nam et sapio

bene et video et audio acute’; quamvis enim nullum casum his adiunxi, plenam tamen

sententiam demonstravi” (Pmai 8,390).

“Ergo si verborum servaverint consequentiam, participia sunt, sin amissis temporibus casus

quoque, quos nomina solent verbalia sequi, attrahant, transeunt in ea, ut ‘amans illum’

participium est, ‘amo’ enim ‘illum’ dicimus, ‘amans’ autem ‘illius’ nomen, ut ‘amator illius’”

(Pmai 11,550).

“haec tamen eadem participia, quae a verbis in ‘eo’ desinentibus quartae coniugationis

nascuntur, anomale per obliquos casus pro ‘ie’ ‘eu’ habuerunt: ‘iens euntis’, ‘quiens queuntis’”

(Pmai 11,557).

“quomodo ergo frequentissime in ‘dus’ desinentia nomina verbalia et eorum obliquos casus

proferre solent Romani pro infinitis in Graeca elocutione prolatis - ut ‘legendi Virgilii causa

vigilo’, ‘ ’ ‘

’” (Pmai 8,410).

“infinitus vero impersonalis non solum verbo, sed etiam ablativo casu per se indiget absque

accusativo, ut ‘amari volo a me’ pro ‘amare volo’” (Pmai 14,32).

“itaque pro infinito, qui coniungitur genetivo casui articuli apud Graecos, nos utimur in ‘di’

terminatione, quae similis est genetivo nominis, ‘legendi’, ‘ ’ ‘

’ ‘ ’” (Pmai 8,409).

“nec per se ea solum posita pro infinitis accipiuntur, sed etiam eiusdem formae indubitabilia

nomina aliis adiuncta nominibus secundum eundem casum, ut Cicero in I invectivarum: «nihil

hic munitissimus habendi senatus locus», id est ‘tutus habere senatum’,

” (Pmai 8,425).

24

“cetera vero nomina per vocativos casus, etiam si sint appellativa, loco propriorum funguntur,

cum demonstratio ipsa definit praesentem secundam personam et habet in se vim et

significationem pronominis ‘tu’ vocativi” (Pmai 13,14).

“eventus, quod evenit saepe eodem proprio nomine duos vel plures nuncupari, ut ‘Aeneas’

Anchisae filius et Silvius ‘Aeneas’, ‘Pyrrhus’ filius Achillis et ‘Pyrrhus’ rex Epirotarum,

‘Aiax’ Telamonius et ‘Aiax’ Oilei filius. haec enim non naturaliter communia sunt, quippe

nullam qualitatem communem significant, sed casu diversis contigere personis” (Pmai 5,175).

“neque enim ea indubitanter adverbia esse accipimus, sed nomina vel pronomina esse dicimus

loco adverbiorum posita per diversos casus: per nominativum, ut in XI Virgilius: «Fors et vota

facit cumulatque altaria donis»” (Pmai 15,64).

“cum autem loco adverbiorum accipiuntur, manent indeclinabilia, licet iungantur nominum vel

pronominum vel participiorum diversis casibus, ut ‘sublime volans, sublime volantis, sublime

volanti’” (Pmai 15,65).

“Est quando et nominum terminatio diversorum casuum constructionem adverbialem

suscipiens loco adverbiorum accipitur, ut Virgilius in VI: «nimium vobis Romana propago /

Visa potens superi», ‘nimium’ dixit pro ‘nimis’” (Pmai 15,63).

“Quaeritur, ‘eccum, eccam, ellum, ellam, eccos, eccas, mecum, tecum, secum, nobiscum,

vobiscum’ pronomina sint composita an adverbia? ad quod dicendum, quod adverbia personas

simul et numeros et casus // in eodem habere non possunt. sunt enim quaedam personas tantum

significantia, ut ‘meatim facis’ et ‘facitis’, quaedam casus videntur certos nominum habere,

carent autem personis, ut ‘domi, domo, domum’, quaedam numeros, ut ‘semel, bis’” (Pmai

12,593-594).

“quid est enim aliud ‘eccum’ nisi ‘ecce eum’? ‘eccam’ nisi ‘ecce eam’? ‘eccos’ nisi ‘ecce eos’?

‘eccas’ nisi ‘ecce eas’? ‘ellum’ nisi ‘ecce illum’? quae omnia tam genera diversa quam casus

habent accusativos utriusque numeri, quos exigit verbum ‘vide’ vel ‘aspice’ vel ‘cerne’, quod

saepe per ellipsin solet intellegi” (Pmai 12,594).

“‘huiusce’, quomodo et pluralibus eius in eandem terminantibus consonantem, ut ‘hisce hosce

hasce’, quamvis reliquis quoque casibus vetustissimi addebant eandem ce syllabam: ‘hicce

huncce hocce’” (Pmai 13,5).

“nunc vero eorundem pronominum his casibus frequenter additur ‘ce’, qui in s desinunt,

euphoniae causa: ‘huiusce, hisce, hosce, hasce’” (Pmai 12,593).

“‘Ce’ quoque solebant per omnes casus vetustissimi addere, articularibus vel demonstrativis

pronominibus, hoc est ab aspiratione incipientibus, ut ‘hicce, huiusce, haecce, hocce’, unde

‘hoc’ quasi duabus consonantibus sequentibus solent poetae producere, ut: «Hōc erat, alma

parens, quod me per tela, per hostes / Eripis?»” (Pmai 12,592).

“vetustissimi addebant eandem ce syllabam: ‘hicce huncce hocce’. unde vocali quoque

sequente ablata per synaloepham, // manentibus duabus c solebant producere ‘hoc’, ut Virgilius

in II Aeneidos: «Hocc erat alma parens, quod me per tela, per ignes / Eripis». sed scriptorum

neglegentia praetermisit unum c. et sciendum, quod accusativi casus singulares et genetivi

plurales m in n convertunt c consequente: ‘hunc hanc, horunce harunce’” (Pmai 13,5-6).

25

“Haec igitur quoque ratio compulit artium scriptores Latinos huiuscemodi dictiones, quamvis

interpretationes earum adverbia sint apud Graecos, tamen inter praepositiones ponere apud nos,

quando casibus supra dictis praeponuntur. quae vero ex his possunt sine casibus verbis

adiungi, etiam inter adverbia ponunt” (Pmai 14,45).

“sciendum tamen, quod omnia adverbia, quae solent casibus adiungi, Romani artium scriptores

inter praepositiones posuerunt, quia sunt praepositiva casualium et gravantur omnibus syllabis

vel quia interpretatio eorum apud Graecos modo praepositionis modo adverbii vim obtinet”

(Pmai 14,26).

“sed etiam haec, ut supra dictum est, quia loco praepositionum saepe solent poni, cum casibus

adiunguntur, artium scriptores inter praepositiones numerant” (Pmai 14,36).

“nihil mirum tamen, quod praeponatur casui, cum multa adverbia, et maxime localia, et apud

Graecos et apud nos soleant casibus praeponi, // quorum pleraque nostri, ut praediximus,

praepositiones esse dixerunt” (Pmai 14,39-40).

“et sciendum, quod omnia adverbia locorum, quae solent casibus praeponi, ideo nostri inter

praepositiones quoque numeraverunt” (Pmai 14,44).

“sed sciendum, quod adverbia quidem et sine casibus et cum casibus proferri possunt, ut

‘contra, circum, clam, pone’, cum eandem in utroque servent significationem, praepositiones

vero suam significationem servantes semper casibus adiunguntur, ut ‘per’, quando praeponitur

casui, significat, quando autem adverbium est, mutat significationem et pro ‘valde’

accipitur” (Pmai 14,40).

“similiter ‘pone, supra, infra, extra, ultra, citra’, quae etiam casibus frequenter solent iungi

gravarique atque ideo a quibusdam praepositiones esse putantur” (Pmai 15,83).

“‘Ante’ et componitur et separatur: ‘antepono, ante domum’, et significat Graecam

localem vel temporalem, ut ‘anteeo’ , ‘ante annum’ . invenitur

etiam sine casu, quo loco adverbii accipitur: significat enim ‘antea’, quod est apud Graecos

” (Pmai 14,40).

“‘Erga’ etiam Graecam significat, sed quando affectum demonstrat, ut ‘bonus est erga

propinquos’; quae separata invenitur solum; contra et separatur et componitur, quando

vel significat. // et tunc proprie est praepositio, ut ‘contra adulterum dico’

, ‘contradico’ , ‘controversia’ ; quando vero sine casu ponitur,

‘ ’ indicat, quod est adverbium” (Pmai 14,41-42).

“et loco adverbii ‘extra’ fungitur, ut ‘exul: extra solum’ et ‘excludo: extra cludo’, quamvis

‘extra’ quoque et omnia localia, ut saepe memoravimus, adverbia, quae casibus solent adiungi,

nostri inter praepositiones ponunt” (Pmai 14,36).

“‘In’ quando vel significat, id est si ‘ad locum’ vel ‘contra’ demonstrat, accusativo

iungitur, ut ‘in urbem vado’ vel ‘in adulterum dico’. invenitur tamen etiam pro ‘ad’, cum huic

casui praeponitur [id est accusativo], ut Virgilius in I Aeneidos: «Impulit in latus», pro ‘ad

latus’” (Pmai 14,53).

26

“‘Iuxta’ etiam, quod significat ‘ ’, quod apud Graecos sine dubio adverbium est, quia

loco ‘prope’ sive ‘propter’, quod est , fungitur - est autem praepositio ‘ ’ Graeca -

et quia casum sequitur, nostri inter praepositiones posuerunt” (Pmai 14,44).

“‘Tenus’ ‘ ’ significat, quod sine dubio apud Graecos adverbium est et, quamvis paene

semper postposita invenitur, tamen, quia sine casuali non potest poni quomodo alia, quae

quamvis sint adverbia, tamen hoc ipso, quod cum casualibus iunguntur, praepositiones esse

existimaverunt, hoc quoque inter praepositiones connumerant, quod non solum ablativo, sed

etiam genetivo casui Virgilius more Graeco adiungit, ut in III georgicon: «Et crurum tenus a

mento palearia pendent»” (Pmai 14,53).

“‘Mecum’ autem et ‘tecum, secum, nobiscum, vobiscum’ per anastrophen cum pronomine

praepositio est, unde et casus, qui serviunt praepositioni ‘cum’, id est ablativi, in utroque

numero trium personarum componuntur; quomodo igitur, si dicam ‘propter te’ et ‘te propter’,

idem significo et ‘cum quibus’ et ‘quibuscum’, sic ‘cum me’ et ‘mecum’” (Pmai 12,594).

“et quod licet tam poetis quam oratoribus sine reprehensione et praeponere et postponere ea

casibus, cum praepositiones, de quibus nulla dubitatio est” (Pmai 14,36).

“Virgilius in VI: «Illa chorum simulans Euantis orgia circum»; quidam tamen participium

accusativi casus pluralis hoc magis esse volunt, ne sit communis extrema syllaba: ‘euantis

Phrygias’ pro ‘bacchantis’” (Pmai 6,220).


“et sciendum, quod hoc quoque ad Graecorum imitationem facimus, ut inveniantur quidam

casus adhibentes compositionem vel adiectionem, alii vero abnegent. solent enim apud illos

Attici , per duos casus, id est nominativum et dativum, addere, quae

per alios casus non invenitur; , deficiunt nominativo” (Pmai 12,592).

“in his ergo, id est carentibus declinatione finalium syllabarum, quae monoptota nominamus,

videntur casus fieri non vocis, sed significationis dumtaxat” (Pmai 5,184).

“Monoptota, quae una terminatione pro omni casu funguntur, ut supra dictum est, ut ‘nequam’,

‘gummi’, ‘alpha’, ‘beta’, ‘cornu’, ‘quattuor’, // ‘quinque’, ‘sex’” (Pmai 5,187-188).

“monoptota vero sunt, quae pro omni casu una eademque terminatione funguntur, qualia sunt

nomina literarum et numerorum a ‘quattuor’ usque ad ‘centum’” (Pmai 5,184).

“nam ‘frugi’ et ‘nihili’ et ‘mancipi’ et ‘huiuscemodi’ et similia non deficiunt aliquo casu certo,

sed pro omni casu eadem terminatione funguntur, quamvis possunt haec eadem figurate magis

prolata, ut dictum est, per genetivum vel dativum quam indeclinabilia esse videri, ut si dicam

‘cordi homo est mihi’” (Pmai 11,564).

“In i neutrum, ‘hoc gummi’, et a genetivis composita communia trium generum, ‘eiusmodi’

nam ‘nihili’, ‘frugi’, ‘mancipi’ obliqui sunt casus figurate cum omnibus casibus adiuncti”

(Pmai 5,145).

“sic ‘frugi homo’, id est ‘qui frugi est’, hoc est ‘utilitati’, similiter omnibus casibus adiungitur

figurate et est magis dativus” (Pmai 11,564).

27



(Pmai 5,145).

“quidam enim figurate ‘frugi’ dativum et ‘nihili’ genetivum, ut ante dictum est, cum aliis

omnibus coniungi casibus non irrationabiliter dicunt, sicut ‘mancipi’ et ‘nec mancipi’ et

‘cordi’ et ‘huiusmodi’ et ‘illiusmodi’ et similia” (Pmai 4,121).

“Multa tamen alia quoque contra regulam vitiose et in his et in aliis casibus vetustissimi

protulisse inveniuntur, in quibus non sunt imitandi” (Pmai 7,294).

“Sunt tamen quaedam nomina, quorum aliqui casus in usu deficiunt: quos quamvis secundum

analogiam possumus proferre, tamen, quia apud auctores non invenimus, recusandos puto, ut

‘huius tabi huic’ et ‘ab hoc tabo’” (Pmai 7,310).

“si enim, sicut Plautus et alii vetustissimi, femininum hoc protulisset, pares syllabas omni

casui servasset absque genetivo plurali secundum analogiam primae declinationis. est igitur

magis apud Ciceronem et eos, qui similiter in huiuscemodi proferunt, heterocliton vel, ut Celso

videtur, a nominativo ‘hoc peripetasmatum’, ‘hoc emblematum’” (Pmai 7,357).

“inveniuntur tamen quaedam in ‘is’ solam productam terminantia hunc casum Graeca, quae

etiam nominativo similiter in ‘is’ desinunt: ‘hae Sardis has Sardīs’, item ‘Alpīs’, ‘Syrtīs’,

‘Trallīs’, quae apud Graecos in supra dictis casibus diphthongum habent finalem” (Pmai

7,358).

“nam ‘Iovis’ nominativo quoque casu invenitur. Caecilius in epistula: «Nam novus quidem

deus repertus est Iovis»” (Pmai 6,229).

“‘efficax’ per omnes casus ex duobus corruptis” (Pmai 8,437).

“de ‘Pompei’ et ‘Vultei’ et ‘Gai’ // et similibus vocativis, quae i loco consonantis ante ‘us’

habent in nominativo, dubitatur, utrum i extrema pro vocali an pro consonante sit accipienda,

quomodo in aliis casibus, quod magis more antiquo rationabilius esse videtur” (Pmai 7,302-

303).

“et sciendum, quod in uno proprie numerus non dicitur, sed abusive, quomodo nominativus

casus non est, sed abusive casus dicitur, quod facit alios casus, quamvis multi de hoc dicant,

quod ideo casus sit dicendus, quod a generali nomine cadant omnium specialium nominativi”

(Pmai 5,172).

“nota tamen, quod, si e habeant correptam ante x positam, si non sint monosyllaba vel ab illis

composita, mutant e in i correptam per obliquos casus, ut ‘apĕx apĭcis’, ‘vertĕx vertĭcis’,

‘remĕx remĭgis’” (Pmai 6,279).

“‘panthera’, ‘creterra’, quod Graeci quoque in multis fecere, quos in hoc quoque sequimur, qui

saepe et genetivo et aliis casibus pro nominativo sunt usi: ‘ ,

’, ‘ ’ ‘ ’” (Pmai 6,217).

28

“excipiuntur etiam in neutris haec, quae pro u o correptam habent per obliquos casus, ut ‘hoc

robur huius robŏris’, ‘ebur ebŏris’, ‘femur femŏris’. Horatius: «femur, Cerinthe, tuum»” (Pmai

6,238).

“et quia Graeci ab huiuscemodi nominativis [id est quae ‘eus’ in ‘ēs’ vertunt] vocativum in e

longam terminant: , , in eo quoque casu aliquando illos sequuntur Latini:

‘Achillē’, ‘Persē’” (Pmai 6,277).

“Omne enim nomen a quocumque verbo natum vel genetivum sequitur casum vel dativum

figurate per compassionem, quam Graeci vocant, ut ‘amicus illius’, ‘speculator

illius’, ‘auditor illius’, ‘victor illius’, et dativum, ut ‘amicus illi est’, ‘lector illi est’, ‘speculator

illi est’, ‘victor illi est’” (Pmai 11,550).

“quibusdam autem non irrationabiliter genetivi vel dativi casus isti sunt existimati, qui figurate

cum omnibus aliis casibus et generibus possint adiungi” (Pmai 6,204).

“Et sciendum, quod propria civitatium nomina, si primae vel secundae sint declinationis,

genetivo quidem casu pro adverbio in loco accipiuntur, ut ‘Romae sum’ vel ‘Tarenti’” (Pmai

15,66).

“In ae diphthongum nomina sunt genetivi casus loco adverbii posita, ut ‘Romae, Cosae,

Capuae’” (Pmai 15,73).

“et possum cum omnibus casibus figurate iungere dativum” (Pmai 11,564).

“saepe etiam dativis pro ablativis nec non etiam pro genetivis est usa, ut Virgilius in VIII:

«Advectum Aenean classi victosque penates», // pro ‘advectum classe’, nisi si dicamus

hellenismo usum esse poetam; dativo enim casui illi hoc adiungunt verbum” (Pmai 7,348-

349).

“sciendum tamen, quod hic casus [id est ablativus] est quando pro genetivo, est quando pro

dativo accipitur Graeco: pro genetivo, quando praepositionibus vel adverbiis ablativi casus

subiungitur, ut ‘ex illo’, ‘de illo’, ‘ab illo’, ‘pro illo’, ‘coram illo’, ‘cum illo’, et quando

comparatur, ‘fortior illo’, et quando nominis et participii ablativus verbo et nominativo alterius

nominis cum transitione personarum adiungitur, ut ‘sole ascendente dies fit’ et ‘Traiano

bellante victi sunt Parthi’” (Pmai 5,190).

“illud quoque non est praetermittendum, quod quibusdam septimus casus esse videtur

ablativus, quando sine praepositione profertur, quod satis irrationabile videtur; minime enim

praepositio addita vel detracta mutare valet vim casus” (Pmai 5,190).

“inveniuntur poetae rarissime in Graecis, quae apud Graecos in i correptam terminant supra

dictum casum, ipsi quoque eum corripientes. Statius in I Achilleidos: «Palladĭ litoreae

celebrabat Scyros honorem»” (Pmai 7,327).

“ideo autem communio generis est duplicis in ablativo terminationis causa, quod simplicia

unius generis inveniuntur, quorum ablativus in e solam exit, et tamen composita ab eo, si

communia trium generum sint, tam in e quam in i finiunt eundem casum” (Pmai 7,341).

29

“quamvis Plautus ablativo casu ‘ab Oedipo’ dixit pro ‘Oedipode’ in Poenulo: «Nam isti

quidem hercle orationi †. Oedipo / Opus [est] coniectore, qui Sphingi interpres fuit»” (Pmai

6,272).

“‘hic neuter’ et ‘hoc neutrum huius neutri huic neutro haec neutra huius’ et ‘huic neutrae’. et

sciendum, quod, quotiens superiora masculina in i desinunt in genetivo et in o in dativo - hoc

enim quoque rarior habet usus et vetustior -, necessario feminina in ‘ae’ diphthongum supra

dictos terminant casus” (Pmai 6,197).

“et obliquos eius casus tam secundum tertiam quam secundam declinationem terminabant,

unde nunc quoque accusativus masculini in em secundum tertiae proportionem profertur,

quamvis feminini in am, ut ‘quem quam’, ablativus quoque non solum in o, sed etiam in i: ‘a

quo’ vel ‘a qui’ et ‘a qua’ vel ‘a qui’” (Pmai 13,9).

“euphoniae tamen causa haec fieri manifestum est, quomodo et ‘quendam’ et ‘quandam’, in

quibus m, quae terminalis est accusativi casus utriusque generis, in n est conversa” (Pmai

8,437).

“Quartus modus est, qui sequitur per omnes casus tertiae declinationis nomina, ‘nostrâs

nostrâtis’, quod ideo in extrema circumflectitur syllaba, quod per syncopam profertur;

vetustissimi enim similem genetivo nominativum quoque proferebant” (Pmai 13,11).

“at ‘formis’ et ‘formarum’ velim. inveniuntur tamen vetustissimi secundum analogiam hoc usi

casu” (Pmai 7,367).

“Et genetivus quidem fit in omni genere ab ablativo singulari assumente ‘rum’, ut ‘ab hoc viro

horum virorum’, ‘ab hoc platano harum platanorum’, ‘ab hoc templo horum templorum’.

inveniuntur tamen per concisionem mediae syllabae masculinorum plerumque nominum, quae

neutra non habent, hunc casum proferentes maxime poetae” (Pmai 7,306).

“in huiuscemodi tamen, id est neutris a finitis, quae sunt Graeca, frequenter // invenimus

antiquos dativum et ablativum plurales in ‘is’ productam proferentes contra regulam tertiae

declinationis, quam servant in ceteris casibus supra dictorum nominum, ut Cicero frequenter in

Verrinis ‘toreumatīs’ dicit et ‘peripetasmatīs’ et ‘emblematīs’” (Pmai 7,356-357).

“Inveniuntur tamen quaedam pauca feminini generis, quae ex masculinis transfigurantur non

habentibus neutra, quae et animalium sunt demonstrativa, naturaliter divisum genus habentia,

quae differentiae causa ablativo singulari ‘bus’ assumentia faciunt dativum et ablativum

pluralem, quod nulla alia habet declinatio in ‘bus’ terminans supra dictos casus, ut a longam in

eis paenultimam habeat, ut ‘his natābus’, ‘filiābus’, ‘deābus’, ‘equābus’, ‘mulābus’,

‘libertābus’, ‘asinābus’” (Pmai 7,293).

“per omnes igitur casus tam secundae quam quartae invenitur absque dativo et ablativo

pluralibus, qui semper in ‘bus’ exeunt” (Pmai 7,310).

“unde frequens usus eorum dativos et ablativos plurales in ‘is’ terminat: ‘his’ et ‘ab his

schematis’, ‘emblematis’, ‘peripetasmatis’, ‘toreumatis’, quibus frequenter casibus in Verrinis

utitur Cicero” (Pmai 6,201).

30

“in hac vero [id est quarta] in quibusdam inveniuntur veteres per supra dictos casus plurales,

quamvis nulla cogente causa differentiae, u paenultimam pro i ponentes, ut ‘portubus’,

‘tribubus’, ‘lacubus’” (Pmai 7,365).

“quae igitur in plurali numero a terminationem non accipiunt, quae propria est neutrorum,

manifestum est, trium generum non esse communia, sed masculini et feminini, figurate tamen

per obliquos plerumque casus, // raro autem per nominativum coniungi etiam neutris, ut

Virgilius in VIIII: «Nulla dies umquam memori vos eximet aevo»” (Pmai 7,314-315).

“inveniuntur tamen quaedam, quae obliquos casus communes possident, quamvis nominativus

non sit communis, ut ‘plus’ cum sit neutri nominativus dumtaxat, genetivus eius communis est

trium generum nec non et dativus et ablativus, unde pluralia quoque tam in ‘es’ quam in a

invenimus” (Pmai 7,315).

“quodsi quis dicat ‘cur ergo etiam ‘is’, cum sit semper relativum, non est commune trium

generum?’, respondemus, quod ‘sui, sibi, se a se’, non solum relationis causa, quod supra

diximus, sed etiam ipsius terminationis singulorum casuum, qui consimiles sunt primae et

secundae, hoc habuit, ut confundat genera” (Pmai 12,586).

“‘cuspis’, ‘hic’ et ‘haec tricuspis’. invenitur tamen hoc etiam neutro adiunctum, sed per

obliquos casus. Ovidius in I metamorphoseon: «positoque tricuspide telo / Mulcet aquas»”

(Pmai 5,161).

“sciendum tamen, quod in verbalibus in ‘trix’ terminantibus invenimus obliquos casus

coniungi solere etiam neutris, ut ‘victrici signo’, unde: «victricia tollite signa», quamvis ‘hoc

victrix’ non memini me legisse, etsi analogia declinationis exigat” (Pmai 5,166).

“ceteri vero casus in usu non facile inveniuntur. ‘maria’, ‘aera’, ‘vina’, ‘mella’, ‘hordea’

genetivos et dativos plurales in usu raro habent nisi apud vetustissimos, apud quos multa

praeterea deficientia invenies” (Pmai 7,310).

{IN ELEMENTIS per figuram}

“a quoque cum e et i, ‘arceo coerceo’, ‘facio inficio’, nec non aliae cum aliis. et quia frequenter

hae in omnibus paene literis mutationes non solum per casus vel tempora, sed etiam per

figurarum compositiones vel derivationes et translationes a Graeco in Latinum fieri solent,

necessarium est ponere earum exempla” (Pmai 1,25).

“ecce enim vestigium antiquitatis in his adhuc servatur, cum duae i pro una longa ponantur tam

in supra dicti nominis quam pronominis ternis casibus: ‘hi dii his diis ab his diis’, ‘ii iis ab iis’”

(Pmai 7,298).

“ceteri vero casus supra dictorum pronominum, hoc est ‘eadem, eiusdem, eidem, eodem,

eadem, eisdem, easdem, eosdem’, ex integro et // corrupto inveniuntur. itaque regula exigit per

duas i vel per e et i tam nominativum pluralem masculini quam dativos et ablativos omnium

plurales scribi, id est ‘iidem’ vel ‘eidem’ et ‘iisdem’ vel ‘eisdem’” (Pmai 12,589-590).




31

“‘ille illius illi’, ‘ipse ipsius ipsi’, ‘iste istius isti’, ‘is eius ei’, ‘hic huius huic’, quod solum

assumpsit c per omnes casus singulares absque illis, quibus tamen frequenter auctores solent

addere ce syllabam: ‘huiusce’” (Pmai 13,5).

{IN PROSODIA per figuram}

“similiter obliqui casus generalem accentuum regulam servant, quando sunt infinita vel

interrogativa, quando vero relativa, acuuntur per se, idem in lectione gravantur per omnes

syllabas” (Pmai 13,9).

“separatae praepositiones acuuntur, coniunctae casibus aut loquellis vim suam saepe

commutant et graves fiunt” (Pmai 14,27).


A) {Gr. [1. ptôtikós]}.


C.1) {[1.- V/1.0: ACCIDENTIA (in genere); /1.1: ACCIDENTIA (per figuram)]}.

C.2) {[≈ declinabilis]; [≠ aptota, indeclinabilis]}.

D) Job (1893: 70-74, 144-145, 157, 158); Murru (1982); Lepschy ([1990] 1994: II,115,n. 100);

Colombat (2011: 241, 243).

E:)

(0) In genere:

(1.0) ACCIDENTIA (in genere):

“‘interest’ et ‘refert’ genetivo solent adiungi omnium casualium absque supra dictis quinque

pronominibus” (Pmai 12,595).

“quid enim est aliud participium nisi // verbum casuale?” (Pmai 15,62-63).

“nam participium connumerantes verbis participiale verbum vocabant vel casuale” (Pmai

2,54).

“Et verborum quidem constructionem servant, quando vel absoluta vel transitiva sunt ad alia

casualia, quibus ad consequentiam verbi coniunguntur: absoluta, ut ‘spirans vivo, ambulans

cogito’, quia et ‘spiro’ et ‘ambulo’ absoluta sunt” (Pmai 13,13).

“‘legens est lector’ et ‘lector legens’, ‘cursor est currens’ et ‘currens cursor’, ‘amator est

amans’ et ‘amans amator’, // vel nomen verbale vel modum verbi casualem” (Pmai 11,548-

549).

32

“sic etiam spontĕ sua et ‘manĕ primo’ nomina esse ostenduntur coniunctione aliorum

casualium, ut ‘domi suae’” (Pmai 15,68).

“et ut hoc ipsum plenius absolvam, non copulat praepositio duas casuales dictiones vel duo

adverbia cum uno verbo, ut ‘ego et tu facimus’, ‘doctus et sapiens fuit Cicero’, ‘bene et

splendide loquitur’, vel duo verba cum una casuali vel uno adverbio” (Pmai 14,25).

“Praepositionis autem proprium est separatim quidem per appositionem casualibus praeponi,

ut ‘de rege’, ‘apud amicum’, coniunctim vero per compositionem tam cum habentibus casus



“et praepositiones quidem ante casuales tam in compositione quam in appositione ponuntur”

(Pmai 14,25).

“nec solum casualibus praeponitur apud nos et gravatur, quod suum est praepositionis, sed

etiam verbis potest adiungi et paenultima acui” (Pmai 14,42).

“coniunctio autem, licet sit praepositiva, in compositione tamen non invenitur cum verbis, ut

‘at’, ‘ast’, ‘sed’, et quod praepositio casualibus separata praeponitur semper, coniunctio vero

omnibus potest dictionibus modo praeposita modo postposita coniungi” (Pmai 2,56).

“sed illa proprie est praepositio, quae separata numquam potest sine casualibus proferri, ut ‘e,

ex, a, abs, de, pro, // sub, in’ et similia” (Pmai 15,83-84).

“sed ‘intus’ et ‘intro’ casualibus numquam praeponuntur, ‘inter’ vero et ‘intra’ frequentissime,

sicut ‘extra’ casibus praeponitur, ‘foris’ autem vel ‘foras’ minime” (Pmai 14,43).

“Ordo accidere dicitur coniunctionibus, qui communis est paene omnibus dictionibus. quaedam

enim naturaliter praeponuntur, ut praepositiones casualibus et adverbia pleraque verbis; et

interrogativis vel infinitis relativa subiunguntur vel redditiva nomina vel adverbia” (Pmai

16,104).

“praeterea haec, quae certissimam locorum habent significationem etiam per se posita, possunt

apud Latinos quoque sine casualibus proferri, quod rarissime patitur praepositio. Virgilius in II

Aeneidos: «Pone subit coniunx, ferimur per opaca locorum»” (Pmai 14,29).

“‘interea’ vero, quia numquam praeponitur casuali, sine dubio adverbium accipitur” (Pmai

14,43).

“Proprium est coniunctionis diversa nomina vel quascumque dictiones casuales vel diversa

verba vel adverbia coniungere, ut ‘et Terentius et Cicero’, ‘vel Terentius vel Cicero’; ‘et

formosus et sapiens’, ‘vel formosus vel sapiens’” (Pmai 2,56).

{IN ACCIDENTIBVS}

“Casus est declinatio nominis vel aliarum casualium dictionum, quae // fit maxime in fine”

(Pmai 5,183-184).

“Sunt igitur formae casuales sex” (Pmai 5,187).

33

“Numerus accidit verbis uterque, quomodo et omnibus casualibus, singularis, ut ‘lego’,

pluralis, ut ‘legimus’. necesse est autem in omnibus declinabilibus utrumque simul inveniri,

sicut supra dictum est, numerum et personam” (Pmai 8,451).


“hic ergo quoque admoneo, quod saepe dixi, omnia ea, quae supra dicta apud Graecos sine

dubio adverbia sunt, Latinos etiam inter praepositiones ponere ea, quia frequentissime

casualibus praeponuntur et gravantur, quod suum est praepositionum, et, quod interpretatio

ostendit, etiam praepositionum quarundam loco eas poni, ut ‘inter’ modo ‘ ’, modo

‘ ’ ostendimus demonstrare” (Pmai 14,43).

“Quae vero certae alicuius sunt significationis, quamvis secundum Graecorum rationem

pleraeque inter adverbia poni debent, id est ‘supra, infra, extra, pone’ et huiuscemodi alia,

tamen, quia et casualibus plerumque praeponuntur et gravantur more praepositionum et loco

plerumque Graecarum // accipiuntur, ut dictum est, praepositionum, ut ‘supra caelum’,

, ‘infra terram’, , ideo non penitus irrationabiliter ab artium

scriptoribus Latinarum inter praepositiones quoque sunt receptae” (Pmai 14,30-31).

“nec solum id, sed etiam illud causa fit, ut sint ampliores apud nos, quod omnia adverbia

localia, quae solent casualibus praeponi, inter praepositiones nostri posuerunt, ut supra

diximus” (Pmai 14,28).

“‘Clam’, ut diximus, apud Graecos adverbium, apud nos autem ideo praepositio accipitur, quia

et casualibus praeponitur et gravi accentu pronuntiatur, ut Terentius in Andria: «Nec clàm te

est, quam illi nunc utraeque †res inutiles»” (Pmai 14,51).

“‘Coram’ quoque et ‘palam’ apud Graecos adverbia sunt, quae propter supra dictas causas

nostri etiam inter praepositiones assumpserunt. sed mihi videtur, cum inter adverbia quoque

haec eadem plerique ponant, quippe quod sine casualibus verbis possint adiungi, adverbia ea

dicere, quae praepositiva possunt esse etiam casualium, ut Virgilius in I Aeneidos: «coram,

quem quaeritis, adsum»” (Pmai 14,52).

“‘Extra’ quoque, quod significat ‘ ’ apud Graecos, adverbium est derivatum a

praepositione ‘ex’ tam apud illos quam apud nos. nostri autem ideo non solum inter adverbia,

sed etiam inter praepositiones acceperunt, quia et sine casualibus verbo adiungitur et

praepositum casualibus gravatur, ut Persius: «Pinge duos angues: pueri, sacer est locus, extra /

Meite»” (Pmai 14,42).

“‘Infra’ etiam ab ‘in’ esse natum puto, et significat ‘ ’, quod est apud Graecos

adverbium. id quoque propter supra dictas causas inter praepositiones recipitur a Latinis;

frequentissime enim praeponitur casualibus et gravatur” (Pmai 14,44).




existimaverunt” (Pmai 14,53).

34

“adverbia vero, quae coniungi solent casualibus, etiam per ellipsin casualium licet proferre, ut

«Pone subit coniunx» et ‘ultra citraque nihil est’” (Pmai 15,84).

“possunt enim haec etiam sine casualibus verbis adiungi, ut ‘ego in campo curro, tu extra’,

‘ego supra aspicio, tu infra’” (Pmai 14,26).

“hoc ergo inter adverbium et praepositionem est, quod adverbium et sine casualibus potest

praeponi et postponi verbis et cum casualibus, ut ‘pone currit’ et ‘currit pone’, ‘venit tempore

longo post’ et ‘post longo tempore venit’” (Pmai 2,56).

“‘sic’ quoque, quomodo ‘per’, coniunctum casualibus et gravi accentu prolatum iurativum est;

Virgilius in bucolico: «Sìc tua Cyrneas fugiant examina taxos»” (Pmai 15,85).

CAREO-ERE

A) {Gr. [1. stéromai]}.

B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr.: sterêtikós]: 342); IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v.).

C.1) {[0.- 0.0: In genere; 0.1: In genere; 0.2: In genere (per figuram)]}.

C.2) {[<s.c.>]}.

D)

E:)

(0.0) In genere:

“in tertia vero persona saepe passivum solet inveniri etiam ex huiuscemodi verbis, sed ad muta

et carentia anima pertinens. dicimus enim ‘conditur holus’, ‘aratur terra’, ‘inseritur arbos’,

‘curritur spatium’” (Pmai 8,378).

“Proprium vero naturaliter uniuscuiusque privatam substantiam et qualitatem significat et in

rebus est individuis, quas philosophi atomos // vocant, ut ‘Plato’, ‘Socrates’. itaque caret

communione naturali” (Pmai 2,58-59).

“quod si declinatio facit indicium, qualis sit dictio, debent omnia possessiva pronomina, quia

nominum declinationem sequuntur, et participia in his computari, quod omnino caret ratione”

(Pmai 2,55).

“qui nesciunt, quod ad comparationem bene sonantium ita sint nominatae, velut ‘informis’

dicitur mulier, non quae caret forma, sed quae male est formata, et ‘frigidum’ dicimus eum,

qui non penitus expers est caloris, sed qui minimo hoc utitur: sic igitur etiam ‘mutas’, non quae

omnino voce carent, sed quae exiguam partem vocis habent” (Pmai 1,9).

“neque enim qui imperat neque qui optat neque qui dubitat in subiunctivo substantiam actus

vel passionis significat, sed tantummodo varias animi voluntates de re carente substantia”

(Pmai 8,422).

35

(0.1) In genere:




8,375).

“itaque verba quoque, quia semper adiuncta sunt quantum ad intellectum vel nominativo vel

vocativo et carent casibus, iure non possunt per appositionem adiungi praepositioni; nihil enim

carens casu per se transitivum potest esse” (Pmai 14,32).



“et quia superius diximus, quod verba activa vel neutra carent praeteriti temporis participio,

sicut et passiva et communia et deponentia deficiunt in participiis instantis temporis” (Pmai

11,574).

“diximus autem ‘in plerisque’, quia neutra praeteriti temporis pleraque carent participio”

(Pmai 8,417).

“Infinita quoque et impersonalia et gerundia vel supina carent personis naturaliter” (Pmai

8,450).

“nomini enim, quae principalis est omnium orationis partium, et ceteris, quae casus ad nominis

similitudinem sumunt, praeposita vim potest sibi dictionis defendere, aliis vero, id est

carentibus casu, adiuncta unitur cum eis iusque dictionis proprium perdit” (Pmai 14,24).

“si igitur similitudinis causa huiuscemodi nominum demonstrationes proferuntur, quae est in

communi qualitate vel quantitate, qua carent pronomina, quae dubitatio est, nomina magis

haec esse appellativa?” (Pmai 13,21).





“Et quicquid habet vocativum, hoc et nominativum habet, quicquid autem nominativum, non

omnimodo et vocativum neque enim interrogativa nomina nec infinita nec abnegativa nec

distributiva vel impertitiva nec relativa, quae // omnia carent demonstratione, vocativos

pollicentur” (Pmai 13,13-14).

“igitur quod caret demonstratione praesenti, vocativum habere non potest; ergo nec pronomen

hoc esse certum est, non solum enim non finit personas, sed etiam abnegationem habet

finitarum” (Pmai 13,22).

“relativa quoque cum demonstratione carent, vocativum habere non possunt, ut ‘ambo,

uterque, alteruter’. ‘ullus’ etiam et ‘nullus’, cum semper cum abnegatione ponitur, et ‘nemo’

carent vocativo” (Pmai 13,23).

36

“videtur tamen hoc quoque quasi ipsius rei esse accusativus et sine praepositione proferri, quod

quasi ‘ad locum’ habet significationem, quemadmodum propria nomina civitatium, quae cum

‘ad locum’ significant, carent praepositione” (Pmai 8,412).

“nam adverbia quoque inveniuntur demonstrativa, ut ‘en, ecce’; ergo et nomina possunt esse

demonstrativa, et pronomina tamen inveniuntur carentia demonstratione, quae sunt relativa, ut

‘is sui’” (Pmai 13,21).

“cum enim omnia haec ad certum numerum vel quantitatem referuntur, quomodo possint esse

pronomina, quae et omnia qualitate vel quantitate carent et loco propriorum, quae sunt

individua, hoc est nihil commune vel generale habentia, accipi solent?” (Pmai 13,20).

“aliae autem quattuor partes, hoc est praepositio, coniunctio, adverbium, interiectio,

declinatione carentes numeros supra dictos habere non possunt” (Pmai 12,596).




“ipsos autem articulos, quibus nos caremus, infinitos articulos dicebant vel, ut alii dicunt,

articulos connumerabant pronominibus et articularia eos pronomina vocabant” (Pmai 2,54).

{IN ACCIDENTIBVS}

“Non igitur nominativi nominum vel participiorum semper tertiae sunt personae, sed quando

carent substantivo verbo vel vocativo” (Pmai 13,12).

“‘Alius’ quoque caret vocativo, cum abnegationem habet tam primae quam secundae” (Pmai

13,22).

“et primae quidem personae primitivum est ‘ego’ et reliqui casus sequentes; secundae ‘tu’ et

eius obliqui; tertiae vero ‘ille’, ‘ipse’, ‘iste’, ‘hic’, ‘is’, ‘sui’, quod nominativo caret, quomodo

‘ ’ apud Graecos” (Pmai 12,577).

“si igitur transit a secunda persona possessivum, necesse est, cum separatur ab ea, vel primae

adiungi vel tertiae, quae carent // vocativo, qui semper inter primam et secundam invenitur

personam” (Pmai 12,582-583).

“alia vero, sicut docuimus, possessiva pronomina, quia secundae adiungi non possunt, carent

vocativo” (Pmai 13,2).

“comparativa quoque, quae inveniuntur tam in e quam in i exeuntia per ablativum, carent i

paenultima in genetivo plurali: ‘a maiore’ vel ‘maiori horum maiorum’, ‘a minore’ vel ‘minori

horum minorum’” (Pmai 7,352).

“s vero praecedente mutant ‘sco’ in ‘vi’, nisi sint inchoativa - illa enim carent praeterito

perfecto -: ‘quiesco quievi’, ‘pasco pavi’, ‘cresco crevi’, ‘ascisco ascivi’, ‘consuesco consuevi’

vel ‘consuetus sum’” (Pmai 10,508).

37

“infinita autem nominata sunt, ut dictum est, ab eo, quod carent significatione definita tam

personarum quam numerorum, sicut neutra quoque nomina appellamus ab eo, quod carent

utroque genere” (Pmai 8,418).

“cum igitur semper in demonstratione sit prima et secunda persona, hoc autem nominis careat

nominativus, iure ad tertiam retruditur personam” (Pmai 13,13).

“‘hic’, ‘haec’, ‘hoc’ tertiae sunt personae, quae caret vocativo” (Pmai 13,11).

“sunt enim quaedam personas tantum significantia, ut ‘meatim facis’ et ‘facitis’, quaedam

casus videntur certos nominum habere, carent autem personis, ut ‘domi, domo, domum’,

quaedam numeros, ut ‘semel, bis’” (Pmai 12,594).

(0.2) In genere (per figuram):

“Et sciendum, quod participia sine verbis esse non possunt. si qua igitur videantur sine verbis

formam habere participiorum, nomina sunt dicenda et carent temporali significatione:

‘paenulatus’, ‘togatus’, ‘scutatus’, ‘galeatus’, ‘hastatus’, ‘palliatus’, ‘caligatus’ et his similia”

(Pmai 8,441).

“Sunt quaedam, quae cum formam habeant participiorum, tamen carentia tempore nomina

esse ostenduntur, ut ‘galeatus’, ‘scutatus’, ‘pilatus’, ‘tunicatus’, ‘manuleatus’, ‘caligatus’,

‘baccatus’, ‘paludatus’, ‘togatus’, ‘praetextatus’, ‘trabeatus’, ‘comatus’, ‘braccatus’,

‘paenulatus’, ‘soleatus’, ‘cristatus’, ‘hastatus’, ‘lunatus’, ‘stellatus’, ‘literatus’, ‘cerritus’,

‘turritus’, ‘pellitus’, ‘cornutus’, ‘astutus’, ‘hirsutus’” (Pmai 11,562).

“‘acceptus ab illo’ participium, quia et ‘accipior ab illo’, ‘acceptus illi’ nomen, ut ‘amicus illi’,

ideoque tempore quidem caret, comparationem vero asciscit, ut ‘acceptior acceptissimus’”

(Pmai 11,550).

“Supina vel participialia cum nec personas discernant et temporibus careant, quibus sine

verbum esse non potest, et casus assumant et praepositionibus separatis adiungantur, sine dubio

mihi nomina videntur esse, quae tamen loco infinitorum ponuntur tam activorum quam

passivorum” (Pmai 8,425).

“sequens quoque forma, quae in u terminat, ablativus mihi videtur ipsius nominis, quo ipsa res

significatur, carens similiter praepositione. Quid est enim ‘nirabile visu’ nisi ‘visione’” (Pmai

8,412).

“itaque si careat verbum persona, quod dictum est iam, caret necessario etiam numero, ut

infinita et impersonalia et gerundia” (Pmai 12,596).


“in his ergo, id est carentibus declinatione finalium syllabarum, quae monoptota nominamus,

videntur casus fieri non vocis, sed significationis dumtaxat” (Pmai 5,184).

“excipiuntur ‘iuvenis a iuvene iuvenum’, ‘canis a cane canum’, ‘panis a pane panum’; carent

enim i paenultima semper” (Pmai 7,353).

38

“‘velis velit’. aliam quoque quidam rationem de hoc conati sunt reddere, // quod imperativus

modus necessitatem significat, voluntas autem libera debet esse: itaque hoc verbum, quod

carere debet necessitate, caret imperativo” (Pmai 9,455-456).


“qui nesciunt, quod ad comparationem bene sonantium ita sint nominatae, velut ‘informis’

dicitur mulier, non quae caret forma, sed quae male est formata, et ‘frigidum’ dicimus eum, qui

non penitus expers est caloris, sed qui minimo hoc utitur: sic igitur etiam ‘mutas’, non quae

omnino voce carent, sed quae exiguam partem vocis habent” (Pmai 1,9).

“sic igitur etiam ‘mutas’, non quae omnino voce carent, sed quae exiguam partem vocis

habent” (Pmai 1,9).

“sunt igitur hae tres, hoc est b g d, mediae, quae nec penitus carent aspiratione nec eam

plenam possident” (Pmai 1,20).




duplex, similiter d et t cum aspiratione sive sine ea et cum his z duplex” (Pmai 1,23-24).

“h autem aspirationis est nota et nihil aliud habet literae nisi figuram et quod in versu scribitur

inter alias literas. quod si sufficeret, ut elementum putaretur, nihilominus quorundam etiam

numerorum figurae, quia in versu inter alias literas scribuntur, quamvis eis dissimiles sint,

elementa // sunt habenda. sed minime hoc est adhibendum, nec aliud aliquid ex accidentibus

proprietatem ostendit uniuscuiusque elementi, quomodo potestas, qua caret aspiratio” (Pmai

1,12-13).



inducti. quod si esset verum, debuit c quoque vel t addita aspiratione semivocalis esse, quod

omni caret ratione” (Pmai 1,11).

CAVSA-AE >> CAVSALIS-E >> CAVSATIVVS-A-VM

A) {Gr. [1. aitía]}.

B) ThLL (s.v.: caus(s)a); DicTGG (s.v. [Gr.] ---); IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v.).

C.1) {[0.- 0.1: In genere; 0.2: In genere (per figuram)]}.

C.2) {[<s.c.>]}.

D) Ernout & Meillet (19594: s.v.); Biville (2009: 296).

E:)

(0.1) In genere:

39

“Nec mirum, supra dicta pronomina unius causa idem pati, cum in aliis quoque quibusdam

structuris haec eadem sola communes habent quasdam proprietates. ‘interest’ et ‘refert’

genetivo solent adiungi omnium casualium absque supra dictis quinque pronominibus, pro

quorum genetivis ablativos ponimus possessivorum, ut ‘interest’ et ‘refert mea, tua, sua, nostra,

vestra’” (Pmai 12,595).

“eorum enim prolatione transgressionem fieri non est necesse ad aliquod rationabile animal,

quae est sola causa, ob quam nascuntur verba passiva in prima et secunda persona; hae enim

de se et ad se loquuntur, quod est suum animantium, quibus natura sermonem dedit” (Pmai

8,375).

“‘ango’ quoque differentiae causa servavit n in supino ‘anctum’, nam ab ‘ago’ ‘actum’ fit”

(Pmai 10,525).

“‘tanti fuerunt mei parentes, quantus iste Hercules’; cum enim unum aspiciat, plurali uti potest

numero. si igitur similitudinis causa huiuscemodi nominum demonstrationes proferuntur, quae

est in communi qualitate vel quantitate, qua carent pronomina, quae dubitatio est, nomina

magis haec esse appellativa?” (Pmai 13,21).

“Nam propria habent species separatim quattuor: praenomen, nomen, cognomen, agnomen.

praenomen est, quod praeponitur nomini vel differentiae causa vel quod tempore, quo Sabinos

Romani asciverunt civitati ad confirmandam coniunctionem, nomina illorum suis praeponebant

nominibus et invicem Sabini Romanorum” (Pmai 2,57).

“suum vero est adverbiorum, ut dixi, intransitive posse proferri et similiter omnibus casibus

adiungi, ut ‘non bonus homo ille est’, ‘non boni hominis officium facit’, ‘non bono homini

loquitur’, sic et per reliquos casus, in quibus ‘non’ adverbii causa nulla transitio fieri

ostenditur” (Pmai 14,45).

“et proprie causales sunt, quae [causam antecedentem] causativa, id est res ex causa

antecedente evenientes, significant, ut ‘doctus sum, nam legi’” (Pmai 16,96).

“nisi enim sit prima, quae proferat sermonem, aliae esse non possunt; et quod ista sine illis

potest inveniri, cum secum aliquis loquitur, illae autem sine ista non inveniuntur; et quod

causa naturaliter ante causativa [quam Graeci vocant] esse solet. causa autem fit

secundae et tertiae personae prima persona; iure igitur illis praeponitur, quae sunt causativae”

(Pmai 8,423).

“et continuationis enim et subcontinuationis et adiunctionis et effectionis per has causa

ostenditur reddi: continuationis, ut ‘si ambulat, movetur’; subcontinuationis: ‘quia ambulat,

movetur’; adiunctionis: ‘ut moveatur, ambulat’; effectionis: ‘movetur, ambulat enim’” (Pmai

16,95).

“subcontinuativae vero causam continuationis ostendunt consequentem cum essentia rerum, ut

‘quoniam, quia’, ut ‘quoniam ambulat, movetur’” (Pmai 16,94).

40

“Abnegativae sunt apud Graecos et , quae verbis coniunctae posse fieri rem ostendunt,

sed propter causam aliquam impediri, ne fiat, ut et «

»” (Pmai 16,100).

{IN ACCIDENTIBVS}

“et haec modo compendii causa, postea vero deo vitam praebente de accusativo et ablativo

singulari et genetivo plurali tertiae declinationis, cum de obliquis tractavero casibus, multo

labore inventa et diverso auctoritatis usu approbata subiungam” (Pmai 6,194).

“quid autem sic incongruum quam omnia numerorum nomina sine dubio ab omnibus nomina

accipi, ‘unus’ autem et ‘alter’ et ‘uter’ et ‘solus’ declinationis causa pronomina esse putare?”

(Pmai 13,21).

“ex primis igitur syllabis tam primitivorum quam possessivorum personae intelleguntur, ab

extremis casus et numeri, nec non etiam in possessivis genera, quae in possessione sunt, cum

verba soleant personas // in fine magis ostendere: ‘amo amas amat’. quod igitur habent

nominum, id est casus et genera, in fine ostendunt; quod vero verborum, in principalibus

syllabis vitandae causa confusionis” (Pmai 13,3-4).

“raro tamen invenitur in e terminans huius nominis ablativus, nec aliam esse causam existimo,

ut supra dictum est, nisi eam, quod apud antiquos ‘hic’ et ‘haec memoris’ et ‘hoc memore’

proferebatur” (Pmai 7,354).

“Alia autem verba praesentis, sicut diximus, inter praeteritum et futurum sunt, exempli causa,

si incipiam versum aliquem scribere et dicam ‘scribo versum’, dum adhuc ad finem eius non

pervenerim et cum pars eius iam sit scripta, pars autem scribenda” (Pmai 8,414).

“Breviter igitur de omnibus modis repetamus. modi sunt, ut praedictum est, diversae

inclinationes animi, quas varia consequitur declinatio verbi. indicativus primus ponitur propter

quas enumeravimus causas” (Pmai 8,423).

“hoc autem differt a plusquamperfecto, quod illud per se prolatum non eget adverbio ‘pridem’,

quod habet in se naturaliter, nisi si velimus explanandae quantitatis causa temporis addere,

ante quot dies vel annos, nec licet illi ‘modo’ vel ‘nuper’ adverbia adiungere, praeteritum vero

perfectum ad manifestandam significationem eget vel ‘modo’ vel ‘pridem’ adverbiis” (Pmai

8,416).


“Vnus ergo ex his plerumque quattuor modis invenitur, qui facit tam verba quam alias partes

orationis esse defectivas. differentiae quoque causa multa solent vel taceri vel contra regulam

proferri, ut ‘fas’ genetivum non habet” (Pmai 8,372).

“sunt enim quaedam non solum in verbis, sed etiam in aliis partibus orationis, quae

significationis causa dici non debent, ut, si velimus masculinum dicere ab eo quod est ‘nupta’

‘nuptus’ vel a ‘puerpera’ ‘puerperus’, oppugnat ipsa rerum natura propter significationem, quae

solis accidit feminis, nisi figura vel auctoritas intercedat” (8,370).

“‘quaero’ ‘quaerito’ differentiae causa facit, quia a ‘quaeso quaesito’ fit” (Pmai 8,430).

41

“quomodo enim loco verbi participium accipitur // necessitatis causa cum verbo substantivo,

sic etiam, ubi participium deficit, necessario verbum infinito nomini substantivo iunctum

participii officio fungitur” (Pmai 11,564-565).

“excipitur alternitatis // causa, quam Graeci vocant, unum ‘pando pandus’, ne,

si ‘pandidus’ dicamus, male sonet alterna d in utraque continua syllaba, quod in multis solent

tam Graeci quam nos evitare” (Pmai 4,136-137).

“‘decucurri decursus’, ‘verri versus’, ‘verti versus’. excipitur ‘peperi partus’ differentiae

causa” (Pmai 11,573).

“‘internectus’ autem ‘internecti internecio’ fecit euphoniae causa abiecta t” (Pmai 4,122).

“‘emi’ vero ‘emptum’ facit, quod ideo assumpsit p, quia non potest m ante ‘tum’ sine p

inveniri euphoniae causa, ut ‘sumptus’, ‘promptus’, ‘comptus’” (Pmai 10,528).

“excipiuntur differentiae causa tria a longam in ‘au’ convertentia: ‘lāvi lautus’, ‘fāvi fautus’,

‘cāvi cautus’, ne, si ‘latus’, ‘fatus’, ‘catus’ diceremus, alias significationes habere putarentur”

(Pmai 11,569).

“Neutropassiva quoque, quae sunt quinque, trium temporum habent participia, ut ‘gaudeo

gaudens gavisus gavisurus’, ‘audeo audens ausus ausurus’, ‘soleo solens solitus soliturus’, ‘fio

fiens factus futurus’ differentiae causa, ne, si ‘facturus’ dicamus, simile sit participio, quod

venit a ‘facio’ verbo, quod vim activam possidet ‘fio’ verbi, unde a supino eius nascitur

passivum praeteriti participium et futuri activum: ‘factum factu, factus facturus’” (Pmai

11,566).

“‘gaudeo’ vero etiam i post u assumpsit euphoniae causa ‘gavisum’” (Pmai 9,483).

“a ‘sedeo’ praeterea geminat s ‘sessum’, et fortasse differentiae causa, ne, si ‘sesum’ diceretur,

duae partes esse putarentur” (Pmai 9,483).

“In ‘bor’ deponentia mutant ‘bor’ in ‘psum’ et faciunt supinum, ut ‘labor lapsum’. nulla autem

alia causa est mutandae b in p ante s vel t in principio syllabae positae, nisi euphonia, cuius

ratio apud Graecos quoque observantissimos eius servata est in supra dictarum consonantium

scriptura, ut , ” (Pmai 10,507).

“‘mico’ quoque ‘micui mictum’ debet facere. sed dubitationis causa, quia ‘mingo’ quoque

‘mictum’ facit, in usu non invenitur, quamvis ab eo verbo compositum ‘dimico’ ‘dimicavi’

facit et ‘dimicatus’” (Pmai 9,472).

“abiciunt tamen n euphoniae causa haec, quae paenultimam a habent vel i, ut ‘frango fractum’,

‘pango pactum’, ‘tango tactum’, ‘fingo fictum’, ‘pingo pictum’, ‘stringo strictum’, ‘ringo

rictum’” (Pmai 10,525).

“‘finxi fictum’ // et ‘pinxi pictum’ et ‘strinxi strictum’ et ‘minxi mictum’ euphoniae causa n in

supino abiciunt, quamvis ‘iunxi iunctum’ et ‘tinxi tinctum’ et ‘vinxi vinctum’ et ‘cinxi

cinctum’ et ‘punxi punctum’ et ‘sanxi sanctum’ servent in supino quoque n” (Pmai 9,487-488).

42

“et possumus hoc existimare differentiae causa in plerisque fieri, ne, si ‘perrictum’ et

‘abictum’ et ‘defrictum’ et ‘impictum’ diceremus, alias significationes monstrare putarentur.

Lucanus in V: «Inpactae cessere fores»” (Pmai 10,525).

“exceptis quartae coniugationis verbis, haec quoque, quae p vel m ante ‘si’ habuerint, ‘si’ in

‘tum’ convertunt, ut ‘nupsi nuptum’, ‘scalpsi scalptum’, ‘scripsi scriptum’, ‘demsi demptum’,

‘sumsi sumptum’, in quibus etiam p euphoniae causa interponitur, quod etiam in praeterito

quibusdam placuit ascribere” (Pmai 10,507).

“‘haurio hausi haustum’ differentiae causa assumpsit t, quamvis et aspiratione differat; ‘saepsi’

vero ‘saeptum’ secundum proportionem in supra dictis expositam facit” (Pmai 10,543).

“excipiuntur ‘lavi lautum’, ‘cavi cautum’, ‘favi fautum’, quae differentiae causa pro a longa

‘au’ diphthongum habuerunt, propter ‘latum, catum, fatum’, quae alias habent significationes”

(Pmai 9,480).

“‘remigo remex remigis’, ‘lego lex legis’, ‘rego rex regis’, ‘coniungo coniunx coniugis’, quod

etiam in genetivo differentiae causa n amittit, ne, si ‘coniungis’ dicamus, verbum putetur”

(Pmai 6,278).

“hoc autem in multis solet fieri dictionibus, ut praeter regulam habeant declinationes vel

accentus differentiae causa, ut ‘coniunx coniugis’ pro ‘coniungis’, ne verbum putetur esse, et

‘nostrâs’ ultima circumflexa quando est nominativus singularis ad differentiam pluralis

accusativi” (Pmai 9,454).

“notandum tamen etiam ‘sector sectaris’, quod differentiae causa puto per syncopam u

paenultimae prolatum, ne nomen putetur, si ‘secutor’ diceremus, cum supinum primitivi eius

‘secutum’ est” (Pmai 8,431).

“‘reor’ quoque ‘ratus’ facit participium, ut puto differentiae causa, quia ‘ritus’ aliud significat

et ‘retus’ pro ‘retitus’ dicebant, quomodo ‘saucius’ pro ‘sauciatus’ et ‘lassus’ pro ‘lassatus’ et

‘lacerus’ pro ‘laceratus’ et ‘potus’ pro ‘potatus’” (Pmai 10,534).

“‘ambītus ambīta ambītum’, in nomine autem sive vocabulo rei, differentiae causa in ‘eo’

terminantium regulam servans, corripuit paenultimam ‘ambĭtus’ - ut Ovidius in I

metamorphoseon: «Iussit et ambītae circumdare litora terrae»” (Pmai 10,547).

“‘sevi’ vero secundum analogiam ‘setum’ debuit // facere, sed differentiae causa veteres

‘Setum’ pro ‘Zethum’ dicentes hoc ‘satum’ proferre tradiderunt” (Pmai 10,533-534).

“cum igitur femininum et neutrum supra dicti nominis ex corrupto et integro sint composita

hiatus causa et euphoniae ‘alterutra’ pro ‘altera ultra’, et ‘alterutrum’ pro ‘alterum utrum’”

(Pmai 5,181).

“‘par paris parrĭcida’, quod vel a ‘pari’ componitur vel, ut alii, a ‘patre’: ergo si est a ‘pari’, r

euphoniae causa additur, sin a ‘patre’, t in r convertitur” (Pmai 1,26).

“a simplici quoque, quod in usu non est, ‘specio specis speculum’ pro ‘speciculum’ per

syncopam ‘ci’ euphoniae causa. similiter a ‘fero fers’ ‘ferculum’” (Pmai 4,125).

43

“similiter i ante ‘do’ habentia extremas syllabas secundae vel tertiae personae in i longam

convertunt et accipiunt ‘do’: ‘cupio cupis cupīdo’, ‘libet libīdo’. excipitur ‘formīdo’ propter

supra dictam causam” (Pmai 4,122).

“et notandum, quod, quae in genetivo duplicant i, extremam earum mutant in e euphoniae

causa, ut ‘pius pii pietas’, ‘medius medii medietas’, ‘anxius anxii anxietas’, ‘socius socii

societas’” (Pmai 4,128).

“‘Athenae Atheniensis’ euphoniae causa i habuit antepaenultimam et ‘Halice Haliciensis’”

(Pmai 4,133).

“‘nutritor’ quoque ‘nutritrix’ debuit facere, quod euphoniae causa sive alternitatis mediam

syllabam concidit: ‘nutrix’ enim dicimus” (Pmai 4,140).

“excipitur alternitatis causa ‘rubicundus’, quod in paenultima syllaba pro b c habuit, ne sit

absonum, si ‘rubibundus’ dicamus” (Pmai 4,137).

“Inveniuntur tamen auctoritate veterum vel euphoniae causa et maxime in propriis quaedam

non servantia supra dictas regulas, ut ‘Ligus Liguris Ligurinus’, non ‘Ligurianus’, ‘censor

censoris Censorinus’, non ‘Censorianus’” (Pmai 2,82).

“ab aliis quoque adverbiis temporalibus inveniuntur quaedam r ante ‘nus’ habentia, ut ‘noctu

nocturnus’, ‘diu diurnus’, ‘heri’ alternitatis causa ‘hesternus’, ‘semper sempiternus’” (Pmai

2,81).

“notandum inter haec ‘menstruus’, quod euphoniae causa assumpsit t et r” (Pmai 4,136).

“Solent autem diminutiva vel necessariae significationis causa proferri - ut Sallustius in

Iugurthino: «postquam reguli in unum convenere», id est ‘parvi reges’, - vel urbanitatis - ut

Iuvenalis in saturarum IIII: «Vnde fit, ut malim fraterculus esse gigantum» - vel adulationis, et

maxime puerorum, ut ‘Catulaster’, ‘Antoniaster’, ‘patriciolus’, // ‘Sergiolus’” (Pmai 3,101-

102).

“extremas partes syllabarum finalium sive extremas syllabas, si sint purae, in ‘ulus’ vertunt,

excepto anniculo differentiae causa: nam ‘annulus’ diminutivum est” (Pmai 4,138).

“Fit autem comparatio vel ad unum vel ad plures tam sui generis quam alieni, quamvis Graeci

honoris causa suae gentis quam ratione veritatis dicunt, non posse ad multos sui generis fieri

comparationem” (Pmai 3,85).

“in pluribus autem invenis, differentiae causa huiuscemodi quasdam fieri syllabarum vel

literarum additiones vel ademptiones vel accentuum mutationes; itaque in compositione ‘idem’

et ‘isdem’ per unam i scripsisse, quia nulla confusio fit significationis, inveniuntur pro ‘eidem’

et ‘eisdem’” (Pmai 7,298).

“Sciendum tamen, quod ‘met’ et ‘te’ adduntur supra dictis pronominibus vel discretionis causa

plerumque vel significantiae, ut Terentius in adelphis: // «Egomet rapui», intellegimus enim

‘ego et non alius’” (Pmai 12,591-592).

44

“nunc vero eorundem pronominum his casibus frequenter additur ‘ce’, qui in s desinunt,

euphoniae causa: ‘huiusce, hisce, hosce, hasce’” (Pmai 12,593).

“est quando significantiae causa assumitur praepositio, ut Virgilius in I georgicon: «numquam

inprudentibus imber / Offuit»” (Pmai 14,35).

“nec solum id, sed etiam illud causa fit, ut sint ampliores apud nos, quod omnia adverbia

localia, quae solent casualibus praeponi, inter praepositiones nostri posuerunt, ut supra

diximus, tenoremque earum in eis quoque servaverunt, ut ‘pone tribunal, adversum hostes,

citra forum, contra inimicos, infra tectum, supra montem, extra muros, intra urbem, ultra

Alpes’” (Pmai 14,28).

“‘Coram’ quoque et ‘palam’ apud Graecos adverbia sunt, quae propter supra dictas causas

nostri etiam inter praepositiones assumpserunt” (Pmai 14,52).

“‘Infra’ etiam ab ‘in’ esse natum puto, et significat ‘ ’, quod est apud Graecos

adverbium. id quoque propter supra dictas causas inter praepositiones recipitur a Latinis;

frequentissime enim praeponitur casualibus et gravatur” (Pmai 14,44).

“nam antiquissimi utrumque dicebant, sed in plurali primae personae cacemphati causa

solebant per anastrophen dicere ‘nobiscum’ pro ‘cum nobis’” (Pmai 12,594).

“Completivae sunt ‘vero, autem, quidem, equidem, quoque, enim, nam, namque’, et fere

quaecumque coniunctiones ornatus causa vel metri nulla significationis necessitate ponuntur,

hoc nomine nuncupantur” (Pmai 6,102).

“completivam esse, etiam Sallustius ostendit in Catilinario: «verum enim vero is demum mihi

vivere et frui anima videtur»; hic enim ornatus causa ‘vero’ adiuncta est, quamvis possit etiam

approbativa esse” (Pmai 16,102).

“poterat sensus etiam sine ‘equidem’ stare, si dixisset ‘ego merui nec deprecor’, sed sive metri

causa sive ornatus addidit ‘equidem’” (Pmai 16,102).


“quaeritur, ‘Hiber Hiberi’ an ‘Hiberus Hiberi’ melius dicatur. Lucanus enim utrumque protulit,

in VI: «Si tibi durus Hiber, aut si tibi terga dedisset» […]. ergo vel differentiae causa fluvii et

gentis apocopa usus est, quomodo Arar dixit pro ‘Araris’” (Pmai 6,234).

“‘liber’ quoque, quando ingenuum significat, ‘liberi’ differentiae causa declinamus, ne, si

‘libri’ dicamus, aliud significare putetur” (Pmai 6,225).

“‘gener generi’ differentiae causa, ne, si ‘generis’ dicamus, aliud significare putetur” (Pmai

6,233).

“‘far’ etiam ‘fārris’ positione habuit paenultimam longam, quod solum r literam geminavit, et

puto differentiae causa, ne verbum esse putetur secundae personae ‘for faris fatur’” (Pmai

6,222).

45

“excipiuntur duo differentiae causa: ‘frons frondis’, quando de arborum foliis loquimur - nam

‘frons frontis’ ad capitis partem pertinet -, et ‘lens lendis’ animal - nam ‘lens lentis’ legumen

est - et ‘glans glandis’” (Pmai 6,281).

“excipitur ‘arcus’, quod differentiae causa quidam tam secundae quam quartae protulerunt. de

caelesti enim [id est Iride] Cicero dicens in III de deorum natura in i finivit genetivum: «cur

autem arci species non in deorum numero reponatur?» invenitur tamen apud veteres etiam

feminini generis, secundum quod bene quartae est declinationis. Ennius in XV annali: «Arcus

aspiciunt, mortalibus quae perhibentur»” (Pmai 6,259).

“‘gradus’ quoque quartae est, ut ostendimus, et ‘sinus’ [...] // [...]. Plautus in Curculione: «hic

cum vino sinus fertur». forte igitur etiam differentiae causa hoc secundae, illud quartae

declinaverunt” (Pmai 6,262-263).

“est tamen quando nominativo quoque in ‘us’ terminante pro vocativo sive metri sive

euphoniae causa utuntur. Virgilius in VIII: «Corniger Hesperidum fluvius regnator aquarum»”

(Pmai 7,305).

“et Iuvenalis in IIII: «Antoni gladios potuit contemnere, si sic», pro ‘Antonii’. hoc autem

faciunt metri causa, numquam enim minores vult habere syllabas genetivus nominativo” (Pmai

7,296).

“Dativus eius declinationis fit a genetivo abiecta s et addita i, sed corripitur paenultima, ut

‘huic senatŭi’, ‘manŭi’. est tamen quando poetae metri causa pro eo ablativo utuntur. Virgilius

in I Aeneidos: «Parce metu, Cytherea, manent inmota tuorum / Fata tibi», pro ‘metui’” (Pmai

7,363).



communia trium generum sint, tam in e quam in i finiunt eundem casum: ‘haec ops ab ope’,

‘hoc cor a corde’, ‘hoc caput a capite’, ‘hic’ et ‘haec’ et ‘hoc inops ab inope’ vel ‘inopi’”

(Pmai 7,341).

“Quaeritur etiam illud, cur, cum apud Graecos tertia persona pronominum primitivorum et in

singulari numero habeat nominativum, ut , , , et in plurali, apud Latinos ‘sui’ et

nominativo deficit et pluralia separatim non habuit? et existimo, eam esse causam, quod

necesse erat vel cum aspiratione proferre nominativum et ‘hi’ dicere, qui pluralis erat alterius

pronominis, vel loco aspirationis s praeponere et ‘si’ dicere, quod est coniunctio” (Pmai 13,4).

“notandum tamen, quod ‘meus’, cum secundum regulam vocativum deberet facere ‘o mee’,

euphoniae causa duas e breves in i longam convertit. Terentius in adelphis: «o mi Aeschine, /

O mī germane»” (Pmai 13,11).



8,437).

“‘aliius’ quoque per duas i debuit esse genetivus dativi, qui est ‘alii’, sed vel hiatus causa vel

quia inter duas vocales i vocalis esse non poterat, dativus autem loco consonantis eam accipi

46

prohibebat, quam ipse duplicat vocalem - et credo differentiae causa, ne ‘ali’ verbum infinitum

esse putaretur -, ideo plerique recusaverunt eum frequenti usu proferre” (Pmai 7,303).

“Sunt igitur in pronominibus modi declinationum quattuor. primus, qui in tribus primitivorum

personis cernitur per obliquos casus - nam nominativus primae personae dissonus est a

genetivo, tertiae vero deficit -, ut ‘ego mei’ vel ‘mis, tu tui’ vel ‘tis’, ‘sui’ quod debuit

secundum analogiam esse ‘sui’ vel ‘sis’, quod dubitationis causa, ne verbum esse putetur,

recusaverunt proferre” (Pmai 13,2).

“sed propter supra dictam causam tacitus est tertiae huiuscemodi genetivus. Ennius in II: «Ingens

†cura mis concordibus aequiperare», ‘mis’ dixit pro ‘mei’” (Pmai 13,3).

“‘ei’ quoque cum rationabiliter monosyllabum esse deberet, cum genetivus ‘eius’ sit

disyllabus, per diaeresin // a poetis proferri invenitur differentiae causa, ne, si monosyllabum

sit, interiectio esse putetur, ut Virgilius in II: «Ei mihi, qualis erat, quantum mutatus ab illo /

Hectore»” (Pmai 7,303-304).

“unde pluralis etiam dativus et ablativus secundum analogiam in ius terminantium genetivum

singularem, quorum dativus singularis in i terminans et pluralis in is desinens pares habent

syllabas, ‘ei’, ‘eis’ vel ‘iis’, ut ‘cui’, ‘quis’, ‘huic’, in quo c per adiectionem differentiae causa

accedit, ‘his’, quamvis et ‘hibus’ pro ‘his’ antiqui protulerunt” (Pmai 13,10).

“inveniuntur tamen, sed raro, bisyllaba, et maxime ‘ei’ differentiae causa, ne interiectio esse

putetur, quod de nomine quoque tractantes memoravimus” (Pmai 13,10).

“‘a bove’ quoque ‘bovum’ debet fieri; sed hoc nomen notandum, quod u consonantem

assumunt obliqui singulares hiatus causa, abiciunt autem est quando plurales” (Pmai 7,356).

“difficile enim invenies ‘audacum’ pro ‘audacium’ vel ‘felicum’ pro ‘felicium’, ‘supplicum’

autem magis differentiae causa, ut supra dictum est, profertur, ne, si ‘supplicium’ dicas, aliud

significare videaris, quomodo ‘artificum’ pro ‘artificium’ et ‘iudicum’ pro ‘iudicium’” (Pmai

7,361).

“Virgilius in I: «Artificumque manus inter se operumque laborem». puto tamen, haec etiam ab

oratoribus differentiae causa sic proferri per syncopam, quia ‘supplicium’ et ‘artificium’ neutra

inveniuntur singularia” (Pmai 7,354).

“Inveniuntur tamen quaedam pauca feminini generis, quae ex masculinis transfigurantur non

habentibus neutra, quae et animalium sunt demonstrativa, naturaliter divisum genus habentia,

quae differentiae causa ablativo singulari ‘bus’ assumentia faciunt dativum et ablativum

pluralem, quod nulla alia habet declinatio in ‘bus’ terminans supra dictos casus, ut a longam in

eis paenultimam habeat, ut ‘his natābus’, ‘filiābus’, ‘deābus’, ‘equābus’, ‘mulābus’,

‘libertābus’, ‘asinābus’” (Pmai 7,293).

“‘ambae’ etiam et ‘duae’, quamvis nulla simili differentiae causa cogente, similem habent

dativum ‘ambabus’, ‘duabus’, quamquam genetivum ‘ambarum’ et ‘duarum’ faciunt” (Pmai

7,294).

47

“‘duo’ praeterea et ‘ambo’ genetivos quidem et accusativos secundum hanc declinationem

proferunt, ‘duorum, amborum’, ‘duos, ambos’, quamvis in neutro differentiae causa ‘duum’

soleat dici” (Pmai 7,310).

“euphoniae tamen causa concisio facta est mediae syllabae, sicut ‘bobus’ pro ‘bovibus’” (Pmai

8,372).

“excipitur etiam ‘bobus’, ut dixi, euphoniae causa pro ‘bovibus’” (Pmai 7,357).



‘tribubus’, ‘lacubus’” (Pmai 7,365).

“est autem quando differentiae causa servat u, ut ‘artus artubus’, ‘partus partubus’, ‘arcus

arcubus’” (Pmai 7,364).

“inveniuntur tamen etiam nominativum pluralem ‘hisce’ proferentes antiqui, ut Terentius in

eunucho: «hisce hoc munere arbitrantur / Suam Thaidem esse», in quo videntur euphoniae

causa s interposuisse” (Pmai 12,593).

“‘eabus’ etiam pro ‘eis’ differentiae causa in feminino Emina protulit in IIII annalium: «scriba

pontificius, qui cum eabus stuprum fecerat»; dicit enim de Vestalibus” (Pmai 7,294).

{IN ACCIDENTIBVS per figuram [tempus-modus]}

“Illud quoque sciendum, quod saepe et praesenti pro praeterito et praeterito pro praesenti

utuntur auctores necessitatis causa” (Pmai 11,565).

“Inveniuntur tamen quaedam verba, quae ex eadem positione primae personae ad diversas

proficiscuntur coniugationes vel variae causa significationis, ut ‘fundo’, quod ad fusionem

attinet, ‘fundis’, quod ad fundamentum, ‘fundas’” (Pmai 8,443).

“haec eadem tamen frequenter interponitur compositis hiatus causa prohibendi, ut ‘redigo’,

‘redarguo’, ‘prodest’” (Pmai 1,35).

“‘aufero’ - in quo b in u convertitur tam euphoniae quam differentiae causa, ne, si ‘affero’

dicas, ab ‘ad’ et ‘fero’ componi videatur” (Pmai 14,47).

“in quibusdam autem manet immutabilis, ut ‘abrogo’, ‘abrado’, et puto differentiae causa, ne,

si ‘arrogo’ et ‘arrado’ dicamus, dubium sit, ‘ab’ an ‘ad’ praepositio sit, quae mutavit suam

consonantem in r” (Pmai 2,46).

“‘asporto’ - in quo b in s commutatur, sicut et ‘aspello’, differentiae causa, ne, si ‘apporto’ et

‘appello’ dicamus, ab ‘ad’ composita existimentur” (Pmai 14,47).


consonantis, ut ‘discumbo, discutio; differo, diffido, diffundo’, in quibus s in f convertitur

euphoniae causa” (Pmai 14,56).

48

“reliquis vero sequentibus ‘ex’ praeponitur: ‘excubo, excludo, efficio, effundo, effero’ in

quibus et similibus x in f commutatur euphoniae causa -, ‘exhorreo, exhibeo, expello, exequor,

expiro’ - quae rationabilius absque s scribuntur, ut de literis docuimus -, ‘exquiro, extendo’”

(Pmai 14,48).

“si enim ‘eo’ diceretur pro ‘edo’, nulla esset, // non dico scripturae, sed nec temporis

differentia inter ‘eo is’, et ‘eo’ quod pro ‘edo’ poneretur. itaque iure mansit integra prima

persona. tertia vero nascitur a secunda addita t, quod in hoc solo et alio uno invenitur: ‘sum es

est’. et certum est, id quoque fieri differentiae causa, ne, si secundum proportionem aliorum

verborum secunda persona s in t convertente tertia proferretur ‘es et’, ut ‘doces docet’,

coniunctio, non verbum esse putaretur” (Pmai 9,456-457).

“‘edo ēs’. quod non dubito differentiae causa esse factum, ne, si ‘edis’ diceretur, dubitationem

faceret scriptura, quomodo deberemus pronuntiare e, productam an correptam” (Pmai 9,456).

“‘Edo’ quoque per syncopam [id est per concisionem] d literae facit secundam personam et per

synaeresim e et i in ‘ei’ diphthongum coacta et ‘ei’ diphthongo in e productam conversa

differentiae causa, ne, si ‘eis’ diceretur, aliud significare putaretur: ‘edo ēs’” (Pmai 9,456).

“‘Fero’ per concisionem, id est syncopen, i literae secundam et tertiam facit personam: ‘fero

fers fert’, pro ‘feris ferit’, quod puto differentiae causa fieri, ne, si ‘feris ferit’ diceremus,

putaretur ab eo esse, quod est ‘ferio feris’, cum nulla scripturae esset differentia, quamvis

temporum syllabicorum esset” (Pmai 9,454).

“et possumus in hoc quoque dicere, quod in ‘fero fers’ verbo diximus, differentiae causa hoc

esse factum, ne, si ‘volis’ diceretur, dativus et ablativus pluralis existimari posset nominis,

quod est ‘vola’, vel quod in Graecis dictionibus plerumque Latini gaudentes brevitate faciunt

concisiones” (Pmai 9,454).

“et praesentis quidem, quod et praeteritum est imperfectum, causa est corruptionis corruptio

secundae personae indicativi, ex qua oritur, futuri vero synonymia, id est anceps significatio,

quae fieret, si ‘volam volas volat volamus volatis volant’ diceremus” (Pmai 9,456).

“itaque pro ‘volam’ ‘velim’ auctoritas non irrationabiliter tradidit dicere. et ‘volim’ tamen pro

‘velim’ proferebant […]. alia vero omnia, quae a prima persona supra dictae coniugationis

solent nasci, integram servant declinationem exceptis supra dictis synonymiae causa” (Pmai

9,456).

“praeteritum perfectum eius debet secundum analogiam in ‘do’ vel in ‘deo’ desinentium et

paenultimam vel antepaenultimam naturaliter longam habentium in ‘si’ terminari, ut ‘rādo

rasi’, ‘trūdo trusi’, ‘lūdo lusi’, ‘rīdeo risi’, sed puto euphoniae causa non esse in usu ‘strisi’,

sed ‘stridi’, quod, ut superius diximus, usus quoque comprobat” (Pmai 10,521).

“‘mulgeo’ quoque ‘mulsi’ facit, quamvis differentiae causa quidam ‘mulxi’ protulerunt, quia

‘mulceo’ quoque ‘mulsi’ facit” (Pmai 9,486).

“et sic ‘eo’ in i conversis fit praeteritum perfectum, ut ‘pĕndeo pependi’, ‘tŏndeo totondi’,

‘mŏrdeo momordi’, ‘spŏndeo spopondi’, a quo etiam s in secunda demitur syllaba euphoniae

causa” (Pmai 9,481).

49

“in verbis quoque cum omnia in ‘neo’ desinentia secundae coniugationis in ‘nui’ faciant

praeteritum perfectum, ut // ‘teneo tenui’, ‘moneo monui’, differentiae causa ‘maneo mansi’

facit, ne ‘manui’ dativus ‘manus’ putetur, et ‘neo nevi’, ne, si ‘nui’ diceremus, a ‘nuo’ esse

videatur, ‘audeo ausus sum’, quia ‘hausi’ ab ‘haurio’ fit, quamvis huic aspiretur” (Pmai 8,372-

373).

“quaeritur tamen de ‘scripsi’ et ‘nupsi’, cur non per b, sed per p scribantur; et est causa

euphoniae, quod in principio syllabae b ante s vel ante t inveniri non potest, ut ‘ipse’, ‘aptus’.

nam ‘absonus’, ‘abstinens’ et similia non in principio syllabae habent coniunctas b et s, cum

praepositio separatim est syllaba // accipienda” (Pmai 9,461-462).

“‘sīdo’ praeterea ‘sidis’ facit, cuius etiam passivum ‘sidor sideris’ invenitur. Lucanus in III: //

«sidentia pessum / Corpora caesa tenent». Statius in II: «summisque insiditur astris». cuius

praeteritum in usu non est dubitationis vel alternitatis causa; debuit ‘sisi’ esse. sed utimur

praeterito ‘sedeo’ verbi, id est ‘sedi’, pro supra dicti quoque verbi praeterito” (Pmai 10,521-

522).

“‘sperno’ quoque ‘sprevi’ facit et ‘lino livi’ vel magis differentiae causa ad nomen Livi ‘levi’,

quod a ‘leo’ quoque simplici nascitur, quod in usu non est, ex quo ‘deleo delevi’” (Pmai

10,529).

“a ‘regendo’ composita, quamvis in praesenti syncopam e paenultimae patiantur, tamen in

praeterito perfecto eam euphoniae causa servant, ut ‘porgo porrexi’, ‘pergo perrexi’, ‘surgo

surrexi’” (Pmai 10,523).

“‘relego relegi’, quod differentiae causa non mutavit ‘le’ in ‘li’, quamvis etiam ‘perago’ // a

immutabilem servavit et ‘dego’ syncopam euphoniae causa protulit” (Pmai 10,524-525).

“sin autem n non habuerint, ‘cio’ in ‘si’ mutata // faciunt praeteritum, ut ‘sarcio sarsi’, ‘farcio

farsi’, ‘raucio rausi’, ‘fulcio fulsi’, quod et Probo placet, quamvis alii differentiae causa ‘fulxi’

posuerunt” (Pmai 10,538-539).

“figurate enim vel discretionis vel significantiae causa primae et secundae adiungitur. quod

autem tertiae est, ostenditur ex eo quod dicimus ‘ego feci’, ‘tu fecisti’, // ‘ipse fecit’, et quod

tertiae personae in id transferri possunt, quod maxime in interrogationibus animadverti potest”

(Pmai 12,579-580).

“sic ergo, si dicam ‘caenans fui, fuisti, fuit’ pro ‘caenavi, caenavisti, caenavit’, ‘caenans

fueram, fueras, fuerat’ pro ‘caenaveram, caenaveras, caenaverat’ potest accipi. itaque quod

deest Latinitatis linguae naturaliter, completur iuncturae ratione. multa tamen in his quoque,

quae regula exigit dici, sive euphoniae causa deficiunt sive quod in usu non sunt, sicut et in

aliis partibus orationis” (Pmai 11,565).

“‘fac’, ‘dic’, ‘duc’, ‘fer’, magis placuit per apocopam proferri differentiae causa, ne, si ‘face’,

‘dice’, ‘duce’, ‘fere’ diceremus, aliud significare putaremur, quamvis hoc non in omnibus

consimilibus vel univocis soleat fieri” (Pmai 8,373).

{IN ACCIDENTIBVS per figuram [genus]}

50





“nec vitiosam facio orationem, adiungens et feminino et neutro generi hoc verbum et

participium, quod ad mares solos videtur attinere. et contra vituperationis causa possum dicere,

ut Iuvenalis in I: «nubit amicus», et ‘nuptus vir’, et figurate ‘bonus mulieris animus nubit mihi’

et ‘nuptus est mihi’” (Pmai 11,556).

“sed illud attendamus, quod adeo natura ipsius verbi et participii communis est trium generum,

quod sive vituperationis causa sive figurate licet maribus aptum verbum vel participium

feminis quoque adiungere et contra facere, utputa ‘bona anima futuit illam feminam’ pro

‘bonae animae vir’” (Pmai 11,556).

“sunt alia, quae differentiae significationis causa mutant genera, ut ‘haec pirus hoc pirum’,

‘haec malus hoc malum’, ‘haec arbutus hoc arbutum’, ‘haec myrtus hoc myrtum’, ‘haec prunus

hoc prunum’” (Pmai 5,142).

“In ‘um’ neutra sunt omnia: ‘templum’, ‘regnum’, ‘tectum’. inveniuntur tamen apud comicos

feminarum quoque propria, quae in hanc terminationem diminutionis sive adulationis

amatoriae causa proferuntur, ut ‘Glycerium’, ‘Philotium’, ‘Dorcium’, ‘Sophronium’,

‘Abrotonum’, quae quamvis articulos habeant femininos, declinationem tamen et formam tam

apud Latinos quam apud Graecos servant neutrorum” (Pmai 5,148).

“inveniuntur tamen apud comicos multa huiuscemodi neutrorum formam habentia mulierum

nomina, quibus articulos feminini generis necessario significationis gratia praeponere solent, ut

‘ haec Dorcium’, ‘ haec Glycerium’, ‘ haec Chrysium’, // ‘

haec Abrotonum’, ‘ haec Leontium’. hoc autem solet fieri adulationis

causa sive diminutionis aetatis” (Pmai 6,215-216).


“est quando abundant syllabice, id est auctionis syllabarum causa tantummodo nulla

significationis additione, ut ‘emori’ pro ‘mori’” (Pmai 14,35).

“ quoque forte brevitatis causa ‘volo’ fecerunt diphthongo mutata, ut ‘ bos’, ut

‘ pes’” (Pmai 9,455).

“sunt igitur vocales numero quinque: a e i o u. utimur etiam y Graecorum causa nominum”

(Pmai 1,9).

“ecce enim vestigium antiquitatis in his adhuc servatur, cum duae i pro una longa ponantur tam

in supra dicti nominis quam pronominis ternis casibus: ‘hi dii his diis ab his diis’, ‘ii iis ab iis’.

nam si dicas ‘dei deis a deis’, ‘ei eis ab eis’, disyllaba sunt, sicut ostendimus. Iuvenalis in V:

«Implet et ad moechos dat eisdem ferre cinaedis». puto autem, quod in his quoque differentiae

causa servata est geminatio i, ne, si ‘di’ et ‘dis’ et ‘i’ et ‘is’ dicamus, dubitatio fiat

significationis” (Pmai 7,298).

51

“hoc tamen etiam per alias quasdam consonantes hiatus vel euphoniae causa solet fieri, ut

‘prodest’, ‘comburo’, // ‘sicubi’, ‘nuncubi’, quod Graeci quoque solent facere: ‘ ’,

‘ ’” (Pmai 1,17-18).

“sequente g vel c, pro ea g scribunt Graeci et quidam tamen vetustissimi auctores Romanorum

euphoniae causa bene hoc facientes, ut ‘Agchises’, ‘agceps’, ‘aggulus’, ‘aggens’” (Pmai 1,30).

“mutatur enim m in n ante d euphoniae causa, ut ‘eundem, eandem’, quod in aliis quoque

compositis fieri solet propter eandem consonantem, ut ‘quendam, quandam; quorundam,

quarundam’, quae tamen possunt et per adiectionem habere extremam syllabam” (Pmai

12,589).

“et Romani quoque illos secuti non dicunt ‘huius Charybdidis’ sed ‘huius Charybdis’. eiusdem

vitii causa non dicimus ab eo, quod est ‘mane’, ‘manunine’, sed ‘matutine’, ‘vitis vinetum’,

non ‘vitetum’, quod tamen etiam a vinea videtur esse derivatum” (Pmai 4,137).

“tum duabus, quando a duabus consonantibus incipit, ut ‘Gn.’ ‘Gneus’, ‘Sp.’ ‘Spurius’; tum

tribus, quando a consonante incipit prima syllaba et in consonantem desinit, si tamen alia

quoque praenomina ab eisdem incipiunt consonantibus. idque fit differentiae causa, ut ‘Sex.’

‘Sextus’, ‘Ser.’ // ‘Sergius’, ‘Tul.’ ‘Tullius’, ne, si primam solam consonantem scribamus, ‘T.’

‘Titum’ et ‘S.’ ‘Sestium’ significare putetur” (Pmai 2,57-58).

“nos quoque hiatus causa interponimus v loco , ut ‘Davus’, ‘Argivus’, ‘pavo’, ‘ovum’, ‘ovis’,

‘bovis’” (Pmai 1,17).

“Hiatus quoque causa solebant illi interponere , quod ostendunt et poetae Aeolide usi -

: « » -” (Pmai 1,17).



inducti” (Pmai 1,11).

“nam y et z Graecorum causa, ut supra dictum est, ascivimus nominum, h autem aspirationis

est nota et nihil aliud habet literae nisi figuram et quod in versu scribitur inter alias literas”

(Pmai 1,12).


“tamen enclitici vim servat: ‘pleráque’, ‘ubíque’, ‘utráque’, exceptis differentiae causa

‘ítaque’, ‘útique’” (Pmai 5,181).

“In o primitiva quidem, ut ‘quando’ temporale et ex eo composita, ‘síquando, néquando,

alíquando’ (quae antepaenultimam habent acutam, ne duae partes, ut supra dictum est, esse

putentur divisae vel differentiae causa)” (Pmai 15,72).

“nam ‘alíquando’ differentiae causa ab ‘aliquánto’, quod consimilem sonum habere videntur,

acuit antepaenultimam” (Pmai 15,67).

“similiter accentus ‘poné’, ‘ergô’ differentiae causa in fine ponitur” (Pmai 8,372).

52

“est etiam ‘Laenâs’, quod differentiae causa in fine circumflectitur. Iuvenalis in I: «Quod

captator emat Laenâs, Aurelia vendat»” (Pmai 5,155).

“inveniuntur tamen etiam propria differentiae causa in fine circumflexa, ut ‘Lenâs Lenatis’,

‘Menâs Menatis’, ne accusativi plurales menae [genus est piscis] et lenae [femininum est

lenonis] esse putentur” (Pmai 4,130).


A) {Gr. [1. aitiatikós; 2. aitiologikós; 3. aiti´ôdês]}.

B) ThLL (s.v.: caus(s)alis); DicTGG (s.vv. [Gr. 1-3]: 7-8 ); IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v.).

C.1) {[1.- III/1.0: PARTES ORATIONIS (coniunctio); /1.1: PARTES ORATIONIS (per

figuram)]}.

C.2) {[≈ ]; [>< ablatiuus, abnegatiuus, adiuctiuus, aduersatiuus, affirmatiuus, approbatiuus,

collectiuus, communis, completiuus, conexiuus, confirmatiuus, coniunctiuus, continuatiuus,

copulatiuus, disertiuus, disiunctiuus, distributiuus, dubitatiuus, effectiuus, electiuus, expletiuus,

finitiuus, illatiuus, interrogatiuus, medius, optatiuus, perfectiuus, postpositiuus, praesumptiuus,

principalis, rationalis, repletiuus, subcontinuatiuus, subdisiunctiuus, subiunctiuus,

subsequens]}.

D) Jahn (1847: 23sqq.); Job (1893: 29, 133, 135, 137-140, 157, 158, 163); Charpin (1965:

398sqq.); Sancho Royo (1984: 101sqq.); Gutiérrez ([1987] 1989: I,passim; 1990: 108-112);

Baratin (1989: 62-113, 416-422; 1995); Colombat (2001: 308); Da Silva (2008: 113, 115);

Barnes (2009: 369-383); Garcea (2009: 138); Groupe Ars (2013: 18, 31, 32-33, 231,n. 14).

E:)

(0) In genere:

(1.0) PARTES ORATIONIS (in genere):

“‘Ad’ […] est etiam causalis, ut ‘ad quid hoc fecisti?’, hoc est ‘cuius causa’, et similitudinis, ut

‘accommodatus, adaequatus, assimilis, ad unguem’” (Pmai 14,37).

“Species sunt: copulativa, continuativa, subcontinuativa, adiunctiva, causalis, effectiva,

approbativa, disiunctiva, subdisiunctiva, disertiva, ablativa, praesumptiva, adversativa,

abnegativa, collectiva vel rationalis, dubitativa, completiva” (Pmai 16,93).

“Causales igitur, quas alii in una specie posuerunt, Apollonius, pater Herodiani, in quinque

species dividit, quas supra ostendimus, id est continuativas, subcontinuativas, causales,

adiunctivas, effectivas” (Pmai 16,95).



53

“sunt etiam causales quasi proprio nomine: ‘quoniam prodest tibi, lege’, et «quianam tanti

cinxerunt aethera nimbi», Virgilius in V, et ‘quamobrem discede’” (Pmai 16,95).

“et hoc interest inter adiunctivas et proprie causales, quod hae cum affirmatione, illae cum

dubitatione proferuntur” (Pmai 16,95).

(1.1) PARTES ORATIONIS (per figuram):

“inveniuntur tamen nomina vel pronomina vel etiam praepositiones vel adverbia, quae loco

causalium accipiuntur coniunctionum: pronomina, ut ‘ideo, eo’; nomina. ‘qua causa, qua

gratia, quapropter, quamobrem’ et // ‘quas ob res’” (Pmai 16,95-96).

“Est quando praepositio loco coniunctionis, ut dictum est, accipitur tam apud Graecos quam

apud nos, ut ‘propter te’, hoc est ‘tui causa’; tunc enim loco causalis coniunctionis accipitur,

quando Graecam significat. Virgilius in IIII Aeneidos: «Te propter Libycae gentes

Nomadumque tyranni / Odere»” (Pmai 14,31).

“‘circa’ quoque Graecam significat, quando pro ‘iuxta’ accipitur, ut ‘circa forum, circa

templum, circa viginti annos’, et numquam praepositiva componitur, postposita tamen

invenitur apud Virgilium post ablativum ‘quo’, loco coniunctionis prolata causalis, ut in I

Aeneidos: «Quocirca capere ante dolis et cingere flamma / Reginam meditor»” (Pmai 14,41).

“‘ex’ vero et pro causali coniunctione potest accipi, ut ‘ex insidiis illius hoc patior’, id est

‘insidiarum illius causa’” (Pmai 14,35).

“similiter ‘ob’ loco causalis poni solet coniunctionis - Virgilius in XI: «Cuius ob auspicium

infaustum moresque sinistros» -” (Pmai 14,32).

“‘Ob’ tam in appositione quam in compositione invenitur, sed quando per appositionem

ponitur, vim obtinet Graecae praepositionis, quae pro causali coniunctione accipitur, ut

Virgilius in XI: «Cuius ob auspicium infaustum moresque sinistros», vel loco ‘pro’ vel

Graecae, cum accommodativa sunt, intellegitur” (Pmai 14,37).

“Loco etiam coniunctionis accipi solet causalis, ut ‘per desidiam malitiae nascuntur’, id est

‘causa desidiae’. similiter ‘propter’” (Pmai 14,28).

“nec non cum aliis partibus coniuncta simul cum illis loco coniunctionis causalis accipitur, ut

‘quamobrem’ pro ‘quapropter’” (Pmai 14,32).

“infinitum, ‘quàndò veniam, faciam’. // accentu tamen discernitur, quomodo et nomina

interrogativa et relativa. invenitur tamen etiam pro ‘aliquando’ et pro causali coniunctione.

Virgilius in X: «Aspera quis natura loci dimittere quando / Suasit equos», ‘quando’ dixit pro

‘aliquando’” (Pmai 15,82-83).

“‘quando’ autem etiam et pro coniunctione causali invenitur” (Pmai 15,88).

“sed et ‘ni’ et ‘ne’, quando pro ‘neque’ accipitur, inter coniunctiones plerique posuerunt

causales, quamvis significatio abnegativa adverbiis ea magis applicat; quod autem etiam ‘ne’

pro ‘neque’ ponitur, usus approbat” (Pmai 15,61).

54

“‘ne’ quoque, quando significat, coniunctio est causalis, ut Virgilius in II Aeneidos:

«Ne recipi portis aut duci in moenia possit / Neu populum antiqua sub religione tueri” (Pmai

16,96).

“Similitudinis, ut ‘ceu, quasi, velut, veluti, sic, sicuti, ut, uti’. haec etiam coniunctionum vim

habent causalium, quando vel significant Graecas coniunctiones. Virgilius in XI:

«capias ut digna Camillae / Praemia»” (Pmai 15,87).

“‘ut’ autem et ‘si’ sunt etiam coniunctiones causales. sed ‘ut’ vero etiam similitudinis

adverbium; potest etiam pro temporali accipi: «Vt vidi, ut perii»” (Pmai 15,86).

“inveniuntur et causales pro approbativis, ut Virgilius in II Aeneidos: «Di, si qua est caelo

pietas, quae talia curat»” (Pmai 16,97).

“‘enim’ quoque, cum sit causalis, ‘ ’ significat, ut ‘cole pudicitiam, haec enim

fundamentum est omnium animi virtutum’. invenitur tamen etiam completiva, quando

significat Graecam coniunctionem, ut: «Progeniem sed enim Troiano a sanguine duci /

Audierat», Virgilius in I. invenitur eadem etiam pro affirmativa” (Pmai 16,103).

“‘nam’ est quando , est quando Graecam coniunctionem completivam vel affirmativam

significat […]; idem in I Aeneidos: «Aeole, namque tibi divum pater atque hominum rex»; hic

causalis est coniunctio” (Pmai 16,104).

“‘ergo’ causalis et rationalis coniunctio; in multis quoque aliis hoc invenies” (Pmai 14,47).

“Continuativae sunt, quae continuationem et consequentiam rerum significant, ut ‘si’, cum

Graecum significat; quando enim , causalis est. similiter ‘sive, sin, seu’ tam continuativae

sunt quam causales” (Pmai 16,94).

“quidam tamen et has et continuativas // inter species causalium posuerunt, quomodo et

adiunctivas et effectivas, nec irrationabiliter” (Pmai 16,94-95).

“adiunctivae sunt, quae verbis subiunctivis adiunguntur, ut ‘si, cum, ut, dum, quatenus’,

quando Graecam coniunctionem significat, similiter ‘cum’, quando Graeca

intellegitur, ut ‘si venias, faciam’ et ‘ut prosit tibi, facio’ [...]. inveniuntur tamen ex his

quaedam et causales, ut ‘exerceo te, ut sis sanus’” (Pmai 16,95).


A) {Gr. [1. aitiatikê ptôsis; 2. aitiatikós; 3. aitiologikós]}.

B) ThLL (s.v.: caus(s)sativus); DicTGG (s.v. [Gr. 1-3]: 6, 7, 8) ; IndG (s.v. [etc.]); LexLGT

(s.v.).

C.1) {[0.- 0.1: In genere]; [1.- IV/1.1: ACCIDENTIA (declinatio)]}.

C.2) {[≈ accusatiuus]}.

55

D) Job (1893: 68, 158); Miniconi (1951: 70); Basset (2007: 67); Barnes (2009: 381); Lallot

(2012: 127, 131, 136-138, 145, 162).

E:)

(0.1) In genere:



“nisi enim sit prima, quae proferat sermonem, aliae esse non possunt; et quod ista sine illis

potest inveniri, cum secum aliquis loquitur, illae autem sine ista non inveniuntur; et quod causa

naturaliter ante causativa [quam Graeci vocant] esse solet” (Pmai 8,423).

“causa autem fit secundae et tertiae personae prima persona; iure igitur illis praeponitur, quae

sunt causativae” (Pmai 8,423).


“quarto loco est accusativus sive causativus: ‘accuso hominem’ et ‘in causa // hominem

facio’” (Pmai 5,185-186).

CERTVS-A-VM > CERTIOR-IVS > CERTISSIMVS-A-VM

A) {Gr. [<s.c.>]}.

B) ThLL (s.v.: certus); DicTGG (s.v. [Gr.] ---) ; IndG (s.vv. [etc.]); LexLGT (s.v.: certus).


C.2) {[<s.c.>]}.

D)

E:)

(0.0) In genere:

“cum igitur eos omnia fere vitia, quaecumque antiquorum Graecorum commentariis sunt

relicta artis grammaticae, expurgasse comperio certisque rationis legibus emendasse,

nostrorum autem neminem post illos imitatorem eorum extitisse, quippe in neglegentiam

cadentibus // studiis literarum propter inopiam scriptorum, quamvis audacter, sed non

impudenter, ut puto, conatus sum pro viribus rem arduam quidem” (Pmai 1,1-2).

“quid enim Herodiani artibus certius, quid Apollonii scrupulosis quaestionibus enucleatius

possit inveniri?” (Pmai 1,1).

“Activa igitur et passiva et communia certam et praefinitam habent significationem, neutra

vero et deponentia variam” (Pmai 8,374).

56

“itaque natura numerorum quoque certorum invenit nomina, quibus // adiunctis nihil ultra

citraque intellegere liceat, ut ‘homines duo’, ‘centum’ vel ‘mille’” (Pmai 5,172-173).

“‘unus unius uni, solus solius soli, totus totius toti, ullus ullius ulli, nullus nullius nulli, alius

alīus alii’, […] ‘alter alterĭus alteri’. ‘uter’ vero ‘utrius’ [...]. cum enim omnia haec ad certum

numerum vel quantitatem referuntur, quomodo possint esse pronomina, quae et omnia qualitate

vel quantitate carent et loco propriorum, quae sunt individua, hoc est nihil commune vel

generale habentia, accipi solent?” (Pmai 13,20).

“‘Quis’ quoque quamvis substantiam sine aliqua certa qualitate demonstret, hoc tamen interest

inter substantiam illam, quam pronomina significant, quod illa pro speciali et propria unius

cuiusque accipiuntur substantia, quae demonstratione praesentium vel relatione absentium

personarum intellegitur, hoc autem generalem et infinitam substantiam, quae pertinet ad

universarum rerum genera et species et partes, demonstrat” (Pmai 13,20).

“unde respondentes ad huiuscemodi interrogationem vel proprio utimur vel appellativo: ‘quis

fecit? Virgilius vel poeta’; et quod substantiam significat sine aliqua certa qualitate, quod est

suum pronominis” (Pmai 13,19).

“Nec solum praepositiones, sed etiam adverbia sunt ea pro varia significatione accipienda.

oportet autem scire, quod Graeci proprium dicunt esse praepositionis, ut nihil certum per se

positae sine aliis partibus orationis significare possint” (Pmai 14,30).

Inveniuntur igitur apud Latinos in praepositionibus tria contraria observationi Graecorum, quod

certae sunt significationis quaedam praepositiones, ut ‘apud, erga, circa, inter’, et quod

quaedam numquam componuntur, ut eae ipsae, quaedam numquam separantur, ut ‘con, re, di,

dis’” (Pmai 14,29).

“et quod adverbia etiam per se habent aliquam certam significationem, praepositiones vero

non, ut si dicam ‘de’ vel in’, nescio per se quid significant, nisi coniungantur cum aliqua

dictione” (Pmai 15,84).

“et attende, quod ea, quae sunt adverbia apud Graecos, certam aliquam possident

significationem, cum praepositiones soleant eam variare” (Pmai 14,51).

“ex his pleraeque apud Graecos inter adverbia ponuntur, ut saepe docuimus, quod certam

habent significationem etiam per se positae, quod in praepositionibus abnegant esse per se

positis, et quod licet tam poetis quam oratoribus sine reprehensione et praeponere et postponere

ea casibus, cum praepositiones, de quibus nulla dubitatio est, nisi poetica auctoritas postponere

non solet, et quod eorum pleraque componi non possunt, cum praepositiones omnes apud illos

talem naturam habeant, ut et componi et separari // possint” (Pmai 14,36-37).

“huiuscemodi enim omnia Graeci adverbia dicunt esse, quia et certam aliquam habent

significationem etiam per se posita, quod praepositiones // habere nolunt per se prolatae,

adverbia vero habent. et pleraque eorum componi non possunt, omnes autem praepositiones

apud illos et componi et apponi solent. praeterea haec, quae certissimam locorum habent

significationem etiam per se posita, possunt apud Latinos quoque sine casualibus proferri, quod

rarissime patitur praepositio” (Pmai 14,28-29).

57

“Quae vero certae alicuius sunt significationis, quamvis secundum Graecorum rationem

pleraeque inter adverbia poni debent, id est ‘supra, infra, extra, pone’ et huiuscemodi alia”

(Pmai 14,30).

“Et primitiva quidem uniformia sunt nec regulam aliquam a similitudine vel collatione aliorum

possunt accipere, ut ‘cras, cur, heus, sic, nempe’; derivativa vero, quae sub aliqua certa

proferuntur forma, inter sese adhibita collatione rationem plerumque regulae possunt accipere

pro similitudine terminationum” (Pmai 15,65).

{IN ACCIDENTIBVS}

“illa vero, quae distinguunt genera, certam habent et aequalem per utrumque numerum

declinationis et casuum regulam, ut ‘ille’, ‘iste’, ‘ipse’ et reliqua novem” (Pmai 12,578).

“‘Alius’ quoque caret vocativo, cum abnegationem habet tam primae quam secundae. dicimus

enim ‘neque ego neque tu, sed alius’; igitur quod caret demonstratione praesenti, vocativum

habere non potest; ergo nec pronomen hoc esse certum est, non solum enim non finit personas,

sed etiam abnegationem habet finitarum” (Pmai 13,22).

“nihil enim certius, ut dictum est, ad notitiam nostram potest venire, quam gesta per diversum

temporis spatium praeteriti” (Pmai 8,405).

“de verbi quoque praeterito perfecto, cum de eius temporibus disseram, explanabo, in quibus

vos dubitare dicitis: nec mirum, cum etiam ipsi probatissimi artium scriptores non omnino

certis haec regulis disseruisse noscuntur” (Pmai 6,194).

“itaque iure mansit integra prima persona. tertia vero nascitur a secunda addita t, quod in hoc

solo et alio uno invenitur: ‘sum es est’. et certum est, id quoque fieri differentiae causa, ne, si

secundum proportionem aliorum verborum secunda persona s in t convertente tertia proferretur

‘es et’, ut ‘doces docet’, coniunctio, non verbum esse putaretur” (Pmai 9,457).

“nec mirum sic infinite in hoc modo intellegi praeteritum, quod quantum ad veram

intellectionem nullum certum nec inceptum nec finem habuit” (Pmai 8,408).

“subiunctivus vero, quem quidam dubitativum appellaverunt, manifestam habet indicativi

cognitionem. ipsa enim dubitatio ante se esse indicativum confitetur; nam si tollas

dubitationem, non opus est subiunctivo in re certa, sed indicativo” (Pmai 8,422).

“unde non // irrationabiliter tertias verborum personas infinitas Apollonius dicit, cum nulla in

eis certa finiatur persona et profundae multitudinis sint capaces, quomodo et pluralis numerus

nominum, nisi adiungas eis vel nomen vel pronomen, cum prima et secunda persona eis non

egeat” (Pmai 12,577-578).

“Sunt autem eorum alia demonstrativa, alia relativa, alia et demonstrativa et relativa, unde

notabiles et certae fiunt personae” (Pmai 12,578).

“Proprium est pronominis pro aliquo nomine proprio poni et certas significare personas”

(Pmai 2,55).

58

“ergo ‘quis’ et ‘qui’ et ‘qualis’ et ‘talis’ et ‘quantus’ et ‘tantus’ et similia, quae sunt ‘infinita’

sive ‘interrogativa’ vel ‘relativa’ vel ‘redditiva’, magis nomina sunt appellanda quam

pronomina: neque enim loco propriorum nominum ponuntur neque certas significant personas,

sed etiam substantiam, quamvis infinitam, et qualitatem, quamvis generalem, quod est suum

nominis, habent” (Pmai 2,55).

“ex eo quoque compositum semper masculinum est, ‘hic meridiēs’, certum enim significat

tempus diei” (Pmai 5,159).

“Et singularis quidem numerus finitus est, pluralis vero infinitus. cum enim dico ‘homo’,

certum est de uno dicere, cum vero ‘homines’, incertum est, de quot, nam a duobus usque ad

innumerabiles extenditur significatio” (Pmai 5,172).

{IN ELEMENTIS ETC.}

“docens lingua Chaldaeorum singularum nomina literarum ad earum formas esse facta et ex

hoc certum fieri, eos esse primos auctores literarum” (Pmai 1,8).

“Tenor acutus vel gravis vel circumflexus. in dictione tenor certus, absque ea incertus, non

potest tamen sine eo esse” (Pmai 2,51).


“quidam enim dubitaverunt, an verba sint haec, et inter adverbia magis ponenda censuerunt,

quod nec numeros nec personas nec affectus animi certos habent et egent semper aliis verbis,

sicut adverbia” (Pmai 8,422).

“nam ‘frugi’ et ‘nihili’ et ‘mancipi’ et ‘huiuscemodi’ et similia non deficiunt aliquo casu certo,

sed pro omni casu eadem terminatione funguntur” (Pmai 11,564).

“adverbia [...] sunt enim quaedam personas tantum significantia, ut ‘meatim facis’ et ‘facitis’,

quaedam casus videntur certos nominum habere, carent autem personis, ut ‘domi, domo,

domum’, quaedam numeros, ut ‘semel, bis’” (Pmai 12,594).

“‘diēs’ […], quod plerumque in feminino genere invenimus numeri singularis. ideo autem

diximus ‘plerumque’, quod invenitur in usu et pro certo tempore femininum et pro incerto

masculinum e contrario” (Pmai 5,158).

“Optime tamen de accentibus earum docuit Donatus, quod non sunt certi, quippe, cum et

abscondita voce, id est non plane expressa, proferantur et pro affectus commoti qualitate,

confunduntur in eis accentus” (Pmai 15,91).

CIRCVMEO-IRE

A) {Gr. [<s.c.>]}.

B) ThLL (s.v.: circu(m)eo); DicTGG (s.v. [Gr.] --- ); IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v. ---).

C.1) {[0.- 0.0: In genere]}.

59

C.2) {[<s.c.>]}.

D)

E:)

(0.0) In genere:

“non egent autem nomina pronominibus, quamvis omnes circumeant personas, si cum

vocativis aut substantivis verbis coniungantur, ut ‘Virgilius nominor’ vel ‘sum’, ‘Virgilius

nominaris’ vel ‘es’, ‘Virgilius nominatur’ vel ‘est’” (Pmai 5,187).

CIRCVMFLECTO-ERE > CIRCVMFLEXVS-A-VM

A) {Gr. [1. perispáô]}.

B) ThLL (s.v.: circumflecto); DicTGG (s.v. [Gr. 1]: 312 ); IndG (s.vv. [etc.]); LexLGT (s.vv.).

C.1) {[1.- VI/1.1: PROSODIA (accentus); /1.2: PROSODIA (per figuram)]}.

C.2) {[≈ circumduco, flecto, inflecto]; [≠ acuo, grauo]}.

D) <vide ACCENTVS>.

E:)

(0) In genere:

(1.1) PROSODIA (accentus):

“Tenor acutus vel gravis vel circumflexus. in dictione tenor certus, absque ea incertus, non

potest tamen sine eo esse” (Pmai 2,51).

“haec autem ae diphthongum habent paenultimam, quae a femininis in e longam apud Graecos

desinentibus vel quae a verbis Graecis derivantur circumflexis, ut ‘Cretē Cretaeus’, ‘

Hylaeus’, ‘Dionē Dionaeus’, ‘ Ptolemaeus’, ‘ // Timaeus’” (Pmai 2,70-71).

“In ‘as’ denominativa invenio ‘as’ extrema circumflexa ‘aliâs’” (Pmai 15,77).

“longa vero eadem sex modis sonat: cum habet aspirationem et acuitur vel gravatur vel

circumflectitur et rursus cum sine aspiratione acuitur vel gravatur vel circumflectitur, ut

‘hámis hàmorum hâmus’, ‘árae àrarum âra’. similiter aliae vocales possunt proferri” (Pmai

1,7).

“nam in ‘ara’ deorum ‘a’ paenultima producitur et circumflectitur in nominativo nec habet

aspirationem, cum autem significat stabulum porcorum, eadem syllaba paenultima corripitur et

acuitur et habet aspirationem” (Pmai 2,53).

60

Coniugatio est consequens verborum declinatio, cuius regula apud Graecos quidem tam

consonantibus quam vocalibus comprehenditur. consonantibus quidem in his verbis, quae

appellant, hoc est ante finem habentia accentum, vocalibus vero in circumflexis,

apud nos vero in solis vocalibus secundae personae ad imitationem circumflexorum” (Pmai

8,442).

(1.2) PROSODIA (per figuram):

“plerumque tamen separata ‘ ’ significat, ‘pro Milone, pro Clodio’; nec non etiam

interiectionis loco ponitur et circumflectitur, ut Sallustius in Catilinario: prô deum atque

hominum fidem” (Pmai 14,49).

“hoc autem in multis solet fieri dictionibus, ut praeter regulam habeant declinationes vel

accentus differentiae causa, ut ‘coniunx coniugis’ pro ‘coniungis’, ne verbum putetur esse, et

‘nostrâs’ ultima circumflexa quando est nominativus singularis ad differentiam pluralis

accusativi” (Pmai 9,454).

“sciendum autem, quod ‘qui’, quando pro interrogativo vel infinito, id est pro ‘quis’ ponitur,

circumflectitur, quando autem pro relativo, acuitur per se, in lectione vero gravatur” (Pmai

13,9).

“et derivativa pronominum ‘illîc, istîc, hûc, illûc, istûc, hīnc, illīnc, istīnc, hâc, istâc, illâc’. et

omnia vel natura vel positione producunt extremam syllabam excepto ‘donĕc’ et in fine

circumflectuntur, si vocalem longam habuerint natura” (Pmai 15,74).


“Quartus modus est, qui sequitur per omnes casus tertiae declinationis nomina, ‘nostrâs

nostrâtis’, quod ideo in extrema circumflectitur syllaba, quod per syncopam profertur;

vetustissimi enim similem genetivo nominativum quoque proferebant” (Pmai 13,11).

“Sunt alia in ‘as’ denominativa, quae plerumque similia sunt accusativo plurali primitivorum

suorum et sunt communia, ut ‘primâs’, ‘optimâs’, ‘Ravennâs’, ‘Capenâs’, ‘Arpinâs’,

‘Crotoniâs’, ‘Pontiâs’, ‘Larinâs’, // quae ideo in fine habent circumflexum accentum, quia per

syncopam proferuntur” (Pmai 4,128-129).

“In ‘as’ Latina, si sint patriae, communis sunt generis, ‘hic’ et ‘haec Arpinâs’, ‘Sufenâs’,

‘Capenâs’, quorum ideo extrema syllaba circumflectitur, quia per syncopen ‘ti’ syllabae, sicut

saepe diximus, prolata sunt” (Pmai 5,155).

“In ‘âs’ quoque circumflexa, quae apud veteres etiam in ‘tis’ proferri docuimus, tam in e quam

in i finiunt ablativum. Cicero pro Vareno: «G. Ancharius Rufus fuit e municipio Fulginate»”

(Pmai 7,348).

“inveniuntur tamen etiam propria differentiae causa in fine circumflexa, ut ‘Lenâs Lenatis’,

‘Menâs Menatis’, ne accusativi plurales menae [genus est piscis] et lenae [femininum est

lenonis] esse putentur” (Pmai 4,130).

“est etiam ‘Laenâs’, quod differentiae causa in fine circumflectitur. Iuvenalis in I: «Quod

captator emat Laenâs, Aurelia vendat»” (Pmai 5,155).

61




esse putaretur -, ideo plerique recusaverunt eum frequenti usu proferre. vetustissimi tamen

similem genetivum nominativo posuisse inveniuntur, sed accentu differt, quippe

circumflectitur in genetivo paenultima” (Pmai 7,303).

“‘alius’ quoque tam ‘huius alîus’ paenultima circumflexa quam ‘alii’ genetivus invenitur apud

veteres” (Pmai 6,266).

“non est igitur dubium, quod - cum in omnibus, quae paenultimam habent circumflexam, si

patiantur syncopam, servamus eundem // accentum in ultima, ut ‘prodûce prodûc’, ‘audîvit

audît’, ‘cupîvit cupît’, ‘fumavît fumât’, ‘illîce illîc’, ‘istîce istîc’, idque omnibus placet artium

scriptoribus, qui de accentu scripserunt - debeant haec quoque idem servare, cum ‘ti’ subtracta

paenultima vocalis, quae circumflectebatur in dictione perfecta, (id est a) invenitur ultima in

concisione habens eundem accentum” (Pmai 4,129-130).

CODEX-ICIS

A) {Gr. [<s.c.>]}.

B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr.] ---); IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v. ---).

C.1) {[1.- I/1.1: ARTES (per figuram)]}.

C.2) {[<s.c.>]}.

D) Timpanaro (20032).

E:)

(0) In genere:

(1.1) ARTES (per figuram):

“sic enim veteres codices habent, quos imperitia quorundam corrupit mutantium scripturam”

(Pmai 7,345).

“similiter Sallustius in Iugurthino: «et omnem aetatem Arpini altus»; in quibusdam autem

codicibus etiam ‘alitus’ // invenitur” (Pmai 10,527-528).

“sed etiam ‘Lyrcīus’, quod in quibusdam ‘Lyrceus’ reperitur codicibus scriptum, Statius in

IIII: «Aret Lerna nocens, aret Lyrcīus et ingens / Inachus»” (Pmai 2,72).


“Cicero de signis: «immo vero alia compluria»; in quibusdam tamen codicibus invenitur

‘complura’” (Pmai 7,350).

62

“similiter ‘inundo’ modo absolutam, modo activam habere significationem invenitur, ut

Virgilius in XI: «dum distinet hostes / Agger murorum nec inundant sanguine fossas».

invenitur tamen in quibusdam codicibus: «dum distinet hostes / Agger murorum nec inundant

sanguine fossae»” (Pmai 8,394).

“nam apud Horatium duplicem invenio scripturam et ‘fastos’ et ‘fastus’ in III carminum: «Per

memores genus omne fastos» et ‘fastus’ in aliis codicibus” (Pmai 6,256).

“idem praeteritum in II georgicon: «Mollibus in pratis unctos saliere per utres». in quibusdam

tamen invenitur codicibus etiam ‘saluere’ scriptum” (Pmai 10,540).

“Cicero in divinatione: «ipse profecto metuere incipies, ne innocenti periculum facesseris»;

invenitur tamen in quibusdam codicibus ‘facessieris’” (Pmai 10,535).


“‘hicce, huiusce, haecce, hocce’, unde ‘hoc’ quasi duabus consonantibus sequentibus solent

poetae producere, ut: «Hōc erat, alma parens, quod me per tela, per hostes / Eripis?» et sic in

antiquissimis codicibus invenitur bis c scriptum, quomodo est apud Terentium in Andria:

«Hoccine est credibile aut memorabile?»” (Pmai 12,592).

COEO-IRE

A) {Gr. [1. sýneimi; 2. synaleíphô; 3. anaplêróô]}.


C.1) {[0.- 0.1: In genere]}.

C.2) {[≈ cohaereo, conuenio]}.

D) Schreiner (1954: 110-111); Groupe Ars (2010: 63,n. 1).

E:)

(0.1) In genere:

“collectis etiam omnibus fere, quaecumque necessaria nostrorum quoque inveniuntur artium

commentariis grammaticorum, quod gratum fore credidi temperamentum, si ex utriusque

linguae moderatoribus elegantiora in unum coeant corpus meo labore faciente” (Pmai 1,2).

“scire autem debemus, quod has quattuor species vocum perficiunt quattuor superiores

differentiae generaliter voci accidentes, binae per singulas invicem coeuntes” (Pmai 1,6).

“literas autem etiam elementorum vocabulo nuncupaverunt ad similitudinem mundi

elementorum: sicut enim illa coeuntia omne perficiunt corpus, sic etiam haec coniuncta

literalem vocem quasi corpus aliquod componunt vel magis vere corpus” (Pmai 1,6).

63

COGNATIO-ONIS >> COGNATVS-A-VM

A) {Gr. [1. syngéneia]}.



C.2) {[≈ affinitas, relatio]}.

D) Biville (2009: 283-294).

E:)

(0.1) In genere:

“nomen est proprie uniuscuiusque suum, ut ‘Paulus’ [proprium]; cognomen, cognationis

commune, ut ‘Scipio’” (Pmai 2,58).

“sed tamen // quamvis penitus mutent in quibusdam anomalis verbis supra dicta tempora

omnes syllabas, significatio tamen integra manet eorum et cognatio temporum, ut ‘sum eram

ero’; nec mirum, cum in aliis quoque partibus orationis hoc inveniatur, ut cognata significatio

in diversis inveniatur vocibus, ut puta in nominibus ‘pater’ masculinum est, eius femininum

‘mater’” (Pmai 8,417-418).

“Est autem supra dictorum temporum quaedam cognatio inter se: sed antequam de ea dicamus

latius, supra dicta repetamus” (Pmai 8,405).

“Quoniam igitur de singulorum tempore modorum, quae memoriae occurrerunt, disseruimus, de

cognatione temporum deinde tractemus” (Pmai 8,414).

“sed quia ad praesens quoque ei est cognatio, fit etiam a praesenti futurum, ut ‘amans

amandus’, ‘docens docendus’, ‘loquens loquendus’, ‘audiens audiendus’” (Pmai 8,417).

“Est quaedam cognatio praesentis quidem temporis cum praeterito imperfecto et futuro,

praeteriti vero perfecti cum plusquamperfecto” (Pmai 8,414).

“Confirmat autem supra dictam rationem cognationis temporum etiam inaequalium, id est

anomalorum, declinatio, in qua ex praesenti fit praeteritum imperfectum et futurum in omni

modo absque subiunctivo, ut ‘fero ferebam feram ferrem’, ex praeterito vero perfecto

plusquamperfectum” (Pmai 8,417).

“nam praeteritum imperfectum rationabiliter idem est etiam praesens; dico enim ‘utinam

legerem nunc’ et ‘utinam legerem heri’: nimia est enim cognatio eorum temporum, et maxime

in hoc modo, quippe cum utrumque imperfectum intellegitur” (Pmai 8,408).

“nam futuro quoque tempori cognatio est cum praeterito perfecto quantum ad // infinitatem

temporis, hoc est ad ” (Pmai 8,416-417).

64

“quamvis enim subtracta aspiratione dicam ‘retor’, ‘Pyrrus’, intellectus integer manet, non

aliter quam si antecedens vocalibus auferatur, unde ostenditur ex hoc quoque aliqua esse

cognatio r literae cum vocalibus” (Pmai 1,19).


“ea, quae a participiis derivantur in ‘us’ desinentia, si sint fixa, quartae sunt: ‘portatus portus’,

‘artatus artus’, ‘arcuatus arcus’, ‘laqueatus lacus’, ‘acutus acus’, ‘sinuatus sinus’. a cursu

quoque vel ‘curro currus’, a gressu vel ‘gradior gradus’. adeo autem cognatio est currus ad

cursum, quod diminutivum pro cursu accipitur” (Pmai 6,263).

“Nec non habent quandam cognationem cum adverbiis localibus plerumque praepositiones, ut

‘in: ad locum’ et ‘in loco’, ‘a’ et ‘ab’ et ‘e’ et ‘ex’: ‘de loco’. (sciendum tamen, quod nulla alia

pars in x desinit apud Latinos nisi nomina et ‘ex’ praepositio, quae Graeca est, et ‘vix’ et ‘mox’

et ‘pax’ adverbium comicum, quo utitur Terentius, quod similiter Graecum est.)” (Pmai 14,29).

“illud quoque comprobat cognationem temporum, quod infinita verba a praeterito tempore

habent etiam futuri rationem: ‘dixisse, dictum ire’, ‘laesisse, laesum ire’, ‘mersisse, mersum

ire’, ‘fluxisse, fluxum ire’” (Pmai 8,418).





Latini hanc exprimunt sono, ut ‘meridies’, ‘hodie’” (Pmai 1,23-24).

“postea vero in Latinis verbis placuit pro p et h f scribi, ut ‘fama’, ‘filius’, ‘facio’, loco autem

digamma u pro consonante, quod cognatione soni videbatur affinis esse digamma ea litera”

(Pmai 1,11).

“adeo autem cognatio est huic literae [id est s] cum aspiratione, quod pro ea in quibusdam

dictionibus solebant Boeotis h ponere, ‘muha’ pro ‘musa’ dicentes” (Pmai 1,33).

“tanta autem est cognatio earum, quod invicem inveniuntur pro se positae in quibusdam

dictionibus, ut ‘ambo’ pro ‘ ’, ‘buxus’ pro ‘ ’ et ‘publicus’ pro ‘puplicus’,

‘triumphus’ pro ‘ ’, ‘gubernator’ ‘ ’, ‘gobio’ ‘ ’, ‘Caere’ //

‘ ’, ‘puniceus’ ‘ ’, ‘deus’ ‘ ’, ‘purpureum’ ‘ ’” (Pmai 1,20-21).

“quibusdam tamen, ut supra docuimus, non aliter videtur Graeca nisi per ps scribenda.

quamquam enim ratio genetivi supra dictam exigat scripturam, tamen cognationem soni ad

hoc procliviorem esse aiunt” (Pmai 1,43).

quin etiam s simplex habet aliquam cum supra dictis cognationem, unde saepe pro z eam

solemus geminatam ponere, ut ‘patrisso’ pro ‘ ’, ‘pytisso’ pro ‘ ’, ‘massa’ pro

‘ ’, et Doris ‘ ’ pro ‘ ’, unde nos quoque ‘tu’ pro ‘ ’, et ‘te’ pro ‘ ’, Attici autem

‘ ’ pro ‘ ’ et ‘ ’ pro ‘ ’ et ‘ ’ pro ‘ ’ et ‘ ’

pro ‘ ’, Romani etiam ‘Aiax’ pro ‘ ’” (Pmai 1,24).

65

COGNATIO-ONIS >> COGNATVS-A-VM

A) {Gr. [<s.c.>]}.



C.2) {[<s.c.>]}.

D)

E:)

(0.1) In genere:




dictum est. ergo ‘doctificus’, id est ‘doctum faciens’, in vim nominum transtulit participia,

sicut ‘iusiurandum iurisiurandi’, ‘iurisconsultus’, ‘iurisperitus’, ‘senatusdecretum’,

‘senatusconsultum’, ‘plebisscitum’, ‘praefectusurbis’, ‘praefectusfabrum’” (Pmai 8,441).

“‘coniugatio’ autem nominatur vel propter coniugatas consonantes, hoc est cognatas, ex

quibus pleraeque apud Graecos coniugationes regulam sumunt, vel quod una eademque ratione

declinationis plurima coniungantur verba, quod magis ad Latinorum nominationem aptius est”

(Pmai 8,442).

“Nam cum primam coniugationem dicunt , quae tres cognatas habet consonantes,

id est , pro qua nos ph scribimus in plerisque, et in omnibus huius coniugationis verbis

per declinant , hoc est praeteritum infinitum spatio temporis, utrum paulo ante an

multo sit perfectum, ut , , , nos quoque in

praeterito perfecto, quod pro , id est paulo ante perfecto, et pro teste

Probo habemus” (Pmai 8,445).


“nec mirum, cum in aliis quoque partibus orationis hoc inveniatur, ut cognata significatio in

diversis inveniatur vocibus, ut puta in nominibus ‘pater’ masculinum est, eius femininum

‘mater’; similiter ‘frater soror’, ‘patruus amita’, ‘avunculus matertera’; ‘bonus’, eius

comparativum ‘melior’, superlativum ‘optimus’; ‘Iuppiter’, eius genetivus ‘Iovis’ quantum ad

usum iuniorum; ‘ego’, eius genetivus ‘mei’” (Pmai 8,418).

COGNOMEN-INIS

A) {Gr. [1. par´ônymos]}.

66

B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr. 1]: 307) ; IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v.).

C.1) {[1.- III/1.1: PARTES ORATIONIS (nomen); /1.2: PARTES ORATIONIS (per

figuram)]}.

C.2) {[≈ ]; [>< agnomen, nomen, praenomen]}.

D) Job (1893: 81, 152, 161); Ernout & Meillet (19594, s.v.: nomen); Hunt (1980: 21, 72);

Colombat (2001: 308); Luhtala (2005: 42, 47, 48); Basset (2007: 64).

E:)

(0) In genere:

(1.1) PARTES ORATIONIS (nomen):

“Nam propria habent species separatim quattuor: praenomen, nomen, cognomen, agnomen”

(Pmai 2,57).




“similiter et in aliis loco cognominis aliorum agnomina vel contra, ut ‘Cicero’, qui primus ab

habitu faciei nominatus est, agnomen hoc habuit, familiae vero eius cognomen fuit. similiter

‘Caesar’, ‘Scipio’” (Pmai 2,58).

“et hac forma poetae maxime solent uti, pro qua Romani cognominibus familiarum utuntur, ut

‘Cornelii’, ‘Marcelli’” (Pmai 2,62).

COGNOSCO-ERE > COGNITVS-A-VM >> COGNITIO-ONIS

A) {Gr. [<s.c.>]}.

B) ThLL (s.v.: cognosco); DicTGG (s.v. [Gr.] ---) ; IndG (s.vv. [etc.]); LexLGT (s.v. ---).

C.1) {[0.- 0.0: In genere]}.

C.2) {[<s.c.>]}.

D)

E:)

(0.0) In genere:

67

“In ‘es’ correptam [si sint apud Graecos] communia vel mobilia, quae illi vocant. hoc

autem etiam ex ipsa rerum significatione potest cognosci in omnibus appellativis, utrum

possint necne femininorum quoque esse adiectiva vel etiam neutrorum” (Pmai 5,156).

“ autem transitive: alter enim cognovit et alter est cognitus” (Pmai 13,15).

“‘ego facio, tu facis, Tullius facit’, nisi vel praesens sit iuxta et demonstrative hoc ipsum

volentes indicare dicamus ‘hic’ vel ‘iste’, vel longe videatur et dicamus ‘ille’, vel, si absit,

quasi de iam cognito utamur relativo ‘is’, dicentes de quo iam novimus aliquid vel locuti ante

sumus” (Pmai 13,13).

“sicut enim in nomine, si quis proferat genetivum vel alium post hunc casum, multo ante

nominativum cognovit, ex quo nascuntur obliqui” (Pmai 8,422).

“Formis igitur generalibus praeteriti cognitis nunc necessarium esse existimo de paenultimis

quoque uniuscuiusque formulae syllabis generaliter tractare” (Pmai 9,464).

“‘ipse’ quoque in tertia persona, ut dictum est, per se positum ad recordationem personae

refertur iam cognitae” (Pmai 12,579).

“unde si dicam ‘a’, per se scio esse syllabam, nec tempora tamen eius nec tenorem nec spiritum

nec significationem agnosco, donec cognovero dictionem, in qua ponitur” (Pmai 2,53).

“Litera igitur est nota elementi et velut imago quaedam vocis literatae, quae cognoscitur ex

qualitate et quantitate figurae linearum” (Pmai 1,6).

COGNOSCO-ERE > COGNITVS-A-VM >> COGNITIO-ONIS

A) {Gr. [1. gnôsis]}.



C.2) {[<s.c.>]}.

D) Groupe Ars (2010: 75,n. 22).

E:)

(0.1) In genere:

“prima enim cognitio est per demonstrativa pronomina, secunda vero per relativa” (Pmai

12,579).

“Interest autem inter demonstrationem et relationem hoc, quod demonstratio interrogationi

reddita primam cognitionem ostendit - ‘quis fecit?’ ‘ego’ -, relatio vero secundam

cognitionem significat: ‘is’, ‘de quo iam dixi’. iure igitur ‘hic’, quod primam cognitionem

indicat, praeponitur, unde et ‘praepositivum’ nominatur, ‘is’ autem, quod secundam

68

cognitionem significat, subiungitur, unde et ‘subiunctivum’ pro merito nuncupatur, quod

redigat in memoriam primae cognitionis, ut si dicam: ‘Aeneas filius fuit Veneris; is est qui

vicit Turnum’” (Pmai 12,579).

“relatio enim est cognitionis ante latae repraesentatio, ut ‘scribit Virgilius ad laudem sui’,

‘rogat te ille, ut sui causa facias’” (Pmai 12,586).

“‘ego’ et ‘tu’, in quibus demonstratio ipsa secum genus ostendit, et ‘sui’, quod cum sit

relativum, ut docuimus, tam genus quam numerum non vocis discretione, sed priore cognitione

subicit” (Pmai 12,586).

“nam tertia, quae est ‘sui’ ‘sibi’ ‘se’ ‘a se’ non solum genera, sed etiam numeros confundit; nec

mirum: nam cum relativa sit, ex antecedente cognitione possumus ad quod genus vel numerum

refertur scire, quod facit in genere primae et secundae personae ipsa demonstratio et praesentia

utriusque” (Pmai 12,278).

“cum igitur et articulus relationem et pronomen relationem habet, bis eundem ad cognitionem

referri ostendunt” (Pmai 12,581).

“in praesenti enim et futuro pleraque incerta nobis sunt angustissimaque est eorum cognitio

nobis et dubia plerumque” (Pmai 8,405).



cognitionem” (Pmai 8,422).

COGO-ERE

A) {Gr. [<s.c.>]}.

B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr.] ---) ; IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v.).


C.2) {[<s.c.>]}.

D) Schreiner (1954: 114).

E:)

(0.0) In genere:

“ergo, quia de praeterito imperfecto loquentes anomalorum ratio coegit pluribus uti per

medium verbis, breviter de illo repetamus, ut ad cetera facili via pervenire possimus” (Pmai

9,457).


69

“aliis autem quibuscumque literis sequentibus integra manet b, ut ‘abdo’, ‘obdo’, ‘subdolus’,

‘abhinc’, ‘abluo’, // ‘sublatus’, ‘obloquor’, ‘abnego’, ‘obnitor’, ‘subnixus’. ergo nulla, nisi

praepositio cogat, antecedens syllaba in b potest desinere, nisi consequens quoque a b incipiat,

ut in supra dictis nominibus ostendimus” (Pmai 2,46-47).


protulisse inveniuntur, in quibus non sunt imitandi. ‘ambae’ etiam et ‘duae’, quamvis nulla

simili differentiae causa cogente, similem habent dativum ‘ambabus’, ‘duabus’, quamquam

genetivum ‘ambarum’ et ‘duarum’ faciunt” (Pmai 7,294).



‘tribubus’, ‘lacubus’. Ovidius in IIII fastorum: «Praemia, de lacubus proxima musta tuis»”

(Pmai 7,365).

“similiter ergo ‘ei’ et ‘eis’ et ‘eidem’ et ‘eisdem’ per diaeresin proferuntur. Iuvenalis in V:

«iuvenes hortantur, ut illam / Ire viam pergant et eidem incumbere sectae». in eodem: «ceras

nunc hac dictante pusillas. / Implet, et ad moechos dat eisdem ferre cinaedis». in compositione

autem nec aliter possunt proferri, cum consequens consonans cogit i secum loco vocalis

proferri” (Pmai 7,304).

“‘nubo’ quoque ‘nupsi’, ‘scribo’ ‘scripsi’ faciunt, quamvis analogia per b cogit scribere, sed

euphonia superat, quae etiam ‘nuptam’, non ‘nubtam’, et ‘scriptum’, non ‘scribtum’, compellit

per p, non per b, dicere et scribere” (Pmai 1,43).

“dubia autem sunt genera, quae nulla ratione cogente auctoritas veterum diverso genere

protulit, ut ‘hic finis’ et ‘haec finis’, ‘cortex’, ‘silex’, ‘margo’. similiter ‘grus’, ‘bubo’,

‘damma’, ‘panthera’ in utroque genere promiscue sunt prolata” (Pmai 5,141).

“usu, quae singulariter proferri tradidit usus, ut ‘sanguis’, ‘pulvis’. in his tamen ipsis est

quando vel eventus vel partitio regionum vel diversae opiniones vel auctoritas veterum cogit

vel quando pro appellativis quoque proferuntur, ut etiam plurali numero proferantur” (Pmai

5,175).

COHAEREO-ERE

A) {Gr. [<s.c.>]}.



C.2) {[≈ ]; [≠ discerno, segrego, separo]}.

D) Beck (1993: 523,n. 9).

E:)

(0.1) In genere:

70

“dicunt enim, oportere compaginem, qua cohaerent in compositione dictiones, immobilem

manere” (Pmai 5,180).


“consonantibus autem sic cohaeret, ut eiusdem penitus substantiae sit, ut, si auferatur,

significationis vim minuat prorsus, ut si dicam ‘Cremes’ pro ‘Chremes’” (Pmai 1,19).

“ autem ideo non est translatum ab illis in aliam figuram, quod nec sic cohaeret huic

quomodo mutis nec, si tollatur, minuit significationem” (Pmai 1,19).

COLLATIO-ONIS

A) {Gr. [<s.c.>]}.


C.1) {[0.- 0.0: In genere]}.

C.2) {[<s.c.>]}.

D) Job (1893: 18, 89, 162); Bonnet (2007: 196-197); Schironi (2007: 331,n. 38).

E:)

(0.0) In genere:

“Et primitiva quidem uniformia sunt nec regulam aliquam a similitudine vel collatione aliorum

possunt accipere, ut ‘cras, cur, heus, sic, nempe’. derivativa vero, quae sub aliqua certa

proferuntur forma, inter sese adhibita collatione rationem plerumque regulae possunt accipere

pro similitudine terminationum” (Pmai 15,65).

COLLIBET

A) {Gr. [<s.c.>]}.


C.1) {[0.- 0.1: In genere (per figuram)]}.

C.2) {[<s.c.>]}.

D)

E:)


71

“sed pluraliter non utimur eis, quia auctoritas deficit, cui si collibuisset, quomodo ‘cruores’,

dicere ‘sanguines’, vel quomodo ‘cineres’, // sic ‘pulveres’, nihil impediret” (Pmai 5,175-176).

COLLIGO-ERE >> COLLECTIVVS-A-VM >> COLLECTIM

A) {Gr. [<s.c.>]}.


C.1) {[0.- 0.0: In genere; 0.1: In genere]}.

C.2) {[<s.c.>]}.

D) Job (1893: 84, 139).

E:)

(0.0) In genere:

“conatus sum pro viribus rem arduam quidem, sed officio professionis non indebitam, supra

nominatorum praecepta virorum, quae congrua sunt visa, in Latinum transferre sermonem,

collectis etiam omnibus fere, quaecumque necessaria nostrorum quoque inveniuntur artium

commentariis grammaticorum, quod gratum fore credidi temperamentum” (Pmai 1,2).

“haec plerique deponentia esse confirmant ideo, quia frequens usus eorum significationis est

activae; communia vero esse defendit cum natura ipsius sensus, tum veterum non improbanda

auctoritas, a qua quae potuimus a diversis colligere libris exempla proferamus” (Pmai 8,379).

“Breviter regulas tibi me iussisti, Iuliane consul ac patricie, nominum colligere, quibus Latina

utitur eloquentia” (Pmai 6,194).

“Vt breviter igitur totum colligamus, pronomina loco propriorum accipiuntur // nominum,

itaque finitas exigunt sibi personas, quas nullum ex supra dictis potest habere nominibus”

(Pmai 13,20-21).

“breviter igitur possumus colligere regulam et sic dicere: omnia neutra supra syllabam in ‘us’

desinentia, si habuerint verba in ‘ero’ exeuntia, per ‘eris’ faciunt genetivum, ut ‘pondus

ponderis pondero ponderas’, ‘ulcus ulceris ulcero ulceras’, ‘latus lateris latero lateras’, ‘holus

holeris holero holeras’” (Pmai 6,274).

“quorum autem in ‘ium’ terminantium genetivum frequentius in ‘is’ et quorum rarius exeat

accusativus, ut potero, breviter colligam” (Pmai 7,358).

“ut breviter igitur supra dictam colligamus regulam: in ‘or’ desinentia neutra et Graeca et

quaecumque derivantur vel componuntur a primitivis paenultimam corripientibus, ea genetivi

paenultimam corripiunt, cetera producunt exceptis ‘cor’ et ‘ador’” (Pmai 6,237).

(0.1) In genere:

72

“Collectivae vel rationales sunt ‘ergo, igitur, itaque’, quando antepaenultima acuitur, ‘quin,

alioquin, immo, utique, atqui’. hae enim per illationem colligunt supra dictum, hoc est ratione

confirmant, ut Cicero pro Q. Ligario: «habes igitur, quod est accusatori maxime optandum,

confitentem reum»” (Pmai 6,274).


A) {Gr. [1. perlêptikós; 2. syllogistikós]}.

B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.vv. [Gr. 1-2]: 311, 350) ; IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v.).

C.1) {[1.- III/1.0: PARTES ORATIONIS (in genere)]}.

C.2) {[≈ ; illatiuus, rationalis]; [>< absolutus, adiectiuus, demonstratiuus, diuiduus, facticius,

generalis, gentilis, infinitus, interrogatiuus, localis, numeralis, ordinalis, patrius, relatiuus,

similitudinis, specialis, temporalis; ablatiuus, abnegatiuus, adiuctiuus, aduersatiuus,

affirmatiuus, approbatiuus, causalis, communis, completiuus, conexiuus, confirmatiuus,

coniunctiuus, continuatiuus, copulatiuus, disertiuus, disiunctiuus, distributiuus, dubitatiuus,

effectiuus, electiuus, expletiuus, finitiuus, interrogatiuus, medius, optatiuus, perfectiuus,

postpositiuus, praesumptiuus, principalis, rationalis, repletiuus, subcontinuatiuus,

subdisiunctiuus, subiunctiuus, subsequens]}.

D) Jahn (1847: 24); Egger (1854: 210); Job (1893: 84, 139-140, 155, 156, 161); Gutiérrez

([1987] 1989: I,248); Da Silva (2008: 115); Groupe Ars (2013: 19, 31-32, 247,n. 40).

E:)

(0) In genere:


“Aliae fere omnes species in nominibus inveniuntur appellativis. sunt autem hae: adiectivum,

ad aliquid dictum, quasi ad aliquid dictum, gentile, patrium, interrogativum, infinitum,

relativum vel demonstrativum vel similitudinis, collectivum, dividuum, facticium, generale,

speciale, ordinale, numerale, absolutum, temporale, locale” (Pmai 2,59).

“Collectivum est, quod singulari numero multitudinem significat, ut ‘populus’, ‘plebs’” (Pmai

2,61).





alioquin, immo, utique, atqui’” (Pmai 5,182).


73

A) {Gr. [<s.c.>]}.

B) ThLL (s.v.: colligo); DicTGG (s.v. [Gr.] ---) ; IndG (s.v.); LexLGT (s.v. ---).

C.1) {[0.- 0.0: In genere]}.

C.2) {[<s.c.>]}.

D) Gutiérrez (2011)

E:)

(0.0) In genere:

“Quoniam igitur de generalibus praeteriti perfecti temporis verborum formis collectim

docuimus, nunc separatim per singulas coniugationes de variis eiusdem temporis speciebus,

cuius difficillima est tractatio omnium verbi quaestionum, disserere conemur” (Pmai 9,468).

COMICVS-I

A) {Gr. [<s.c.>]}.


C.1) {[1.- I/1.1: ARTES (per figuram)]}.

C.2) {[<s.c.>]}.

D)

E:)

(0) In genere:


“sciendum tamen, quod nulla alia pars in x desinit apud Latinos nisi nomina et ‘ex’ praepositio,

quae Graeca est, et ‘vix’ et ‘mox’ et ‘pax’ adverbium comicum, quo utitur Terentius, quod

similiter Graecum est” (Pmai 14,29).

“femininorum quoque eaedem nec non etiam e producta in Graecis et m figurate in comicis

nominibus, ut ‘haec Aurora’, ‘Iuno’, ‘Tanaquil’, ‘Siren’, // ‘mater’, ‘virtus’, ‘lux’, ‘Taygetē’,

‘Glycerium’” (Pmai 7,283-284).

“et prima quidem potest etiam secunda et tertia absentibus per se loqui, ut saepissime apud

comicos videmus induci personas, quae ipsae ad se loquantur, ut Simo in Andria: «Non

dubium est, quin uxorem nolit filius»” (Pmai 8,448).

74

“inveniuntur tamen apud comicos multa huiuscemodi neutrorum formam habentia mulierum

nomina, quibus articulos feminini generis necessario significationis gratia praeponere solent, ut

‘ haec Dorcium’, ‘ haec Glycerium’, ‘ haec Chrysium’, // ‘

haec Abrotonum’, ‘ haec Leontium’. hoc autem solet fieri adulationis

causa sive diminutionis aetatis” (Pmai 6,215-216).

“inveniuntur tamen apud comicos feminarum quoque propria, quae in hanc terminationem

diminutionis sive adulationis amatoriae causa proferuntur, ut ‘Glycerium’, ‘Philotium’,

‘Dorcium’, ‘Sophronium’, ‘Abrotonum’, quae quamvis articulos habeant femininos,

declinationem tamen et formam tam apud Latinos quam apud Graecos servant neutrorum”

(Pmai 5,148).

“In ‘um’ neutrorum tam Latinorum quam Graecorum et figurate femininorum apud comicos, ut

‘hoc regnum huius regni’, ‘hoc Pelium huius Pelii’, ‘haec Glycerium huius Glycerii’, ‘haec

Sophronium huius Sophronii’” (Pmai 7,295).

“apud Latinos quoque hoc idem invenitur pro nihilo in metris, et maxime apud vetustissimos

comicorum, ut Terentius in Andria: «Sine invídia laudem invénias et amicós pares»: est enim

iambicum trimetrum, quod, nisi sine invi pro tribracho accipiatur, stare [versus] non potest”

(Pmai 1,17).

COMMEMORO-ARE

A) {Gr. [<s.c.>]}.


C.1) {[0.- 0.0: In genere]}.

C.2) {[<s.c.>]}.

D)

E:)

(0.0) In genere:

“est quando amittit vim tam vocalis quam consonantis, ut cum inter q et aliam vocalem ponitur,

sicut iam commemoravimus, ut ‘quis’, ‘quoniam’” (Pmai 1,28).

COMMENDATIVVS-A-VM

A) {Gr. [1. epistaltikê]}.


C.1) {[1.- IV/1.1: ACCIDENTIA (declinatio)}.

75

C.2) {[≈ datiuus]}.

D) Job (1893: 67, 160); Serbat ([1981] 1988: 14).

E:)

(0) In genere:


“post hunc est dativus, quem etiam commendativum quidam nuncupaverunt, ut ‘do homini

illam rem’ et ‘commendo homini illam rem’” (Pmai 5,185).

COMMENTVM-I > COMMENTARIVS-II

A) {Gr. [<s.c.>]}.

B) ThLL (s.vv.); DicTGG (s.v. [Gr.] ---) ; IndG (s.vv. [etc.]); LexLGT (s.v. ---).

C.1) {[1.- I/1.1: ARTES (auctor); /1.2: ARTES (per figuram)]}.

C.2) {[≈ ]}.

D) Kaster (1988); Lepschy ([1990] 1994: II,176-181); Hofman (1993); Luhtala (1993).

E:)

(0) In genere:

(1.1) ARTES (auctor):

“collectis etiam omnibus fere, quaecumque necessaria nostrorum quoque inveniuntur artium


linguae moderatoribus elegantiora in unum coeant corpus meo labore faciente, quia nec

vituperandum me esse credo, si eos imitor, qui principatum inter scriptores Graios artis

grammaticae possident, cum veteres nostri in erroribus etiam, ut dictum est, Graecos

aequiperantes maximam tamen laudem sunt consecuti” (Pmai 1,2).

“igitur eos omnia fere vitia, quaecumque antiquorum Graecorum commentariis sunt relicta

artis grammaticae, expurgasse comperio certisque rationis legibus emendasse, nostrorum autem

neminem post illos imitatorem eorum extitisse” (Pmai 1,1).

“x, quae ab i incipit per anastrophen Graeci nominis , quia necesse fuit, cum sit semivocalis,

a vocali incipere et in se terminare, quae novissime a Latinis assumpta post omnes ponitur

literas, quibus Latinae dictiones egent (quod autem ab i incipit eius nomen, ostendit etiam

Servius in commento quod scribit in Donatum” (Pmai 1,8).


76

“‘ni’ quoque pro ‘ne’ accipitur, sicut supra dictus versus ostendit: «Ni teneant cursus, pro ‘ne

teneant’. quod etiam Donatus in commento Aeneidos affirmat” (Pmai 15,61).

“‘fastŭs’, quando a ‘fastidio’ est verbo, quartae est, quando vero pro annali accipitur, a fastis et

nefastis diebus sic dictum, frequentius secundae est. invenitur tamen et quartae. Lucanus in X:

«Nec meus Eudoxi vincetur fastibus annus», quod tamen errore Lucani prolatum dicit Servius

in commentario tertii libri Virgiliani, cum antiquiores quoque similiter idem protulisse

inveniantur” (Pmai 6,256).

“‘excudit’ enim tam praesens quam praeteritum potest intellegi, sed quia ‘suscepit’ subiunxit,

melius praeteritum intellegitur. idque etiam Servius in commentario Aeneidos comprobat his

verbis” (Pmai 10,515).

“haec acer arbor acri dicit Servius in commento Virgilii, cum nullum in ‘er’ femininum

secundae inveniatur” (Pmai 6,233).

COMMODITAS-ATIS >> COMMODVS-A-VM

A) {Gr. [<s.c.>]}.


C.1) {[0.- 0.1: In genere]}.

C.2) {[≈ consonantia]; [≠ incommoditas, inconsonantia]}.

D)

E:)

(0.1) In genere:

“Ergo naturae necessitas bipertita est in significatione et in commoditate, id est in consonantia

elementorum” (Pmai 8,370).

COMMODITAS-ATIS >> COMMODVS-A-VM

A) {Gr. [<s.c.>]}.


C.1) {[0.- 0.0: In genere]}.

C.2) {[<s.c.>]}.

D)

E:)

77

(0.0) In genere:

“Et quia diximus, diversas in his esse significationes, commodum est eorum exempla

proponere. alia sunt possessiva, ut ‘Caesarianus’ miles, ‘Pompeiana’ domus, ‘Tullianum’

mancipium; alia et patriam significant et possessionem, ut ‘Romanus’ civis et ‘Romanus’ ager”

(Pmai 2,76).

“Praeteriti perfecti multiplices et variae sunt regulae. itaque commodum putavimus primo

quae in eo generalia esse contemplati sumus disserere, postea vero per singulas syllabas

tractare de eo” (Pmai 9,458).

COMMVNIO-ONIS >> COMMVNIS-E

A) {Gr. [<s.c.>]}.



C.2) {[<s.c.>]}.

D)

E:)

(0.1) In genere:

“Proprium vero naturaliter uniuscuiusque privatam substantiam et qualitatem significat et in

rebus est individuis, quas philosophi atomos // vocant, ut ‘Plato’, ‘Socrates’. itaque caret

communione naturali” (Pmai 2,58-59).

“alia vero omnia, id est quae nullam significationis naturalem communionem habent cum

femininis, masculina sunt, ut ‘gurgĕs’, ‘tramĕs’, ‘stipĕs’, ‘limĕs’, ‘poplĕs’, ‘fomĕs’, ‘caespĕs’,

exceptis in ‘gĕs’ desinentibus, quae in genetivo e servant” (Pmai 5,158).






(Pmai 7,341).

COMMVNIO-ONIS >> COMMVNIS-E

A) {[1. koinós; 2. mésos]}.

78

B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.vv. [Gr. 1-2]: 229-230, 244); IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v.).

C.1) {[0.- 0.1: In genere; 0.2: In genere (per figuram)]; [1.- III/1.0: PARTES ORATIONIS (in

genere); /1.1: PARTES ORATIONIS (per figuram)]; [2.- IV/2.0: ACCIDENTIA (in genere);

/2.1: ACCIDENTIA (per figuram)]; [3.- VI/3.1: PROSODIA (per figuram)]}.

C.2) {[≈ ; praepositiuus; ; ]; [>< activa, deponens, neutra, passiva; ; epicoenus, femininus,

masculinus, muliebris, neuter, omnis, promiscuus ; breuis, longus]}.

D) Bachmann ([1828] 1965: 303); Job (1893: 56, 61-63, 71, 117-118, 128, 143-144, 152, 153,

155, 162); Lambert (1908: 67-71); Schreiner (1954: 53-55); Rossi (1963: 57sqq.); Michael

(1970: 110-112); Álvarez Huerta (1998: III,29); Lepschy ([1990] 1994: II,118,n. 137);

González-Luis (1991); Colombat (2001: 308; 2007); Lenoble et alii (2001: 284); Basset (2007:

59, 66, 68); Bonnet (2007: 178-180, 180, 185); Luhtala (2007b: 128-129); Munizi (2007: 218);

Nicolas (2007: 388); Stoppie et alii (2007: 210-211); Swiggers & Wouters (2009: 352; 2011:

17); Flobert (2009: 334-336); Groupe Ars (2010: 117,n. 88, 161,n. 169, 171,n. 186, 235,n.

289).

E:)

(0.1) In genere:

“sua quoque industria ad communem literatoriae professionis utilitatem congrua rationis

proportione vel addere vel mutare tractantes” (Pmai 1,2).

“similiter ‘homo est animal rationale, mortale, disciplinae capax’, cum unam substantiam

significo quamvis multorum communem, non egeo coniunctionibus, quae diversas solent res

coniungere” (Pmai 11,554).

“quod // autem ab activis et communibus venientia communem habent significationem, usus

quoque probat” (Pmai 8,412-413).

“A communi verbo quattuor nascuntur participia, praesentis sive praeteriti // imperfecti, quod

activam solum habet significationem, ut ‘criminor criminans’, ‘ ’ ‘

’, praeteriti perfecti et plusquamperfecti, quod communem habet

significationem tam passivi quam activi, ut ‘criminatus’ ‘ ’ ‘ ’,

futuri unum activum in ‘rus’ desinens, ut ‘criminaturus’, et unum passivum in ‘dus’, ut

‘criminandus’” (Pmai 11,566-567).

“sicut autem supra docuimus, communem habent significationem ab activis vel communibus

nata, ut ‘oratum’, ‘ ’ ‘ ’, ‘oratu’, ‘

’ ‘ ’ ‘ ’, idem enim significamus”

(Pmai 8,412).

“inter mobilia tamen nomina eiusdem formae et haec (id // est supina) hoc interest, quod haec,

sive ab activis sive a communibus nascantur, communem habent significationem, ut ‘amandi’,

, id est ‘ ’ ‘ ’, illa vero passivam solam, ut

‘amandus’, , id est ‘qui debet amari’, ‘amanda’, , ‘amandum’, ”

(Pmai 8,425-426).

79

“Nomen est pars orationis, quae unicuique subiectorum corporum seu // rerum communem vel

propriam qualitatem distribuit. dicitur autem nomen vel a Graeco, quod est ‘ ’ et adiecta

‘ ’, dictum a tribuendo, quod ‘ ’ dicunt, vel, ut alii, nomen quasi notamen, quod

hoc notamus uniuscuiusque substantiae qualitatem. et communem quidem corporum

qualitatem demonstrat, ut ‘homo’, propriam vero, ut ‘Virgilius’, rerum autem communem, ut

‘disciplina’, ‘ars’, propriam, ut ‘arithmetica Nicomachi’, ‘grammatica Aristarchi’” (Pmai 2,56-

57).

“et animadvertendum, quod huiuscemodi nomina vel substantiae sunt infinitae atque

communis, ut ‘quis’, ‘qui’; vel qualitatis, ut ‘qualis’, ‘talis’” (Pmai 2,61).

“et quia multae inveniuntur formae communes tam denominativis quam verbalibus nec non

etiam participialibus et adverbialibus, non incongruum esse existimo, de his quoque in loco una

tractare” (Pmai 4,117).

“Hae, ut diximus, species omnes fere communes sunt tam principalium quam derivativorum”

(Pmai 2,62).

“Aliae fere omnes species in nominibus inveniuntur appellativis. sunt autem hae: adiectivum,

ad aliquid dictum, quasi ad aliquid dictum, gentile, patrium, interrogativum, infinitum,

relativum vel demonstrativum vel similitudinis, collectivum, dividuum, facticium, generale,

speciale, ordinale, numerale, absolutum, temporale, locale. hae species communes sunt et //

principalium [id est primae positionis] nominum et derivativorum” (Pmai 2,59-60).

“Appellativorum multae sunt species, quarum quaedam communes inveniuntur cum propriis,

sive sint primae positionis sive derivativa” (Pmai 2,59).

“Hoc autem interest inter proprium et appellativum, quod appellativum naturaliter commune

est multorum, quos eadem substantia sive qualitas vel quantitas generalis specialisve iungit”

(Pmai 2,58).

“cum igitur evenit, ut multi eodem nomine proprio nuncupentur, fortuitu et sola voce, non

etiam intellectu communis alicuius substantiae vel qualitatis hoc fieri solet” (Pmai 2,59).

“‘Aeneas’ Anchisae filius et Silvius ‘Aeneas’, ‘Pyrrhus’ filius Achillis et ‘Pyrrhus’ rex

Epirotarum, ‘Aiax’ Telamonius et ‘Aiax’ Oilei filius. haec enim non naturaliter communia

sunt, quippe nullam qualitatem communem significant, sed casu diversis contigere personis”

(Pmai 5,175).

“‘Telamonius natus’, ‘Euandrius ensis’, et vide, quod appellativa magis asciscunt, quae

communis sunt qualitatis” (Pmai 12,588).



“si igitur similitudinis causa huiuscemodi nominum demonstrationes proferuntur, quae est in

communi qualitate vel quantitate, qua carent pronomina, quae dubitatio est, nomina magis

haec esse appellativa?” (Pmai 13,21).

80

“cum enim omnia haec ad certum numerum vel quantitatem referuntur, quomodo possint esse

pronomina, quae et omnia qualitate vel quantitate carent et loco propriorum, quae sunt

individua, hoc est nihil commune vel generale habentia, accipi solent?” (Pmai 13,20).

“Haec enim quoque, quae a qualitate vel quantitate sumuntur speciali, id est adiectiva,

naturaliter communia sunt multorum: adiectiva autem ideo vocantur, quod aliis appellativis,

quae substantiam significant, vel etiam propriis adici solent ad manifestandam eorum

qualitatem vel quantitatem, quae augeri vel minui sine substantiae consumptione possunt, ut

‘bonum animal’, ‘magnus homo’, ‘sapiens grammaticus’, ‘magnus Homerus’” (Pmai 2,58).

“nec non ab appellativis quoque derivata, quamvis sint multorum communia possessorum, non

tamen sic possunt esse communia, quomodo pronomina, ut ‘humanus’, ‘marinus’” (Pmai

12,588).

“Nec mirum, supra dicta pronomina unius causa idem pati, cum in aliis quoque quibusdam

structuris haec eadem sola communes habent quasdam proprietates” (Pmai 12,595).

“Alia localia. haec quoque vel discretas vel communes habent locorum significationes [...].

Communes, ut ‘peregre sum, peregre abeo, peregre advenio, peregre transeo’” (Pmai 15,83).

“interiectionum autem pleraeque communes sunt naturaliter omnium gentium voces” (Pmai

1,20).

{IN ACCIDENTIBVS ETC.}

“Commune habent possessiva pronomina cum possessivis nominibus, quod in utrisque

possessio subauditur, quod binae intelleguntur personae, quod in genetivos primitivorum

similiter resolvuntur cum possessione; non commune, quod pronomina possessiva omnis sunt

communia possessoris, nomina vero possessiva non omnis” (Pmai 12,588).

“Alii vero casus plurales in tribus generibus communem possident regulam” (Pmai 7,306).

“geminata vero t ante o unum, ‘mitto misi’, et in ‘sto’ unum, ‘sisto’, cuius praeteritum quando

activam habet significationem, tam in simplici quam in composito deficit; quando vero

absolutam et similem ‘sto’ verbo, commune cum eo habet praeteritum, ut ‘resisto’ vel ‘resto

restiti’, ‘consisto’ et ‘consto constiti’, ‘persisto’ et ‘persto perstiti’” (Pmai 10,537).

“Congregativa loci sunt et temporis communia, ut ‘simul, una’, in eodem loco et in eodem

tempore, ut Virgilius: «simul hoc, simul ingens»” (Pmai 15,87).

“alia communia diversorum temporum, ut ‘olim, dudum, quondam’” (Pmai 15,81).

“Ordo accidere dicitur coniunctionibus, qui communis est paene omnibus dictionibus” (Pmai).

“verbum autem quamvis a verberatu aeris dicatur, quod commune accidens est omnibus

partibus orationis, tamen praecipue in hac dictione quasi proprium eius accipitur, qua

frequentius utimur in omni oratione” (Pmai 8,369).


81

“sciendum tamen, quod, quamvis et in nominibus et pronominibus et in participiis inveniantur

voces communes singularis et pluralis numeri - ut ‘poetae’, ‘viri’, ‘fluctus’ genetivi singulares

et nominativi plurales sunt, similiter ‘caedes’, ‘verres’, ‘dies’, ‘res’ nominativi tam singulares

sunt quam plurales, ‘ipsi’ vero et ‘isti’ et ‘illi’ dativi singulares et nominativi plurales -, in

verbo numquam hoc invenitur apud Latinos” (Pmai 8,451). “nec solum in nominibus, sed etiam in pronominibus invenies quaedam communia utriusque

numeri, ut in his, quae genetivum vel dativum singularem in i terminant et similiter

nominativum pluralem: ‘mei’, ‘tui’, ‘sui’, ‘nostri’, ‘vestri’, ‘illi’, ‘isti’, ‘ipsi’, ‘ei’. ‘qui’ quoque

tam singularis est nominativus quam pluralis” (Pmai 5,174).

“cum igitur duo in pronomine quoque, quomodo in nomine, sint numeri, singularis et pluralis,

sunt quaedam numero communia, ut ‘idem’, dicimus enim ‘idem vir’ et ‘idem viri’” (Pmai

12,597). “sunt alia non solum numero, sed etiam diverso genere communia, ut ‘haec mulier’ et ‘haec

mancipia’” (Pmai 12,597).

“‘meus mei, noster nostri’. unde ‘suus’, quia et primitivum eius utriusque est numeri

commune, id quoque intrinsecus utriusque est numeri commune tam per singularem quam

pluralem declinationem: dicimus enim ‘suus illius’ et ‘suus illorum’” (Pmai 12,597).

“si dicam ‘taurina vestigia’, possunt et unius et multorum intellegi taurorum, in pronominibus

vero non, quia tam per singularem quam per pluralem numerum positiones sunt, excepto

‘suus’, cuius primitivum, id est ‘sui’, commune est utriusque numeri” (Pmai 12,589).

“necessario igitur, cum tria pronomina pro uno habuimus, deficit ‘sui’ nominativo et

communes habuit numeros” (Pmai 13,5).

“et quia primitivum tam singularis quam pluralis est numeri commune, derivativum quoque

intrinsecus, ex qua parte possessoris persona significatur per genetivum primitivi, ex quo

nascitur, utriusque est numeri commune, ut ‘suus’ illius et ‘suus’ illorum” (Pmai 12,580).

“in plurali vero numero, quia tertia persona, id est ‘sui’, tam singularis communis est quam

pluralis numeri, prima et secunda sibi congruunt, ‘nos vos, nostrum’ vel ‘nostri vestrum’ vel

‘vestri, nobis vobis, nos vos, a nobis a vobis’” (Pmai 13,3).


“Et sciendum, quod non ex omni significatione omnia tempora inveniuntur. nam cum quinque

sint significationes, id est activa, neutra, passiva, communis, deponens: ab activa quidem et

neutra praesentis et futuri veniunt participia, ut ‘amans’, ‘amaturus’. in quibus quia praeteritum

deficit, loco participii verbo utimur et nomine infinito, ut ‘qui amavit’, , id est

” (Pmai 11,564).

“Activa igitur et passiva et communia certam et praefinitam habent significationem, neutra

vero et deponentia variam” (Pmai 8,374).

“quod // autem ab activis et communibus venientia communem habent significationem, usus

quoque probat” (Pmai 8,412-413).

82

“‘despicor’ commune accipiebant” (Pmai 8,385).

“ab ‘aperio’ quoque activo videtur quibusdam esse ‘experior’ commune et ‘opperior’

deponens” (Pmai 8,400).

“Ex aliis quoque significationibus plurima simplicia in alias, cum componantur, transire

invenies, ut ‘plecto’ activum, unde Terentius: «Ego plectar pendens»; sed ab eo composita tam

deponentia quam communia inveniuntur” (Pmai 8,399).

“sunt alia, quae, si ablativo iungantur, passiva sunt vel communia, sin per se proferantur,

absoluta, ut si dicam ‘videor a te’, passivum est, sin ‘videor esse bonus’, ut significet

‘ ’, est absolutum” (Pmai 8,389).

“Impersonale autem verbum suae cuiusdam est significationis et solet vel a neutris activam vel

absolutam vim habentibus, non tamen passivam, plerumque nasci, ut ‘statur’, ‘curritur’,

‘vivitur’, ‘ambulatur’, vel ab activis, ut ‘amatur’, ‘legitur’, a passivis vero vel communibus vel

deponentibus numquam, nisi ab uno ‘misereor miseret’, sed magis id quoque a ‘misereo’ est”

(Pmai 8,425).

“A communi verbo quattuor nascuntur participia, praesentis sive praeteriti // imperfecti, quod

activam solum habet significationem, ut ‘criminor criminans’, ‘ ’ ‘

’, praeteriti perfecti et plusquamperfecti, quod communem habet

significationem tam passivi quam activi, ut ‘criminatus’ ‘ ’ ‘ ’,

futuri unum activum in ‘rus’ desinens, ut ‘criminaturus’, et unum passivum in ‘dus’, ut

‘criminandus’” (Pmai 11,566-567).

“Supra dictas formas servant in participio praeteriti communia et deponentia, quae facile ex

simili terminatione passivorum dinosci possunt, quomodo faciant per singulas coniugationes

participia praeteriti temporis. neutra pauca habent praeteritum, ut supra dictum est: ‘caeno

caenatus’, ‘prandeo pransus’, ‘iuro iuratus’, ‘careo cassus’” (Pmai 11,573).

“nascuntur autem a verbis passivis et communibus et deponentibus et neutropassivis et

quibusdam neutris: a passivis, ut ‘amatu amatus’, ‘domitu domitus’, ‘doctu doctus’, ‘deletu

deletus’, ‘mersu mersus’, ‘pexu pexus’, ‘auditu auditus’; a communibus: ‘criminatu

criminatus’, ‘osculatu osculatus’” (Pmai 11,558).

“a communi quoque verbo, quod in futuro tempore duo habet participia, unum quidem

activum in ‘rus’, alterum vero // passivum in ‘dus’, illud, quod in ‘rus’ desinit, secundum

praedictam fit regulam: ‘criminatu criminaturus’, ‘osculatu osculaturus’” (Pmai 11,557-558).

“et quia superius diximus, quod verba activa vel neutra carent praeteriti temporis participio,

sicut et passiva et communia et deponentia deficiunt in participiis instantis temporis” (Pmai

11,574).


nata, ut ‘oratum’” (Pmai 8,412).

“inter mobilia tamen nomina eiusdem formae et haec (id // est supina) hoc interest, quod haec,

sive ab activis sive a communibus nascantur, communem habent significationem, ut ‘amandi’,

83

, id est ‘ ’ ‘ ’, illa vero passivam solam, ut

‘amandus’, , id est ‘qui debet amari’, ‘amanda’, , ‘amandum’, ”

(Pmai 8,425-426).

{IN ACCIDENTIBVS}

“In passivis et communibus et deponentibus, id est in omnibus verbis in ‘or’ terminantibus,

desunt tempora praeteriti perfecti et omnia, quae ex his nascuntur” (Pmai 8,419).


“In ‘or’ vero terminantia tres species habent: passivam, quae ex activis nascitur et semper

passionem significat exceptis supra dictis, communem, quae una terminatione tam actionem

quam passionem significat, deponentem, quae cum similem habeat communibus positionem in

‘or’ desinendi” (Pmai 8,374).

“sunt alia verba, quae quamvis non ab activis proficiscentia tamen passivam semper habent

formam. et ex his quaedam eadem voce utrumque significant, id est actionem et passionem, ut

est ‘osculor te’ et ‘osculor a te’, ‘criminor te’ et ‘criminor a te’. haec communia nominamus”

(Pmai 8,378).

“‘auxilior te’ et ‘a te’, similiter ‘adminiculor’, ‘auguror’, ‘adhortor’, ‘apiscor’, ‘abominor’,

‘consequor’, ‘amplector’, ‘adorior’, ‘abutor’, ‘admiror’, ‘antestor’, ‘aggredior’, ‘aspernor’,

‘architector’, ‘assector’, ‘argumentor’, ‘reor’, ‘vereor’, ‘solor’ ‘arbitror’, ‘blandior’, ‘consolor’,

‘conspicor’, ‘comminiscor’, ‘complector’, ‘calumnior’, ‘carnificor’, ‘despicor’, ‘demolior’,

‘dominor’, ‘depeculor’, ‘delargior’, ‘ementior’, ‘exordior’, ‘experior’, ‘frustror’, ‘hortor’, ‘for

faris fatur’, ‘meditor’, ‘obliviscor’, ‘metor’, ‘adulor’. haec plerique deponentia esse confirmant

ideo, quia frequens usus eorum significationis est activae; communia vero esse defendit cum

natura ipsius sensus, tum veterum non improbanda auctoritas, a qua quae potuimus a diversis

colligere libris exempla proferamus” (Pmai 8,379).

“similiter ‘moror’ commune est et absolutum” (Pmai 8,389).


nata, ut ‘oratum’, ‘ ’ ‘ ’, ‘oratu’, ‘

’ ‘ ’ ‘ ’, idem enim significamus”

(Pmai 8,412).

“sed sciendum, quod verbis quoque plurimis, quae nunc in usu deponentia sunt, veteres sicut

communibus usi sunt, de quibus, cum de verbo tractabamus, docuimus” (Pmai 11,568).

“‘horto’ quoque pro ‘hortor’ et ‘largio’ pro ‘largior’ dicebant, quae sunt communia” (Pmai

8,392).

“quidam tamen participium accusativi casus pluralis hoc magis esse volunt, ne sit communis

extrema syllaba: ‘euantis Phrygias’ pro ‘bacchantis’” (Pmai 6,220).

“praeterea gerundia tam ab activis quam a communibus nascentia tam activam quam passivam

habent significationem, nomina vero mobilia supra dictae formae, id est in ‘dus’ et ‘da’ et

‘dum’ desinentia, unam et magis passivam” (Pmai 8,411).

84

“Pro omni autem tempore infiniti verbi solent accipi; dicimus enim ‘legendi causa in honore

fui’ et ‘sum’ et ‘ero’ ‘ ’ ‘ ’ ‘

’ ‘ ’ ‘ ’ ‘

’. quod // autem ab activis et communibus venientia communem habent

significationem, usus quoque probat” (Pmai 8,412-413).

“hoc idem pronomen, hoc est ‘ipse’, quidam commune existimaverunt, quia tribus adiungitur

personis: ‘ego ipse’, ‘tu ipse’, ‘ille ipse’; non est tamen verum” (Pmai 12,579).

“unde commune articulum sive articulare pronomen tam masculini quam feminini generis

assumit, ut ‘hic sacerdos’ et ‘haec sacerdos’” (Pmai 5,141).


“quando autem ordinem mutant, mutant etiam accentum, nisi differentia prohibeat, quod etiam

coniunctiones apud Latinos praepositivae vel communes, si postponantur, facere solent, ut

‘igitur, quoniam, saltem’; praepositae autem gravantur omnibus syllabis, postpositae acuuntur

in principio” (Pmai 14,24).


“In a desinentia nomina sive Latina seu Graeca, masculina vel feminina vel communia, addita

e faciunt genetivum in ‘ae’ diphthongum, ut ‘hic scriba huius scribae’, ‘haec Musa huius

Musae’, ‘hic’ et ‘haec auriga huius aurigae’” (Pmai 6,195).

“In ‘ul’ brevem masculini vel communis Latina: ‘hic consŭl huius consulis’, ‘hic’ et ‘haec exŭl

huius exulis’” (Pmai 7,313).

“In ‘o’ correptam, quam frequenter et producunt poetae, masculina desinunt vel feminina vel

communia Latina vel notha: ‘hic Cicerŏ huius Ciceronis’, ‘hic leŏ huius leonis’, ‘haec virgŏ

huius virginis’, ‘hic’ et ‘haec homŏ huius hominis’” (Pmai 7,312).

“‘nemo’ quoque, sive ex hoc compositum, ut quibusdam videtur, seu non, communis est

generis et similiter o in i convertit in genetivo: ‘neminis’” (Pmai 6,207).

“c quoque antecedente supra dictam servant regulam, id est ‘er’ in ‘ris’ convertunt in genetivo,

si sint communia vel in ‘is’ facientia feminina, ut ‘alacer alacris’, ‘acer acris’” (Pmai 6,229).

“In ‘or’ correptam masculina et feminina et neutra et communia tam // Graeca quam Latina:

‘hic Hectŏr huius Hectoris’, ‘hic oratŏr huius oratoris’, ‘haec uxŏr huius uxoris’, ‘hoc aequŏr

huius aequoris’, ‘hic’ et ‘haec auctŏr huius auctoris’, ‘hic’ et ‘haec’ et ‘hoc memŏr huius

memoris’” (Pmai 7,313-314).

“Quae vero tertiae declinationis nomina faciunt comparativa, vel communia sunt in ‘is’

desinentia et faciunt neutra in e, vel in ‘er’ sunt masculina facientia in ‘is’ feminina et in e

neutra, vel in ‘er’, ‘es’, ‘ns’” (Pmai 3,89).

“In ‘or’ desinentia Latina, si sint masculini generis aut feminini vel communis, accipiunt ‘is’ et

producta o faciunt genetivum, ut ‘hic orator oratōris’, ‘salinator salinatōris’, ‘haec uxor uxōris’,

85

‘soror sorōris’, ‘hic’ et ‘haec auctor auctōris’, ‘pallor pallōris’, ‘pudor pudōris’, ‘stridor

stridōris’, // ‘calor calōris’, ‘umor umōris’, ‘macor macōris’ [pro ‘macies’], ‘marcor marcōris’

[ipsa res], ‘fervor fervōris’, ‘rubor rubōris’, ‘mador madōris’” (Pmai 6,234-235).

“In ‘ur’ correptam Latina masculina et communia et neutra: ‘hic turtŭr huius turturis’, ‘hic’ et

‘haec augŭr auguris’” (Pmai 7,315).

“In ‘ur’ productam unum invenitur commune duum generum: ‘hic’ et ‘haec fūr huius furis’”

(Pmai 7,316).

“In ‘as’ correptam Graeca masculini vel feminini vel neutri vel communis generis: ‘hic Arcăs

[proprium] ‘huius Arcadis’, ‘haec Pallăs huius Palladis’, ‘hoc Cerăs [proprium loci] ‘huius

Ceratis’, ‘hic’ et ‘haec Arcăs’ [gentile] ‘huius Arcadis’” (Pmai 7,316).

“In ‘as’ desinentia Latina masculini generis sunt vel feminini vel communis et ablata s, addita

‘tis’ faciunt genetivum, ut ‘hic Maecenas Maecenatis’, ‘haec civitas civitatis’, ‘hic’ et ‘haec

Arpinas huius Arpinatis’” (Pmai 6,238).

“In ‘es’ correptam Latina masculini vel communis generis cum sint, mutant e in i ablata s et

addita ‘tis’ faciunt genetivum, ut ‘hic milĕs huius militis’, ‘tramĕs tramitis’, ‘termĕs termitis’,

‘mergĕs mergitis’, ‘hic’ et ‘haec sospĕs sospitis’, ‘pedĕs peditis’, ‘equĕs equitis’, ‘hic’ et ‘haec

superstĕs huius superstitis’, ‘gurgĕs gurgitis’, ‘hic’ et ‘haec divĕs divitis’” (Pmai 6,240).

“In ‘es’ productam tam Graeca quam Latina masculini generis vel feminini vel communis: ‘hic

Chremēs huius Chremetis’ et ‘Chremis’, ‘hic verrēs huius verris’, ‘haec caedēs huius caedis’,

‘hic’ et ‘haec herēs huius heredis’” (Pmai 7,317).

“excipitur ‘exanguĭs’, quod, quia commune est in ‘is’ brevem desinens et in e brevem facit

neutrum, parem habuit nominativo genetivum ‘huius exanguis’, quomodo omnia similia”

(Pmai 6,271).

“In ‘is’ correptam tam Graeca quam Latina masculini generis vel feminini vel communis: ‘hic

Parĭs huius Paridis’ vel ‘Paris’, ‘hic collĭs huius collis’, ‘haec Thetĭs huius Thetidis’, ‘haec

cuspĭs huius cuspidis’, ‘hic’ et ‘haec utilĭs huius utilis’” (Pmai 7,317).

“In ‘is’ productam Graeca et Latina masculina vel feminina vel communia: ‘hic delphīs’ vel

‘delphin huius delphinis’, ‘hic Arīs’ [proprium] ‘huius Arinis’” (Pmai 7,317).

“In ‘os’ productam Graeca et Latina masculini vel feminini vel neutri vel communis generis:

‘hic herōs huius herois’, ‘hic nepōs huius nepotis’, ‘haec dōs huius dotis’, ‘hoc ōs huius oris’,

‘hic’ et ‘haec compōs huius compotis’” (Pmai 7,318).

“In ‘us’ productam Graeca vel Latina masculina vel feminina vel communia vel neutra, ut ‘hic

Melampūs huius Melampodis’, ‘hic mūs huius muris’, ‘haec virtūs huius virtutis’, ‘hic’ et

‘haec sūs huius suis’, ‘hoc tūs huius turis’” (Pmai 7,318).

“sunt autem nomina in ‘us’ desinentia communia quattuor, duo in ‘us’ productam monosyllaba

et duo disyllaba in ‘us’ correptam, de quibus supra diximus, ‘hic’ et ‘haec sūs suis’, ‘grūs

gruis’” (Pmai 6,265).

86


nominis, ut ‘mūs mūris’, ‘plūs plūris’, ‘iūs iūris’, ‘tūs tūris’, ‘crūs crūris’, exceptis ‘grūs’ et

‘sūs’, quae sola in monosyllabis communia inveniuntur et in nominativo producuntur, in

obliquis vero corripiuntur, quod apud Graecos quoque productum in nominativo reliquos

casus corripit” (Pmai 6,265).

“unum commune, quod n habet interpositam in nominativo et eam in obliquis casibus amittit,

‘hic’ et ‘haec coniunx coniugis’” (Pmai 5,166).

“In ‘er’ communia, quae non exeunt etiam in ‘is’, per e solam invenio proferentia ablativum:

‘hic’ et ‘haec’ et ‘hoc pauper a paupere’, ‘hic’ et ‘haec’ et ‘hoc degener a degenere’, ‘hic’ et

‘haec’ et ‘hoc uber ab ubere’, ‘ ’ ‘ ’” (Pmai 7,343).

“masculina quoque vel communia in ‘er’ vel in ‘is’ desinentia, si faciunt in e neutra, ablativum

in i efferunt, ut ‘hic pedester haec pedestris hoc pedestre ab hoc’ et ‘ab hac pedestri’, ‘saluber

salubris salubre ab hoc’ et ‘ab hac salubri’” (Pmai 7,334).

“‘primate’, ‘optimate’, ‘Arpinate’, et ablativus in i, more eorum, quae in ‘is’ desinentia, cum

sint communis generis et faciant in e neutrum, in i terminant ablativum: ‘a primati’, ‘optimati’,

‘Arpinati’” (Pmai 4,129).

“‘bipennis’ commune est et habet etiam neutrum, ideo ablativum ‘a bipenni’ facit. Virgilius in

XI: «ferro sonat alta bipenni / Fraxinus»” (Pmai 7,339).

“Genetivus et dativus supra dictae declinationis in ius terminantium communis est trium

generum: ‘ille illius illi’, et producitur paenultima i genetivi” (Pmai 13,6).

“omnia enim nomina vel pronomina, quae genetivum in ‘ius’ terminant, debent hunc

communem habere trium generum: ‘unus unius, una unius, unum unius’; ‘solus solius, sola

solius, solum solius’; ‘ille illius, illa illius, illud illius’” (Pmai 555,181).

“itaque masculinum quoque eorum est declinationem secutum propter rationem supra dictam in

‘ius’ terminantis genetivi, qui communis trium vult esse generum” (Pmai 5,181).

“Nominativus pluralis fit a genetivo singulari mutata ultima ‘is’ in ‘es’ productam in

masculinis et femininis et communibus, ut ‘huius cardinis hi cardinēs’, ‘huius consulis hi

consulēs’, ‘huius matris hae matrēs’, // ‘huius vatis hi’ et ‘hae vatēs’” (Pmai 7,349-350).

“nam si sint communia trium generum, sine dubio masculini quidem et feminini in ‘es’, neutri

vero in a proferunt nominativum pluralem, ut ‘hi’ et ‘hae sapientes’ et ‘haec sapientia’, ergo

‘hic’ et ‘haec’ et ‘hoc sapiens’” (Pmai 7,314).

“inveniuntur tamen quaedam, quae obliquos casus communes possident, quamvis nominativus

non sit communis, ut ‘plus’ cum sit neutri nominativus dumtaxat, genetivus eius communis

est trium generum nec non et dativus et ablativus, unde pluralia quoque tam in ‘es’ quam in a

invenimus: ‘hi’ et ‘hae plures’ et ‘haec plura’ vel ‘pluria’, unde compositum ‘compluria’”

(Pmai 7,315).

87

“‘hi’ et ‘hae plures’ et ‘haec plura’ vel ‘pluria’ […]. ablativus quoque tam in e quam in i

terminans invenitur, utpote communis trium generum, et accusativus pluralis tam in ‘es’ quam

in ‘is’” (Pmai 7,315).

“‘plus’ quoque videtur comparativum esse multi, sed singularis nominativus non invenitur nisi

neutri generis, pluralis vero etiam communis, ut ‘hi’ et ‘hae plures’ et ‘haec plura’” (Pmai

7,315).

“In x terminantia trium generum communia, quamvis in paucissimis // genetivum pluralem

absque i paenultima proferant - difficile enim invenies ‘audacum’ pro ‘audacium’ vel ‘felicum’

pro ‘felicium’” (Pmai 7,360-361).


“de tertia quoque si dicamus, de qua loquitur, commune invenitur trium personarum: nam et

de prima et de secunda et de tertia loquitur” (Pmai 12,584).

“communia trium generum desinunt in i, m, r, s, x, ut ‘hic’ et ‘haec’ et ‘hoc frugi’, ‘nequam’,

‘par’, ‘prudens’, ‘audax’” (Pmai 5,143).

“Genus masculinum, ut ‘amatus’, femininum, ut ‘amata’, neutrum, ut ‘amatum’, commune

trium generum, ut ‘hic’ et ‘haec’ et ‘hoc amans’” (Pmai 11,555).

“In ‘am’ unum invenitur commune trium generum et utriusque numeri, ‘hic’ et ‘haec’ et ‘hoc

nequam’” (Pmai 5,148).

“In ‘am’ unum invenitur trium generum commune, quod derivantur a ‘nequeo’ vel ‘nequis’,

‘nequam’” (Pmai 4,123).

“In ‘ans’ Latina masculina vel communia duum vel omnis: ‘hic quadrans huius quadrantis’,

‘dodrans dodrantis’, ‘hic’ et ‘haec infans’ [ ] ‘huius infantis’, ‘hic’ et ‘haec’ et ‘hoc

infans’ [ , huius] ‘infantis’ et ‘amans’, quod nomen est, cum pro amatore accipitur,

‘amantis’” (Pmai 7,319).

“In ‘ar’ productam Latina masculini vel communis vel neutri generis, et sunt vel monosyllaba

vel ex monosyllabis composita: ‘hic Nār huius Naris’, ‘hic’ et ‘haec’ et ‘hoc pār huius paris’,

‘dispār disparis’, ‘hoc fār huius farris’” (Pmai 7,313).

“unum etiam commune trium generum eiusdem extremitatis invenitur: ‘hic’ et ‘haec’ et ‘hoc

par’ et quae ex eo componuntur, ‘impar’, ‘dispar’, ‘compar’, ‘separ’” (Pmai 5,150).

“In ‘er’ correptam masculina, feminina et neutra et communia, ut ‘hic patĕr huius patris’,

‘haec matĕr huius matris’, ‘hoc tubĕr huius tuberis’, ‘hic’ et ‘haec paupĕr huius pauperis’”

(Pmai 7,313).

“In ‘as’ productam Graeca et Latina masculini vel feminini vel neutri vel communis generis, ut

‘hic Atlās huius Atlantis’, ‘hic Maecenās huius Maecenatis’, ‘haec civitās huius civitatis’, ‘hoc

vās huius vasis’, ‘hic’ et ‘haec Capenās huius Capenatis’” (Pmai 7,316).

88

“In ‘as’ Latina, si sint patriae, communis sunt generis, ‘hic’ et ‘haec Arpinâs’, ‘Sufenâs’,

‘Capenâs’, quorum ideo extrema syllaba circumflectitur, quia per syncopen ‘ti’ syllabae, sicut

saepe diximus, prolata sunt” (Pmai 5,155).

“Sunt alia in ‘as’ denominativa, quae plerumque similia sunt accusativo plurali primitivorum

suorum et sunt communia, ut ‘primâs’, ‘optimâs’, ‘Ravennâs’, ‘Capenâs’, ‘Arpinâs’,

‘Crotoniâs’, ‘Pontiâs’, ‘Larinâs’, // quae ideo in fine habent circumflexum accentum, quia per

syncopam proferuntur” (Pmai 4,128-129).

“cuius gentile non solum ‘cuias’, sed etiam ‘cuiatis’ proferebant communi genere. Plautus in

Poenulo: «Quid sit, cuiatis, unde sit, ne parseris. - / Quid est? cuiates estis? aut quo ex

oppido?” (Pmai 12,595).

“In duas desinentia consonantes, si sint adiectiva, communia sunt trium generum, ut ‘hic’ et

‘haec’ et ‘hoc expers’, ‘prudens’, ‘inops’, ‘insons’” (Pmai 5,167).

“In ‘ebs’ correptam Latina omnis communia: ‘hic’ et ‘haec’ et ‘hoc caelĕbs huius caelibis’”

(Pmai 7,320).

“In ‘es’ correptam Latina masculina vel feminina vel communia duum vel trium generum, ut

‘hic Coclĕs huius Coclitis’, ‘haec segĕs huius segetis’, ‘hic’ et ‘haec milĕs huius militis’”

(Pmai 7,316).

“appellativa vero, si sint ad homines pertinentia, quae apud Graecos communia vel mobilia,

apud nos communia sunt, ut ‘herēs’, ‘locuplēs’, quod et neutrum est” (Pmai 5,159).

“In e desinentia derivativa neutra sunt, ut ‘sedile’, ‘monile’, ‘cubile’, ‘utile’, et quia pleraque a

communibus in ‘is’ terminantibus nascuntur, melius cum illis tractabuntur” (Pmai 4,121).

“et siquidem in ‘ns’ desinat, quod fit in praesenti tempore, quod est etiam praeteritum

imperfectum, sine dubio trium est generum commune ad formam nominum adiectivorum,

quae cum in duas desinunt consonantes, trium sunt generum communia” (Pmai 11,556).

“In ‘ens’ Latina masculina vel feminina vel communia duum vel trium generum: ‘hic Vfens

huius Vfentis’, ‘haec mens huius mentis’, ‘hic’ et ‘haec parens huius parentis’, ‘hic’ et ‘haec’

et ‘hoc prudens huius prudentis’” (Pmai 7,319).

“In ‘ers’ Latina omnis communia generis: ‘hic’ et ‘haec’ et ‘hoc iners huius inertis’” (Pmai

7,320).

“In ‘urs’ Latina communia trium generum: ‘hic’ et ‘haec’ et ‘hoc Tiburs huius Tiburtis’

[gentile]” (Pmai 7,320).

“In ‘us’ correptam Latina masculini vel feminini vel neutri vel communis duum vel trium

generum: ‘hic lepŭs huius leporis’, ‘haec Venŭs huius Veneris’, ‘hoc tempŭs huius temporis’,

‘hic’ et ‘haec Ligŭs huius Liguris’, ‘hic’ et ‘haec’ et ‘hoc vetŭs huius veteris’” (Pmai 7,318).

“nam ‘vetŭs veteris’ commune est trium generum et ‘Ligŭs’ quoque ‘Liguris’ commune”

(Pmai 6,264).

89

“In ‘us’ terminans unum tertiae declinationis commune trium generum abiecta s assumit ‘lus’

in diminutivo, ut ‘vetus vetulus’, femininum ‘vetula’, neutrum ‘vetulum’” (Pmai 3,107).

“adiectiva vero omnia in x desinentia, sive e sive quacumque vocali alia antecedente,

communia sunt trium generum, ut ‘hic’ et ‘haec’ et ‘hoc simplex’, ‘artifex’” (Pmai 5,165).

“Breviter quoque de generibus in x terminantium sic possumus dicere, quod in x desinentia

adiectiva communia sunt trium generum, ut ‘hic’ et ‘haec’ et ‘hoc audax’, ‘artifex’, ‘felix’,

‘velox’” (Pmai 5,166).

“In ‘ax’ desinentia, si sint adiectiva, communia sunt trium generum, ut ‘hic’ et ‘haec’ et ‘hoc

capax’, ‘audax’, ‘contumax’, ‘pervicax’, ‘rapax’, ‘fallax’” (Pmai 5,164).

“In ‘ex’ correptam Graeca et Latina masculina et feminina et communia trium generum: ‘hic

Lelĕx huius Lelegis’, ‘hic grĕx huius gregis’, ‘haec ilĕx huius ilicis’, ‘hic’ et ‘haec’ et ‘hoc

artifĕx huius artificis’” (Pmai 7,322).

“In ‘ex’ productam Latina masculina vel feminina sunt vel communia trium generum: ‘hic rēx

huius regis’, ‘haec lēx huius legis’, ‘hic’ et ‘haec’ et ‘hoc exlēx huius exlegis’” (Pmai 7,322).

“communium trium generum quinque, i m r s x, ‘hic’ et ‘haec’ et ‘hoc frugi’, ‘nequam’, ‘par’,

‘vetus’, ‘felix’” (Pmai 7,248).

“In ‘ix’ productam Graeca et Latina masculina vel feminina vel communia trium generum:

‘hic Phoenīx huius Phoenicis’, ‘haec cornīx huius cornicis’, ‘hic’ et ‘haec’ et ‘hoc felīx huius

felicis’” (Pmai 7,322).

“sunt alia communia non solum masculini et feminini, sed etiam neutri, et sunt adiectiva, ut

‘hic’ et ‘haec’ et ‘hoc felix’, ‘sapiens’” (Pmai 5,141).

“indeclinabilia vero communia sunt trium generum: ‘hi’ et ‘hae’ et ‘haec quattuor’, ‘quinque’,

‘sex’ et deinceps usque ad ‘centum’” (Pmai 5,145).

“a capite enim composita et duabus syllabis abundant in genetivo et trium sunt generum

communia” (Pmai 7,352).

“eius quoque nominativus in usu frequenti non est, sed illius, quod ex eo componitur,

commune omnis, ‘hic’ et ‘haec’ et ‘hoc inops huius inopis’” (Pmai 7,321).

“‘auctor’, quando significat, commune est, quando , ‘auctrix’ facit

femininum, sicut omnia verbalia in ‘or’ desinentia” (Pmai 5,154).

“In ‘ox’ correptam femininum: ‘nŏx noctis’, et ex hoc compositum commune: ‘hic’ et ‘haec’

et ‘hoc pernŏx pernoctis’. Iuvenalis: «si luditur alea pernox»” (Pmai 7,323).

“nam commune duum generum et epicoenum in participio inveniri natura ipsa prohibet”

(Pmai 11,555).

“communium vero masculini et feminini sex, a o l r s x, ut ‘hic’ et ‘haec advena’, ‘homo’,

‘vigil’, ‘auctor’, ‘custos’, ‘coniunx’” (Pmai 7,284).

90

“Prima declinatio habet terminationes in nominativo tres, ‘a as es’: in a tam Latinorum quam

Graecorum, tam masculinorum quam femininorum et communium, in ‘as’ vero et in ‘es’

Graecorum tantum et masculinorum, ut ‘hic scriba, poeta’, ‘haec Roma, Musa’, ‘hic’ et ‘haec

advena’, ‘hic Aeneas’, ‘hic Anchises’” (Pmai 7,284).

“In a igitur desinentia vel masculina sunt vel feminina vel communia vel neutra” (Pmai

5,143).

“inveniuntur tamen pauca verbalia, ut supra dictum est, masculina sive communia consonantes

verborum servantia, ut ‘scribo, hic scriba’, ‘lego, hic collega’, ‘fugio, hic’ et ‘haec perfuga’,

‘assequor assecula’, ‘advenio advena’, ‘convenio convena’, ‘vivo conviva’” (Pmai 4,121).

“quae vero, cum apud Graecos communia sunt vel mobilia, apud Latinos in a desinunt tantum

nec ex masculinis in ‘us’ desinentibus transformantur, communia tantum et paene omnia a

verbis sunt composita vel derivata, ut ‘hic’ et ‘haec agricola’, ‘caelicola’, ‘advena’, ‘parricida’,

‘Graiugena’, ‘conviva’” (Pmai 5,144).

“‘sus’ quoque commune abiecta s et assumpta ‘cula’ facit diminutivum ‘sucula’. Plautus in

rudente: «† Sucula. - Quin tu dierecta cum sucula et porculis»” (Pmai 3,108).

“In ‘il’ correptam masculini vel feminini vel communis sunt generis Latina: ‘hic pugĭl huius

pugilis’, ‘haec Tanaquĭl huius Tanaquilis’, ‘hic’ et ‘haec vigĭl huius vigilis’” (Pmai 7,312).

“In ‘il’ unum masculinum, ‘pugil’, unum femininum, ‘Tanaquil’, unum commune, ‘vigil’”

(Pmai 5,147).

In o masculina quidem et communia pauca inveniuntur derivativa, ut a cicere ‘Cicero’, ab eo

quod est ‘catus’ ‘Cato’ et a capite ‘Capito’, a labe ‘Labeo’, a latendo ‘latro’, a leniendo ‘leno’,

a comedendo ‘comedo’, a palpando ‘palpo’, ab epulando ‘epulo’.

“et adiectivis, quae si non in ‘is’ facient feminina, necessario communia // sunt (ut ‘celer’

masculinum ‘celeris’ facit femininum, cuius neutrum in e invenitur” (Pmai 5,151-152).

“‘Acer’ et ‘alacer’ et ‘saluber’ et ‘celeber’, quamvis ‘acris’ et ‘alacris’ plerumque faciant et

‘salubris’ et ‘celebris’ feminina, in utraque tamen terminatione communis etiam generis

inveniuntur prolata. Virgilius in VI: «alacris palmas utrasque tetendit»” (Pmai 5,152-153).

“neutra quoque in ‘or’ desinentia quattuor inveniuntur: ‘marmor’, ‘aequor’, ‘ador’, ‘cor’,

praeterea communia, quae etiam apud Graecos communia sunt: ‘memor’, ‘immemor’” (Pmai

5,154).

“In ‘or’ comparativa quidem communia sunt: ‘hic’ et ‘haec clarior’, ‘felicior’, ‘melior’,

‘minor’, excepto uno ‘hic senior’” (Pmai 5,154).

“‘rs’, x, communia vel trium generum, et assumunt ‘or’ dativo correpta i paenultima et faciunt

comparativum, ut ‘hic’ et ‘haec fortis’ et ‘hoc forte, huic forti, hic’ et ‘haec fortior’ et ‘hoc

fortius’” (Pmai 3,89).

91

“Et sciendum, quod omnia in ‘or’ desinentia comparativa communis sunt generis et mutantia

‘or’ in ‘us’ faciunt neutrum excepto uno, quod solum cum sit a positivo quantum ad suam

vocem fixo, servavit eius genus, ‘hic // senex, huic seni, hic senior’, quamvis hoc quoque

vetustissimi commune accipientes ‘hic’ et ‘haec senex’ proferebant” (Pmai 3,89-90).

“verbalia vero, quae hominibus imponi possunt, communia sunt, si sint tertiae declinationis, ut

‘augur’, ‘fur’. Horatius in I sermonum: «Iulius et fragilis Pediatia furque Voranus»” (Pmai

5,155).

“appellativa vero, si sint ad homines pertinentia, quae apud Graecos communia vel mobilia,

apud nos communia sunt, ut ‘herēs’, ‘locuplēs’, quod et neutrum est” (Pmai 5,159).

“In ‘is’ finita nomina, si sint adiectiva vel derivativa appellativa, communia sunt, et si ad

homines proprie solos pertinent, non faciunt ex se neutra, ut ‘hic’ et ‘haec civis’, ‘hic’ et ‘haec

hostis’” (Pmai 5,159).

“‘Quis’ etiam communis esse generis putaverunt vetustissimi, sicut apud Graecos .

Terentius in eunucho: «hunc oculis . . / // Nostrarum † quisquam non vidit, Phaedria»,

‘nostrarum quisquam’ dixit pro ‘quaequam’” (Pmai 13,8-9).

“In ‘os’ terminantia feminina tria inveniuntur: ‘cos cotis’, ‘dos dotis’, ‘glos gloris’; communia

quinque: ‘custos’, ‘sacerdos’, ‘bos’, ‘compos’, ‘impos’; neutra duo: ‘os oris’ et ‘os ossis’”

(Pmai 5,161).

“appellativa vero ad utrumque sexum hominum pertinentia communia utriusque, ut ‘hic’ et

‘haec coniunx, dux’, quae autem ad solos mares pertinent, masculina, et quae ad feminas,

feminina, ut ‘hic rex’, ‘haec paelex’” (Pmai 5,166).

“excipitur unum commune ‘hic’ et ‘haec dux’. in ‘ex’ supra syllabam i antecedente in

paenultima syllaba feminina sunt: ‘haec ilex’, ‘silex’” (Pmai 5,164).

“‘Gradivus Mars’ et ‘Ennosigaeus Neptunus’ et ‘Quirinus Romulus’. sed haec, quia

propriorum loco accipiuntur, comparari non possunt, quod est proprium adiectivorum, nec

egent adiectione aliorum nominum, quomodo communia adiectiva” (Pmai 2,60).

“composita sive ex masculinis sive ex femininis, si adiectiva fuerint, communia sunt, ut ‘hic

sanguis’, ‘hic’ et ‘haec exanguis’ et ‘hoc exangue’” (Pmai 5,160).

“in his sunt ponenda et illa omnia, quae apud Graecos vel communia sunt vel faciunt ex se

feminina: ‘princeps’ - ” (Pmai 5,167).

“Masculini generis terminales inveniuntur literae septem: a, o, l, n, r, s, x […]. communia in

easdem literas desinunt, quas et masculina, ut ‘hic’ et ‘haec advena’, ‘homo’, ‘vigil’, ‘tibicen’,

‘fidicen’ - ut quibusdam placet, nam usus eorum feminina in a terminat, ‘fidicina’ et ‘tibicina’ -

, ‘hic’ et ‘haec pauper’, ‘civis’, ‘dux’” (Pmai 5,142).

“In ‘ul’ quoque unum reperitur masculinum Latinum, ‘consul’, duo communia, ‘praesul’,

‘exul’, et barbara, ‘Suthul’, ‘Muthul’” (Pmai 5,147).

92

“Genera pronominum sunt quinque: masculinum, ‘hic’, femininum, ‘haec’, neutrum, ‘hoc’,

commune, ‘nostras’, ‘vestras’, trium generum, ut ‘ego’, ‘tu’” (Pmai 12,586).

“quomodo enim Graeci per tres personas primitivorum obliquos casus similiter habent

terminantes, qui et communes sunt omnium generum: , , ,

sic nos quoque illorum auctoritatem in plerisque secuti per tres personas habemus pronomina

similiter terminantia per obliquos casus et omnis communia generis: ‘mei tui sui, mihi tibi

sibi, me te se, a me a te a se’” (Pmai 12,586).

“‘meus, tuus, suus, noster, vester, nostras, vestras’, alterius sunt intrinsecus generis, hoc est

communis trium generum, in quo possessor ostenditur, et alterius extrinsecus, hoc est mobilis,

in quo possessio denuntiatur, quod terminatione consequenti discernitur, quomodo et numerus,

sicut supra docuimus, quamvis qualitatem ipsius possessionis non declarant, nisi adiungas

nomen” (Pmai 12,588).








(Pmai 5,145).

“duo tantum inveniuntur communia ‘nostrâs’ et ‘vestrâs’, quorum perfecta ‘nostrâtis’ erant et

‘vestrâtis’” (Pmai 12,586).

“nec mirum, tam in i quam in e comparativorum ablativos terminari, cum vetustissimi etiam

neutrum in ‘or’ finiebant et erat eadem terminatio communis trium generum, quae capax est,

ut docuimus, utriusque ablativi, tam in e quam in i terminantis” (Pmai 7,347).

“In ‘os’ masculina ablata s, addita ‘ris’ faciunt genetivum, ut ‘hic lepos leporis’, ‘ros roris’,

‘mos moris’, ‘flos floris’. excipitur ‘nepos nepotis’, quod quidam commune putaverunt,

quamvis femininum sit ‘neptis’” (Pmai 6,253).

“in e autem et i indifferenter desinunt in ablativo omnia, quae sunt communia trium generum,

ut ‘hic’ et ‘haec’ et ‘hoc par ab hoc’ et ‘ab hac pare’ vel ‘pari’” (Pmai 7,339).





(Pmai 7,341).

“‘rudis’, quando commune est significans recentem, et neutrum in e facit, ‘hoc rude’, et

ablativum in i, ‘a rudi’, quando vero virgam, qua gladiatores donati cessabant gladiatura,

femininum est solum et ablativum in e finit” (Pmai 7,347).

93

“possit ‘ab hoc sospite’ et ‘sospiti’ dici, quod adhuc apud nullum legi, sed ‘ab hospite’ et

‘sospite’? Virgilius in VIII: «quo sospite numquam / Res equidem Troiae victas aut regna

fatebor». et fortassis quia haec sola in ‘es’ terminantium etiam in a faciunt feminina,

evitaverunt communium aliorum regulam ablativi, vel quod in heroico stare metro non possit

nisi in e terminans eorum ablativus” (Pmai 7,342-343).

“In ‘ix’ etiam feminina verbalia, quia possunt esse communia cum // neutris, ut ‘victrix’,

‘ultrix’, unde et ‘victricia’, ‘ultricia’, tam in e quam in i finiunt ablativum. Lucanus in I: «In

sua victrici conversum viscera dextra»” (Pmai 7,347-348).

“et in VI: «Curibus parvis et paupere regno» -, quamvis pluralis nominativus eorum, hoc est

neutrorum ex supra dictis nominibus, in usu frequenti non sit ex eis, quomodo neque ex aliis

communibus duum generum” (Pmai 7,314).

“Reperiuntur praeterea absque i facientia genetivum pluralem, quamvis ablativum et in e et in i

proferant, in ‘us’ et in ‘il’ et in ‘or’ trium generum et in ‘ex’ desinentia, quando sunt

communis generis, ut ‘hic’ et ‘haec’ et ‘hoc vetus a vetere’ vel ‘veteri veterum’” (Pmai 7,353).


“nam commune et neutrum vocis magis qualitate quam natura dinoscuntur, quae sunt sibi

contraria. nam commune modo masculini modo feminini significationem possidet, neutrum

vero, quantum ad ipsius vocis qualitatem, nec masculinum nec femininum est” (Pmai 5,141).





“‘vigil’, quod quidam duorum, quidam trium generum commune putant esse debere, ‘a vigile’

vel ‘vigili’ facit ablativum” (Pmai 7,342).

“alia vero omnia masculina sunt, ut ‘stellio’, ‘Anio’, ‘Cicero’, ‘Milo’, ‘Apollo’, ‘mango’,

‘praedo’, ‘ligo’, ‘carbo’, ‘sermo’, ‘quaternio’, exceptis paucis communibus, quae communia

esse tam ipsa natura quam exempla Graecorum nobis demonstrare possunt, apud quos vel

communia vel mobilia haec inveniuntur, ut ‘hic’ et ‘haec homo’,

, ‘hic’ et ‘haec latro’, ” (Pmai 5,146).

“‘homo hominis’, quod est commune - Cicero pro Cluentio, cum de eius matre loqueretur, ait:

«cuius ea stultitia est, ut eam nemo hominem appellare possit», et Lucanus in V de Phemonoe:

«atque hominem toto sibi cedere iussit / Pectore»” (Pmai 6,206).

“similiter mensium nomina in ‘is’ vel in ‘er’ desinentia ablativum per i finiunt: ‘Quintilis a

Quintili’, ‘Aprilis ab Aprili’, ‘September a Septembri’, ‘October ab Octobri’. Iuvenalis in V:

«Hesternum solitus medio servare minutal / Septembri». idem in III: «Pallere et vinum toto

nescire Decembri». possunt tamen haec etiam communia esse, unde ‘Kalendas Septembres’ //

dicimus” (Pmai 7,338-339).


‘or’ in ‘us’ faciunt neutrum excepto uno, quod solum cum sit a positivo quantum ad suam

94

vocem fixo, servavit eius genus, ‘hic // senex, huic seni, hic senior’, quamvis hoc quoque

vetustissimi commune accipientes ‘hic’ et ‘haec senex’ proferebant” (Pmai 3,89-90).

“In ‘es’ correptam [si sint apud Graecos] communia vel mobilia, quae illi vocant. hoc

autem etiam ex ipsa rerum significatione potest cognosci in omnibus appellativis, utrum

possint necne femininorum quoque esse adiectiva vel etiam neutrorum. quod si ipsa exigat

significatio, in ‘es’ desinentia communia sunt, ut ‘hebĕs’ tam de mare quam de femina dicitur

- significat enim tardus et tarda -, ‘milĕs’ quoque ‘hic’ et ‘haec milĕs’” (Pmai 5,156).

“Sunt igitur patronymicorum formae apud Graecos tres: in ‘des’, quae dicitur communis apud

illos, quod in omni sermone possunt hac uti, qua sola Romanorum quoque poetae utuntur”

(Pmai 2,65).

“excipitur etiam ‘canis’ commune, quod et natura sic esse ostendit” (Pmai 5,160).

“‘molaris’ a mola derivatum potest esse commune, cum adiectivum est, sed quia plerumque ad

dentem vel lapidem refertur, usus frequens masculinum hoc profert” (Pmai 5,161).

“inveniuntur tamen et haec et omnia paene communia masculini et feminini, quod, etiam si

non faciant ex se neutra, saepe tamen neutris adiunguntur figurate - ut Virgilius in X: «Italiam

petiit fatis auctoribus; esto»” (Pmai 7,314).

“inveniuntur tamen quaedam ex communibus etiam neutro generi adiuncta, sed figurate per

, ut ‘advena’, ‘mancipium’” (Pmai 6,195).

“neutris quoque coniuncta haec (id est in ‘ĕs’ communia) inveniuntur, ut Virgilius in VII: «sed

haec tereti mos est aptare flagello»” (Pmai 5,157).






“illud quoque non est praetermittendum, quod tribus consonantibus sequentibus potest fieri

communis syllaba, quando in principio syllabae sequentis post vocalem correptam s et muta et

post eam liquida sequatur, quippe cum s in metro subtrahi more soleat veteri, ut Horatius

sermonum libro primo: «Linquimus, insani ridentes praemia scribae»” (Pmai 2,52).

“Tempus unum vel duo vel etiam, ut quibusdam placet, unum semis vel duo semis et tria;

unum, si vocalis est brevis per se, ut ‘ămo’, vel si eam una consonans simplex consequitur, ut

‘caput’, unum semis in communibus syllabis, de quibus multi docuerunt, ut ‘lācrimae’” (Pmai

2,51).

“obicitur tamen huic illud, quod oportet ergo ‘oblitus’, ‘oblatus’, ‘obruo’, ‘abrado’ et similia, si

b transit in secundam syllabam more simplicium dictionum, primam communem habere in

metris, ut possit etiam corripi: sed hoc nusquam invenitur” (Pmai 2,45).

95

“quare cum f loco mutae ponatur [id est p et h sive ], miror hanc inter semivocales posuisse

artium scriptores: nihil enim aliud habet haec litera semivocalis nisi nominis prolationem, quae

a vocali incipit. sed hoc potestatem mutare literae non debuit: si enim esset semivocalis,

necessario terminalis nominum inveniretur, quod minime reperies, nec ante l vel r in eadem

syllaba poni posset, qui locus mutarum est dum taxat, nec communem ante easdem posita

faceret syllabam” (Pmai ).

“his quidam addunt non irrationabiliter m et n, quia ipsae quoque communes faciunt syllabas

post mutas positae, quod diversorum confirmatur auctoritate tam Graecorum quam Latinorum”

(Pmai 1,10).

“M quoque geminatur - ‘mordeo momordi’ -, quae loco mutae in multis fungitur: nam et ante n

posita communem facit syllabam, ut ‘Ramnes Ramnetis’, sicut ‘Chremes Chremetis’” (Pmai

1,23).

“et sciendum, // quod non solum ante l vel r, sed etiam ante m, ut supra docuimus, et n positae

mutae faciunt communes” (Pmai 2,51-52).

“praeterea m ante n posita fecerunt quidam communes, ut Callimachus in tertio : «

»” (Pmai 2,52).

COMMVTO-ARE >> COMMVTATIO-ONIS

A) {Gr. [1. exalássô]}.



C.2) {[≈ muto]}.

E:)

(0.1) In genere:

“Graeca eiusdem terminationis, in vel vel genetivum Graecum terminantia, vel

vel in i commutantia faciunt genetivum Latinum, ut ‘ ,

Palamedēs Palamedis’, ‘ , Eteoclēs Eteoclis’, ‘ ,

Chremēs Chremetis’ et ‘Chremis’” (Pmai 6,244).

“in praeterito vero // perfecto et plusquamperfecto cum simplex verbum e longam habeat, non

potest compositio eam commutare, ut ‘ēgi exēgi, ēgeram exēgeram’; ‘fēci infēci, fēceram

infēceram’; ‘iēci iniēci, iēceram iniēceram’, quae sine dubio a simplicibus suis componuntur”

(Pmai 8,438-439).


“sed rursus quasi consonanti digamma in eadem syllaba praeponere recusantes, commutabant

id in , ‘ ’, ‘ ’ dicentes” (Pmai 1,19).

96

COMMVTO-ARE >> COMMVTATIO-ONIS

A) {Gr. [1. enallagê; 2. exallagê; 3. metáthesis; 4. metálêpsis]}.

B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.vv. [1-4]: 162, 168, 248, 249) ; IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v.).


C.2) {[≈ immutatio, mutatio, permutatio]}.

D)

E:)


“De singularum igitur coniugationum regulis latius mox tractabimus. sciendum tamen, quod

videmur in praeterito perfecto plerumque barytona quoque Graecorum imitari in

commutatione consonantium teste Didymo, qui ostendens omnia, quae habent in arte Graeci,

habere etiam Latinos, exemplis hoc approbat” (Pmai 14,27).

“in multis enim videmus commutatione terminationis genera quoque esse conversa, ut

‘haec cratera’, ‘haec charta’, ‘haec cera’, ‘haec

amphora’, ‘haec panthera’” (Pmai 5,156).






“b autem sequente vel p in m convertitur, l vero vel m, in eas commutatur, ut ‘imbuo’, ‘impius’,

‘combibo’, ‘compitum’, ‘collido’, ‘illudo’, ‘illido’, ‘immunis’, ‘communis’” (Pmai 2,49).

“‘asporto’ - in quo b in s commutatur, sicut et ‘aspello’, differentiae causa” (Pmai 14,47).

“‘excubo, excludo, efficio, effundo, effero’ in quibus et similibus x in f commutatur


“In consonantibus quoque multae fiunt similiter commutationes. L triplicem, ut Plinio videtur,

sonum habet: exilem, quando geminatur secundo loco posita, ut ‘ille’, ‘Metellus’; plenum,

quando finit nomina vel syllabas et quando aliquam habet ante se in eadem syllaba

consonantem, ut ‘sol’, ‘silva’, ‘flavus’, ‘clarus’; medium in aliis, ut ‘lectum’, ‘lectus’” (Pmai

1,29).

“ergo si est a ‘pari’, r euphoniae causa additur, sin a ‘patre’, t in r convertitur; quibusdam

tamen a ‘parente’ videtur esse compositum et pro ‘parenticida’ per syncopam et

commutationem t in r factum ‘parricida’” (Pmai 1,26).

97

COMPAGO-INIS

A) {Gr. [1. synápheia; 2. sýnthesis]}.

B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.vv. [Gr. 1-2]: 359, 367, ) ; IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v.).


C.2) {[<s.c.>]}.

D)

E:)

(0.1) In genere:


manere” (Pmai 5,180).

“sed si, quia compaginem videntur praestare nomini et verbo, non sunt partes orationis

dicendae, ergo nec partes corporis debemus accipere nervos, quia ligant membra et articulos,

quod penitus videtur absurdum” (Pmai 11,552).


dicere, per singulos casus ea componi. quod dicentes non videmur contra supra dictam

Graecorum de compagine rationem facere” (Pmai 5,180).

“Quintus de generibus dinoscendis per singulas terminationes; de numeris; de figuris et earum

compage” (Pmai 1,3).

“nam si a praesenti dicam nasci , incipit labefactari compago //

compositionis, quod recusat ratio” (Pmai 5,180-181).


“ideo autem addidimus ‘plerumque’, quod sunt quaedam, quae non servant compositionis

verborum compaginem, unde apparet, ea ex se composita, ut ‘effringor effractus’, ‘contingor

contactus’ et similia” (Pmai 11,568).

COMPARO-ARE >> COMPARATIO-ONIS >> COMPARATIVVS-A-VM >>

COMPARATIVE

A) {Gr. [1. synkrínô]}.



98

C.2) {[<s.c.>]}

D)

E:)

(0.0) In genere:

“ergo vel simplicia sunt vel decomposita plerumque, quae Graeci vocant, id est

a compositis verbis derivata, ut ‘efficio efficiens’, ‘intellego intellegens’; si enim ipsa per se

componantur non prius verbis compositis, transeunt in nominum vim, sicut etiam, si

comparentur: ‘nocens innocens’, ‘sapiens insipiens’” (Pmai 11,568).

“a pare etiam derivativum, quod a verbo ‘paro’ nascitur (unde comparo comparas. // proprie

enim pares sunt, qui inter se possunt comparari) verbalium regulam servavit, ‘parilis’” (Pmai

4,131-132).

(0.1) In genere:

“‘amans amantior’. sed quando comparantur participia, transeunt in nominum

significationem” (Pmai 3,84).

“‘indulgens’, ‘amans’, ‘acceptus’, si // comparentur, nomina sunt: ‘indulgentior’, ‘amantior’,

‘acceptior’; sic et similia” (Pmai 11,568-569).

“inveniuntur tamen etiam in propriis quaedam huiuscemodi, ut ‘Gradivus Mars’ et

‘Ennosigaeus Neptunus’ et ‘Quirinus Romulus’. sed haec, quia propriorum loco accipiuntur,

comparari non possunt, quod est proprium adiectivorum, nec egent adiectione aliorum

nominum, quomodo communia adiectiva” (Pmai 2,60).

“‘prior’, sicut omnes comparativi, vel ad sui generis vel ad alieni aliquem comparatur etiam,

cum numerum significat, ut ‘prior Turnus quam Aeneas movit bellum’” (Pmai 3,91).

“unde, quamvis in his quoque [comparativis] inveniantur quaedam diminutiva apud Latinos, ut

superius docuimus, non possunt tamen esse absoluta, cum a comparativis sint derivata et ipsa

quoque comparationem significent, ut ‘plusculus’, ‘maiusculus’, ‘minusculus’: necesse est

enim, ad aliquid ea comparari” (Pmai 3,101).

“alia autem diminutiva, id est omnia, quae non a comparativis derivantur, ex sese habent

diminutionem et nulli comparantur, ut ‘regulus’, ‘tantulus’” (Pmai 3,101).

“Superlativum est, quod vel ad plures sui generis comparatum superponitur omnibus vel per

se prolatum intellectum habet cum ‘valde’ adverbio positivi, ut ‘fortissimus Graecorum

Achilles’ id est ‘fortis super omnes Graecos’” (Pmai ).

“Sunt igitur quae comparari possunt nomina vel secundae vel tertiae declinationis” (Pmai

3,86).

99

“sciendum tamen, quod hic casus [id est ablativus] est quando pro genetivo, est quando pro

dativo accipitur Graeco: pro genetivo, quando praepositionibus vel adverbiis ablativi casus

subiungitur, ut ‘ex illo’, ‘de illo’, ‘ab illo’, ‘pro illo’, ‘coram illo’, ‘cum illo’, et quando

comparatur, ‘fortior illo’” (Pmai 5,190).


“est quando comparativus ad comparativum // comparatur, ut ‘fortior Achilles Hectore,

fortiore Patroclo’” (Pmai 3,92-93).

“Cum igitur comparativa proprie ad positivum fieri soleant, invenitur tamen saepe

comparativus pro positivo per se positus […]. est quando pro positivo positus minus eo

significat et nulli comparatur, ut: «Tristior atque oculos lacrimis suffusa nitentes», ‘tristior’

enim hic ‘ex parte tristis’ significat” (Pmai 3,92).

“est quando pro positivo positus minus eo significat et nulli comparatur, ut: «Tristior atque

oculos lacrimis suffusa nitentes», ‘tristior’ enim hic ‘ex parte tristis’ significat” (Pmai 3,92).

“nec mirum, cum in nominibus quoque comparativis, si dicam ‘fortior’, incertum est, utrum

multo an parvo superet illum, ad quem comparatur” (Pmai 8,417).

“est quando ad contraria comparatur et minus positivo significat, ut: ‘mare Ponticum dulcius

quam cetera’. hic enim non ad dulcia, sed ad amara facta comparatione ostendit, parvum

aliquid dulcedinis quam cetera habere Ponticum mare” (Pmai 3,92).

“‘magis’ quoque [adverbium] non solum positivo, sed etiam comparativo iungitur, quando ipse

comparativus vel ad se vel ad alium comparatur, ut ‘Achilles Aenea fortior magis quam

iustior’ et ‘Aiax Vlixe fortior magis quam Diomede’” (Pmai 3,94).


COMPARATIVE

A) {Gr. [1. sýnkrisis]}.


C.1) {[0.- 0.0: In genere; 0.1: In genere; 0.2: In genere (per figuram)]; [1.- III/1.1: PARTES

ORATIONIS (adverbium)]}.

C.2) {[≈ collatio, gradus]; [>< casus, figura, genus, modus, numerus, persona, tempus, uox]}.

D) Job (1893: 87-91); Lambert (1908: 63-67); Schreiner (1954: 49-52); Glück (1967: 135-

158); Michael (1970: 108-110); Baratin (1989: 330-332, 469); Colombat (2001; 308; 2011:

228); Lenoble et alii (2001: 283, 287-289); Bonnet (2007: 196-197); Garcea (2007); Swigers &

Wouters (2011: 16); Groupe Ars (2013: 179,n. 39).

E:)

(0.0) In genere:

100




“qui nesciunt, quod ad comparationem bene sonantium ita sint nominatae, velut ‘informis’ dicitur

mulier, non quae caret forma, sed quae male est formata, et ‘frigidum’ dicimus eum, qui non penitus

expers est caloris, sed qui minimo hoc utitur: sic igitur etiam ‘mutas’, non quae omnino voce carent,

sed quae exiguam partem vocis habent” (Pmai 1,9).

(0.1) In genere:

“accidentia autem sunt, quae ex qualitate vel quantitate animi vel corporis vel extrinsecus forte

evenientium trahuntur, quae possunt incrementa vel diminutiones accipere, per quae

comparatio nascitur, sine quibus substantia intellegi potest: ea vero, nisi prior illa intellegatur,

esse non possunt” (Pmai 3,83).

“Fit autem comparatio vel ad unum vel ad plures tam sui generis quam alieni, quamvis Graeci

honoris causa suae gentis quam ratione veritatis dicunt, non posse ad multos sui generis fieri

comparationem. alii autem dicunt, hanc esse rationem, propter quam non utuntur tali

comparatione, // quod, cum ad plures sui generis fit comparatio, superlativo possumus uti, ut

‘fortissimus Graiorum Achilles’” (Pmai 3,85-86).

“‘amans illum’ participium est, ‘amo’ enim ‘illum’ dicimus, ‘amans’ autem ‘illius’ nomen, ut

‘amator illius’; itaque et tempus amittit et comparationem assumit, ut ‘amantior

amantissimus’” (Pmai 11,550).

“‘acceptus ab illo’ participium, quia et ‘accipior ab illo’, ‘acceptus illi’ nomen, ut ‘amicus illi’,

ideoque tempore quidem caret, comparationem vero asciscit, ut ‘acceptior acceptissimus’”

(Pmai 11,550).

“si enim dicam ‘homo’ vel ‘lapis’, substantiam demonstravi, cuius significatio nec augeri

potest nec minui, // sin aliquid accidens [homini vel lapidi] proferam, tunc habet locum

comparatio, ut ‘homo prudens’ et ‘prudentior’, ‘lapis niger’ et ‘nigrior’” (Pmai 3,83-84).

“ad aliquid enim [omnimodo] fit comparatio, ut ‘brevior’ dicitur ad brevem [et] ‘angustior’ ad

angustum” (Pmai 3,101).





“‘hic’ et ‘haec potĭs’ et ‘hoc pote’ nomina esse, ostendit comparatio ‘potior’ et ‘potissimus’”

(Pmai 6,251).

“adeo autem non ad ipsa adverbia, sed ad personas vel res participes adverbiorum huiuscemodi

fiunt comparationes, quod nascuntur ex his ipsis adverbia comparativa, quae cum ‘magis’

ipsum positivum adverbium significant, ut ‘ulterius’ ‘magis ultra’, ‘citerius’ ‘magis citra’,

‘exterius’ ‘magis extra’” (Pmai 3,83).

101

“quid autem, quod accidit inter tres vel quattuor vel plures, non tamen ad totum genus fieri

comparationem et necesse est uti plurali suorum? ut si dicam ‘fortissimi fuerunt Graecorum

Aiax, Diomedes, Agamemno, Vlixes, omnibus tamen his fortior fuit Achilles’” (Pmai 3,86).

“unde, quamvis in his quoque [comparativis] inveniantur quaedam diminutiva apud Latinos, ut

superius docuimus, non possunt tamen esse absoluta, cum a comparativis sint derivata et ipsa

quoque comparationem significent, ut ‘plusculus’, ‘maiusculus’, ‘minusculus’: necesse est

enim, ad aliquid ea comparari, ut Terentius in eunucho: «Thais quam ego sum maiuscula est»,

id est ‘parvo maior quam ego’” (Pmai 3,101).

“denique in comparationibus absque praepositione solet proferri ablativus, nec tamen dicit

quisquam, septimum tunc esse casum, sed ablativum, cum dico ‘fortior Achilles Hectore’”

(Pmai 5,190).





“In ‘is’ correptam ‘nimĭs’, quod etiam ‘nimium’ dicimus, ‘satĭs’, quod etiam loco nominis

positivi accipitur itaque etiam comparationem recipit ‘satius’” (Pmai 15,77).

“‘ocior’ quoque ‘ocissimus’ et ‘ocius ocissime’; a Graeco est , ideo habuit

comparationem. (‘satis’ quoque, quia pro ‘sufficiens’ accipitur, quomodo supra diximus, ideo

habuit comparationem)” (Pmai 15,80).

(1.1) PARTES ORATIONIS (adverbium):

“In ‘am’ primitiva ‘clam, coram’; derivativa vel composita ‘nequiquam, nequaquam,

neutiquam’. praeterea ‘quam’, quando est similitudinis vel comparationis sive electionis,

adverbium accipitur - Virgilius in XI: «Quam facile accipiter saxo sacer ales ab alto»” (Pmai

15,74).


COMPARATIVE

A) {Gr. [1. synkritikós]}.


C.1) {[1.- III/1.0: PARTES ORATIONIS (in genere); /1.1: PARTES ORATIONIS (per

figuram)]}.

C.2) {[≈ praelatiuus]; [≠ positiuus, superlatiuus]; [>< aduerbialis, comprehensiuus,

denominatiuus, diminutiuus, participialis, patronymicus, possessiuus, uerbalis]}.

102

D) Job (1893: 69, 87-91); Lambert (1908: 63-67); Schreiner (1954: 49-52); Michael (1970:

108-110); Colombat (2001: 307); Luhtala (2005: 43); Berrettoni (2007); Basset (2007: 67);

(Bonnet: 2011: 176-178).

E:)

(0) In genere:


“hae species communes sunt et // principalium [id est primae positionis] nominum et

derivativorum. propriae autem derivativorum sunt hae: patronymicum, possessivum,

comparativum, superlativum, diminutivum, denominativum, in quo intellegimus cum multis

aliis etiam comprehensivum (de quibus in loco dicemus), verbale, participiale, adverbiale”

(Pmai 2,59-60).

“nunc de comparativo videamus” (Pmai 2,82).

“Comparativum est, quod cum positivi intellectu vel cum aliquo participe sensu positivi

‘magis’ adverbium significat: ut ‘fortior’, magis fortis, ‘sapientior’, magis sapiens, ‘ulterior’,

magis ultra quam ille qui ultra est, ‘interior’, magis intra quam ille qui intus est” (Pmai 3,83).

“sed superlativus multo alios excellere significat, comparativus vero potest et parvo

superantem demonstrare, unde etiam diminutionem apud nos iure accipit: ‘maiusculus’,

‘minusculus’, ‘tardiusculus’” (Pmai 3,86).

“ab eo autem, quod est ‘hic’ et ‘haec potis’ et ‘hoc pote’, fit comparativum ‘hic’ et ‘haec

potior’ et ‘hoc potius’ et superlativum ‘potissimus’, ex quibus etiam adverbia ‘potius’ et

‘potissime’” (Pmai 15,68).

“invenitur etiam ‘nequam’, quod est indeclinabile trium generum, tam comparativum quam

superlativum, ut ‘nequam nequior nequissimus’” (Pmai 3,90).

“alia autem diminutiva, id est omnia, quae non a comparativis derivantur, ex sese habent

diminutionem et nulli comparantur, ut ‘regulus’, ‘tantulus’” (Pmai 3,101).

“Et sciendum, quod apud Latinos diminutionem quoque accipiunt quaedam comparativorum,

ut supra diximus, quod apud Graecos non invenitur, ut ‘grandiusculus’, ‘minusculus’,

‘maiusculus’, ‘meliusculus’. omnia tamen haec a neutro comparativi adiectione ‘culus’

invenio fieri: [ut] ‘grandius grandiusculus’, ‘melius meliusculus’, sic et cetera, quae sunt

similia” (Pmai 3,93).

“Fiunt autem comparativa a nominibus, verbis, participiis, adverbiis sive praepositionibus”

(Pmai 3,84).

“superlativus vero comparativum est quando superat una syllaba, ut quando in ‘simus’ finitur,

‘iustior iustissimus’, et quando in ‘rimus’, si positivi nominativus et genetivus pares habeant

syllabas, ut ‘taeter taetri taetrior taeterrimus’, ‘acer acris acrior acerrimus’” (Pmai 3,100).

103

“nam et patronymica et possessiva et comparativa et superlativa et diminutiva praeter verbalia

et adverbialia et ea, quae ex praepositionibus fiunt, ex maxima parte denominativa sunt, id est a

nominibus derivantur” (Pmai 4,117).

“Derivantur igitur comparativa a nominibus adiectivis, quae sumuntur ex accidentibus

substantiae nominum” (Pmai 3,83).

“Nec non et comparativa eiusdem generis et eiusdem terminationis similiter faciunt

diminutiva, sed mobilia: ‘maius maiusculus maiuscula maiusculum’, ‘grandius grandiusculus

grandiuscula grandiusculum’, ‘celerius celeriusculus celeriuscula celeriusculum’, unde Cicero

adverbium ‘celeriuscule’ protulit ad Herennium tertio libro artis rhetoricae: strenue quod

volumus ostendere factum, celeriuscule dicemus, sicut a ‘saepius’ comparativo ‘saepiuscule’”

(Pmai 3,104).

“et sciendum, quod localia sunt haec adverbia sive praepositiones, ex quibus comparativa

nascuntur nomina et paene haec: ‘extra exterior’, ‘intra interior’, ‘ultra ulterior’, ‘citra citerior’”

(Pmai 3,85).

“Ab adverbiis [vero] derivata in ‘ra’ desinentibus mutant ‘ra’ in ‘er’ et accepta ‘ior’ faciunt

comparativum, ut ‘extra exterior’, ‘intra interior’, ‘ultra ulterior’, ‘citra citerior’, ‘infra

inferior’, ‘supra superior’” (Pmai 3,90).

“ex quo apparet, neque a ‘supero’ neque a ‘postero’ fieri comparativos sive superlativos, sicut

neque ab ‘infero’ ‘infimus’, quod solum in ‘fimus’ desinit, sed ab adverbio ‘infra’ ‘inferior

infimus’” (Pmai 3,99).

“Derivativorum adverbiorum species est etiam in comparativis et superlativis, praeterea

diminutivis, quod apud Graecos non est” (Pmai 15,79).

“et videntur a ‘pridem’ adverbio nasci, quod abiecta ‘dem’ accipit ‘or’ et facit comparativum

‘prior’, sed i corripuit, quia in nulla comparativo i ante ‘or’ produci potest” (Pmai 3,91).

“Inveniuntur tamen pauca, quae quamvis a nominibus non deriventur, tamen habent

comparativa [vel diminutiva], ut ‘saepe saepius saepissime’” (Pmai 15,80).

“plerique assumunt igitur ‘magis’ adverbium et usum comparativi complent, ut ‘magis pius

hic quam ille’” (Pmai 3,87).

“adeo autem non ad ipsa adverbia, sed ad personas vel res participes adverbiorum huiuscemodi

fiunt comparationes, quod nascuntur ex his ipsis adverbia comparativa, quae cum ‘magis’

ipsum positivum adverbium significant, ut ‘ulterius’ ‘magis ultra’, ‘citerius’ ‘magis citra’,

‘exterius’ ‘magis extra’. sic et similia” (Pmai 3,83).

“‘Tam’ et ‘quam’ adverbia tum comparativo vel superlativo adiciuntur, cum duo vel plures

comparativi vel superlativi diversae significationis positi inter se aequantur vel idem

geminantur, ut ‘tam iustior quam felicior Aeneas Hectore’” (Pmai 3,93).

Et comparativus quidem gradus ablativo casui adiungitur utriusque numeri, interdum tamen

etiam nominativo, quando ‘quam’ adverbium sequitur” (Pmai 3,94).

104

“attendendum igitur, quod non inveniuntur comparativa adverbia, nisi sint adiuncta

comparativis nominibus, diminutiva tamen rarissime, ut ‘clam clanculum’” (Pmai 15,80).

“a ‘saepe’ adverbio positivum vel comparativum nomen non legi” (Pmai 3,90).

{IN ACCIDENTIBVS}

“Illud quoque sciendum, quod omnia et comparativa et superlativa duarum excedunt

numerum syllabarum exceptis ‘prior’ et ‘primus’ et anomalis his: ‘minor’ et ‘maior’ et ‘peior’

et ‘plus’” (Pmai 3,100).

“et puto, hanc esse rationem, quod oportet comparativum una syllaba vincere genetivum

positivi, nisi sint anomala, ut ‘teneri tenerior’, ‘docti doctior’” (Pmai 3,87).

“Sunt igitur quae comparari possunt nomina vel secundae vel tertiae declinationis. et si sint

secundae, mobilia sunt, id est, in a faciunt feminina et in ‘um’ neutra et vel in ‘er’ vel in ‘us’

desinunt et assumentia genetivo ‘or’ faciunt comparativa, correpta tamen paenultima i, ut

‘tener [teneri] tenerĭor’, ‘niger [nigri] nigrĭor’, ‘clarus [clari] clarĭor’, ‘doctus [docti] doctĭor’”

(Pmai 3,86).

“Quae vero tertiae declinationis nomina faciunt comparativa, vel communia sunt in ‘is’

desinentia et faciunt neutra in e, vel in ‘er’ sunt masculina facientia in ‘is’ feminina et in e

neutra, vel in ‘er’, ‘es’, ‘ns’” (Pmai 3,89).

“et, quod omnibus est rationabilius, in ‘or’ desinens commune in ‘us’ facit neutrum, quod in

nullis aliis nisi in comparativis invenitur” (Pmai 3,91).


‘or’ in ‘us’ faciunt neutrum excepto uno” (Pmai 3,89).

“alia omnia mutant ‘us’ in o productam quidem, si sint comparativa, et accepta ‘ris’ faciunt

genetivum, ut ‘hoc melius huius meliōris’, ‘hoc felicius huius feliciōris’, correptam vero, si non

sint comparativa, ut ‘hoc decus huius decŏris’” (Pmai 6,274).

“alia vero o habent paenultimam correptam, nisi sint comparativa: ‘tempus tempŏris’, ‘litus

litŏris’” (Pmai 6,275).




“vocativus etiam salutatorius vocatur, ut ‘o Aenea’ et ‘salve Aenea’; ablativus etiam

comparativus, ut ‘aufero ab Hectore’ et ‘fortior Hectore’” (Pmai 5,186).

“In ‘or’ comparativa quidem communia sunt: ‘hic’ et ‘haec clarior’, ‘felicior’, ‘melior’,

‘minor’, excepto uno ‘hic senior’” (Pmai 5,154).


105

“itaque adiectiva iure sunt appellata, quae illis nominibus, quae substantiam demonstrant,

adiciuntur, quamvis antiqui etiam in quibusdam gentilibus comparativis usi sunt, ut Punus

Punior” (Pmai 3,84).

“Sunt autem et alia in ‘us’ terminantia, ex quibus comparativa supra dictam regulam non

servant et dicuntur inaequalia. quorum quaedam habent // i brevem vocalem ante ‘or’, sicut alia

quaedam i loco consonantis, quaedam vero consonantem, ut ‘bonus melior’, ‘iuvenis iunior’

pro ‘iuvenior’, ‘magnus maior’, ‘malus peior’, ‘parvus minor’” (Pmai 3,88-89).

“invenitur tamen saepe ‘prior’ pro ‘melior’ positum et tunc sine dubio habet vim comparativi,

et ‘primus’ // pro ‘optimus’ et tunc superlativi significationem obtinet. Virgilius in VIIII:

«primos iuvenum tot miserit Orco», ‘primos’ posuit pro ‘optimos’” (Pmai 3,90-91).

“quidam autem non absurde confirmant, quod in numeris quoque potest ‘prior’ esse

comparativus, unde ablativo iungitur, et ‘primus’ superlativus, cum ad multos componitur et

semper genetivum sequitur, et quod ‘prior’, sicut omnes comparativi, vel ad sui generis vel ad

alieni aliquem comparatur etiam, cum numerum significat, ut ‘prior Turnus quam Aeneas

movit bellum’, ‘primus’ autem, sicut omnes superlativi, ad multos sui generis coniungitur”

(Pmai 3,91).

“‘Prior’ et ‘primus’ quaeritur an sit comparativus et superlativus: et dicunt quidam, quod, cum

ordinis sunt, differentiam numeri significant” (Pmai 3,90).

“‘bonus’, eius comparativum ‘melior’, superlativum ‘optimus’” (Pmai 8,418).

“Cum igitur comparativa proprie ad positivum fieri soleant, invenitur tamen saepe

comparativus pro positivo per se positus, ut Virgilius in V: «comites senioris Acestae», pro

‘senis’” (Pmai 3,92).

“plerique assumunt igitur ‘magis’ adverbium et usum comparativi complent, ut ‘magis pius hic

quam ille’; vetustissimi tamen comparativis etiam huiuscemodi sunt [est quando] usi. Cato

[dixit]: «quod iter longius arduiusque erat a curia»” (Pmai 3,87).

“nec mirum, cum in nominibus quoque comparativis, si dicam ‘fortior’, incertum est, utrum

multo an parvo superet illum, ad quem comparatur” (Pmai 8,417).

“Virgilius in I: «Pygmalion scelere ante alios immanior omnes», ad omnes sceleratos conferens

Pygmalionem comparativo est usus” (Pmai 3,86).

“Inveniuntur quaedam, quae quamvis sint accidentia [id est adiectiva] et eorum significatio

exigat, ut faciant comparativa, tamen non habentur in usu frequenti. sunt autem ea plerumque,

quae vocales ante ‘us’ habent, ut ‘pius’, ‘arduus’, ‘egregius’, ‘dubius’, ‘strenuus’, quamvis

Plautus ex eo comparativum protulit ‘strenuior’ in Epidico: «Nam strenuiori deterior si

praedicat / Suas pugnas, de illius †illae fiunt sordidae»” (Pmai 3,86-87).

“Diminutivum est, quod diminutionem primitivi sui absolute demonstrat: ‘rex regulus’, id est

‘parvus rex’. ideo autem positum est absolute, quia comparativa quoque non solum augent,

sed etiam est quando minuunt vim primitivorum, sed non absolute” (Pmai 3,101).

106

“unde, quamvis in his quoque [comparativis] inveniantur quaedam diminutiva apud Latinos,

ut superius docuimus, non possunt tamen esse absoluta, cum a comparativis sint derivata et

ipsa quoque comparationem significent, ut ‘plusculus’, ‘maiusculus’, ‘minusculus’: necesse est

enim, ad aliquid ea comparari, ut Terentius in eunucho: «Thais quam ego sum maiuscula est»,

id est ‘parvo maior quam ego’” (Pmai 3,101).

“‘plus’ quoque, quamvis a masculino vel feminino comparativo non veniat, facit tamen [ut

superius ostendimus] ‘plusculus pluscula plusculum’, unde Terentius in hecyra: «primum dies

complusculos” (Pmai 3,104).

“‘Magnificentior’ et ‘magnificentissimus’ et ‘munificentior’ et ‘munificentissimus’ cum

videantur a positivo ‘magnificens’ et ‘munificens’ derivari, ut ‘eminens eminentior

eminentissimus’, haec in usu non sunt, sed pro his ‘magnificus’ et ‘munificus’, ex quibus

comparativum et superlativum et ex similibus secundum praedictam regulam derivari invenio

apud vetustissimos” (Pmai 3,91).

“Comparativa, ut ‘magis, minus’. hoc cum adversa qualitate coniunctum contrariae qualitatis

comparativum significat, ut ‘minus prudens’ pro ‘stultior’ et ‘minus stultus’ pro ‘prudentior’”

(Pmai 15,88).

“est quando comparativus ad comparativum // comparatur, ut ‘fortior Achilles Hectore,

fortiore Patroclo’” (Pmai 3,92-93).

“‘minus’ autem adverbium // est quando cum positivo iunctum contrariae significationis

comparativum demonstrat, ut ‘minus stultus’ pro ‘prudentior’. Terentius in eunucho: «hoc

nemo fuit / Minus ineptus», pro ‘prudentior’” (Pmai 3,93-94).

“‘magis’ quoque [adverbium] non solum positivo, sed etiam comparativo iungitur, quando

ipse comparativus vel ad se vel ad alium comparatur, ut ‘Achilles Aenea fortior magis quam

iustior’ et ‘Aiax Vlixe fortior magis quam Diomede’” (Pmai 3,94).


“similiter ‘fors’, cum sit nominativus, accipitur pro adverbio - Virgilius in XI: «Fors et vota

facit cumulatque altaria donis» - et omnia comparativa, quae nominum comparativorum

generis neutri similia sunt, ut ‘clarius, prudentius, ocius, satius’” (Pmai 15,78).

“vetustissimi tamen similem genetivo protulerunt eius nominis nominativum. Caecilius in

epiclero: «Itane Antipho †inventus profluvia fide? / Itane est inmemoris, itane est madida

memoria?» et hoc solum in ‘or’ desinens habuit comparativum ‘memorior’” (Pmai 6,235).

“quamvis ‘veter’ etiam analogia exigit, ut bene sit dictum. Accius in Hecuba: «Veter fatorum

terminus sic iusserat», pro ‘vetus’. quod Capro quoque prudentissime videtur, cum

comparativus ‘veterior’ et superlativus ‘veterrimus’ ‘veter’ desiderent positivum” (Pmai

6,264).

“cuius etiam comparativum ‘veterior’ protulit Plautus in Bacchidibus: «Senem †tibi dedo

illum veteriorem, lepide ut lenitum reddas»” (Pmai 3,97).

107

“‘plus’ quoque videtur comparativum esse multi, sed singularis nominativus non invenitur

nisi neutri generis, pluralis vero etiam communis, ut ‘hi’ et ‘hae plures’ et ‘haec plura’” (Pmai

3,89).

“nec mirum, tam in i quam in e comparativorum ablativos terminari, cum vetustissimi etiam

neutrum in ‘or’ finiebant et erat eadem terminatio communis trium generum, quae capax est, ut

docuimus, utriusque ablativi, tam in e quam in i terminantis” (Pmai 7,347).

“similiter comparativa, quae ablativum tam in e quam in i terminant: ‘maiora’ enim et

‘minora’ et ‘plura’ dicimus, quamvis antiqui etiam ‘pluria’ dixerunt, unde compositum

‘compluria’” (Pmai 7,350).

“comparativa quoque, quae inveniuntur tam in e quam in i exeuntia per ablativum, carent i

paenultima in genetivo plurali: ‘a maiore’ vel ‘maiori horum maiorum’, ‘a minore’ vel ‘minori

horum minorum’” (Pmai 7,352).

“hoc autem [ideo] dixi, quod u post q vel [post] g posita saepe ante i hoc non facit, quippe

amittens vim suam, ut ‘nequior’, ‘pinguior’, quod nisi fiat, contingit, si in consonantem

transeat i, pares esse syllabas genetivo positivi cum nominativo comparativi vel hiatum

intolerabilem fieri tribus vocalibus per tres syllabas continue positis nulla consonante media, si

dicamus ‘piior’, ‘arduior’. quod ne fiat, non sunt usi eorum comparativis” (Pmai 3,87).


COMPARATIVE

A) {Gr. [<s.c.>]}.

B) ThLL (s.v.: comparativus); DicTGG (s.v. [Gr.] ---) ; IndG (s.v.); LexLGT (s.v.).

C.1) {[1.- III/1.1: PARTES ORATIONIS (per figuram)]}.

C.2) {[≈ ]; [≠ positiue, superlatiue]}.

D) Marache (1952: 213); Gutiérrez (2011).

E:)

(0) In genere:


“‘prope propior proximus’, quod tamen quando pro ‘cognato’ accipitur, positivi

significationem habet ideoque a legis latoribus etiam comparative profertur, apud quos saepe

invenitur ‘proximiores [id est propiores] cognati’” (Pmai 3,97).

COMPASSIO-ONIS

A) {Gr. [1. sympátheia]}.

108



C.2) {[<s.c.>]}.

D)

E:)


“Omne enim nomen a quocumque verbo natum vel genetivum sequitur casum vel dativum

figurate per compassionem, quam Graeci vocant, ut ‘amicus illius’, ‘speculator

illius’, ‘auditor illius’, ‘victor illius’, et dativum, ut ‘amicus illi est’, ‘lector illi est’, ‘speculator

illi est’, ‘victor illi est’” (Pmai 11,550).

COMPELLO-ERE

A) {Gr. [<s.c.>]}.



C.2) {[<s.c.>]}.

D)

E:)

(0.0) In genere:

“namque festinantius quam volui hos edere me libros compulerunt, qui alienis laboribus

insidiantes furtimque et quasi per latrocinia scripta aliis subripientes unius nominis ad titulum

pertinentis infanda mutatione totius operis in se gloriam transferre conantur” (Pmai 1,2).


“Haec igitur quoque ratio compulit artium scriptores Latinos huiuscemodi dictiones, quamvis

interpretationes earum adverbia sint apud Graecos, tamen inter praepositiones ponere apud nos,

quando casibus supra dictis praeponuntur” (Pmai 14,45).

“excipitur ‘sequestĕr, sequestris’, quod duplici ratione compellitur secundae esse, quoniam et

‘st’ ante ‘er’ habet nec est possessivum et quod in a facit femininum [id est ‘sequestra’] -

Virgilius in XI: «et pace sequestra» -; tertiae tamen invenitur declinationis apud plerosque”

(Pmai 6,223).

109

“‘nubo’ quoque ‘nupsi’, ‘scribo’ ‘scripsi’ faciunt, quamvis analogia per b cogit scribere, sed

euphonia superat, quae etiam ‘nuptam’, non ‘nubtam’, et ‘scriptum’, non ‘scribtum’, compellit

per p, non per b, dicere et scribere” (Pmai 1,43).

“et cum omnia huiuscemodi diminutiva tam paenultimam quam antepaenultimam corripiunt,

‘cuticula’ i antepaenultimam producit. Iuvenalis: «Combibet aestivum contracta cuticula

solem», quod eum facere metri necessitas compulit: quattuor enim breves habens dictio in

heroico poni aliter non poterat” (Pmai 3,106).

COMPENDIVM-II >> COMPENDIOSVS-A-VM

A) {Gr. [<s.c.>]}.


C.1) {[0.- 0.0: In genere]}.

C.2) {[<s.c.>]}.

D)

E:)

(0.0) In genere:

“Nunc de nominativo et genetivo singulari, quibus inventis alii casus tam singularis quam

pluralis numeri facile dinoscuntur, pleraque quidem a doctissimis viris, paucula tamen et a me

pro ingenii mediocritate inventa exponam. et haec modo compendii causa” (Pmai 6,194).

COMPENDIVM-II >> COMPENDIOSVS-A-VM

A) {Gr. [<s.c.>]}.


C.1) {[0.- 0.0: In genere]}.

C.2) {[<s.c.>]}.

D)

E:)

(0.0) In genere:

“sed quoniam in tanta operis materia impossibile est aliquid perfectum breviter exponi, spatii

quoque veniam peto, quamvis ad Herodiani scriptorum pelagus et ad eius patris Apollonii

spatiosa volumina meorum compendiosa sunt existimanda scripta librorum” (Pmai 1,2).

110

COMPERIO-IRE

A) {Gr. [<s.c.>]}.


C.1) {[0.- 0.0: In genere]}.

C.2) {[<s.c.>]}.

D)

E:)

(0.0) In genere:

“cum igitur eos omnia fere vitia, quaecumque antiquorum Graecorum commentariis sunt

relicta artis grammaticae, expurgasse comperio certisque rationis legibus emendasse” (Pmai

1,1).

COMPLEO-ERE >> COMPLECTOR-I >> COMPLETIVVS-A-VM

A) {Gr. [1. anaplêróô; 2. antanaplêróô]}.

B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.vv. [Gr. 1-2] : 30, 44); IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v.).


C.2) {[≈ fungor, impleo]}.

D) Groupe Ars (2010: 83-85,n. 38).

E:)

(0.0) In genere:

“itaque quod deest Latinitatis linguae naturaliter, completur iuncturae ratione” (Pmai 11,565).

(0.1) In genere:

“sicut igitur pronomen ideo est inventum, ut adiungi primae et secundae verbi personae possit -

nomina enim tertiae personae coniungi volunt absque vocativo casu, qui semper secundae

adiungitur personae -, sic participia inventa sunt, ut quod deest verbis, id est casus, compleant

coniuncta nominibus” (Pmai 11,553).


111

“nam oratio dicitur etiam liber rhetoricus // nec non unaquaeque dictio hoc saepe nomine

nuncupatur, cum plenam ostendit sententiam, ut verba imperativa et responsiva, quae saepe una

dictione complentur, ut si dicam ‘quid est summum bonum in vita?’ et respondeat quis

‘honestas’, dico ‘bona oratione respondit’” (Pmai 2,53-54).

“Quoniam de omnibus, ut potui, declinabilibus supra disserui, id est de nomine et verbo et

participio et pronomine, nunc ad indeclinabilia veniam, quae iure extrema ponuntur: ea enim

sine illis sententiam complere non possunt, illa vero sine istis saepissime complent” (Pmai

14,24).




8,375).

“praesentis tamen participium, quod etiam praeteritum imperfectum significat, solet coniungi

verbis praeteriti perfecti et plusquamperfecti et significationem eorundem temporum

complere” (Pmai 11,565).

“Sunt autem apud nos multo plures quam apud Graecos. apud illos enim cum sint decem et

octo praepositiones, diversas singulae habent significationes, quae complent multarum apud

nos demonstrationem, ut pro ‘circum’ et ‘circa’ et ‘erga’ et ‘de’ et ‘super’, quando

memoriae est, ponitur” (Pmai 14,28).

“in compositione vero significationem ‘contra’ vel ‘circum’ complet: ‘contra’, ut ‘obvius,

occurro, oppono, obicio’; ‘circum’ vero, ut ‘obumbro, obambulo’” (Pmai 14,37).

“quod ne fiat, non sunt usi eorum comparativis. plerique assumunt igitur ‘magis’ adverbium et

usum comparativi complent, ut ‘magis pius hic quam ille’” (Pmai 3,87).

“Sciendum, quod Romani praeterito perfecto non solum in re modo completa utuntur, in quo

vim habet eius, quid apud Graecos vocatur, quem stoici

nominaverunt, sed etiam pro accipitur, quod tempus tam modo perfectam rem quam

multo ante significare potest” (Pmai 8,415).


A) {Gr. [<s.c.>]}.



C.2) {[<s.c.>]}.

D)

E:)

112


“extremum apud Graecos obtinuit vocativus, quippe cum imperfectior ceteris esse videtur: nisi

secundae enim personae coniungi non potest, cum superiores quattuor omnes personas possunt

complecti figurate adiuncti pronominibus, ut ‘ego Priscianus scribo’, ‘tu Priscianus’ vel

‘Prisciane scribis’, ‘ille Priscianus scribit’” (Pmai 5,186).


A) {Gr. [1. paraplêrômatikós; 2. symplêrômatikós]}.

B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.vv. [Gr. 1-2]: 295, 354-355); IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v.).


figuram)]}.

C.2) {[≈ expletiuus, repletiuus]; [>< ablatiuus, abnegatiuus, adiuctiuus, aduersatiuus,

affirmatiuus, approbatiuus, causalis, collectiuus, communis, conexiuus, confirmatiuus,


effectiuus, electiuus, finitiuus, illatiuus, interrogatiuus, medius, optatiuus, perfectiuus,

postpositiuus, praesumptiuus, principalis, rationalis, subcontinuatiuus, subdisiunctiuus,

subiunctiuus, subsequens]}.

D) Jahn (1847: 24, 37-41); Egger (1854: 210); Job (1893: 68, 139, 159, 164); Sancho Royo

(1984: 104); Gutiérrez ([1987] 1989: I,200, 218-220, 307-3078); Da Silva (2008: 115-117);

Barnes (2009: 369, 379-381); Groupe Ars (2013: 19, 31, 253,n. 47).

E:)

(0) In genere:

(1.1) PARTES ORATIONIS (coniunctio):








“ut ‘que’ invenitur etiam completiva, ut Virgilius: «Alcandrumque Haliumque Noëmonaque

Prytanimque»” (Pmai 16,93-94).

“‘quoque’ [...] quando autem supervacua ponitur, completiva est - ut Virgilius in I: «Multa

quoque et bello passus, dum conderet urbem»; non egeret enim ea sensus, si dixisset ‘multa et

bello passus’” (Pmai 16,3).

113

“similiter ‘nam’ est quando , est quando Graecam coniunctionem completivam vel

affirmativam significat, ut Virgilius in IIII georgicon: «Nam quis te, iuvenum confidentissime,

nostras», , hic repletivae vim habet” (Pmai 16,104).




Audierat»” (Pmai 16,103).

“omnes tamen hae inter alias species inveniuntur, ut si dicam ‘Aeneas vero et pius et fortis

fuit’, completiva est, quia et si tollatur ‘vero’, significatio integra manet” (Pmai 16,102).

“completivam esse, etiam Sallustius ostendit in Catilinario: «verum enim vero is demum mihi

vivere et frui anima videtur»; hic enim ornatus causa ‘vero’ adiuncta est, quamvis possit etiam

approbativa esse” (Pmai 16,102).

“unde nec intulit ‘autem’ vel ‘vero’ subiunctiva eius vel ‘tamen’, quae ipsa quoque //

saepissime completiva invenitur, ut Statius in XI: «Me miseram, vinces! prius haec tamen

arma necesse est, / Experiare domi»” (Pmai 16,102-103).

COMPONO-ERE >> COMPOSITVS-A-VM >> COMPOSITIO-ONIS

A) {Gr. [1. syntíthemi]}.



C.2) {[≈ coniungo]; [>< appono]}.

D)

E:)

(0.1) In genere:

“est ergo illud quoque attendendum, quod separata composita non solum in simplices

resolvuntur dictiones, sed etiam in ante compositas, sicut sunt ea, quae a tribus vel amplioribus

componuntur” (Pmai 5,180).

“et componuntur vel a duabus dictionibus, ut ‘septentrio’, ‘semivir’, vel a // tribus, ut

‘imperterritus’, ‘inexpugnabilis’, ‘inextricabilis’, vel amplioribus, ut ‘cuiuscumquemodi’, quae

tamen solent ex iam compositis secundam compositionem accipere” (Pmai 5,179-180).

“Componuntur autem verba vel cum nominibus, ut ‘amplum amplifico’, ex quo participium

‘amplificans’, ‘signum significo significans’” (Pmai 8,440).

114

“similiter ‘aufero abstuli’ in praesenti pro ‘ab’ ‘au’, in praeterito ‘abs’ habuit. idque ita esse

confirmat Apollonius, summus artis auctor grammaticae, docens in I de verbo, immobilem

figurationis iuncturam manere, et separatim confirmans, componi ‘ ’

‘ ’, ‘ ’ ‘ ’ et his similia, quaecumque intus habent

declinationem, hoc est post praepositionem, quod apud nos semper fit in omnibus compositis


“in multis tamen invenio r sequente n in r converti, ut ‘corruo’, ‘corrumpo’, et paene

ubicumque ‘con’ praepositio ante dictionem ab r incipientem componitur, hoc idem patitur:

‘corruo’, ‘corrigo’” (Pmai 2,49).

“‘credo’ quoque ab eo componitur, quasi ‘cretum do’, et ‘vendo’ ‘venum do’, et ‘condo’

compositum a ‘do’ et ex eo ‘abscondo’” (Pmai 10,516).

“‘eo is’, ‘queo quis’ et quae ex eis componuntur, ut ‘adeo, redeo, pereo, veneo, nequeo’. in

‘eo’ i antecedente unum invenitur, ‘cieo’” (Pmai 14,29).

“non est enim dubium, quod interrogati, unde componitur ‘effractus’, ab ‘ex’ praepositione et

‘fractus’ participio respondebimus, et ‘subactus’ a ‘sub’ et ‘actus’, et ‘exactus’ ab ‘ex’ et

‘actus’, et de omnibus similibus” (Pmai 8,439).

“‘facio’ vero, quando cum praepositionibus componitur, activum fit plerumque, ut ‘efficio’ et

‘efficior’, ‘afficio’ et ‘afficior’, ‘reficio’ et ‘reficior’” (Pmai 8,399).

“bene igitur in plerisque compositis activum est: ‘perficio’ et ‘perficior’, ‘conficio’ et

‘conficior’, ‘afficio’ et ‘afficior’, ‘efficio’ et ‘efficior’; sic paene omnia, quae cum

praepositionibus componuntur” (Pmai 8,377).

“ideo autem dixi, ‘cum praepositione composita’ mutare a in i, quia, si cum alia parte

componantur, servant a, ut ‘calefacio calefeci’, ‘tepefacio tepefeci’, ‘tremefacio tremefeci’,

‘stupefacio stupefeci’” (Pmai 10,496).

“‘iēci iniēci, iēceram iniēceram’, quae sine dubio a simplicibus suis componuntur” (Pmai

8,439).

“‘suspicor’ quoque et ‘suspicio’ a ‘susum’ vel ‘sursum’ componuntur, sed abiciunt unam s,

quia non potest duplicari consonans alia subsequente consonante, quomodo nec antecedente,

nisi sit muta ante liquidam, ut ‘supplex’, ‘suffragor’, ‘sufflo’, ‘effluo’, ‘effringo’, quomodo et

apud Graecos ‘ ’, ‘ ’” (Pmai 1,34).

“Figuras habent, quas a verbis accipiunt. nam per se numquam componitur participium, nisi

prius verbum eius componatur” (Pmai 11,568).

“A verbo ‘sum’, quod est anomalum, veteres praesentis temporis proferebant participium ‘ens’,

unde componitur ‘potens’” (Pmai 11,568).

“interiectiones enim semper simplices sunt, participia vero vel simplicia vel decomposita

plerumque [id est a compositis verbis derivata] sunt: per se enim // raro componitur

participium” (Pmai 5,178-179).

115

“componuntur tamen etiam quaedam ex decompositis: ‘potens’ a verbo ‘potes’, quod est

compositum” (Pmai 5,180).

“supina illa quidem, quae a ‘do’ componuntur, mutant o in i correptam et assumunt ‘tum’, ut

‘reddo redditum’, ‘credo creditum’, ‘perdo perditum’. alia vero omnia ‘do’ in ‘sum’

convertunt, ut ‘ludo lusum’, ‘rado rasum’, ‘caedo caesum’, ‘defendo defensum’, ‘tundo

tunsum’” (Pmai 10,519).

“illa vero, quae componuntur a verbis in ‘go’ desinentibus, quamvis mutent a in i, tamen in

supino immutabilem servant eam, ut ‘ago exigo exactum’, ‘frango infringo infractum’, ‘tango

contingo contactum’, ‘pango impingo impactum’” (Pmai 10,497).

“quomodo igitur numeros et quantitates inter species qualitatis nominum accipimus, sic etiam

infinitam et generalem substantiam, quae est in hoc nomine, hoc est ‘quis’ vel ‘qui’ et quae ex

eo componuntur, in hoc esse dicimus qualitatem” (Pmai 13,20).

“Componuntur autem nomina modis quattuor: ex duobus integris, ut ‘tribunusplebis’,

‘iusiurandum’; ex duobus corruptis, ut ‘benivolus’, ‘pinnirapus’” (Pmai 5,178).

“Nomina vero componuntur vel cum aliis nominibus, ut ‘omniparens’, ‘paterfamilias’, vel

cum verbis, ut ‘armiger’, ‘lucifer’, vel participiis, ut ‘senatusdecretum’, ‘plebisscitum’, vel

pronominibus, ut ‘huiuscemodi’, ‘illiusmodi’, vel adverbiis, ut ‘satisfactio’, ‘beneficus’,

‘maledicus’, ‘causidicus’, vel praepositionibus, ut ‘impudens’, ‘perfidus’, vel coniunctionibus,

ut ‘uterque’, ‘quisque’, ‘nequis’, ‘siquis’, quae composita esse ostenduntur a femininis in a

desinentibus, ut ‘siqua’, ‘nequa’ quomodo ‘aliqua’” (Pmai 5,179).

“‘magnanimitas’, quae rationabiliter separatim accepta est figura a Graecis. neque enim

simplex poterit esse, quae a composita derivatur dictione, neque composita, quia, quod suum

est compositorum, non habet, id est ut ipsa per se ex diversis componatur dictionibus

separatim intellegendis sub uno accentu et unam rem suppositam [id est significandam]

accipiat, ut est ‘respublica’, ‘iusiurandum’ et talia” (Pmai 5,177).

“‘mediastinus’ autem a medio stando vel tenendo componi videtur” (Pmai 2,80).

“Componuntur nomina cum pronominibus, ut ‘huiusmodi, istiusmodi, huiuscemodi’, sicut et

apud Graecos , , ” (Pmai 12,596).

“Tria autem sunt demonstrativa nomina: ‘talis, tantus, tot’, et quod a pronomine et nomine

componitur: ‘huiusmodi’ vel ‘huiuscemodi’” (Pmai 13,22).

“Figura pronominum duplex est; aut enim simplicia sunt pronomina aut composita. simplicia

sunt omnia alia per nominativos, tria tantum componuntur unam interpretationem apud

Graecos habentia : ‘iste’, ‘hic’, ‘is’” (Pmai 12,589).

“componuntur igitur ‘iste’ et ‘hic’ secum, ut ‘istic istaec istoc’” (Pmai 12,589).

“componuntur etiam cum adverbiis pronomina: ‘eccum, eccam, eccos, eccas, ellum’” (Pmai

12,596).

116

“‘is’ vero cum adverbio ‘idem’, quod significat ‘is demum’, ex quibus et componitur [hoc est

‘iterum is’]” (Pmai 12,589).

“deinde articulum Romani non habent. nam ‘idem’, quamvis , quod est articulus

praepositivus cum pronomine, significet, apud nos tamen non ex articulo et pronomine

componitur, quemadmodum apud Graecos, sed ex pronomine et adverbio, ‘is’ et ‘demum’”

(Pmai 13,11).

“Cum apud Graecos omnes praepositiones, quae sunt decem et octo, ut praediximus, et

componi possunt et apponi, apud Latinos sunt quaedam, quae et componuntur et apponuntur,

ut ‘ad, ob, per, a, ab, abs, de, e, ex, ante, circum, contra, inter, post, trans, praeter, pro, prae’”

(Pmai 14,56).

“sunt quae numquam componuntur, ut ‘apud, citra, circa, erga, extra, infra, iuxta, pone, prope,

secundum, ultra, supra’, quorum pleraque adverbiorum vim habent, ut ostendimus” (Pmai

14,56).


servientes et componi et separari possunt” (Pmai 14,39).

“Inveniuntur igitur apud Latinos in praepositionibus tria contraria observationi Graecorum,

quod certae sunt significationis quaedam praepositiones, ut ‘apud, erga, circa, inter’, et quod


dis’” (Pmai 14,29).

“‘Ante’ et componitur et separatur: ‘antepono, ante domum’, et significat Graecam

localem vel temporalem, ut ‘anteeo’ , ‘ante annum’ ” (Pmai

14,40).


templum, circa viginti annos’, et numquam praepositiva componitur” (Pmai 14,41).

“‘Cis’ et componitur et separatur et magis localem habet significationem, ut ‘cisalpina Gallia’

et ‘cis Rhenum’” (Pmai 14,38).

“‘Citra’ numquam componitur et paene eandem habet significationem quam ‘cis’” (Pmai

14,40).

“‘contra’ et separatur et componitur, quando vel significat. // et tunc proprie est

praepositio, ut ‘contra adulterum dico’ , ‘contradico’ ,

‘controversia’ ” (Pmai 14,41-42).

“‘Per’ et componitur et separatur et significat Graecam localem, ut Virgilius in I

georgicon: // «Circum perque duas in morem fluminis Arctos», et ‘perrumpor’ ”

(Pmai 14,37-38).

“‘Post’ et componitur et separatur et significat Graecam praepositionem, sed non

quando loco accipitur, sed quando ordinem magis significat sive loci sive temporis sive

cuiuscumque alius rei, ut Virgilius in III georgicon: «post montem oppositum»” (Pmai 14,38).

117

“‘Trans’ quoque et componitur et separatur, ut ‘transfero, transveho; trans Padum, trans

Tiberim’” (Pmai 14,39).

“huiuscemodi enim omnia Graeci adverbia dicunt esse, quia et certam aliquam habent

significationem etiam per se posita, quod praepositiones // habere nolunt per se prolatae,

adverbia vero habent. et pleraque eorum componi non possunt, omnes autem praepositiones

apud illos et componi et apponi solent” (Pmai 14,28-29).

“interest autem etiam hoc, quod praepositiones componi possunt cum verbis [coniunctio vero

numquam], ut ‘subtraho’, ‘addico’, ‘praepono’, ‘produco’, ‘dehortor’, coniunctio autem, licet

sit praepositiva, in compositione tamen non invenitur cum verbis, ut ‘at’, ‘ast’, ‘sed’, et quod

praepositio casualibus separata praeponitur semper, coniunctio vero omnibus potest dictionibus

modo praeposita modo postposita coniungi” (Pmai 2,56).

“Sed hoc interest inter praepositiones et coniunctiones, quod coniunctiones praepositae

numquam componi possunt cum declinabilibus nisi infinitis, ut ‘siqua, // nequa’,

praepositiones vero, quamvis in transitione ponantur personarum separatae, id est per

appositionem prolatae, non coniungunt duas substantias cum uno accidente, quod est proprium

coniunctionis” (Pmai 14,24-25).

“In t ‘sat’ pro ‘satis’ et ‘dumtaxat’, quod ab adverbio componitur et verbo” (Pmai 15,78).

“nam ‘efficaciter’ sine dubio decompositum est, cum a simplici adverbio non componitur, sed

a nomine composito derivatur” (Pmai 15,80).

“‘que’ enim, nisi separata sit, si Graecos sequimur, coniunctio enclitica esse non debet, nisi

illud dicamus, quod ‘que’, quando cum integris componitur dictionibus, quamvis

significationem suam amittat [id est coniunctionis], tamen enclitici vim servat: ‘pleráque’,

‘ubíque’, ‘utráque’, exceptis differentiae causa ‘ítaque’, ‘útique’” (Pmai 5,181).

“‘ut’ autem et ‘si’ sunt etiam coniunctiones causales. sed ‘ut’ vero etiam similitudinis

adverbium […]. et ex hoc componitur ‘utinam’” (Pmai 15,86).

{IN ACCIDENTIBVS}



” (Pmai 5,180).





“‘potens’ a verbo ‘potes’, quod est compositum. ex hoc componitur ‘impotens’, ‘omnipotens’,

‘ignipotens’, ‘viripotens’ ex simplici et decomposito. et est sciendum, quod, si duo sint

nominativi, ex utraque parte declinatur compositum, ut ‘respublica reipublicae’, ‘iusiurandum

iurisiurandi’, quod Graeci numquam faciunt in compositis. dicunt enim, oportere compaginem,

qua cohaerent in compositione dictiones, immobilem manere. hoc igitur non servantes [Latini]

divisorum quidem utimur declinatione, accentu tamen compositorum. in omni enim casu sub

118

uno accentu ea proferentes composita esse ostendimus, et possumus dicere, per singulos casus

ea componi” (Pmai 5,180).

“Sciendum tamen, quod in nominibus quoque apud nos iunctura compositionis solet moveri

tunc, quando ex duobus nominativis componuntur vel ex nominativo et obliquo vel

indeclinabili alia dictione” (Pmai 8,439).

“quod autem non est nominativorum proprium, sed etiam obliquorum casuum, per se componi,

ostendunt nomina vel pronomina, quae per obliquos componi inveniuntur solos, ut

‘istiusmodi’, ‘huiusmodi’, ‘cuiusmodi’” (Pmai 8,440).

“‘senatŭs’ quoque ideo quartae est, quod // a vocabulo ‘natus’ componitur” (Pmai 6,256-257).

“‘Alter’ quoque et ‘uter’ et quae ex eis componuntur et ‘ambo’ vocativos habere non possunt,

cum vel partiuntur vel referuntur” (Pmai 13,23).

“Supra dictorum pronominum declinationem sequuntur nomina octo. in us quidem desinentia

quinque: ‘unus’, ‘solus’, ‘totus’, ‘alius’, ‘ullus’ (quod tamen ab uno diminutivum esse

plerisque videtur, sicut a vino ‘villum’) et quod ab eo componitur ‘nullus’” (Pmai 13,7).



appositionem habere exigebat structura, eos in compositione servavere. quid est enim

‘eiusmodi’ nisi ‘modi eius’?” (Pmai 12,596).




“‘hic’ et ‘haec’ et ‘hoc par’ et quae ex eo componuntur, ‘impar’, ‘dispar’, ‘compar’, ‘separ’”

(Pmai 5,150).

“excipitur ‘haec bipennis’, quod ideo femininum est, quod quasi adiectivum est securis, vel

quod a penna, quod ipsum quoque femininum est, componitur” (Pmai 5,160).

“In ‘ops’ Latinum femininum unum: ‘haec Ops huius Opis’ [nomen matris deum et copia]

(eius quoque nominativus in usu frequenti non est, sed illius, quod ex eo componitur,

commune omnis, ‘hic’ et ‘haec’ et ‘hoc inops huius inopis’[)]” (Pmai 7,321).

“ergo singularis quoque numerus bene dicitur, quod ipse geminatus et multiplicatus facit

omnes numeros et quod omnes numeri ex ipso componuntur et in ipsum dissolvuntur” (Pmai

5,172).

“et singularia cum pluralibus componuntur, ut ‘orbisterrae’ et ‘orbisterrarum’, ‘paterfamilias’

et ‘paterfamiliarum’, ‘armipotens armorumpotens’, ‘magistermilitum’, ‘asecretis’, ‘acalculis’,

‘aresponsis’, ‘abactis’” (Pmai 5,183).

{IN ELEMENTIS ETC.}

119




“ut breviter igitur supra dictam colligamus regulam: in ‘or’ desinentia neutra et Graeca et

quaecumque derivantur vel componuntur a primitivis paenultimam corripientibus, ea genetivi

paenultimam corripiunt, cetera producunt exceptis ‘cor’ et ‘ador’” (Pmai 6,237).

“si vero ‘facio’ verbo vel ‘fio’ integris manentibus aliud verbum infinitum ante ea

componatur, non solum significationes et coniugationes integras eis servamus, sed etiam

accentus, ut ‘calefácio calefácis calefácit’, ‘tepefácio tepefácis tepefácit’” (Pmai 8,402).


“Ex aliis quoque significationibus plurima simplicia in alias, cum componantur, transire

invenies, ut ‘plecto’ activum, unde Terentius: «Ego plectar pendens»; sed ab eo composita tam


“‘facio’ cum sit neutrum, ut supra diximus, si cum praepositione componatur, plerumque

transit in activum, ut ‘conficio’ et ‘conficior’, ‘perficio’ et ‘perficior’, ‘afficio’ et ‘afficior’,

‘reficio’ et ‘reficior’, ‘officio’ et ‘officior’” (Pmai 8,401).

“‘ocior’ quasi ab oco, quod in usu non est, licet a Graeco est ; ‘offendo’ quasi a verbo

‘fendo’ componitur, quod non est lectum, sicut ‘aspicio’, ‘inspicio’, ‘despicio’, ‘suspicio’,

‘conspicio’ a ‘specio’ [non est in usu]. similiter hoc idem in plurimis aliis invenies” (Pmai

11,562).

“quae enim participia per se componuntur, pleraque amittentia vim participii transeunt in

nomina, ut ‘potens impotens’, ‘doctus indoctus’” (Pmai 5,179).

“si enim ipsa per se componantur non prius verbis compositis, transeunt in nominum vim,

sicut etiam, si comparentur: ‘nocens innocens’, ‘sapiens insipiens’” (Pmai 11,568).

“‘par paris parrĭcida’, quod vel a ‘pari’ componitur vel, ut alii, a ‘patre’” (Pmai 1,26).



semper genetivum sequitur, et quod ‘prior’, sicut omnes comparativi, vel ad sui generis vel ad

alieni aliquem comparatur etiam, cum numerum significat, ut ‘prior Turnus quam Aeneas

movit bellum’” (Pmai 3,91).

“in quibusdam tamen pro ‘ab’ ‘abs’ praepositio cum dictionibus a c incipientibus componitur,

ut ‘abscondo’, ‘abscedo’, ‘abscido’” (Pmai 2,46).

“‘ob’ quoque est quando assumit s, cum componitur cum dictione a c incipiente, ut

‘obscurus’, ‘obscenus’” (Pmai 2,46).

“ex his pleraeque apud Graecos inter adverbia ponuntur, ut saepe docuimus, quod certam

habent significationem etiam per se positae, quod in praepositionibus abnegant esse per se

positis, et quod licet tam poetis quam oratoribus sine reprehensione et praeponere et postponere

120

ea casibus, cum praepositiones, de quibus nulla dubitatio est, nisi poetica auctoritas postponere

non solet, et quod eorum pleraque componi non possunt, cum praepositiones omnes apud illos

talem naturam habeant, ut et componi et separari // possint” (Pmai 14,36-37).

“‘Mecum’ autem et ‘tecum, secum, nobiscum, vobiscum’ per anastrophen cum pronomine

praepositio est, unde et casus, qui serviunt praepositioni ‘cum’, id est ablativi, in utroque

numero trium personarum componuntur; quomodo igitur, si dicam ‘propter te’ et ‘te propter’,

idem significo et ‘cum quibus’ et ‘quibuscum’, sic ‘cum me’ et ‘mecum’” (Pmai 12,594).

“praepostere tamen, ut quibusdam placet, cum ablativo pronominum componitur ‘cum’

praepositio, ut ‘mecum, tecum, secum, nobiscum, vobiscum’” (Pmai 14,39).


“pauca sunt, quae hanc non servant regulam, ut ‘auceps’, aves capiens, ‘menceps’, mente

captus, ‘augustus’ et similia et quae ex duobus nominativis componuntur” (Pmai 1,26).

“‘uterque’, ‘alteruter’, ‘neuter’; in is vel i unum, ‘quis’ vel ‘qui’ et quae ex eo componuntur.

haec tamen ipsa secundum mobilium regulam nominum solebant apud vetustissimos terminare

etiam genetivos et dativos, ut Terentius in Andria: «tam iners, tam nulli consili», pro ‘nullius

consilii’” (Pmai 13,7).

“Anomala quoque verborum id possunt ostendere, quae sine dubio per singula tempora sive

etiam personas componuntur, ut ‘prosum prodes prodest, prosumus prodestis prosunt,

proderam, profui’” (Pmai 8,439).

“‘aufero’ - in quo b in u convertitur tam euphoniae quam differentiae causa, ne, si ‘affero’

dicas, ab ‘ad’ et ‘fero’ componi videatur” (Pmai 14,47).

“‘suffio suffivi’ vel ‘suffĭi’, quod quamvis a neutropassivo componatur, tamen, quia

significationem mutavit, mutavit etiam declinationem” (Pmai 10,539).


“sciendum tamen est, quod pleraque nomina, quae cum verbis sive participiis componuntur,

vel nominativi mutant extremam syllabam in i correptam, - ut ‘arma armĭpotens’, ‘homo

homĭcida’, ‘cornu cornĭger’, ‘stella stellĭger’, ‘arcus arcĭtenens’, ‘fatum fatĭdicus’, ‘aurum

aurĭfex’, // ‘causa causĭdicus’, ‘luctus luctĭficus’, ‘cornu cornĭcen’, ‘tuba tubĭcen’, ‘fides

fidĭcen’” (Pmai 1,25-26).

“‘uter’ vero ‘utrius’, quia una superat syllaba, licet in metris et producere et corripere, et quae

ex eis componuntur; quamvis haec quoque quidam eodem errore declinationis inducti

pronomina esse putaverunt” (Pmai 12,594).


A) {Gr. [1. sýnthetos]}.

121

B) ThLL (s.v.: compono); DicTGG (s.v. [Gr. 1]: 367); IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v.).

C.1) {[0.- 0.0: In genere]; [1.- II/1.0: CONSTRVCTIONES (in genere)]; [2.- III/2.0: PARTES

ORATIONIS (in genere); /2.1: PARTES ORATIONIS (per figuram)]}.

C.2) {[≈ ]; [≠ simplex ]; [>< decompositus, deriuatiuus, deriuatus, duplex]}.

D) Job (1893: 78-79, 86, 111, 126); Belardi (1985: 109-120); Lenoble et alii (2001: 284);

Basset (2007: 61); Da Silva (2008: 114); Conduché (2009); Flobert (2009: 331, 339);

Schmidhauser (2009: 173-180); Swiggers & Wouters (2009: 355-361); Groupe Ars (2010:

71,n. 16, 149,n. 141, 201,n. 234, 211,n. 250, 225,n. 269, 237,n. 293, 237,n. 294, 237,n. 296);

Antonets (2011: 291, 293); Grinster (2011: 49); Munzi (2011: 218).

E:)

(0.0) In genere:

“Iuliane consul ac patricie […], non tantum accipiens ab excelsis gradibus honorum pretii,

quantum illis decoris addens tui, cuius mentem tam Homeri credo quam Virgilii anima

constare, quorum uterque arcem possederat musicae, te tertium ex utroque compositum esse

confirmans, quippe non minus Graecorum quam Latinorum in omni doctrinae genere

praefulgentem” (Pmai 1,2).

(1.0) CONSTRVCTIONES (in genere):

“Dictio est pars minima orationis constructae, id est in ordine compositae: pars autem,

quantum ad totum intellegendum, id est ad totius sensus intellectum” (Pmai 2,53).


“Figura quoque dictionis in quantitate comprehenditur: vel enim simplex est, ut ‘magnus’, vel

composita, ut ‘magnanimus’, vel decomposita, quam Graeci vocant, id est a

compositis derivata, ut ‘magnanimitas’, quae rationabiliter separatim accepta est figura a

Graecis” (Pmai 5,177).

“neque enim simplex poterit esse, quae a composita derivatur dictione, neque composita, quia,

quod suum est compositorum, non habet, id est ut ipsa per se ex diversis componatur

dictionibus separatim intellegendis sub uno accentu et unam rem suppositam [id est

significandam] accipiat, ut est ‘respublica’, ‘iusiurandum’ et talia” (Pmai 5,177).

“est ergo illud quoque attendendum, quod separata composita non solum in simplices

resolvuntur dictiones, sed etiam in ante compositas, sicut sunt ea, quae a tribus vel amplioribus

componuntur. ipsa tamen quoque ante composita necesse est in duas intellegibiles dictiones

resolvi” (Pmai 5,180).

“et sciendum, quod omnes partes orationis habent composita absque interiectione et plerisque

participiis” (Pmai 5,178).

122

“Figura quoque accidit verbo, quomodo nomini. alia enim verborum sunt simplicia, ut ‘cupio’,

‘taceo’, alia composita, ut ‘concupio’, ‘conticeo’, alia decomposita, id est a compositis

derivata, ut ‘concupisco’, ‘conticesco’” (Pmai 8,434).

“inveniuntur tamen quaedam verba etiam ex tribus partibus composita, ut ‘perterrefacio’”

(Pmai 8,434).

“‘credo’ quoque ab eo componitur, quasi ‘cretum do’, et ‘vendo’ ‘venum do’, et ‘condo’

compositum a ‘do’ et ex eo ‘abscondo’” (Pmai 10,516).

“et alia tamen paene omnia e habentia ante ‘ris’ in genetivo habent similiter huiuscemodi

verba, ut ‘pondus ponderis pondero ponderas’, ‘sidus sideris sidero sideras’, unde compositum

‘considero’ et ‘desidero’, ‘munus muneris munero muneras’, ‘genus generis genero generas’”

(Pmai 6,274).

“ergo vel simplicia sunt vel decomposita plerumque, quae Graeci vocant, id est

a compositis verbis derivata, ut ‘efficio efficiens’, ‘intellego intellegens’” (Pmai 11,568).

“‘futio (ex quo compositum effutio) futĭlis’” (Pmai 4,131).

“sciendum autem, quod eius frequentativum ‘cuso cusas’ est, ex quo composita ‘incuso

incusas’ et ‘recuso recusas’ et ‘accuso accusas’ et ‘excuso excusas’” (Pmai 10,516).

“unde ostenditur recte ‘arcesso’ dici ab ‘arcio’ verbo, quod nunc ‘accio’ dicimus, quod est ex

‘ad’ et ‘cio’ compositum” (Pmai 1,35).

“nam ‘suscipio’, ‘sustuli’ a ‘susum’ vel ‘sursum’ adverbio composita sunt, unde ‘subtinnio’ et

‘subcumbo’ non mutaverunt b in s” (Pmai 1,34).

“interiectiones enim semper simplices sunt, participia vero vel simplicia vel decomposita

plerumque [id est a compositis verbis derivata] sunt: per se enim // raro componitur

participium” (Pmai 5,178-179).

“quae si ab impio et infelice et perfecto dicamus derivata, decomposita sunt, cum autem in duo

separatim intellegenda possint dividi, videntur esse composita, quomodo etiam participia, quae

a compositis verbis derivantur, ut ‘perficiens’, ‘neglegens’, ‘circumdans’, ‘anteveniens’”

(Pmai 5,178).

“nam si quis dicat, ‘faciens’ participium compositum fieri ‘efficiens’, sciat hoc minime

potuisse fieri, nisi prius verbum compositum fuerit, ut est ‘facio efficio’, et ex hoc verbo nasci

participium ‘efficiens’” (Pmai 5,179).

“participia vero quas quidem praepositiones habent per nominativum, vel a verbis habent, ex

quibus derivantur per compositionem, ut ‘exigo exigens’, vel ad imitationem verbi per se

compositas, ut ‘exegi exactus’” (Pmai 8,441).

“ipsa tamen quoque ante composita necesse est in duas intellegibiles dictiones resolvi.

componuntur tamen etiam quaedam ex decompositis: ‘potens’ a verbo ‘potes’, quod est

compositum” (Pmai 5,180).

123

“In ‘sus’ desinunt participia, quae ex verbis veniunt in ‘si’ vel in ‘di’ praeteritum activi

terminantibus, nisi sint a ‘do’ composita, de quibus superius diximus, vel quartae

coniugationis, quae nullum participium in ‘sus’ terminant, ut ‘laesi laesus’, ‘mersi mersus’,

‘iussi iussus’, ‘mordeo momordi morsus’, ‘prandeo prandi pransus’, ‘tondeo totondi tonsus’,

‘obsideo obsedi obsessus’, ‘video vidi visus’, ‘fodio fodi fossus’” (Pmai 11,572).

“ideo autem diximus ‘pleraque’, quod illa participia videntur a simplicibus suis esse

composita, quae non verborum sui temporis, sed participiorum simplicium regulam servant, ut

‘contigi contactus’ a simplici ‘tactus’, ‘coegi coactus’ a simplici ‘actus’, ‘contuli collatus’ a

simplici ‘latus’” (Pmai 5,179).

“a ‘do’ quoque composita i brevem habent ante ‘tus’ in participio // praeteriti, ut ‘reddo

reddĭtus’, ‘credo credĭtus’, ‘prodo prodĭtus’, ‘perdo perdĭtus’, ‘vendo vendĭtus’” (Pmai 11,571-

572).

“similiter a canendo composita absque i faciunt participia secundum primitivi formam: ‘canor

cantus’, ‘occinor occentus’, ‘accinor accentus’” (Pmai 11,571).

“sunt alia ex hoc ipso composita deponentia: ‘experior’, ‘opperior’, quorum participia

‘expertus’ et ‘oppertus’ ostendunt a ‘pario’ esse composita, cuius participium ‘partus’ est -,

‘salio salivi’ vel ‘salii’ et ‘salui’” (Pmai 10,540).

“tertiae quoque ‘rapui raptus’ et ex eo composita, ‘corripui correptus’, ‘praeripui praereptus’”

(Pmai 11,571).

“‘rapui’ quoque ‘raptus’ et ex eo composita, ut ‘corripui correptus’, ‘praeripui praereptus’”

(Pmai 11,572).

“composita simplicium terminationes sequuntur. ‘cedo’ etiam ‘cessum’ et ‘pando’ ‘passum’

faciunt” (Pmai 10,519).

“a ‘cano’ tamen composita primitivi servant in supino terminationem; ‘cantum’ enim et

‘succentum’ dicimus, quamvis in ipso verbo a in i convertunt ex eo composita, sed in supino

iterum i in e transferunt: ‘succino succentum’, ‘occino occentum’” (Pmai 10,530).

“ab ‘ivi’ quoque vel ‘ii’ composita et ‘quivi’ vel ‘quii’ corripiunt in participiis i ante ‘tus’, ut

‘adĭtus’, ‘obĭtus’, ‘praeterĭtus’, ‘nequĭtus’” (Pmai 11,569).

“ideo autem diximus disyllaba in ‘vi’ desinentia secundae vel tertiae coniugationis in supinis

vel participiis praeteriti corripere paenultimam, quia, sive disyllaba sint quartae, producunt, ut

‘scio scītus’, sive ultra duas syllabas alterius quoque coniugationis [producitur]: ‘arcessivi

arcessītus’, ‘cupivi cupītus’, nisi sint a disyllabis composita, ut ‘insĭtus’, ‘incĭtus’, ‘illĭtus’”

(Pmai 10,545).

“ex eo igitur composita paenultimam a vel i habent in supino: ‘duplicavi duplicatum’,

‘explicui explicitum’, ‘implicui’ vel ‘implicavi’, quod in raro usu est, ‘implicitum’ et

‘implicatum’” (Pmai 9,473).

124

“‘ambio’ ab ‘eo’ compositum solum mutavit paenultimam e in i; itaque in ‘io’ quidem

desinentium regulam servavit in participio et in supino, quippe producta paenultima: ‘ambītus

ambīta ambītum’” (Pmai 10,547).

“Supina in ‘ci’ quidem terminantium praeteritum i in ‘tum’ convertunt: ‘vici victum’, ‘convici

convictum’. eandem servat regulam etiam ‘liqui lictum’ et ex eo composita, ‘reliqui relictum’,

‘deliqui delictum’” (Pmai 10,510).

“‘nosco novi notum’ - similiter ex eo composita: ‘ignosco ignovi ignotum’” (Pmai 10,510).

“‘veni ventum’ et ‘aperui apertum’ faciunt, sicut ‘pario partum’ et omnia ex eis composita:

‘advenio adventum’, ‘convenio conventum’, ‘comperio compertum’, ‘experior expertum’”

(Pmai 10,543).

“In ‘si’ vero praeteritum finientia l vel r antecedentibus mutant eam in ‘tum’ in hac

coniugatione et faciunt supinum, ut ‘farsi fartum’, ‘fulsi fultum’, ‘sarsi sartum’, unde et

‘sartores’ et ‘fartores’, et ex his composita ‘confercio confertum’, ‘refercio refertum’” (Pmai

10,542).

“‘rapui’ quoque ‘raptum’ facit; similiter ex eo composita, ‘corripui correptum’, ‘arripui

arreptum’” (10,499).

“V vero longam ante ‘tum’ unum habet: ‘iūtum’ et ab eo compositum // ‘adiūtum’” (Pmai

9,474-475).




“non tamen ideo significationem Graecam attendentes debemus ea composita dicere vel quae

ex contrario inveniuntur simplicia apud illos, apud nos composita, ut ‘incestus’

, ‘ineptus’ , ‘superfluus’ , sicut et multa alia” (Pmai 13,12).

“‘qui’ quoque, , significatione interpretationis videtur habere articulum subiunctivum,

simplex tamen // est nomen apud Latinos, quomodo plurima quoque alia inveniuntur apud nos

simplicia, quae apud Graecos composita sunt, ut ‘felix’ , ‘sanctus’ , ‘pius’

, et alia mille” (Pmai 13,11-12).

“‘parricida’. hoc enim ipsum per se compositum quaerentes ex quibus dictionibus est,

invenimus divisione facta eas per se intellegendas: dicimus enim a parente et a verbo ‘caedere’,

quae utraque per se integra sunt et intellectum habent plenum, quod in decompositis fieri non

potest” (Pmai 5,177).

“‘utpotĕ’ quoque compositum est ab adverbio et nomine; ‘potĕ’ enim ab eo quod est ‘potis’

nascitur, ‘hic’ et ‘haec potis’ et ‘hoc pote’” (Pmai 15,68).

“‘nihil’ autem vel ‘nihilum’ a ‘non’ et ‘hilum’ est compositum, quod sine dubio nomen est:

‘hilum’ enim pro ‘ullum’ vetustissimi proferebant” (Pmai 6,215).

125

“In ‘um’ desinentia derivativa sive etiam composita diversas habent formas: quaedam enim

vocalem habent e longam vel i correptam ante ‘um’: e, ut ‘olivētum’, ‘vinētum’, ‘corylētum’,

‘rosētum’, ‘dumētum’, ‘quercētum’, ‘aesculētum’, ‘myrtētum’” (Pmai 4,123).

“In ‘go’ vero desinentia, sive sint derivativa seu primitiva sive composita, paenultimam

producunt vel natura vel positione: ‘virāgo’, ‘compāgo’, ‘Carthāgo’, ‘sartāgo’, ‘calīgo’, ‘ulīgo’,

‘rubīgo’, ‘ferrūgo’, ‘aerūgo’, ‘vīrgo’, ‘mārgo’” (Pmai 4,122).


paenultimam genetivi, et a ‘puero’ composita, ‘Publipor Publiporis’ et ‘Marcipor Marciporis’”

(Pmai 6,236).

“quae ab eo derivata vel composita, quod est ‘decus decoris’, illius declinationem servant,

sicut a corpore quoque composita eius declinationem servant, ‘bicorpor bicorporis’, ‘tricorpor

tricorporis’” (Pmai 6,236).

“si enim dicam ‘magnanimitas compositum est a magno et animitate’, nihil dico, ‘animitas’ //

enim per se non dicitur. necesse est ergo dicere, quod ‘magnanimus’ quidem compositum est a

magno et animo, quae sunt intellegenda per se, a magnanimo autem derivatum est

‘magnanimitas’” (Pmai 5,177-178).

“et a pede quidem composita servant e, a sedendo vero mutant e in i, ut ‘hic’ et ‘haec’ et ‘hoc

quadrupes quadrupedis’, ‘bipes bipedis’, ‘compes compedis’” (Pmai 6,241).

“a pendendo quoque compositum ‘libripens libripendis’” (Pmai 6,282).

“primo enim compositum est ‘perterritus’, ‘expugnabilis’, ‘extricabilis’, et post

‘imperterritus’, ‘inexpugnabilis’, ‘inextricabilis’” (Pmai 5,180).

“‘haec manŭs huius manus’ - ex quo compositum eius declinationem sequitur, ‘hic centimanŭs

huius centimanus’” (Pmai 6,268).

“nec non cetera similiter a genere composita proferebant, ‘caprigenus’, ‘terrigenus’,

‘taurigenus’, idque usus confirmat” (Pmai 6,196).




“Figura pronominum duplex est; aut enim simplicia sunt pronomina aut composita” (Pmai

12,589).

“ergo ‘egomet, tute, suapte, huiusce’ minime dicenda sunt composita, quia additio, si

separetur, nihil significare possit per se” (Pmai 12,593).

“Haec igitur, hoc est ‘met te pte ce’ adiectiones esse ipse sensus arguit, qui nullus in his

separatis potest inveniri: nihil enim compositum dividitur, quod cum separetur, quamvis sit ex

corruptis, non tamen haec eadem corrupta ab integris esse ostendat, ut ‘expers’ ab ‘ex’

praepositione et ‘pars’, ‘conficio’ a ‘con’ et ‘facio’, ‘idem’ ‘is demum’” (Pmai 12,593).

126

“‘ego quidem facio’ tantummodo ad primam personam. et hoc usus etiam auctorum approbat,

qui ‘equidem’ praepositiva ‘ego’ subiungunt, ut Sallustius in Catilinario: «equidem ego sic

existimo, patres conscripti, omnes cruciatus»; si esset enim composita ‘equidem’ ex ‘ego’ et

‘quidem’, minime ei ‘ego’ subiungeretur” (Pmai 16,103).

“itaque compositas, id est ‘ipsas agentes easdemque patientes’ dixerunt, illas

vero, hoc est simplices, , hoc est ‘in alias passionem facientes’ nominaverunt”

(Pmai 13,15).

“Separatae praepositiones vel accusativo vel ablativo adiunguntur, compositae vero tam

nominativo quam ceteris omnibus obliquis, qui ex composito nascuntur nominativo” (Pmai

14,35).

“Et compositae quidem tam in nominativo quam in obliquis casibus ab eo nominativo

composito flexis inveniuntur, ut ‘indoctus indocti indocto indoctum indocte’, appositae autem

non nisi cum accusativo vel ablativo, ut ‘in hostem, pro patria’” (Pmai 14,27).

“Compositae praepositiones cum aliis partibus in illarum potestatem concedunt, ut ‘incurvus,

adoro, abhinc, proinde’” (Pmai 14,31).





“in consonantes vero, si sequens syllaba a vocali incipiat, non possunt desinere, nisi, sicut

supra dictum est, in dictionibus, quae ex praepositionibus in consonantes desinentibus // vel

aliis partibus orationis sint compositae, ut ‘abutor’, ‘oboedio’, ‘subeo’, ‘aduro’, ‘ineo’,

‘exacuo’, ‘intereo’, ‘perago’, ‘transeo’, ‘praetereo’, ‘alterutrum’” (Pmai 2,45-46).

“similiter adverbiis praeponitur per compositionem, ut ‘perinde, subinde, deinceps, abhinc’.

igitur nomini quidem et per appositionem et per compositionem, pronomini vero per

appositionem solam, licet quibusdam ‘mecum, tecum, secum, nobiscum, vobiscum’ composita

esse videantur, participio per derivationem vel consequentiam compositorum verborum vel

per appositionem, ceteris autem partibus per solam compositionem praepositio iungitur” (Pmai

14,28).



‘exaro’, ‘exeo’, ‘exigo’, ‘exoleo’, ‘exuro’, ‘excutio’, ‘expeto’, ‘extraho’, ‘exsequor’, ‘exspes’,

in quo videmur contra Graecorum facere consuetudinem” (Pmai 1,33)

“‘Inter’ quoque et composita et apposita invenitur, ut ‘internuntius, intercapedo, intervallum,

interpres’” (Pmai 14,42).

“Figurae adverbiorum sunt tres, simplex, composita, decomposita. simplex, ut ‘diu, huc’;

composita, ut ‘interdiu, adhuc’” (Pmai 15,80).

“decomposita, quae a compositis derivatur, ut a potente ‘potenter’, a misericorde

‘misericorditer’, ab indocto ‘indocte’, ab imprudente ‘imprudenter’” (Pmai 15,80).

127

“A igitur terminantia vel primitiva sunt [...], vel composita, ut ‘praetereā, intereā, posteā,

anteā’” (Pmai 15,65).

“composita quoque inveniuntur, ut ‘adhuc, abhinc, dehinc’” (Pmai 15,74).

“sunt etiam composita in e correptam desinentia adverbia, ut supra dicta ‘exindĕ, perindĕ’ et

‘punio impunĕ’” (Pmai 15,68).

“in superlativo vero servavit productionem accepta ‘mus’ ‘primus’, ex quo aliud adverbium

nascitur ‘primo’ vel ‘prime’, unde Terentius in Andria compositum [dixit]: «Adprime in vita

esse utile»” (Pmai 3,91).

“quod autem etiam ‘prime’ dicitur, ostendit Terentius, qui compositum ab eo in Andria

protulit: «nam id arbitror / Adprime in vita esse utile, ut ne quid nimis»” (Pmai 15,69).

“a quintae quoque declinationis nominibus composita e producunt, ‘pridiē, hodiē, postridiē’”

(Pmai 15,71).

“‘bifariam’ etiam et ‘trifariam’ et ‘omnifariam’ composita sunt a ferendo et praepositis

dictionibus” (Pmai 15,74).

“In ‘am’ primitiva ‘clam, coram’; derivativa vel composita ‘nequiquam, nequaquam,

neutiquam’” (Pmai 15,74).

“In ‘em’ primitiva ‘item, tandem’; composita, ut ‘itidem, ibidem, indidem, identidem’. Cicero

pro Roscio: «indidemne Ameria?»” (Pmai 15,75).

“In ‘um’ primitiva pauca sunt, ‘iterum, sursum, rursum’ et ‘rursus, prorsum’ et ‘prorsus’;

derivativa vel composita ‘dextrorsum, sinistrorsum’” (Pmai 15,75).

“sunt etiam composita ‘praesto, profecto’” (Pmai 15,72).

“nam ‘efficaciter’ sine dubio decompositum est, cum a simplici adverbio non componitur, sed

a nomine composito derivatur” (Pmai 15,80).

“haec tamen, quae et simplicia habent adverbia, etiam composita possunt esse, ut ‘docte

indocte; prudenter imprudenter’” (Pmai 15,80).

“‘obiter’ enim compositum est ab ‘ob’ et ‘iter’; similiter ‘paulisper, tantisper, parumper’

composita sunt” (Pmai 15,77).

“In u pauca inveniuntur denominativa, ut ‘diu’ et ex eo compositum ‘interdiu’ et a nocte

‘noctu’” (Pmai 15,73).

“Figura simplex quidem, ut ‘at, et, sed’; composita vero ‘atque, etenim, sedenim’” (Pmai

16,93).

{IN ACCIDENTIBVS}

128

“et invenimus per omnes fere casus composita, ut ‘iurisperitus’, ‘legislator’, ‘praefectusurbis’

et ‘praefectusurbi’, ‘tribunusplebis’ et ‘tribunusplebi’, ‘agricola’ [agrum colens], ‘caelicola’

[caelum colens], ‘macte’ id est magis aucte - antiqui tamen et ‘mactus’ dicebant -,

‘mentecaptus’” (Pmai 5,183).

“composita simplicium declinationem sequuntur: ‘pernox pernoctis’, ‘exlex exlegis’. Cicero

pro Cluentio: «non quod illi aut exlegem esse Sullam arbitrantur»” (Pmai 6,280).

“nam a ‘centum’ compositi numeri declinantur, ut ‘ducenti ducentorum ducentis’ et similes”

(Pmai 6,201).

“‘Mulciber Mulciberis’ et ‘Mulcibris’, ut Caesellius in stromateo docet - quod si est a

mulcendo imbri compositum, ut plerisque videtur, melius simplicis declinationem servat”

(Pmai 6,230).

“et est sciendum, quod, si duo sint nominativi, ex utraque parte declinatur compositum, ut

‘respublica reipublicae’, ‘iusiurandum iurisiurandi’, quod Graeci numquam faciunt in

compositis” (Pmai 5,180).

“sin vero ex utroque casu obliquo sint composita nomina, manent indeclinabilia, ut

‘huiusmodi’, ‘istiusmodi’, ‘illiusmodi’, ‘cuiusmodi’, ‘eiusmodi’, ‘cuimodi’” (Pmai 5,183).

“Componuntur nomina cum pronominibus, ut ‘huiusmodi, istiusmodi, huiuscemodi’, sicut et

apud Graecos , , , et sunt omnia nomina, etiam quae

in fine pronomen habuerint [...]. nec mirum, per singulos quosdam casus ea componi, quomodo

et ‘meme, tete, sese’, cum nomina quoque supra dicta per genetivos composita sint solos”

(Pmai 12,596).

“ideo autem indeclinabilia sunt, quia utraque pars genetivum casum habet. quomodo igitur, si

uterque sit nominativus in compositis, uterque declinatur, sic in his, quia uterque genetivus est,

mansit indeclinabilis” (Pmai 6,205).





compositae, ut ‘indoctus’ per omnes casus ex duobus integris est, ‘efficax’ per omnes casus ex

duobus corruptis. similiter in omnibus compositis nominibus hoc invenitur” (Pmai 8,437).

“Illud autem sciendum, quod etiam in nominibus et in pronominibus compositis apud Latinos

extrema pars potest immobilis manere, quod apud Graecos non reperitur, ut ‘tribunusplebis’,

‘praefectusurbis’, ‘cuiusmodi’, ‘idem’” (Pmai 8,440).



“In ‘ar’ productam Latina masculini vel communis vel neutri generis, et sunt vel monosyllaba

vel ex monosyllabis composita: ‘hic Nār huius Naris’, ‘hic’ et ‘haec’ et ‘hoc pār huius paris’,

‘dispār disparis’, ‘hoc fār huius farris’” (Pmai 7,313).

129

“quidam, ut Probus, ‘pubes puberis’, quidam ‘puber puberis’. ex hoc tamen compositum

invenitur similem habens nominativum genetivo, ‘hic impubis huius impubis’. Virgilius in V:

«inpubis Iuli»” (Pmai 6,249).

“illud quoque notandum, quod a pede vel a sedendo composita per ‘dis’, non per ‘tis’ efferunt

genetivum” (Pmai 6,241).

“t quoque et c, quamvis in tribus solis inveniantur nominibus, quae possunt declinari, hoc idem

servant, ut ‘caput capitis’ et ab eo composita ‘sinciput sincipitis’, ‘occiput occipitis’, ‘allec

allecis’, ‘lac lactis’, in quo etiam t additur” (Pmai 1,21).

“a capite solum composita ablata s et mutata e in i et addita ‘itis’ faciunt genetivum, ut ‘anceps

ancipitis’, ‘praeceps praecipitis’, ‘biceps bicipitis’” (Pmai 6,280).

“nec mirum declinationem simplicis sui id quoque servare, quamvis nominativi terminatione

mutata, quod in omnibus paene fieri compositis invenimus: ‘hoc cor huius cordis, hic’ et

‘haec’ et ‘hoc concors concordis’; ‘hoc caput huius capitis, hic’ et ‘haec’ et ‘hoc triceps

tricipitis’” (Pmai 6,271).

“et omnia, quae a capite composita in ‘ps’ desinunt, similiter habent duabus syllabis

superantem genetivum, ut ‘anceps ancipitis’, ‘biceps bicipitis’, ‘centiceps centicipitis’, quae

veteres in ‘es’ proferentes secundum regulam declinabant: ‘ancipes ancipitis’, ‘bicipes

bicipitis’, sicut ‘hospes hospitis’, ‘sospes sospitis’” (Pmai 7,325).

“In t ‘hoc caput capitis’ invenitur et ex eo composita, ‘sinciput sincipitis’, ‘occiput occipitis’”

(Pmai 6,214).

“a corde quoque composita ablata s, addita ‘dis’ faciunt genetivum, ut ‘vecors vecordis’,

‘discors discordis’, ‘concors concordis’” (Pmai 6,282).

{IN ACCIDENTIBVS [tempus-modus]}

“idque ita esse confirmat Apollonius, summus artis auctor grammaticae, docens in I de verbo,

immobilem figurationis iuncturam manere, et separatim confirmans, componi ‘ ’

‘ ’, ‘ ’ ‘ ’ et his similia, quaecumque intus habent

declinationem, hoc est post praepositionem, quod apud nos semper fit in omnibus compositis


“verbum autem vel participium nec apud Graecos ullum compositum nec apud nos extremam

partem servat immobilem, ideoque semper in compositione extremam partem sibi defendit

ipsum verbum et participium, quippe quod ex eo nascitur” (Pmai 8,440).

“solent autem composita servare simplicium tempora; ‘cădo cecĭdi’, ‘concĭdo concĭdi’,

paenultima correpta; ‘caedo cecīdi’, ‘concīdo concīdi’, paenultima producta” (Pmai 10,518).

“In verbis compositis est quando Graeci extrinsecus faciunt declinationem ad similitudinem

simplicium, ut est ‘ ’, ‘ ’, ‘ ’, ‘

’” (Pmai 8,436).

130

“et notandum, quod ab inchoativo ‘scisco’ composita primitivi, id est ‘scio’, habuerunt

praeteritum, secundum rectam vero proportionem debent eorum quoque perfecta ab ‘ascio’ et

‘descio’ esse” (Pmai 10,510).

“Repetunt consonantes primae quidem coniugationis duo monosyllaba: ‘do dĕdi’, ‘sto stĕti’, et

ex his composita: ‘reddo reddĭdi’, ‘resto restĭti’” (Pmai 9,467).

“a ‘sto’ quoque composita servant duplicationem praeteriti, ut ‘resto restiti’, ‘consto constiti’,

‘prosto prostiti’” (Pmai 9,472).

“‘eo’ in i mutata faciunt praeteritum: ‘sĕdeo sēdi’ et ex eo composita, ‘insĭdeo insēdi’,

‘subsĭdeo subsēdi’, ‘resĭdeo resēdi’; ‘vĭdeo vīdi’, ‘invĭdeo invīdi’, ‘provĭdeo provīdi’” (Pmai

9,481).

“et notandum, quod a ‘sedeo’ composita, quamvis in praesenti e in i convertant, in praeterito

tamen eandem e productam servant, ut ‘possideo possēdi’” (Pmai 9,481).

“In ‘leo’ desinentia, si ante l aliam consonantem habuerint coniunctam ei in eadem syllaba, et

ab ‘oleo’ vel ‘leo’ composita per ‘ui’ syllabam faciunt praeteritum perfectum, ut ‘impleo

implevi’, ‘compleo complevi’, ‘suppleo supplevi’” (Pmai 9,488).

“In ‘queo’ desinens unum invenitur secundae coniugationis in ‘si’ terminans praeteritum,

‘torqueo torsi’, et ex eo composita ‘distorqueo distorsi’, ‘contorqueo contorsi’, ‘extorqueo

extorsi’” (Pmai 9,488).

“excipitur praeterea ‘disco didici’, ‘posco poposci’ et ex eis composita, quae similiter faciunt

praeteritum, ‘dedisco dedidici’, ‘deposco depoposci’” (Pmai 10,509).

“nam cum praepositione magis per ‘ui’ divisas, cum nomine vero compositum per ‘avi’

terminat perfectum, ut ‘implico implicui’, ‘applico applicui’, ‘explico explicui’, ‘replico

replicui’, ‘complico complicui’” (Pmai 9,469).

“‘‘pendo pependi’, ‘tendo tetendi’, ‘tundo tutudi’, paenultima a plerisque // correpta, a

quibusdam autem etiam producta propter supra dictam rationem (id est ne vincatur in

compositis ab eo temporibus syllabarum a praesenti praeteritum)” (Pmai 10,517-518).

“‘cado’ quoque ‘cecidi’ facit, ne, si ‘cadi’ dicamus, nomen esse putetur. composita tamen non

duplicant paenultimam syllabam, ut ‘perpendo perpendi’, ‘extendo extendi’, ‘pertundo

pertudi’, ‘incido incidi’, ‘concido concidi’” (Pmai 10,518).

“excipiuntur ‘frango fregi’, ‘ago egi’, ‘lego legi’, quorum composita sequuntur simplicium

declinationem: ‘confringo confregi’, ‘perfringo perfregi’, ‘exigo exegi’, ‘subigo subegi’, ‘cogo

coegi’, ‘perlego perlegi’, ‘relego relegi’” (Pmai 10,523).

“ab ‘ago’ et ‘frango’ et ‘lego’ composita servant simplicium praeteritum, ut ‘exigo exegi’,

‘prodigo prodegi’, ‘dego degi’, ‘abigo abegi’, ‘infringo infregi’, ‘perfringo perfregi’, ‘colligo

collegi’” (Pmai 10,524).

131

“a ‘tango’ composita non duplicant primam syllabam: ‘contīngo contĭgi’, ‘attīngo attĭgi’, in

quibus notandum, quod paenultima praeteriti corripitur, praesentis vero producitur” (Pmai

10,524).

“In ‘go’ r antecedente, si non sint a ‘regendo’ composita, ‘go’ in ‘si’ convertentia faciunt

praeteritum perfectum, ut ‘mergo mersi’, ‘spargo sparsi’, ‘tergo tersi’” (Pmai 10,523).

“In ‘no’ o vel g antecedentibus per ‘ui’ divisas faciunt praeteritum, ut ‘pono posui’ et ab eo

composita, ‘suppono supposui’, ‘compono composui’” (Pmai 10,528).

“a canendo quoque composita similiter praeteritum in ‘ui’ divisas finiunt: ‘succino succinui’,

‘occino occinui’” (Pmai 10,529).

“In ‘po’ desinens m antecedente unum invenio ‘rumpo’, quod subtracta m et o in i conversa

facit praeteritum paenultima producta tam in simplici quam in compositis ab eo: ‘rumpo rūpi’,

‘abrumpo abrūpi’, ‘corrumpo corrūpi’” (Pmai 10,531).

“In ‘cio’ a antecedente mutant eam in e productam et abiecta o productaque i faciunt

praeteritum perfectum, ut ‘facio fēcī’, ‘iacio iēcī’. ex his composita cum praepositione

quamvis in praesenti mutent a in i, tamen praeteriti regulam servant, quae est in simplicibus, ut

‘efficio effeci’, ‘proficio profeci’” (Pmai 10,496).

“In ‘dio’ desinens unum invenio, ‘fodio fōdi’ et ex eo composita, ‘perfodio perfōdi’, ‘effodio

effōdi’” (Pmai 10,498).

“In ‘pio’ ‘ca’ antecedente mutant a in e productam et abiecta o productaque i faciunt

praeteritum perfectum, ut ‘capio cēpī’. ab eo composita in praesenti quidem mutant a

correptam simplicis in i brevem, praeteritum vero integrum manet, ut ‘incĭpio incēpi’, ‘recĭpio

recēpi’, ‘suscĭpio suscēpi’” (Pmai 10,498).

“igitur ex eo composita, si principalem syllabam puram nec ex integra praepositione habuerint,

‘io’ in ‘ui’ convertunt in praeterito, ut ‘aperio aperui’, ‘cooperio cooperui’” (Pmai 10,540).

“in ‘ui’ divisas faciens praeteritum unum invenio supra dictae terminationis, ‘rapio rapui’ et ex

hoc composita, ‘eripio eripui’, ‘surripio surripui’” (Pmai 10,499).

{IN ACCIDENTIBVS [genus etc.]}

“a capite enim composita et duabus syllabis abundant in genetivo et trium sunt generum

communia” (Pmai 7,352).

“composita sive ex masculinis sive ex femininis, si adiectiva fuerint, communia sunt, ut ‘hic

sanguis’, ‘hic’ et ‘haec exanguis’ et ‘hoc exangue’; // ‘animus’, ‘hic’ et ‘haec exanimis’ et

‘hoc exanime’” (Pmai 5,160-161).



(Pmai 5,145).

132



“neutra quoque in ‘or’ desinentia quattuor inveniuntur: ‘marmor’, ‘aequor’, ‘ador’, ‘cor’,

praeterea communia, quae etiam apud Graecos communia sunt: ‘memor’, ‘immemor’, et a

decore vel corpore vel colore composita, ‘hic’ et ‘haec indecor’, ‘dedecor’, ‘bicorpor’,

‘tricorpor’, ‘discolor’, ‘concolor’” (Pmai 5,154).

“et a canendo tamen composita masculina sunt, quae in ‘cen’ desinentia i correptam habent

paenultimam: ‘tubĭcen’, ‘cornĭcen’, ‘fidĭcen’” (Pmai 4,126).

“In ‘en’ correptam a canendo composita masculina sunt, ut ‘cornicĕn’, ‘fidicĕn’, ‘tubicĕn’,

‘tibicĕn’, quorum feminina quae sunt in usu a genetivo figurantur mutata ‘is’ in a: ‘fidicinis

fidicina’, ‘tibicinis tibicina’” (Pmai 5,148).

“In ‘er’, si sint secundae declinationis, masculina sunt: ‘sacer’, ‘ager’, ‘Auster’, ‘beber’, ‘puer’,

‘oleaster’. sin vero tertiae sint declinationis in ‘er’ desinentia, b vel u loco consonantis quidem

antecedente, neutra sunt [...]. excipitur ‘hic imber’, quod videtur a Graeco esse et illius

genus servasse, et ex eo composita: ‘September’, ‘October’, ‘Mulciber’” (Pmai 5,150).

“in plurali vero semper masculini invenitur, ‘hi dies’, sicut etiam ab eo compositum semper

masculini generis est, ‘hic meridies’” (Pmai 7,365).

“ex eo quoque compositum semper masculinum est, ‘hic meridiēs’, certum enim significat

tempus diei. Terentius in adelphis: «†ipso meridie stipulam colligendo»” (Pmai 5,159).

“In d quoque duo sunt neutra, quae a masculinis nascuntur in s desinentibus, ‘aliud’ et ‘quid’ et

ex eo composita, ut ‘aliquid’, ‘siquid’” (Pmai 6,213).

“vel coniunctionibus, ut ‘uterque’, ‘quisque’, ‘nequis’, ‘siquis’, quae composita esse

ostenduntur a femininis in a desinentibus, ut ‘siqua’, ‘nequa’ quomodo ‘aliqua’” (Pmai 5,179).

“‘numquis’, ‘nequis’. ostenduntur tamen ea sine dubio composita tam a feminino singulari

quam a neutro plurali in a desinentibus” (Pmai 5,183).

{IN ELEMENTIS ETC.}

“Herodianus tamen de orthographia ostendit, rationabilius esse sonoriusque quantum ad ipsam

vocis prolationem, in compositis quoque simplicium regulam in ordinandis syllabarum literis

servare” (Pmai 2,45).

“Litera est pars minima vocis compositae, hoc est quae constat compositione literarum,

minima autem, quantum ad totam comprehensionem vocis literatae” (Pmai 1,6).

“si in media dictione syllaba a vocali incipit, necesse est antecedentem quoque, nisi sit

composita, in vocalem terminari, ut ‘pietas’, ‘curialis’, ‘pareo’, ‘ruo’, ‘munio’. est tamen

quando in compositis etiam subtrahitur consonans, ut ‘coeo, cois’” (Pmai 2,45).

133

“Si antecedens syllaba terminet in consonantem, necesse est etiam sequentem a consonante

incipere, ut ‘artus’, ‘ille’, ‘arduus’, nisi sit compositum, ut ‘abeo’, ‘adeo’, ‘pereo’” (Pmai

2,45).

“In b invenitur syllaba desinens, si sequens quoque ab eodem incipiat, ut ‘Sabburra’, ‘sabbata’,

‘gibbus’, ‘gibberosus’, ‘gibber’, ‘obba’. composita quoque sunt a praepositionibus in b

desinentibus et aliis dictionibus a b incipientibus, ut ‘subbibo’” (Pmai 2,46).

“In d pariter nulla potest syllaba desinere praepositiva, nisi sequens quoque ab eadem incipiat

in simplicibus dictionibus et in plerisque compositis, ut ‘abaddir’ vel ‘abaddier’, ‘addo’,

‘reddo’, ‘redduco’, quod etiam ‘reduco’ dicitur” (Pmai 2,47).




“In x nulla syllaba terminat in media dictione nisi in compositis a praepositione ‘ex’, quae

integra manere potest sequente c vel p vel q vel s, ut quibusdam placet, vel t, ut ‘excurro’,

‘expello’, ‘exquiro’, ‘exsicco’, ‘exsequor’” (Pmai 2,51).

“quod autem corripitur antepaenultima ‘păciscor’ et ‘nănciscor’ et ‘profĭciscor’ et

‘expĕrgiscor’, ex compositis sive primitivis eorum potest dinosci: ‘păciscor depĕciscor’,

‘profĭciscor’ a ‘făcio’, ‘expĕrgiscor’ a ‘pĕrgo pergis’” (Pmai 10,513).


dicere, per singulos casus ea componi” (Pmai 5,180).


manere. hoc igitur non servantes [Latini] divisorum quidem utimur declinatione, accentu tamen

compositorum” (Pmai 5,180).

“una est enim res supposita, duae vero voces diversae sub uno accentu prolatae, quas invenis

separans compositum, etiamsi sit a corruptis compositum, ut est ‘parricida’” (Pmai 5,177).

“similiter ‘iusiurandum iurisiurandi’, ‘virillustris viriillustris’, ‘magisterequitum

magistriequitum’, ‘tribunusplebis tribuniplebis’, ‘quisque cuiusque’, quae composita esse

ostendit accentus” (Pmai 8,440).

“De ‘huiuscemodi’, ‘istiusmodi’, ‘illiusmodi’ et aliis talibus multi dubitaverunt, utrum

composita sint an non: sed ea composita esse ipse accentus docet, qui in fine praecedentis

dictionis poni non posset, nisi essent composita” (Pmai 6,205).

“nam ‘tētē’ utraque producta accusativus esse geminatus ostenditur vel ablativus, quod et in

prima et in tertia solet fieri persona, ut ‘méme’, ‘sése’; composita tamen ostenduntur accentu

paenultimo acuto.” (Pmai 12,592).

“similiter adverbia ostenduntur composita, ‘Italiámversus, Siciliámversus’, quae ipse accentus

ostendit esse composita, nisi si dicamus, quod ‘versus’ inclinat sibi supraposita nomina” (Pmai

15,84).

134

“‘deorsum, horsum […], ‘utroquevorsum’ […] // […]. haec enim quoque composita esse

videntur, cum sub uno accentu proferantur; melius tamen dicemus, quod inclinant sibi supra

posita nomina” (Pmai 15,75-76).

“‘atque, etenim, sedenim’. haec enim ex accentu composita esse noscuntur” (Pmai 16,93).


“nec mirum hoc fieri in participiis: in nominibus quoque inveniuntur et in verbis quaedam

derivativa [vel composita], quorum primitiva [vel simplicia] in usu non sunt, ut dicimus

‘puella’ diminutivum, quod videtur a puera nasci - ut enim ‘tener tenera tenella’, sic ‘puer

puera puella’ debuit dici -, quo tamen, quia auctores, quorum maxime usus regnavit, non sunt

usi, nec nos utimur, licet inveniantur vetustissimi protulisse et ‘haec puera’ et ‘hic’ et ‘haec

puer’” (Pmai 11,562).

“sed nunc in usu simplex non est, quomodo nec ‘fendo’ nec ‘spicio’ nec ‘perio’ nec ‘fragor’,

ex quibus composita sunt multa, ut ‘offendo’, ‘defendo’, ‘aspicio’, ‘respicio’, ‘suspicio’,

‘dispicio’, ‘aperio’, ‘reperio’, ‘comperio’, ‘cooperio’, ‘suffragor’, ‘refragor’” (Pmai 8,435).

“Sunt alia, quae, cum sint activa, in passiva quoque et absoluta significatione inveniuntur, ut

‘ruo’. Virgilius in I Aeneidos: «totumque a sedibus imis / Vna eurusque notusque ruunt». idem

eius [compositum] passivum in XI dixit: // «Nec mihi cum Teucris ullum post eruta bellum /

Pergama»” (Pmai 8,393-394).

“similiter ‘simulo’ absolutum et activum et ab eo composita: absolutum Virgilius in IIII:

«Nam quid dissimulo aut quae me ad maiora reservo?» idem in X active: «iubasque / Divini

adsimulat capitis»” (Pmai 8,395).

“nam ‘reperio’, ‘comperio’, ‘cooperio’, sicut ‘aperio’, activa sunt; faciunt enim ex se passiva.

et possunt magis a ‘pario’ esse videri composita, quod apud vetustissimos quartae

coniugationis declinationem habebat. Ennius: «Ova parire solet genus pinnis condecoratum»”

(Pmai 8,401).

“‘plecto’ activum, unde Terentius: «Ego plectar pendens»; sed ab eo composita tam


“‘asporto’ - in quo b in s commutatur, sicut et ‘aspello’, differentiae causa, ne, si ‘apporto’ et

‘appello’ dicamus, ab ‘ad’ composita existimentur -” (Pmai 14,47).

“sunt tamen alia ex eo ipso et ex aliis composita, quae non solum significationem, sed etiam

coniugationem, ut dictum est, permutant, ut ‘facio facis’, ‘gratificor gratificaris’. Terentius in

heautontimorumeno: «Cur ego gratificor? - Ipsa re experibere»” (Pmai 8,401).

“‘fio’ passivam significationem habet, quamvis sit neutrum, ‘suffio’ ex eo compositum

activam. unde Virgilius: «At suffire thymo cerasque recidere inanes / Quis dubitet?»” (Pmai

8,436).

“bene igitur in plerisque compositis activum est: ‘perficio’ et ‘perficior’, ‘conficio’ et

‘conficior’, ‘afficio’ et ‘afficior’, ‘efficio’ et ‘efficior’” (Pmai 8,377).

135

“‘orior’ deponens, similiter ‘partior’, sed ex eis composita tam deponentia quam // neutra

reperiuntur, ‘adorior’ et ‘adorio’, ‘impertior’ et ‘impertio’” (Pmai 8,399-400).

“‘hoc corpus corpŏris’, ‘hoc tempus tempŏris’. excipiuntur ea, quibus verba adiacent e habentia

in paenultima syllaba: ‘ulcus ulceris ulcero’, ‘opus operis operor’, ‘latus lateris latero’, ‘viscus

visceris viscero’, ex quo compositum ‘eviscero’” (Pmai 6,274).

“et composita quidem Graecae vel vel loco fungitur, ut ‘transveho’

, ‘trado’ , ‘transgredior’ , ut Sallustius: «communem

habitum transgressus», pro ‘supergressus’” (Pmai 14,39).

“ideo autem addidimus ‘plerumque’, quod sunt quaedam, quae non servant compositionis



“‘eruo erui erŭtus’, quod solum paenultimam corripit. apud antiquiores tamen etiam ab hoc

compositum producit paenultimam, ‘diruo dirui dirūtus’” (Pmai 11,571).

“similiter impersonalia deficiunt in supinis et participiis, quae ex supinis nascuntur [...] // [...];

sed compositum ‘pertaesum’ invenitur” (Pmai 11,560-561).

“‘ostendo’ quoque ab eo compositum similiter facit ‘ostentum’ et ‘ostensum’” (Pmai 10,520).

“omnia enim verba, quae in ‘di’ finiunt praeteritum perfectum, in ‘sum’ faciunt supina, ut

‘prandi pransum’, ‘momordi morsum’, ‘tetendi tensum’, ‘pandi pansum’, ‘defendi defensum’,

‘ascendi ascensum’, ‘sedi sessum’, excepto ‘dedi’, quia primae est coniugationis, quae

numquam in ‘sum’ facit supinum, et ex eo compositis, quae in tertiam transeunt

coniugationem et a paenultimam simplicis supini in i convertunt, ut ‘do dedi datum’, ‘reddo

reddidi redditum’, ‘perdo perdidi perditum’, ‘vendo vendidi venditum’, ‘credo credidi

creditum’, ‘condo condidi conditum’” (Pmai 10,498).

“composita ab eo varie vetustissimi protulerunt, ‘asto astitum’ et ‘astatum’, ‘praesto

praestitum’ et ‘praestatum’” (Pmai 9,474).

“excipiuntur etiam duo composita, quae quamvis antepaenultimam i habeant correptam, in

‘tum’ tamen, non in ‘ctum’ faciunt supinum: ‘commĭniscor commentum’, ‘adĭpiscor adeptum’”

(Pmai 10,514).

“‘mico’ quoque ‘micui mictum’ debet facere. sed dubitationis causa, quia ‘mingo’ quoque

‘mictum’ facit, in usu non invenitur, quamvis ab eo verbo compositum ‘dimico’ ‘dimicavi’

facit et ‘dimicatus’” (Pmai 9,472).

“excipitur ‘cingo cinctum’, ‘tingo tinctum’ et ‘stingo stinctum’ et ex eis composita: ‘succingo

succinctum’, ‘extingo extinctum’” (Pmai 10,525).

“‘nocens innocens’, ‘sapiens insipiens’. simplicia enim eorum possunt et participia esse et

nomina, composita vero sine dubio nomina sunt” (Pmai 11,568).

“si enim ipsa per se componantur non prius verbis compositis, transeunt in nominum vim,

sicut etiam, si comparentur: ‘nocens innocens’, ‘sapiens insipiens’” (Pmai 11,568).

136

“quamvis inveniuntur multa dubia, utrum decomposita sint an composita, ut ‘impietas’,

‘infelicitas’, ‘perfectio’” (Pmai 5,178).

“‘par paris parrĭcida’, quod vel a ‘pari’ componitur vel, ut alii, a ‘patre’: ergo si est a ‘pari’, r

euphoniae causa additur, sin a ‘patre’, t in r convertitur; quibusdam tamen a ‘parente’ videtur

esse compositum et pro ‘parenticida’ per syncopam et commutationem t in r factum

‘parricida’” (Pmai 1,26).

“‘prŏavus’; sed hoc quidam ab adverbio ‘procul’ compositum affirmant” (Pmai 14,49).

“unde quidam decepti inter pronomina posuerunt ea. sunt autem haec […] // ‘uter utra utrum

utrius utri’, ‘alter altera alterum alterius alteri’. similiter ab eis composita: ‘uterque utraque

utrumque utriusque utrique’, ‘alteruter alterutra’ vel ‘altera utra alterutrum’ vel ‘alterum utrum

alterutrius’ vel ‘alterius utrius alterutri’ vel ‘alteri utri’ - utraque enim declinatio in usu veterum

est -, ‘neuter neutra neutrum neutrius neutri’” (Pmai 6,196-197).


hiatus causa et euphoniae ‘alterutra’ pro ‘altera ultra’, et ‘alterutrum’ pro ‘alterum utrum’”

(Pmai 5,181).

“postea iuniores addiderunt composita pronomina, quae intransitivas significarent personas,

simplicibus vero usi sunt transitivis” (Pmai 13,15).

“iure igitur nos, qui in // plerisque antiquitatem servavimus Graeciae, in pronominibus quoque

secundum Homericam auctoritatem simplicibus utimur etiam pro compositis, id est non solum

cum in aliam personam agit, sed etiam cum ipsa in se. in aliam, ut Virgilius in IIII Aeneidos:

«cui me morituram deseris, hospes?»” (Pmai 13,15-16).

“nam ‘ ’ et ‘ ’, quod est primae et secundae personae, non habemus, sed pro

eis simplicibus primitivis utimur, quae tam in reciprocatione quam in transitione poni possunt,

ut ‘mei misereor’ et ‘mei misereris’, similiter ‘tui misereris’ et ‘tui misereor’. nec mirum, cum

apud Graecos quoque vetustissimus omnium fere auctorum Homerus simplicibus utitur pro

compositis, ut: « »” (Pmai 13,14).

“‘sui’ quoque tam quam significat, quod semper est relativum. nec mirum, cum hoc

quoque apud Homerum inveniatur saepe simplex pro composito, ut: «

», id est ‘ante se fugientem’, pro dixit” (Pmai 13,15).

“tamen potest in tertia simul utraque inveniri in diversis, quod in prima et secunda non potest,

ut ipsa habeat et possessorem una et possessionem, nisi figurate dicamus ‘meus sum’ et ‘tuus

es’, hoc est ‘meae potestatis’ et ‘tuae’, vel pro reciprocis, quae apud Graecos compositae sunt:

, ‘meus amicus sum’” (Pmai 12,583).

“Quaeritur, ‘eccum, eccam, ellum, ellam, eccos, eccas, mecum, tecum, secum, nobiscum,

vobiscum’ pronomina sint composita an adverbia?” (Pmai 12,593).

“‘Absque’ quibusdam composita a praepositione ‘abs’ et ‘que’ coniunctione videtur, sed

numquam ‘que’ coniunctio in compositione suam vim amittit, ut ‘atque, neque, quoque’”

(Pmai 14,52).

137

“‘ubi’, ‘ ’ ‘ ’, ‘ubique’, . in his ergo et similibus ‘que’ si coniunctionem

accipiamus, composita sunt, sin syllabam, derivativa” (Pmai 5,182).

“sciendum tamen, quod quidam ‘equidem’ coniunctionem compositam esse existimant ab

‘ego’ et ‘quidem’” (Pmai 16,103).

“nam ‘equidem facio, equidem facis, equidem facit’ dicimus, et potest ad primam et ad

secundam et ad tertiam transferri personam, quod minime fieret, si esset compositum ex ‘ego’

et ‘quidem’” (Pmai 16,103).


“illud etiam notandum, quod, cum plerumque composita simplicium declinationem servant,

‘capricornus’ secundae invenitur” (Pmai 6,211).

“a sanguine compositum non servat simplicis declinationem, ‘hic’ et ‘haec exsanguis huius

exsanguis’, a cuspide servat, ‘tricuspis tricuspidis’” (Pmai 6,251).

“iure igitur compositum quoque ex eo ‘requiēs’, quod in eodem genere mansit, tam quintae

quam tertiae invenitur” (Pmai 6,242).

“‘Hiber’ etiam ‘Hiberi’, quod per apocopam extremae syllabae prolatum solum in hac

declinatione producit ‘er’, et ab eo compositum ‘Celtiber Celtiberi’” (Pmai 7,294).

“Supra dictorum pronominum declinationem sequuntur nomina octo. in us quidem desinentia

quinque: ‘unus’, ‘solus’, ‘totus’, ‘alius’, ‘ullus’ (quod tamen ab uno diminutivum esse

plerisque videtur, sicut a vino ‘villum’) et quod ab eo componitur ‘nullus’; in er duo: ‘uter’,

‘alter’ et ex eis composita: ‘uterque’, ‘alteruter’, ‘neuter’” (Pmai 13,7).

“excipiuntur ‘alter’ et ‘uter’ et ex his composita, quae pronominum declinationem sequuntur:

‘alterius’ enim et ‘utrius’ faciunt genetivum” (Pmai 6,225).

“ex quo quidam errantes ea pronomina, sicut supra diximus, voluerunt esse. ex eis

compositum ‘alteruter’ quamvis in masculino ex duobus sit nominativis, tamen, quia in

feminino ‘alterutra’ // et in neutro ‘alterutrum’ ex corrupto et integro est, ex altera parte

plerumque declinatur (id est exteriore) ‘alteruter alterutrius’, ut sit genetivus et dativus trium

generum similis, quod proprium est omnium in ‘ius’ terminantium genetivum” (Pmai 6,225-

226).

“unum apud Latinos invenitur nomen, quod quamvis ex duobus sit nominativis compositum,

non ex utraque parte declinatur, id est ‘alteruter alterutrius’, quod tamen ipsum non absque

ratione non declinatur” (Pmai 5,181).

“illa quoque Latina nomina, quae feminina in a faciunt, ‘er’ in ‘ri’ mutant in genetivo, ut par sit

syllabis suo nominativo, ut ‘ater atri’, facit enim ‘atra’, ‘niger nigri nigra’, exceptis illis, quae s

vel ‘sp’ vel n ante ‘er’ habent, et a ferendo vel gerendo compositis, quae accepta i faciunt

genetivum una syllaba vincentem suum nominativum, ut ‘miser miseri’, ‘prosper prosperi’”

(Pmai 6,225).

138

“excipitur ‘imber imbris’ et ab eo composita, ut ‘September Septembris’, ‘October Octobris’,

quod similis est numerus syllabarum tam in nominativo quam in genetivo” (Pmai 6,230).

“et fortassis quia haec sola in ‘es’ terminantium etiam in a faciunt feminina, evitaverunt

communium aliorum regulam ablativi, vel quod in heroico stare metro non possit nisi in e

terminans eorum ablativus. quod autem etiam in a desinunt supra dicta nomina, usus confirmat.

[…]. idem in IIII compositum ab eo: «Et Numidae infreni cingunt et inhospita Syrtis»” (Pmai

15,69).

“excipiuntur ‘inquiĕs inquiētis’, quod simplicis declinationem servavit in composito, quamvis

corripiat extremitatem nominativi, similiter ‘ŏs ōssis’ et ‘lăc lāctis’, quod quibusdam placet in

nominativo per apocopam ‘te’ proferri: ‘hoc lacte’ enim dicebant antiqui” (Pmai 7,326).

“excipitur ‘haec apēs huius apis’, quia hoc solum a pede compositum, ut quibusdam videtur, e

longam servavit neque ulla crevit syllaba in genetivo, quamvis et alia composita ab eo, quod

est ‘pes’, auctores producunt, ut Virgilius: «Stat sonipēs ac frena ferox spumantia mandit»”

(Pmai 6,241).





(Pmai 7,341).

“similiter comparativa, quae ablativum tam in e quam in i terminant: ‘maiora’ enim et ‘minora’

et ‘plura’ dicimus, quamvis antiqui etiam ‘pluria’ dixerunt, unde compositum ‘compluria’”

(Pmai 7,350).

“‘hi’ et ‘hae plures’ et ‘haec plura’ vel ‘pluria’, unde compositum ‘compluria’. Terentius in

Phormione: «Multa advenienti †nova, ut fit, compluria»” (Pmai 7,315).

“est autem quando hunc quoque per concisionem proferunt, et maxime in compositis et

patronymicis, ut ‘Graiugenum’ pro ‘Graiugenarum’ Virgilius in III: «Graiugenumque domos

suspectaque linquimus arva»” (Pmai 7,292). “rarissime tamen et haec supra dicta, sicut illa, quae in i solam terminant ablativum, per

syncopam i proferunt genetivum pluralem, exceptis in ‘ms’ vel ‘ps’ desinentibus, si non sint a

capite composita” (Pmai 7,352).


“A ‘do’ verbo, quod simplex primae est coniugationis, composita cum praepositione tertiae

sunt et primitivi servant perfectum duplicantia ‘di’, quamvis in illo paenultimam e habeat, ut

‘do dedi’, ‘reddo reddidi’, ‘prodo prodidi’, ‘perdo perdidi’” (Pmai 10,516).

“a ‘do’ quoque composita et a monosyllabis praepositionibus tertiae sunt coniugationis, ut

‘addo addis’, ‘reddo reddis’, ‘trado tradis’, ‘prodo prodis’” (Pmai 9,471).

139

“‘cubo’ quoque ‘cubui’ facit, a quo composita tam primae quam tertiae coniugationis

inveniuntur, eundem tamen habent perfectum: ‘incubo incubas incubui’ et ‘incumbo’ adiecta m

‘incumbis incubui’” (Pmai 9,469).

“unum excipitur ‘incumbo incumbis’, quod etiam ‘incubo incubas’ secundum primam

coniugationem profertur, quod ‘incubui’ facit praeteritum, et omnia a ‘cubo’ composita, sive

primae sive tertiae sint coniugationis, ut ‘accumbo’ vel ‘accubo accubui’, ‘incumbo’ vel

‘incubo incubui’” (Pmai 10,507).

“sed in his (id est a ‘pello’ compositis) significatio cum coniugatione variatur, et fortassis,

quomodo ‘mando mandis’ et ‘mandas’, ‘dico dicis’ et ‘dicas’, sic etiam ‘pello pellis’ et ‘pellas’

dictum est, sed nunc in usu simplex non est” (Pmai 8,435).

“‘aperio aperui’ - quod videtur a ‘pario’ compositum, quod vetustissimi non solum secundum

tertiam, sed etiam secundum quartam coniugationem declinabant, unde Ennius: «Ova parire

solet genus pinnis condecoratum»” (Pmai 10,540).

“ex his composita, quae in praesenti mutant a in i, ut ‘facio inficio’, ‘capio incipio’, et in

supino a in e convertunt, ut ‘factum infectum’, ‘captum inceptum’” (Pmai 10,497).

“in compositis tamen quibusdam invenio r in l converti, ut ‘intellego’ et ‘pellicio’ pro

‘interlego’ et ‘perlicio’, ‘pellego’ pro ‘perlego’, ‘pelluceo’ pro ‘perluceo’” (Pmai 2,50).

“Quartae coniugationis verba omnia activa vel neutralia in ‘io’ desinunt, exceptis ‘eo’ et ‘queo’

et ‘veneo’ et ex eis compositis” (Pmai 10,538).

“omnia tamen ea (id est inchoativa) secundae personae primitivi addita ‘co’ fiunt: ‘labas

labasco’, ‘ferves fervesco’, ‘cupis cupisco’, ‘scis scisco’. excipitur ‘hio hias’, quod ‘hisco’, non

‘hiasco’ facit, ex quo Virgilius compositum protulit in I Aeneidos: «Accipiunt inimicum

imbrem rimisque fatiscunt»” (Pmai 8,429).






duobus corruptis” (Pmai 8,437).

“‘plico plicas plicui’ vel ‘plicavi’, // quod maxime ex compositis dinoscitur” (Pmai 9,468-

469).

“composita tamen non duplicant paenultimam syllabam, ut ‘perpendo perpendi’, ‘extendo

extendi’, ‘pertundo pertudi’, ‘incido incidi’, ‘concido concidi’, exceptis a ‘do’ et a ‘sto’

compositis et a ‘disco’, ‘posco’, ut ‘prodo prodidi’, ‘resto restiti’, ‘dedisco dedidici’, //

‘deposco depoposci’” (Pmai 10,518-519).

“ab eo quod est ‘sīdo’ praeteritum non inveni […]. Virgilius ex eo compositum in V:

«Subsidunt undae tumidumque sub axe tonanti / Sternitur aequor aquis»” (Pmai 10,515).

140

“excipiuntur ex hoc composita: ‘neglego neglexi’ et ‘intellego’, quod antiqui ‘interlego’

proferebant, ‘intellexi’ et ‘diligo dilexi’” (Pmai 10,523).

“a ‘regendo’ composita, quamvis in praesenti syncopam e paenultimae patiantur, tamen in

praeterito perfecto eam euphoniae causa servant, ut ‘porgo porrexi’, ‘pergo perrexi’, ‘surgo

surrexi’” (Pmai 10,523).

“a ‘sero seris’ tamen composita, quando mutant simplicis significationem, per ‘ui’ separatas

proferunt praeteritum o in ‘ui’ conversa. ‘desero’ pro ‘relinquo’ ‘deserui’, ‘insero’ pro

‘immitto’ ‘inserui’” (Pmai 10,532).

“a ‘curro’ composita utroque modo prolata inveniuntur ab auctoribus, ut ‘decurro decurri’ et

‘decucurri’” (Pmai 10,519).

“geminata vero t ante o unum, ‘mitto misi’, et in ‘sto’ unum, ‘sisto’, cuius praeteritum quando

activam habet significationem, tam in simplici quam in composito deficit” (Pmai 10,537).

“a ‘cio’ composita tam corripientia quam producentia paenultimam inveniuntur” (Pmai

10,531).

“similiter ‘cio cis’, quod et ‘cieo cies’ dicitur, ‘civi’ vel ‘cĭi’, et ab eo composita, ‘concio

concis concivi’ vel ‘concĭi’, ‘audio audivi’ vel ‘audĭi’, ‘mollio mollivi’ vel ‘mollĭi’, ‘munio

munivi’ vel ‘munĭi’, ‘saevio saevivi’ vel ‘saevĭi’, ‘eo ivi’ vel ‘ĭi’, ‘queo quivi’ vel ‘quĭi’,

‘veneo venivi’ vel ‘venĭi’” (Pmai 10,539).

“Alia vero omnia supra dictae coniugationis verba secundae personae praesentis abiecta finali s

et addita ‘vi’ faciunt praeteritum perfectum, quod tamen etiam subtracta u consonante et

correpta paenultima i licet proferre, ut ‘scio scis scivi’ vel ‘scĭi’ et ab eo composita: ‘ascio

ascivi’ vel ‘ascĭi’” (Pmai 10,539).

“‘Cu’ vero ante ‘pio’ habentia o in ‘vi’ convertunt et producunt paenultimam in praeterito, ut

‘cupio cupīvi’ vel ‘cupii’ et ex eo composita, ‘concupio concupīvi’ vel ‘concupii’” (Pmai

10,499).

“itaque hoc verbum, quod carere debet necessitate, caret imperativo. ex hoc tamen

compositum habet imperativum in secunda persona in i desinente: ‘noli’” (Pmai 9,456).

“‘fore’ quoque dicitur, ex quo ‘confore’ Terentius in Andria compositum protulit: «et id spero

confore»” (Pmai 8,450).


“quae vero, cum apud Graecos communia sunt vel mobilia, apud Latinos in a desinunt tantum

nec ex masculinis in ‘us’ desinentibus transformantur, communia tantum et paene omnia a

verbis sunt composita vel derivata, ut ‘hic’ et ‘haec agricola’, ‘caelicola’, ‘advena’, ‘parricida’,

‘Graiugena’, ‘conviva’” (Pmai 5,144).

“a portu compositum tam masculini quam neutri generis invenitur et secundae declinationis,

‘hic angiportus’ et ‘hoc angiportum, huius angiporti’” (Pmai 6,262).

141


“pro simplici quoque in media dictione invenitur, sed in compositis, ut ‘iniuria’, ‘adiungo’,

‘eiectus’, ‘reice’. Virgilius in bucolico [proceleusmaticum posuit pro dactylo]: «Tityre

pascentes a flumine reice capellas»” (Pmai 1,14).


compositis sequente, ut ‘disiectus’, c etiam sequente vel p vel t, praepositione in s desinente

anteposita, ut ‘discutio’, ‘displicet’, ‘disterminat’, ‘absterreo’, ‘distuli’, ‘asporto’ pro

‘absporto’” (Pmai 2,50).

“haec eadem tamen frequenter interponitur compositis hiatus causa prohibendi, ut ‘redigo’,

‘redarguo’, ‘prodest’; subtrahitur etiam, cum sequens syllaba ab s et alia consonante incipit, ut

‘aspiro’, ‘aspicio’, ‘ascendo’, ‘asto’” (Pmai 1,35).

“‘hoc istoc, hac istac, haec istaec’ [...] nec aspirationem servant, quomodo nec ‘illic illaec’;

quod autem composita servant, ostendunt adverbia ‘adhuc’, ‘abhinc’” (Pmai 12,590).


compositis fieri solet propter eandem consonantem, ut ‘quendam, quandam” (Pmai 12,589).

“invenitur tamen haec diphthongus in media dictione correpta tunc, quando compositae

dictionis antecedentis in fine est sequente vocali, ut ‘praeustus’. Virgilius in VII: «Stipitibus

duris agitur sudibusve praeustis»” (Pmai 1,38).

“nec mirum, cum composita a ‘nōtus’ est quando mutant o in i correptam, ut ‘agnĭtus’,

‘cognĭtus’, cum ‘ignōtus’ servavit o. Iuvenalis in V: «Nōta mathematicis genesis tua»” (Pmai

8,430).

“‘nĕ, propĕ, nempĕ, quippĕ, saepĕ, indĕ’ et ex eo composita ‘déindĕ, súbindĕ, périndĕ, éxindĕ,

próindĕ’, quae omnia antepaenultimam habent acutam” (Pmai 15,67).

“In o primitiva quidem, ut ‘quando’ temporale et ex eo composita, ‘síquando, néquando,

alíquando’ (quae antepaenultimam habent acutam, ne duae partes, ut supra dictum est, esse

putentur divisae vel differentiae causa)” (Pmai 15,72).

“‘pleráque’, ‘ubíque’, ‘utráque’, exceptis differentiae causa ‘ítaque’, ‘útique’; in his enim non

solum coniunctio, sed etiam praeposita ei adverbia vim propriae significationis // convertunt

composita” (Pmai 5,181-182).

“‘quando’ quoque simplex et ex eo composita omnia, ‘alíquando, síquando, néquando’, quae

et infinita sunt et antepaenultimo acuto proferuntur, quomodo etiam ab ‘inde’ composita,

‘éxinde, périnde, súbinde, déinde, próinde’” (Pmai 15,82).

“cum apud Graecos praepositio composita cum dictionibus aliis quibusdam paenultimam

habentibus acutam antepaenultimam eam facit, si addit significationi aliquid, ut

, apud nos in uno adverbio hoc solet facere, ‘índe, déinde, éxinde, próinde,

súbinde’, ne, si gravetur praepositio, per appositionem esse putetur ante adverbium, quod fieri

non licet” (Pmai 14,35).

142

“similiter Catullus Veronensis: «Quod zonam soluit diu ligatam» inter hendecasyllabos

Phalaecios posuit, ergo nisi ‘soluit’ trisyllabum accipias, versus stare non possit. hoc tamen

ipsum in derivativis vel compositis frequenter solet fieri, ut ‘volvo volutus’, ‘solvo solutus’,

‘avis auceps, auspicium, augurium, augustus’, ‘lavo lautus’, ‘faveo fautor’” (Pmai 111,16).


A) {Gr. [1. sýnthesis]}.


C.1) {[1.- II/1.0: CONSTRVCTIONES (in genere)]; [2.- III/2.0: PARTES ORATIONIS (in

genere); /2.1: PARTES ORATIONIS (per figuram)]}.

C.2) {[≈ ]; [≠ simplicitas]; [>< appositio]}.

D) Scaglione (1972: 8-73); Baratin (1977; 1989); Robins (1980); Hunt (1980); Robins (1980:

233-237); Belardi (1985: 109-120); Desbordes ([1990] 1995: 274-275); Kelly (1990); Lepschy

([1990] 1994: II,101, 125,n. 241, 212,n. 102, 244-246,n. 243); Libera (1990); Colombat (2001:

305, 307); Biville (2003: 228); Luque Moreno (2006: 248-255, 287-288); De Nonno (2009);

Groupe Ars (2010: 71,n. 15, 81,n. 34, 211,n. 250, 237,n. 293, 237,n. 296, 261,n. 344).

E:)

(0) In genere:


“Igitur participium inventum est, ut nominativus quidem sine coniunctione // proferatur cum

alio verbo, ut ‘legens doceo’ pro ‘lego et doceo’, quae compositio intransitiva est, hoc est

ipsam in se manere ostendit personam” (Pmai 11,554-555).


“Primus liber continet de voce et eius speciebus; de litera: quid sit litera, de eius generibus et

speciebus, de singularum potestate, quae in quas transeunt per declinationes vel compositiones

partium orationis” (Pmai 1,3).

“Illud quoque attende, quod, cum a nominibus nomina et verba et adverbia et coniunctiones

soleant per derivationes vel compositiones proficisci, ut ab Aenea ‘Aeneius’, a patre ‘patrisso’,

a claro ‘clare’, a ‘qua’ et ‘re’ ‘quare’, et a verbis similiter nomina et verba et participia et

adverbia, ut a ‘lego, lector, lecturio’ et ‘legens’, a ‘curro, cursim’, ab adverbiis nomina et

adverbia: ‘ultra, ulterior ulterius’, a participiis participia non possunt nasci nec verba, sed vel

nomina, ut ‘indulgens, indulgentia’, vel adverbia, ‘indulgenter’” (Pmai 11,563).




143

“verbum autem vel participium nec apud Graecos ullum compositum nec apud nos extremam

partem servat immobilem, ideoque semper in compositione extremam partem sibi defendit

ipsum verbum et participium, quippe quod ex eo nascitur” (Pmai 8,440).

“nec non ex neutris quaedam in compositione fiunt deponentia: ‘facio’ neutrum, ‘versificor

versificaris’, ‘gratificor gratificaris’ deponentia” (Pmai 8,435).

“verba, quia nominativum semper significant vel vocativum, ideo in compositione semper

habent praepositiones, quomodo et nominativi nominum et vocativi” (Pmai 14,31).

“inveniuntur tamen in his quoque coniugationibus quaedam, quae servant a in compositione,

ut ‘nascor renascor’, ‘pasco depasco’, ‘labor elabor’, ‘arguo coarguo’, [‘lacero dilacero’],

‘largior dilargior’” (Pmai 8,438).

“Id autem, id est quod per singula tempora fit compositio, participiorum quoque diversae

figurationes saepe tam praesentis quam praeteriti temporis ostendunt, ut ‘effringens effractus’,

‘cogens coactus’, ‘subigens subactus’, ‘exigens exactus’” (Pmai 8,439).

“participia vero quas quidem praepositiones habent per nominativum, vel a verbis habent, ex

quibus derivantur per compositionem, ut ‘exigo exigens’, vel ad imitationem verbi per se

compositas, ut ‘exegi exactus’” (Pmai 8,441).

“in compositione vero a supra dictorum supinorum sive participiorum in i convertitur

correptam: ‘satus, insĭtus, obsĭtus’. Virgilius in II georgicon: «mutatamque insĭta mala / Ferre

pirum»” (Pmai 10,534).

“haec enim omnia cum in praesenti extremam partem [id est dictionem] corruptam habeant, in

praeterito integram habent. cur, nisi quod separatas habeant compositiones per singula

tempora? non est enim dubium, quod interrogati, unde componitur ‘effractus’, ab ‘ex’

praepositione et ‘fractus’ participio respondebimus” (Pmai 8,439).

“et omnia in compositione integras servant simplicis literas, quamvis in aliis modis mutentur,

ut ‘rego rectum’, ‘pergo’ et ‘porgo perrectum’ et ‘porrectum’, ‘ago actum’, ‘cogo coactum’,

‘abigo abactum’, ‘tango tactum’, ‘contingo contactum’, ‘frango fractum’, ‘defringo defractum’;

‘pango pactum’, ‘impingo impactum’” (Pmai 10,525).

“Est igitur praepositio pars orationis indeclinabilis, quae praeponitur aliis partibus vel

appositione vel compositione” (Pmai 14,24).





“praepositio vero, ut saepe dictum est, et praeponi vult semper, cum recto ordine ponitur, et

verbis ceterisque partibus indeclinabilibus nisi in compositione non adiungitur” (Pmai 14,35).

“ergo cum casus nominativus numquam per appositionem assumit praepositiones, sed in sola

compositione, ut ‘impius’, ‘perfidus’, verba quoque in compositione dumtaxat has possunt

asciscere” (Pmai 8,440).

144

“similiter adverbiis praeponitur per compositionem, ut ‘perinde, subinde, deinceps, abhinc’.

igitur nomini quidem et per appositionem et per compositionem, pronomini vero per


esse videantur, participio per derivationem vel consequentiam compositorum verborum vel per

appositionem, ceteris autem partibus per solam compositionem praepositio iungitur” (Pmai

14,28).

“sunt quae numquam apponuntur, ut ‘di, dis, re, se, am, con’. haec enim sex semper in

compositione inveniuntur, quas, quamvis, cum per se poni non possunt, separatae in contextu

orationis ideoque partes orationis dici vera ratione non possunt, tamen, quia vim et

significantiam habent praepositionum et in ipsa compositione semper praepositivae sunt, ideo

praepositionibus connumeraverunt” (Pmai 14,56).

“Separatae praepositiones vel accusativo vel ablativo adiunguntur, compositae vero tam

nominativo quam ceteris omnibus obliquis, qui ex composito nascuntur nominativo. et est

quando eandem habent tam in compositione quam in appositione significationem, ut ‘invado

hostem’ et ‘in hostem vado’, in utroque enim ‘contra’ significat” (Pmai 14,35).


servientes et componi et separari possunt, excepta ‘cum’, pro qua ‘con’ in compositione

semper invenitur praepositiva, eandem significationem habens quam ‘cum’ praepositio, ut

‘concurro, conficio’” (Pmai 14,39).

“sed quando consonans sequitur, ‘a’ et ‘e’ magis praeponuntur in appositione, ut ‘a domo’, ‘e

iure’, ‘ab’ vero et ‘ex’ saepissime in compositione non solum vocalibus, sed etiam

consonantibus, ut ‘abigo, abduco, exoro, excurro’” (Pmai 14,47).

“ab m vel u loco consonantis incipientibus solet in compositione praeponi ‘a’, ut ‘amendo,

amens, aveho’; ante q in // appositione ‘abs: abs quolibet’, ante c vero vel t in compositione, ut

‘abscondo, abscedo, abscido, abstraho, abstrudo, abstineo’” (Pmai 14,47-48).


omnibus in compositione praeponitur literis, absque c vel q vel t, ut ‘abduco, affatur’” (Pmai

14,47).

“‘Sine’ etiam et ‘absque’ apud Graecos adverbia, ut supra dictum est, sunt, quae praedicta ratio

fecit apud Latinos praepositiones putari. habent autem consimilem significationem, quae est

negativa, nec in compositione inveniuntur” (Pmai 14,52).

“aliis enim sequentibus literis integra manet in compositione, ut ‘adbibo’, ‘adhaereo’,

‘admitto’, ‘adquiro’, ‘advoco’” (Pmai 2,47).

“‘Ad’ tam in compositione quam in appositione plerumque proximitatem significat, ut ‘adeo,

adcurro, advenio, assideo, ad Troiam’” (Pmai 14,37).

“‘Apud’ unam habet significationem in loco, ut ‘apud Numantiam’, adiungitur tamen etiam

personis, ut ‘apud amicum, apud Athenienses’, et significat Graecam, quando locum

apud illos demonstrat. ea autem praepositio in compositione non invenitur” (Pmai 14,40).

145

“‘Circum’ quando significat, praepositio accipitur tam in compositione quam in

separatione, ut ‘circumfero’ , ‘circum montem’ ” (Pmai 14,41).

“nec mirum, cum loco eius in compositione semper ‘con’ praeponatur, ut ‘concurro, coniungo,

contraho, conspiro’” (Pmai 14,50).

“‘e’ et in appositione et in compositione invenitur ante b d g l m n r et ante u et i loco

consonantium positas, ut ‘ebibo, ebullio, edo, educo, egero, elimo, eludo, emineo, emico,

enarro, enervo, enodo, eripio, eruo, eveho, evoco, eicio’” (Pmai 10,533).

“vocalibus quoque sequentibus tam in appositione quam in compositione ‘ex’, ut praediximus,

praeponitur, ut ‘exaro, exegi, exigo, exoletus, exulcero, exaequatus, exaudio’” (Pmai 14,48).

“pronominibus vero per appositionem solam praeponitur duobus supra dictis casibus obliquis,

ut ‘in illum, de illo’, et sibi praeponitur in compositione, ut ‘imperterritus, inexpugnabilis’”

(Pmai 14,28).

“cum verbo semper in compositione, ut ‘induco, // extorqueo, percurro’; cum participiis in

compositione quidem secundum verborum figuram, ex quibus nascuntur, ut ‘inducens,

extorquens, percurrens’” (Pmai 14,17-28).

“cum in compositione semper praepositionis habeat significationem, ut idem in VI: «magnas

obeuntia terras / Tot maria intravi duce te” (Pmai 14,32).

“est etiam perfectivum plerumque in compositione, ut ‘perficio, percurro, persevero, percipio,

peroro’” (Pmai 14,38).

“abnegationem quoque significat in compositione, ut ‘perfidus, periurus’” (Pmai 14,38).

“‘Prae’ et per appositionem et per compositionem invenitur” (Pmai 14,49).

“‘Pro’ est quando localis invenitur tam in compositione quam in appositione, ut ‘pro templo,

pro curia, pro oculis’ [...]; ‘procurro, provenio’” (Pmai 14,49).

“alii vero ad imitationem Graecorum, apud quos praepositio corripitur, nostros quoque in

quorundam compositione hoc fecisse dicunt” (Pmai 14,49).

“in compositione quoque invenitur, ut ‘supersedeo, supervacuus, supervolo, supereminet,

superficies’” (Pmai 14,55).

“et praepositiones quidem ante casuales tam in compositione quam in appositione ponuntur,

coniunctio vero nisi in appositione praeponi aliis partibus non potest, nec supponi quidem,

excepto ‘que’, ut ‘ubique, plerumque, undique, uterque’” (Pmai 14,25).



(Pmai 14,52).

146




“‘non’ vero imperativo proprie adiungi non potest nisi in compositione, ut ‘noli’, aptissime

autem indicativo sociatur vel subiunctivo vel optativo” (Pmai 15,61).




{IN ACCIDENTIBVS}

“Sciendum tamen, quod in nominibus quoque apud nos iunctura compositionis solet moveri

tunc, quando ex duobus nominativis componuntur vel ex nominativo et obliquo vel

indeclinabili alia dictione” (Pmai 8,439).

“et est sciendum, quod, si duo sint nominativi, ex utraque parte declinatur compositum, ut

‘respublica reipublicae’, ‘iusiurandum iurisiurandi’, quod Graeci numquam faciunt in

compositis. dicunt enim, oportere compaginem, qua cohaerent in compositione dictiones,

immobilem manere” (Pmai 5,180).

“possumus // tamen, quod illi de verbis intrinsecus habentibus declinationem dicunt, nos

quoque etiam de nominibus huiuscemodi dicere, quod per singulos casus fit compositio eorum,

ut ‘respublica reipublicae’, ‘respublica’ quidem ex duobus nominativis, ‘reipublicae’ vero ex

duobus genetivis vel dativis” (Pmai 8,439-440).



appositionem habere exigebat structura, eos in compositione servavere. quid est enim

‘eiusmodi’ nisi ‘modi eius’?” (Pmai 12,596).

“in neutro tamen praeterea geminatur compositio: dicimus enim ‘identidem’, id est ‘idem et

idem’, cuius obliqui deficiunt casus” (Pmai 12,589).

“nominativo vero per compositionem addita praepositio per omnes manet et obliquos casus”

(Pmai 14,32).



. nam si a praesenti dicam nasci , incipit

labefactari compago // compositionis, quod recusat ratio” (Pmai 5,180-181).

“in compositione // tamen haec eadem non geminant supra dictam syllabam, ut ‘respondeo

respondi’, ‘dependeo dependi’, ‘demordeo demordi’, ‘praemordeo praemordi’, ‘detondeo

detondi’” (Pmai 9,481-482).

“in compositione tamen non geminant principalem syllabam, ut ‘refello refelli’, ‘compello

compuli’” (Pmai 10,526).

147

{IN ELEMENTIS ETC.}


minima autem, quantum ad totam comprehensionem vocis literatae” (Pmai 1,6).

“in praeterito vero // perfecto et plusquamperfecto cum simplex verbum e longam habeat, non

potest compositio eam commutare, ut ‘ēgi exēgi, ēgeram exēgeram’” (Pmai 8,438-439).

“‘méme’, ‘sése’; composita tamen ostenduntur accentu paenultimo acuto. nec mirum, eam

compositionem in his solis casibus inveniri, qui soli inter obliquos supra dictorum

pronominum singulares sint monosyllabi” (Pmai 12,592).


“sunt alia, quae in compositione mutant significationem, ut ‘eo’ neutrum, similiter ‘facio’,

quamvis vetustissimi etiam passive hoc protulisse inveniantur” (Pmai 8,398).

“Inveniuntur quaedam, quae saepe non solum coniugationem, sed etiam genus vel

significationem verbi permutant in compositione, ut ‘sperno spernis’ activum, ‘aspernor

aspernaris’ deponens” (Pmai 8,435).

“simplicia enim eorum possunt et participia esse et nomina, composita vero sine dubio nomina

sunt. ideo autem addidimus ‘plerumque’, quod sunt quaedam, quae non servant compositionis



“‘tibia’ enim a in i debuit mutare, ut supra dictum est, unde pro duabus i brevibus una longa

facta est, quod in alia huiuscemodi compositione non invenies” (Pmai 1,26).

“ostenduntur tamen ea sine dubio composita tam a feminino singulari quam a neutro plurali in

a desinentibus. compositio enim, non enclisis, corrumpere dictiones solet: dicimus enim

‘siqua’, ‘nequa’, ut ‘aliqua’” (Pmai 5,183).

“‘ante, praeter’. hae enim ad sensus sequentium significationes suas accommodant, ut ‘ad’

modo personae modo loco, est quando tempori adiungitur vel numero [...]. in compositione

quoque modo intentivum est, ut ‘approbat, affirmat’” (Pmai 14,30).

“in compositione vero significationem ‘contra’ vel ‘circum’ complet: ‘contra’, ut ‘obvius,

occurro, oppono, obicio’; ‘circum’ vero, ut ‘obumbro, obambulo’” (Pmai 14,37).

“potest tamen etiam apud nos adverbium ostendi, cum verbo invenitur iungi non serviens casui,

ut Virgilius in I Aeneidos: «Clam ferro incautum superat securus amorum». nec in

compositione invenitur et adiungitur non solum ablativo, sed etiam accusativo, teste Donato”

(Pmai 14,51).

“Sunt quae in compositione elisionem patiuntur, ut ‘con’ sequente vocali: ‘coeo, coarguo,

coarto, cohaereo, coaequo’” (Pmai 14,29).

148

“‘De’ non solum ‘ ’ significat, sed etiam ‘ ’ memorativum, // ut ‘de partibus

orationis’; accipitur etiam pro locali in compositione, ut ‘deduco, descendo, detraho,

deicio, despicio, derideo’” (Pmai 14,48-49).

“‘e’ autem in compositione vel privativum est, ut ‘enervus, enodis’, vel intentivum, ut

‘enectus, enarro, eludo’, vel pro ‘extra’ accipitur, ut ‘educo, elimino, egero’” (Pmai 14,48).

“quando vero pro Graeca praepositione accipitur apud nos, ablativo servit, ut ‘in Italia, in

urbe, in tempore’. in compositione quoque diversas habet significationes quam in appositione:

modo enim privativa est, ut ‘indoctus, iniustus, inutilis, iniquus, impius; infirmo, improbo’,

modo intentiva, ut ‘imprimo, incuso, irrumpo, impugno, inicio, immitto, incumbo, incurro,

irrideo’” (Pmai 14,53).

“in compositione vero modo localem vim retinet, ut ‘subeo, suppono, subicio, summitto,

subduco, subtraho’, modo diminutivam, ut ‘subrideo, subtristis, suffundo’” (Pmai 14,54).

“‘Trans’ quoque et componitur et separatur, ut ‘transfero, transveho; trans Padum, trans

Tiberim’. est tamen quando in compositione amittit n et s, ut ‘traduco, trado, traicio, trano’”

(Pmai 14,39).

“Sed si quem forte tangit, quod in fine sit ‘cum’ praepositio, in compositione autem plus

dicatur valere ea pars, quae in fine sit, sciat, quod coniunctiones et praepositiones et adverbia

vim nominum vel pronominum ante se positorum in compositione non mutant, ut ‘uterque,

quisque, quicumque, qualiscumque, totidem, idem, tantundem’” (Pmai 12,595).






“similiter ergo ‘ei’ et ‘eis’ et ‘eidem’ et ‘eisdem’ per diaeresin proferuntur. Iuvenalis in V:

«iuvenes hortantur, ut illam / Ire viam pergant et eidem incumbere sectae» […]. in

compositione autem nec aliter possunt proferri, cum consequens consonans cogit i secum loco

vocalis proferri” (Pmai 7,304).

“nec mirum, eam compositionem in his solis casibus inveniri, qui soli inter obliquos supra

dictorum pronominum singulares sint monosyllabi: supra dicta enim geminatio in aliis casibus

fieri non solet. et sciendum, quod hoc quoque ad Graecorum imitationem facimus, ut

inveniantur quidam casus adhibentes compositionem vel adiectionem, alii vero abnegent”

(Pmai 12,592).

“itaque in compositione ‘idem’ et ‘isdem’ per unam i scripsisse, quia nulla confusio fit

significationis, inveniuntur pro ‘eidem’ et ‘eisdem’” (Pmai 7,298).

“quidam tamen haec quoque per metaplasmum finis quam compositionem proferri confirmant,

unde nec aspirationem servant, quomodo nec ‘illic illaec’” (Pmai 12,590).

149

“sunt alia, quae in compositione mutant coniugationes, ut ‘do das’, ‘reddo reddis’, ‘prodo

prodis’; ‘facio facis’” (Pmai 8,434).

“Anomala quoque verborum id possunt ostendere, quae sine dubio per singula tempora sive

etiam personas componuntur, ut ‘prosum prodes prodest, prosumus prodestis prosunt,

proderam, profui’. per totam enim declinationem ubicumque a vocali incipit hoc verbum,

interponitur iuncturae compositionis d” (Pmai 8,439).

“Apparet ergo ex hoc, quod compositio huiuscemodi verborum, quae non eosdem modos

compositionum per omnia servant tempora, per singula separatim fit. nam cum soleat

plerumque compositio a correptam vel in e correptam vel in i convertere per quaecumque

tempora, ut ‘hăbeo inhibeo, hăbebam inhibebam, hăbui inhibui, hăbueram inhibueram, hăbebo

inhibebo’” (Pmai 8,437).




per omnes casus nominativi figuras solet apud nos servare” (Pmai 8,437).

“‘curro’ etiam repetita priori syllaba ‘cucurri’ facit praeteritum, quod in compositione

invenitur apud quosdam auctorum geminationem primae syllabae servans, apud alios autem

minime” (Pmai 10,533).


“et quia frequenter hae in omnibus paene literis mutationes non solum per casus vel tempora,

sed etiam per figurarum compositiones vel derivationes et translationes a Graeco in Latinum

fieri solent, necessarium est ponere earum exempla” (Pmai 1,25).

“excipitur unum ‘tibīcen’, quod ideo solum i productam habuit paenultimam, quod synaeresis

facta est duorum i brevium in unam longam. debuit enim i geminari, quia solet plerumque in

compositione a in i converti, ut ‘cado incido’, ‘facio inficio’, ‘iacio iniicio, reiicio’, ‘amicus

inimicus’, ‘tuba tubicen’” (Pmai 4,126).

COMPREHENDO-ERE >> COMPREHENSIO-ONIS >> COMPREHENSIVVS-A-VM

A) {Gr. [1. syllambánô]}.

B) ThLL (s.v.: compre(h)endo); DicTGG (s.v. [Gr.] ---); IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v. ---).

C.1) {[0.- 0.0: In genere; 0.1: In genere]}.

C.2) {[<s.c.>]}.

D)

E:)

(0.0) In genere:

150

“De diversis quoque consonantibus, quae ante ‘us’ in praeteriti temporis participiis inveniuntur,

quamvis per singulas verbi terminationes, cum de supinis tractabamus, docuimus, tamen hic

etiam generaliter comprehendere non incongruum videtur esse” (Pmai 11,569).

(0.1) In genere:

“Verbum est pars orationis cum temporibus et modis, sine casu, agendi vel patiendi

significativum. hac enim definitione omnia tam finita quam infinita verba comprehenduntur”

(Pmai 8,369).

“Figura quoque dictionis in quantitate comprehenditur: vel enim simplex est, ut ‘magnus’, vel

composita, ut ‘magnanimus’, vel decomposita, quam Graeci vocant, id est a

compositis derivata, ut ‘magnanimitas’, quae rationabiliter separatim accepta est figura a

Graecis” (Pmai 5,177).

“De singulis igitur terminationibus quomodo possint comprehendi genera, prout valeam, hinc

tractare incipiam” (Pmai 5,142).

“Coniugatio est consequens verborum declinatio, cuius regula apud Graecos quidem tam

consonantibus quam vocalibus comprehenditur” (Pmai 8,442).

“Sunt igitur diphthongi, quibus nunc utimur, quattuor. diphthongi autem dicuntur, quod binos

phthongos, hoc est voces, comprehendunt” (Pmai 1,37).


A) {Gr. [1. syllabê; 2. sýllêpsis]}.

B) ThLL (s.v.: compre(h)ensio); DicTGG (s.vv. [Gr. 1-2]: 349, 350); IndG (s.v. [etc.]); LexLGT

(s.v.).

C.1) {[0.- 0.1: In genere]}.

C.2) {[≈ conceptio, conexio, congregatio]}.

D) Job (1893: 55-59, 156); Colombat (1993: 428; 2009: 643-644); Nicolas (2007: 386-388);

Biville (2009: 282); Conduché (2009: 300); Groupe Ars (2010: 63,n. 1).

E:)

(0.1) In genere:

“‘neutra’ dicimus verba, non quod solum ea in hac specie inveniuntur, quae neutram habent

significationem [id est nec activam nec passivam, absolute dicta], sed quod ex maxima parte,

‘syllabas’ nominamus, non quod omnes comprehensione literarum constant, sed quod

pleraeque: sic ergo etiam casus ab aliqua notabiliore significatione sunt nominati” (Pmai

5,186).

151

“Syllaba est comprehensio literarum consequens sub uno accentu et uno spiritu prolata” (Pmai

2,44).

“Litera est pars minima vocis compositae, hoc est quae constat compositione literarum, minima

autem, quantum ad totam comprehensionem vocis literatae — ad hanc enim etiam productae

vocales brevissimae partes inveniuntur — vel quod omnium est brevissimum eorum, quae

dividi possunt, id quod dividi non potest” (Pmai 1,6).


A) {Gr. [1. athroistikós; 2. periektikós; 3. perilêptikós; 4. syllêptikós; 5. synathroistikós]}.

B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.vv. [Gr. 1-4]: 5-6, 310, 311, 350) ; IndG (s.v.[etc.]); LexLGT (s.v.).

C.1) {[1.- III/1.1: PARTES ORATIONIS (nomen); /1.2: PARTES ORATIONIS (per

figuram)]}.

C.2) {[≈ collectiuus, continens]; [>< adverbialis, comparatiuus, denominatiuus, diminutiuus,

participialis, patronymicus, possessiuus, superlatiuus, uerbalis]}.

D) Job (1893: 84, 159).

E:)

(0) In genere:


“propriae autem derivativorum sunt hae: patronymicum, possessivum, comparativum,

superlativum, diminutivum, denominativum, in quo intellegimus cum multis aliis etiam

comprehensivum (de quibus in loco dicemus), verbale, participiale, adverbiale” (Pmai 2,60).

“quaedam enim vocalem habent e longam vel i correptam ante ‘um’: e, ut ‘olivētum’,

‘vinētum’, ‘corylētum’, ‘rosētum’, ‘dumētum’, ‘quercētum’, ‘aesculētum’, ‘myrtētum’ -

quamvis feminino genere Plautus in vidularia hoc protulit: // «Nescio qui servus e myrteta

†prosiluit »-, quae sunt continentia vel comprehensiva, id est ” (Pmai 4,123-124).


“sunt quaedam singularia voce, intellectu pluralia, quae etiam comprehensiva dicuntur, id est

, ut ‘populus’, ‘exercitus’, ‘legio’” (Pmai 5,176).

COMPROBO-ARE

A) {Gr. [<s.c.>]}.

152



C.2) {[<s.c.>]}.

D)

E:)

(0.1) In genere:

“Et supra dicta omnia auctoritate veterum comprobantur, sicut iam superius ostendimus,

rursusque referamus in memoriam. Virgilius in VIII: «O mihi praeterĭtos referat si Iuppiter

annos»” (Pmai 10,543).

“idque etiam Servius in commentario Aeneidos comprobat his verbis: «excudit autem //

feriendo eiecit, quia cudere est ferire»” (Pmai 10,515-516).

“antepaenultima quoque in futuri temporis participio idem comprobat. Virgilius in II: «Si

perĭturus abis, et nos rape in omnia tecum»” (Pmai 10,544).

“a ‘deleo’, cuius simplex [id est ‘leo’] in usu non est, ‘deletum’, a ‘delino delitum’ nascitur,

quod Probus et Caper comprobant, usu quoque adiuvante” (Pmai 9,490).

“Quaeritur in hoc modo declinationis, cum omnis dativus una syllaba // minor sit genetivo -

‘illius illi’, ‘istius isti’, ‘ipsius ipsi’, ‘unius uni’, ‘solius soli’, ‘utrius utri’, ‘alterius alteri’ -, an

‘huius huic’, ‘cuius cui’, ‘eius ei’ monosyllaba sint accipienda in dativo, quod regula exigit et

plerique poetarum metris comprobant, ut Virgilius in IIII Aeneidos: «Cuique loci leges

dedimus, conubia nostra / Reppulit»” (Pmai 13,9-10).

“Hoc autem (id est ‘sui sibi se a se’) tertiae esse personae primitivum, coniunctum illis

personis, quod Apollonius vocat, comprobat etiam ipsa declinatio, in qua sequitur

declinationem primae et secundae personae, quomodo apud Graecos ,

, , sic etiam apud nos ‘mei tui sui, mihi tibi sibi, me te se, a me a te a se’, et quod,

quemadmodum praediximus, loco aspirationis, quam habet tertia apud Graecos persona, s

habet principalem per omnes casus” (Pmai 13,18).

“sic apud nos hoc (id est praeteritum perfectum) potest et modo et multo ante intellegi

perfectum, et apud auctores hoc exemplis comprobatur. Evander enim apud Virgilium in VIII

de matre sua dicit: «cecinit quae prima futuros / Aeneadas magnos et nobile Pallanteum»”

(Pmai 8,416).

“In ‘geo’ desinentia, l vel r antecedentibus, ‘geo’ in ‘si’ conversa faciunt praeteritum

perfectum, ut ‘indulgeo indulsi’, ‘fulgeo fulsi’, ‘algeo alsi’, ‘urgeo ursi’, ‘turgeo tursi’, ‘tergeo

tersi’, quod Probus et Charisius et Celsus et Diomedes comprobant et ipse omnibus validior

usus” (Pmai 9,485).

153

“ergo ‘liqueo licŭi’ et ‘langueo langŭi’ pares habent in praeterito et in praesenti syllabas,

corripiunt enim paenultimas praeteriti, idque usus comprobat. Ovidius in VI metamorphoseon:

«Inposito fratri moribunda relangŭit ore»” (Pmai 9,477).

“‘pinso pinsui’ facit praeteritum, quod Probus usu Pomponii comprobat: «neque malis molui

neque palatis pinsui»” (Pmai 10,535).

“nam tribus i iunctis qualis possit syllaba pronuntiari? quod Caesari doctissimo artis

grammaticae placitum a Victore quoque in arte grammatica de syllabis comprobatur” (Pmai

1,14).


“In d quoque duo sunt neutra, quae a masculinis nascuntur in s desinentibus, ‘aliud’ et ‘quid’ et

ex eo composita, ut ‘aliquid’, ‘siquid’, ‘nequid’, quorum genetivus in ‘ius’ profertur, ut ‘alius’

et ‘cuius’ et dativus in i, ‘alii’, ‘cui’, secundum quorundam pronominum declinationem, unde

quidam indocti pronomina esse putaverunt. sed ipsa significationis ratio et omnes Graecorum

doctissimi haec nomina esse comprobant” (Pmai 6,213).

“sed puto euphoniae causa non esse in usu ‘strisi’, sed ‘stridi’, quod, ut superius diximus, usus

quoque comprobat. Statius in IIII: «Huius inaspectae luco stridere sagittae»” (Pmai 10,521).

“‘verro’ enim secundum Servium ‘versi’ facit, secundum Charisium autem ‘verri’, quod et

usus comprobat” (Pmai 10,532).

“‘meto’ etiam quidam ‘messui’, quidam ‘messem feci’, sed usus vetustissimorum ‘messui’

comprobat, quod, cum de praeterito tractabimus, ostendetur” (Pmai 8,419).

“illud quoque comprobat cognationem temporum, quod infinita verba a praeterito tempore

habent etiam futuri rationem: ‘dixisse, dictum ire’, ‘laesisse, laesum ire’, ‘mersisse, mersum

ire’, ‘fluxisse, fluxum ire’” (Pmai 8,418).

“‘puer // pueri’, cuius femininum ‘puera’ dicebant antiquissimi, unde et ‘puerpera’ dicitur, quae

puerum vel pueram parit, id est puellam, quod est diminutivum puerae […], quod derivativum

non pertineret ad feminas, nisi etiam ‘puera’ esset dictum. quod tamen comprobat etiam

Suetonius diversos ponens usus in libro, qui est de institutione officiorum” (Pmai 6,230-231).

“nec mirum declinationem perfecti servari in his, cum etiam accentum soleamus servare,

quamvis a in finali sit syllaba, quae in perfectis erat paenultima: ‘Capenâs’, ‘Arpinâs’,

‘Ardeâs’. quod autem per syncopam haec proferuntur, vetustissimorum usus comprobat”

(Pmai 7,337).

COMPVTO-ARE

A) {Gr. [<s.c.>]}.


C.1) {[0.0: In genere]}.

154

C.2) {[<s.c.>]}.

D)

E:)

(0.0) In genere:

“quod si declinatio facit indicium, qualis sit dictio, debent omnia possessiva pronomina, quia

nominum declinationem sequuntur, et participia in his computari, quod omnino caret ratione.

ergo non declinatio, sed proprietas est excutienda significationis” (Pmai 2,55).

CONCEDO-ERE

A) {Gr. [<s.c.>]}.


C.1) {[0.- 0.1: In genere]}.

C.2) {[<s.c.>]}.

D)

E:)

(0.1) In genere:


adoro, abhinc, proinde’” (Pmai 14,31).

“igitur ablativus proprius est Romanorum et, quamvis ipse quoque tribus sociari potest, ut

diximus, personis, tamen, quia novus videtur a Latinis inventus, vetustati reliquorum casuum

concessit, quamvis hunc quoque a vetustissimis Graecorum grammaticis accepisse videntur,

qui sextum casum dicebant ‘ ’, ‘ ’, ‘ ’, ‘ ’, qui profecto ablativi vim

possidet” (Pmai 5,187).

CONCIDO-ERE

A) {Gr. [1. synempíptô; 2. synémptôsis]}.

B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.vv. [Gr. 1-2]: 364) ; IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v.).


C.2) {[<s.c.>]}.

155

D) Colombat (1993: 428); Groupe Ars (2010: 151,n. 145).

E:)


“in omnibus autem concidentibus hoc sciendum, quod structura vel ordinatio orationis

dubitationem repellit. nulla enim alia re discernuntur a se tam partes orationis quam accidentia

eis nisi significatione, ad quam et constructio fit” (Pmai 13,4).

CONCÎDO-ERE >> CONCISIO-ONIS

A) {Gr. [<s.c.>]}.



C.2) {[<s.c.>]}.

D)

E:)

(0) In genere:


“‘nutritor’ quoque ‘nutritrix’ debuit facere, quod euphoniae causa sive alternitatis mediam

syllabam concidit: ‘nutrix’ enim dicimus” (Pmai 4,140).

CONCÎDO-ERE >> CONCISIO-ONIS

A) {Gr. [1. synkopê]}.

B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr. 1]: 346) ; IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v. ---).


C.2) {[≈ eiectio, detractio, syncopa]; [≠ adiectio]}.

D) Baratin (2010: 46, 49, 60).

E:)


“‘tego tegis tegĭmen’ et per concisionem ‘tegmen’” (Pmai 4,126).

156

“‘rubicunda rubicundula’, ‘lingua lingula’ et per concisionem ‘ligula’, ‘puella puellula’, ‘serra

serrula’” (Pmai 3,113).

“Genetivus pluralis eiusdem declinationis fit addita ablativo singulari // ‘rum’ syllaba, ut ‘ab

hoc poeta, horum poetarum’; ‘ab hac Musa, harum Musarum’ [...]. est autem quando hunc

quoque per concisionem proferunt, et maxime in compositis et patronymicis, ut ‘Graiugenum’

pro ‘Graiugenarum’ Virgilius in III: «Graiugenumque domos suspectaque linquimus arva»”

(Pmai 7,291-292).

“quamvis in iis quoque, quae ex se faciunt neutra, licet non frequens, invenitur tamen usus

huiuscemodi concisionis. Virgilius in VIIII: «altaque certat / Prendere tecta manu sociumque

adtingere dextras», pro ‘sociorum’” (Pmai 7,308).

“Et genetivus quidem fit in omni genere ab ablativo singulari assumente ‘rum’, ut ‘ab hoc viro

horum virorum’, ‘ab hoc platano harum platanorum’, ‘ab hoc templo horum templorum’.

inveniuntur tamen per concisionem mediae syllabae masculinorum plerumque nominum, quae

neutra non habent, hunc casum proferentes maxime poetae” (Pmai 7,306).

“in his tamen frequenter solet fieri concisio i in genetivo plurali, ‘a civitate civitatium’ et

‘civitatum’, ‘a probitate probitatium’ et ‘probitatum’” (Pmai 7,353).

“euphoniae tamen causa concisio facta est mediae syllabae, sicut ‘bobus’ pro ‘bovibus’” (Pmai

8,372).

“Et oportet scire in hac declinatione, quod omnes obliqui casus tam singulares quam plurales

eundem numerum syllabarum servant, quem genetivus // singularis, absque genetivo plurali,

qui una syllaba vult superare, nisi per concisionem proferatur. unde ‘dii’ et ‘diis’, cum pro

monosyllabis ponuntur, per synizesin sunt accipienda sive magis per synaeresin e et i in unam

syllabam” (Pmai 7,297-298).




“‘cur ergo in prima persona, cum similis esset dubitatio, hoc non est factum?’ ad quod

dicendum, quod, etsi concisio d literae facta esset, multo maior fieret erratio. si enim ‘eo’

diceretur pro ‘edo’, nulla esset, // non dico scripturae, sed nec temporis differentia inter ‘eo is’,

et ‘eo’ quod pro ‘edo’ poneretur” (Pmai 9,456-457).

“‘Fero’ per concisionem, id est syncopen, i literae secundam et tertiam facit personam: ‘fero

fers fert’, pro ‘feris ferit’, quod puto differentiae causa fieri, ne, si ‘feris ferit’ diceremus,

putaretur ab eo esse, quod est ‘ferio feris’, cum nulla scripturae esset differentia, quamvis

temporum syllabicorum esset” (Pmai 9,454).

“in his enim servat eiusdem personae concisionem, ut ‘fers fer ferte ferto fertote ferrem ferre’”

(Pmai 9,454).

157

“pluralia supra dicti verbi in prima et tertia persona secundum rationem tertiae coniugationis

proferuntur: ‘ferimus ferunt’, in secunda vero per concisionem: ‘fertis’ pro ‘feritis’” (Pmai

9,454).

“et possumus in hoc quoque dicere, quod in ‘fero fers’ verbo diximus, differentiae causa hoc

esse factum, ne, si ‘volis’ diceretur, dativus et ablativus pluralis existimari posset nominis,

quod est ‘vola’, vel quod in Graecis dictionibus plerumque Latini gaudentes brevitate faciunt

concisiones, ut in vocativis in ‘ie’ desinentibus tam // Graecorum quam Latinorum nominum”

(Pmai 9,454-455).

“A ‘volo’ quoque secundam personam per concisionem l consonantis et mutationem o in e et

adiectionem ‘is’ per diphthongum proferebant antiquissimi: ‘volo veis’ pro ‘volis’, sed ‘ei’

diphthongum in i longam postea converterunt more Boeotio” (Pmai 9,454).

“tertia quoque persona per concisionem i profertur: ‘volt’ pro ‘volit’. in hac quoque o in u

convertentes ‘vult’ dicimus, quamvis rationabilius sit ‘volt’ dicere, quo magis vetustissimi

utuntur” (Pmai 9,455).

“secunda vero per concisionem i profertur tertiae personae singulari addita ‘is’, sicut in aliis

quoque solet verbis: ‘amat amatis’, ‘docet docetis’, ‘legit legitis’, ‘fert fertis’, ‘est estis’, ‘volt’

vel ‘vult’ ‘voltis’ vel ‘vultis’” (Pmai 9,455).

“nam ante t, si qua inveniantur, per concisionem hoc evenit, ut ‘audīt’, ‘munīt’, ‘fumāt’ pro

‘audivit’, ‘munivit’, ‘fumavit’” (Pmai 1,34).

“sed invenio, Horatium auctoritate fecisse in quibusdam concisionem, quamvis positio verbi

habeat u consonantem: ‘moveo movi movisti’, ex quo ‘summosses’ posuit Horatius pro

‘summovisses’ in I sermonum: «Hunc hominem velles si tradere, dispeream, ni / Summosses

omnes. - non isto vivimus illic, / Quo tu rere modo»” (Pmai 10,508).

“iuniores vero gaudentes breviloquio per concisionem ea protulerunt, quod et in aliis

dictionibus fecisse inveniuntur, ut ‘dic’, ‘duc’, ‘fac’, ‘fer’ pro ‘dice’, ‘duce’, ‘face’, ‘fere’, nec

non etiam vocativos in ‘ius’ terminantium propriorum: ‘Virgili’, ‘Terenti’ pro ‘Virgilie’ et

‘Terentie’ dicentes, de quibus iam docuimus” (Pmai 9,456).

“‘prodûce prodûc’, ‘audîvit audît’, ‘cupîvit cupît’, ‘fumavît fumât’, ‘illîce illîc’, ‘istîce istîc’,

idque omnibus placet artium scriptoribus, qui de accentu scripserunt - debeant haec quoque

idem servare, cum ‘ti’ subtracta paenultima vocalis, quae circumflectebatur in dictione

perfecta, (id est a) invenitur ultima in concisione habens eundem accentum” (Pmai 4,130).

“potest tamen in quibusdam eorum etiam per concisionem adempta videri n, quia in

simplicibus quoque potest inveniri per adiectionem g, ut ‘gnatus’, ‘gnarus’” (Pmai 1,30).

CONCIPIO-ERE >> CONCEPTVS-VS >> CONCEPTIO-ONIS

A) {Gr. [1. anadéchomai]}.


158


C.2) {[<s.c.>]}.

D)

E:)

(0.0) In genere:

“de futuro quoque sumimus notionem vel ex his, quae nobis in ore veniunt, vel ex ipsa natura

rerum vel ex cogitatione: in ore quidem, ut, si videam scribentem in praesenti, ex hoc concipio

et futuri temporis scripturam” (Pmai 8,423).

“cogitatione vero, ut, si cogitem diluvium quale sit in praesenti, ex hoc notionem concipio

futuri” (Pmai 8,423).


“secunda vero tertiam concipit solam, ‘tu et ille’ vel ‘vos et illi fecistis’, tertia autem tertiam

solam ‘isti et illi fecerunt’” (Pmai 12,585).

CONCIPIO-ERE >> CONCEPTVS-VS >> CONCEPTIO-ONIS

A) {Gr. [<s.c.>]}.


C.1) {[0.- 0.1: In genere]}.

C.2) {[≈ cogitatio]}.

D) Covington (1984: 31-32).

E:)

(0.1) In genere:

“itaque etiam per se // prolatae, quod partes sunt orationis, ostendunt. quid enim est aliud pars

orationis nisi vox indicans mentis conceptum, id est cogitationem?” (Pmai 11,551-552).

CONCIPIO-ERE >> CONCEPTV-VS >> CONCEPTIO-ONIS

A) {Gr. [1. prólêpsis; 2. syllabê; 3. sýllêpsis]}.

B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.vv. [Gr. 1-3]: 323, 449, 350); IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v.).


159

C.2) {[≈ praeceptio]; [>< comprehensio, conexio, congregatio, syllaba]}.

D) Job (1893: 55-56); Lausberg ([1960]1967: II,76, 154, 157); Covington (1984: 91-92);

Colombat (1993: 111-113); Calvo Fernández (1995: 162-165); Grondeux (2001: 317-318);

Nicolas (2007); Swiggers & Wouters (2009: 350-352); Groupe Ars (2010: 227,n. 273, 243,n.

306).

E:)


“non est supra dicto contrarium: unusquisque enim loquentium conceptionem facit eorum, qui

una secum loquuntur, quippe cum unusquisque pars est totius, qui si velit ceteros indicare

secum loquentes, necessario secundae vel tertiae eos attribuit personae” (Pmai 12,585).

“ergo quando dicimus ‘et ego et ille et tu’, sine dubio nominativus est ‘tu’. idque maxime

dinoscitur in plurali numero, quod pluralia conceptionem habent personarum” (Pmai 13,13).

“Enucleatim tamen in singulari numero prima dicitur persona: nam in plurali conceptionem

facit aliarum personarum, hoc est secundarum vel tertiarum” (Pmai 12,584).

CONDVPLICO-ARE

A) {Gr. [<s.c.> ]}.


C.1) {[0.- 0.1: In genere]}.

C.2) {[<s.c.>]}.

D)

E:)

(0.1) In genere:

“P manet: ‘sapio sapui’, ‘rapio rapui’, ‘pareo parui’, ‘peto petivi’; repetitur: ‘pello pepuli’,

‘parco peperci’, ‘pendeo pependi’; assumit s: ‘repo repsi’, ‘scalpo scalpsi’; conduplicatur:

‘reperio repperi’” (Pmai 9,462).

CONFERO-FERRE

A) {Gr. [<s.c.>]}.


160


C.2) {[<s.c.>]}.

D)

E:)

(0.0) In genere:

“quid enim impedit, nos quoque aliquid copiae ad opulentiam Latinae conferre eloquentiae et

ad imitationem ‘armo’ et ‘armor armatus’ dicere ‘tunico’ et ‘tunicor tunicatus’, ut ‘roboro’ et

‘roboror roboratus’ et ut ‘aero’ et ‘aeror aeratus’, ‘ferro ferror ferratus’, ‘plumbo plumbor

plumbatus’ et ut ‘vestio’ et ‘vestior vestitus’, ‘togo’ et ‘togor togatus’?” (Pmai 8,442).

(0.1) In genere:

“vocativus autem, nisi in una eademque persona conferantur diversa nomina, iungi non potest,

ut ‘bone et caste et formose’” (Pmai 13,13).


“Virgilius in I: «Pygmalion scelere ante alios immanior omnes», ad omnes sceleratos

conferens Pygmalionem comparativo est usus” (Pmai 3,86).

CONFICIO-ERE

A) {Gr. [<s.c.>]}.


C.1) {[0.- 0.1: In genere]}.

C.2) {[<s.c.>]}.

D)

E:)

(0.1) In genere:

“mutae autem a se incipientes et in e vocalem desinentes, exceptis q et k, quarum altera in u,

altera in a finitur, sua conficiunt nomina” (Pmai 1,8).

CONFIDO-ERE >> CONFIDENTIA-AE

A) {Gr. [s.c.]}.

161


C.1) {[0.- 0.0: In genere]}.

C.2) {[<s.c.>]}.

D)

E:)

(0.0) In genere:

“solacio enim mihi ipse esse possum, qui veterum scriptorum artis grammaticae vitia corrigere,

quamvis audacissime, sed maximis auctoribus Herodiano et Apollonio confisus ingredior, si

quid in meis quoque humani erroris acciderit scriptis, quod sit emendandum” (Pmai 6,195).

“adeo autem haec usus, non regula prohibet etiam pluralia habere, quod quidam propria confisi

auctoritate plurali quoque, ut dictum est, haec protulerunt numero, ut ‘ordea’, ‘frumenta’,

‘fabae’, ‘vina’, ‘mella’” (Pmai 5,176).

CONFIDO-ERE >> CONFIDENTIA-AE

A) {Gr. [<s.c.>]}.


C.1) {[0.- 0.0: In genere]}.

C.2) {[<s.c.>]}.

D)

E:)

(0.0) In genere:

“Breviter regulas tibi me iussisti, Iuliane consul ac patricie, nominum colligere, quibus Latina

utitur eloquentia. quod suscepi non tam rei facilitate vel ingenii confidentia, quam ne quid tibi,

cui omnia debeo, prorsus negarem et quoniam ornamentum te esse Latinorum non minus quam

Graecorum studiis gaudebam” (Pmai 6,194).

CONFIRMO-ARE >> CONFIRMATIO-ONIS >> CONFIRMATIVVS-A-VM >>

CONFIRMATIVE

A) {Gr. [<s.c.>]}.


162


C.2) {[<s.c.>]}.

D)

E:)

(0.0) In genere:



Romani asciverunt civitati ad confirmandam coniunctionem, nomina illorum suis

praeponebant nominibus et invicem Sabini Romanorum” (Pmai 2,57).

“Cum omnis eloquentiae doctrinam et omne studiorum genus sapientiae luce praefulgens a

Graecorum fontibus derivatum Latinos proprio sermone invenio celebrasse et in omnibus

illorum vestigia liberalibus consecutos artibus video, nec solum ea, quae emendate ab illis sunt

prolata, sed etiam quosdam errores eorum amore doctorum deceptos imitari, in quibus maxime

vetustissima grammatica ars arguitur peccasse, cuius auctores, quanto sunt iuniores, tanto

perspicaciores, et ingeniis floruisse et diligentia valuisse omnium iudicio confirmantur

eruditissimorum” (Pmai 1,1).

“Huius tamen operis te hortatorem sortitus iudicem quoque facio, Iuliane consul ac patricie, cui

summos dignitatis gradus summa adquisivit in omni studio ingenii claritudo, non tantum

accipiens ab excelsis gradibus honorum pretii, quantum illis decoris addens tui, cuius mentem

tam Homeri credo quam Virgilii anima constare, quorum uterque arcem possederat musicae, te

tertium ex utroque compositum esse confirmans, quippe non minus Graecorum quam

Latinorum in omni doctrinae genere praefulgentem” (Pmai 1,2).

“haec plerique deponentia esse confirmant ideo, quia frequens usus eorum significationis est

activae” (Pmai 8,379).

“idque ita esse confirmat Apollonius, summus artis auctor grammaticae, docens in I de verbo,

immobilem figurationis iuncturam manere, et separatim confirmans, componi

‘ ’ ‘ ’, ‘ ’ ‘ ’ et his similia, quaecumque

intus habent declinationem, hoc est post praepositionem, quod apud nos semper fit in omnibus

compositis verbis” (Pmai 8,439).

“sed Velius Celer respondens Hadriano imperatori per epistulam de hoc interroganti,

declinatione et tenore ‘ambitus’ nomen a participio ostendit discerni, quod usu quoque, ut

ostendimus, confirmatur” (Pmai 10,547).

(0.1) In genere:

“nec non cetera similiter a genere composita proferebant, ‘caprigenus’, ‘terrigenus’,

‘taurigenus’, idque usus confirmat. Pacuvius in Paulo: «Qua vix caprigeno generi gradilis

gressio est»” (Pmai 6,196).

163

“est igitur nomen, quomodo et simplex eius, ‘tantus tanta tantum’. usus quoque hoc confirmat.

‘tantidem’ dixit ‘emptam’, // quantitatem similem pretii ostendens” (Pmai 12,595-596).

“Confirmat autem supra dictam rationem cognationis temporum etiam inaequalium, id est

anomalorum, declinatio, in qua ex praesenti fit praeteritum imperfectum et futurum in omni

modo absque subiunctivo, ut ‘fero ferebam feram ferrem’, ex praeterito vero perfecto

plusquamperfectum: ‘tuli tuleram tulerim tulissem’ et futurum subiunctivi ‘tulero’” (Pmai

8,417).

“postremo Graeci, quibus in omnia doctrinae auctoribus utimur, , cuius locum apud nos f

obtinet, quod ostenditur in his maxime dictionibus, quas a Graecis sumpsimus, hoc est ‘fama’,

‘fuga’, ‘fur’, mutam esse confirmant” (Pmai 1,11).

“id etiam Eutropius confirmat dicens: «una duplex ix, quae ideo ab i incipit, quia apud

Graecos in eandem desinit»” (Pmai 1,8).

“M quoque geminatur - ‘mordeo momordi’ -, quae loco mutae in multis fungitur: nam et ante n

posita communem facit syllabam, ut ‘Ramnes Ramnetis’, sicut ‘Chremes Chremetis’, - iambica

enim sunt, quae sic declinantur, quod Callimachi quoque auctoritate confirmatur in ,

sicut iam supra dictum est, hoc versu: « »

- et numquam tamen eadem m ante se natura longam [vocalem] patitur in eadem syllaba esse,

ut ‘illăm’, ‘artĕm’, ‘puppĭm’, ‘illŭm’, ‘rĕm’, ‘spĕm’, ‘diĕm’” (Pmai 1,23).

“idque Donatus etiam in secunda arte de praepositione se intellegere confirmat his verbis:

«separatae praepositiones acuuntur, coniunctae casibus aut loquellis vim suam saepe

commutant et graves fiunt»” (Pmai 14,27).


alioquin, immo, utique, atqui’. hae enim per illationem colligunt supra dictum, hoc est ratione

confirmant, ut Cicero pro Q. Ligario: «habes igitur, quod est accusatori maxime optandum,

confitentem reum»” (Pmai 16,100).




semper genetivum sequitur, et quod ‘prior’” (Pmai 3,91).

“et fortassis quia haec sola in ‘es’ terminantium etiam in a faciunt feminina, evitaverunt

communium aliorum regulam ablativi, vel quod in heroico stare metro non possit nisi in e

terminans eorum ablativus. quod autem etiam in a desinunt supra dicta nomina, usus

confirmat. Virgilius in III: «Et pater Anchises: bellum, o terra hospita, portas»” (Pmai 7,343).

“‘a primati’, ‘optimati’, ‘Arpinati’. et testis eius Caper, qui diversorum de huiuscemodi

nominibus ponit usus auctorum, confirmans tam in ‘is’ quam in ‘as’ huiuscemodi nomina

solere proferri” (Pmai 4,129).

“quod autem ‘Pompei’ et ‘Vultei’ et ‘Gai’ et similia i finalem et ante eam // vocalem pro una

syllaba habent, usus quoque confirmat. Horatius in I epistularum: «Durus ait, Vultei, nimis

attentusque videris», ‘Vultei’ disyllabum accepit secundum analogiam” (Pmai 7,304-305).

164

“quidam tamen haec quoque per metaplasmum finis quam compositionem proferri

confirmant, unde nec aspirationem servant, quomodo nec ‘illic illaec’; quod autem composita

servant, ostendunt adverbia ‘adhuc’, ‘abhinc’” (Pmai 12,590).

“sunt similiter ancipites vel liquidae, ut l r, quae modo longam modo brevem post mutas

positae in eadem syllaba faciunt syllabam. his quidam addunt non irrationabiliter m et n, quia

ipsae quoque communes faciunt syllabas post mutas positae, quod diversorum confirmatur

auctoritate tam Graecorum quam Latinorum. Ovidius in X metamorphoseon: «Piscosamque

Cnidon gravidamque Amathunta metallis»” (Pmai 1,10).


CONFIRMATIVE

A) {Gr. [1. bebaíôsis]}.



C.2) {[≈ asseueratio]; [≠ abnegatio]; [>< affirmatio]}.

D) Groupe Ars (2013: 223,n. 2, 227,n. 8).

E:)

(0.1) In genere:

“multo melius igitur, qui principales et egregias partes nomen dicunt et verbum, alias autem his

appendices. quod autem participium nomen accepit a confirmatione nominis et verbi, nihil

mirum, cum inveniuntur quaedam nominationes etiam ex abnegatione nascentes, ut ‘neutrum’

genus, quod nec masculinum est nec femininum, et ‘infinitum verbum’, quod personam non

habet” (Pmai 11,552).

“mansit participium medium inter nomen et verbum. unde rationabiliter hoc nomen est ei a

grammaticis inditum per confirmationem duarum partium orationis principalium” (Pmai

11,551).

“Copulativa est, quae copulat tam verba quam sensum, ut ‘et, que, ac, atque, quidem, quoque’,

quando pro ‘que’ ponitur, ‘at, ast, sed, autem, vero’, quando pro ‘autem’ accipitur. haec enim

copulant cum confirmatione intellectum” (Pmai 16,93).


“Confirmativa, ut ‘profecto, scilicet, quippe, videlicet, nempe’, ut Persius: «Nempe haec

assidue». duae quoque partes pro his ponuntur, ut ‘quidni, curnon, sicest, quidistic’, quo

frequenter Terentius utitur in confirmatione, ut in adelphis: «quidistic? accedo, ut † rectius

dicis»” (Pmai 15,85).

165

“et sciendum, quod omnibus modis aliis sociari potest subiunctivus, qui cum diversas habeat

significationes, non ab una earum, sed a constructione nomen accepit, veluti denominativa,

quae diversas habentia significationes generale tamen nomen multarum specierum sibi

defendunt. est enim quando dubitationem significat, ut ‘si videam, intellego’; est quando

confirmationem, ut Virgilius in I Aeneidos: «Certe hinc Romanos olim volventibus annis /

Hinc fore ductores revocato a sanguine Teucri, / // Qui mare, qui terras omni dicione tenerent,

/ Pollicitus»: ‘tenerent’ enim confirmative dixit” (Pmai 8,424-425).


CONFIRMATIVE

A) {Gr. [1. diabebaiôtikós]}.


C.1) {[1.- III/1.0: PARTES ORATIONIS (in genere); /1.1: PARTES ORATIONIS (per

figuram)]}.

C.2) {[≈ affirmatiuus, approbatiuus; affirmatiuus, approbatiuus]; [≠ negatiuus; ]; [><

abnegatiuus, causalis, comparatiuus, congregatiuus, dehortatiuus, demonstratiuus, diminutiuus,

discretiuus, dubitatiuus, hortatiuus, intentiuus, interrogatiuus, iuratiuus, localis, numeralis,

optatiuus, ordinatiuus, personalis, temporalis; ablatiuus, abnegatiuus, adiuctiuus, aduersatiuus,

affirmatiuus, approbatiuus, causalis, collectiuus, communis, completiuus, conexiuus,


effectiuus, electiuus, expletiuus, finitiuus, illatiuus, interrogatiuus, medius, optatiuus,

perfectiuus, postpositiuus, praesumptiuus, principalis, rationalis, repletiuus, subcontinuatiuus,

subdisiunctiuus, subiunctiuus, subsequens]}.

D) Jahn (1847: 23); Egger (1854: 210); Job (1893: 134, 141, 158); Sancho Royo (1984: 103-

104); Gutiérrez ([1987] 1989: I,305-308, 340); Groupe Ars (2013: 251,n. 44).

E:)

(0) In genere:


“Confirmativa, ut ‘profecto, scilicet, quippe, videlicet, nempe’, ut Persius: «Nempe haec

assidue»” (Pmai 15,85).


“‘per’ quoque praepositio potest etiam pro adverbio accipi iurandi, ut Virgilius in X: «Per te,

per qui te talem genuere parentes; idem tamen etiam confirmativum est adverbium, ut

Terentius in Andria: «Tu quoque per parce nimium, non laudo»” (Pmai 15,85).

166

“hic enim ‘ne’ coniunctio nec interrogativa nec dubitativa, sed confirmativa est. Virgilius in

X: «Tantane me tenuit vivendi, nate, voluptas, / Vt pro me hostili paterer succumbere dextra?»

est enim pro ‘etiam’” (Pmai 16,102).

“idem in X: «tanton’ me crimine dignum?» haec eadem invenitur et pro confirmativa, ut

Horatius in II sermonum: «Clarus erit, fortis, iustus, sapiens, ne etiam et rex»” (Pmai 16,101).


CONFIRMATIVE

A) {Gr. [1. diabebaiôtik´ôs]}.

B) ThLL (s.v.: confirmativus); DicTGG (s.v. [Gr.: diabebaiôtikós]: 121); IndG (s.v.); LexLGT

(s.v.).

C.1) {[1.- III/1.1: PARTES ORATIONIS (per figuram)]}.

C.2) {[≈ affirmatiue]; [>< communicatiue, dubitatiue, interrogatiue, personatiue, uocatiue]}.

D) Gutiérrez (2011).

E:)





defendunt. est enim quando dubitationem significat, ut ‘si videam, intellego’; est quando

confirmationem, ut Virgilius in I Aeneidos: «Certe hinc Romanos olim volventibus annis /

Hinc fore ductores revocato a sanguine Teucri, / // Qui mare, qui terras omni dicione tenerent,

/ Pollicitus»: ‘tenerent’ enim confirmative dixit” (Pmai 8,424-425).

CONFITEOR-ERI

A) {Gr. [<s.c.>]}.



C.2) {[<s.c.>]}.

D)

E:)

167

(0.0) In genere:

“ergo proprie illa possunt habere primam et secundam passivorum personam, in quibus et

fateri possunt eaedem personae quod in se fit, ut est ‘amo te’, consequitur, ut ille, ad quem dixi,

confitendo id, quod a me audivit, dicat ‘amor a te’” (Pmai 8,376).



5,190).


cognitionem. ipsa enim dubitatio ante se esse indicativum confitetur” (Pmai 8,422)

CONFORMATIO-ONIS

A) {Gr. [1. prosôpopoía]}.

B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr. 1]: 331) ; IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v. ---).


C.2) {[<s.c.>]}.

D)

E:)


“cum eorum primas personas natura prohibeat proprie dicere. quis enim dicit ‘aror’, ‘inseror’,

‘curror’, nisi poetica conformatio, id est , inducatur?” (Pmai 8,376).

“possumus tamen etiam ad res, quae non habent naturam loquendi vel audiendi, per

conformationem, id est , primas et secundas adiungere personas, etiamsi sint

generis neutri, ut foro, mari, caelo” (Pmai 12,587).

“‘Pluit’ et ‘tonat’ et ‘fulminat’ et multa similia, quae ad homines non pertinent, proprie quidem

ad tertiam dicuntur personam, possunt tamen etiam in prima inveniri persona et secunda per

poetarum , id est conformationes, vel per responsa dei et per apostrophas,

quasi ad ipsum Iovem praesentem, et sunt quasi propria verborum, quae ad solum Iovem

pertinent” (Pmai 8,450).

“Infinita quoque et impersonalia et gerundia vel supina carent personis naturaliter. praeterea in

nominationibus, id est , sive nominum seu verborum novis

conformationibus, non omnes declinationis motus sunt quaerendi, ut ‘tinniat’ - Persius: «Ne

qua subaerato mendosum tinniat auro»” (Pmai 8,450).

168

CONFVNDO-ERE > CONFVSVS-A-VM >> CONFVSIO-ONIS

A) {Gr. [1. ánarthros; 2. synchéô; 3. synchýnô]}.

B) ThLL (s.v.: confundo); DicTGG (s.v. [Gr. 1]: 31); IndG (s.vv. [etc.]); LexLGT (s.vv.:

confundo, confusus).


C.2) {[≈ inarticulatus]; [>< articulatus]}.

D) Job (1893: 45, 152); Lepschy ([1990] 1994: II,159); Luque Moreno (1996: 32-33);

Colombat (2001: 305); Ax (2002: 125, 131-132); Biville (2007: 228).

E:)


“Habent igitur denominativa formas plurimas et diversas significationes. quae quia late sunt

confusae, generali eas nominatione artium scriptores nuncupaverunt denominativa” (Pmai

4,117).

“vetustissimi autem multa sic protulerunt confusa terminatione // teste Capro: ‘adiutor’ pro

‘adiuto’, ‘anclor’ pro ‘anclo’ [pro ‘perficio’], ‘despoliantur’ pro ‘despoliant’, ‘deproperantur’

pro ‘deproperant’, ‘dispensor’ pro ‘dispenso’, ‘delapidor’ pro ‘delapido’” (Pmai 8,390-391).

“multa tamen et in hac et in aliis terminationibus confudisse genera inveniuntur vetustissimi,

quos non sequimur, ut ‘haec amnis’, ‘funis’, ‘anguis’” (Pmai 5,160).

“Sciendum tamen, quod vetustissimi in multis, ut diximus, supra dictarum terminationum

inveniuntur confudisse genera, nulla significationis differentia coacti, sed sola auctoritate, ut

‘hic’ et ‘haec aspergo’, ‘alvus’, ‘arcus’, ‘adeps’ vel ‘adipes’, ‘charta’, ‘cardo’, ‘cinis’ vel

‘ciner’, ‘cervix’, ‘collis’, ‘crux’, ‘calx’, ‘cupressus’, ‘platanus’, ‘populus’, ‘laurus’, ‘aquila’,

‘crinis’, ‘carbasus’, ‘colus’, ‘hic’ et ‘haec cassis’, ‘clunis’, ‘hic’ et ‘haec †conscia’, ‘callis’,

‘fornax’, ‘frutex’, ‘grex’, ‘frons frontis’, ‘hic’ et ‘haec humus’, ‘imbrex’, ‘limus’, ‘latex’”

(Pmai 5,169).

“in multis aliis etiam confudisse genera vetustissimi inveniuntur sive in eisdem

terminationibus seu immutantes eas” (Pmai 5,169).

“Necesse est autem omnia pronomina tria habere genera vel in una eademque voce confusa vel

in diversis distincta terminationibus ideo, quia pro uniuscuiusque rei propriis accipiuntur

nominibus, quae tam in masculinis et femininis quam in neutris inveniuntur generibus, quae in

pronominibus quoque necesse est ostendi, seu demonstratione sive relatione” (Pmai 12,587).

“nam tertia, quae est ‘sui’ ‘sibi’ ‘se’ ‘a se’ non solum genera, sed etiam numeros confundit”

(Pmai 12,578).

169

“respondemus, quod ‘sui, sibi, se a se’, non solum relationis causa, quod supra diximus, sed

etiam ipsius terminationis singulorum casuum, qui consimiles sunt primae et secundae, hoc

habuit, ut confundat genera” (Pmai 12,586).

“unde intrinsecus personae, in quibus genetivi primitivorum, sicut dictum est, intelleguntur, ex

quibus et derivantur, // confundunt genera, quomodo et primitiva eorum, extrinsecus vero

distinguunt ea pro generibus nominum, quibus adiunguntur: ‘meus servus’, ‘mea ancilla’,

‘meum mancipium’” (Pmai 12,580-581).

“Praeterea tamen i et u vocales, quando mediae sunt, alternos inter se sonos videntur

confundere, teste Donato, ut ‘vir’, ‘optumus’, ‘quis’” (Pmai 1,7).

“‘A’ quoque et praepositio est et interiectio et nomen [...]. ‘Pro’ quoque tam praepositio est

quam interiectio […]. Optime tamen de accentibus earum docuit Donatus, quod non sunt certi,

quippe, cum et abscondita voce, id est non plane expressa, proferantur et pro affectus commoti

qualitate, confunduntur in eis accentus” (Pmai 15,91).

CONFVNDO-ERE > CONFVSVS-A-VM >> CONFVSIO-ONIS

A) {Gr. [1. sýnchysis]}.



C.2) {[≈ indistinctio]; [≠ discretio]}.

D) Baratin (2010: 63).

E:)

(0.1) In genere:

“quod igitur habent nominum, id est casus et genera, in fine ostendunt; quod vero verborum, in

principalibus syllabis vitandae causa confusionis” (Pmai 13,4).


“Inveniuntur tamen in aliis etiam partibus praepositivae, non tamen semper nec omnes ad

eandem speciem pertinentes, ut ‘ne’ adverbium dehortandi et ‘hic’ pronomen praepositivum,

quod tamen licet etiam postponere, ut ‘hic homo’ et ‘homo hic’ nulla ordinis confusione tam a

poetis quam a sine metro scribentibus bene dicitur” (Pmai 14,31).

“itaque in compositione ‘idem’ et ‘isdem’ per unam i scripsisse, quia nulla confusio fit

significationis, inveniuntur pro ‘eidem’ et ‘eisdem’” (Pmai 7,298).

CONGREGATIVVS-A-VM

170

A) {Gr. [1. athroistikós]}.

B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr. 1]: 5-6) ; IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v.).

C.1) {[1.- III/1.1: PARTES ORATIONIS (adverbium)]}.

C.2) {[≈ ]; [>< abnegatiuus, causalis, comparatiuus, confirmatiuus, dehortatiuus,

demonstratiuus, diminutiuus, discretiuus, dubitatiuus, hortatiuus, intentiuus, interrogatiuus,

iuratiuus, localis, numeralis, optatiuus, ordinatiuus, personalis, temporalis]}.

D) Job (1893: 134, 158).

E:)

(0) In genere:

(1.1) PARTES ORATIONIS (adverbium):

“Congregativa loci sunt et temporis communia, ut ‘simul, una’, in eodem loco et in eodem

tempore, ut Virgilius: «simul hoc, simul ingens»” (Pmai 15,87).

CONGRVO-ERE >> CONGRVVS-A-VM >> CONGRVE

A) {Gr. [<s.c.>]}.


C.1) {[0.1: In genere (per figuram)]}.

C.2) {[<s.c.>]}.

D) Basset (2007: 62).

E:)


“in plurali vero numero, quia tertia persona, id est ‘sui’, tam singularis communis est quam

pluralis numeri, prima et secunda sibi congruunt, ‘nos vos, nostrum’ vel ‘nostri vestrum’ vel

‘vestri, nobis vobis, nos vos, a nobis a vobis’” (Pmai 13,3).


A) {Gr. [1. katállêlos]}.


C.1) {[0.- 0.1: In genere]}.

171

C.2) {[≈ ]; [≠ incongruus]}.

D) Hunt (1980: 100); Covington (1984: 33-35, 61-74, 121-125); Kelly (1990: 152, 156);

Sirridge (1990); Lepschy ([1990] 1994: 240,n. 223, 244,n. 234, 286); Baratin (1989: 436-437);

Rosier (1994: 23-56); Lambert (2003); Lallot (2003: 154); Marguin-Hamon (2009: 572).

E:)

(0.1) In genere:


nominatorum praecepta virorum, quae congrua sunt visa” (Pmai 1,2).

“Exemplum etiam proponere placuit, ne pigeat alios etiam a me vel ignorantia forte

praetermissa vel vitiose dicta, — nihil enim ex omni parte perfectum in humanis inventionibus

esse posse credo, — sua quoque industria ad communem literatoriae professionis utilitatem

congrua rationis proportione vel addere vel mutare tractantes” (Pmai 1,2).

“Oratio est ordinatio dictionum congrua, sententiam perfectam demonstrans” (Pmai 2,53).

“verba autem et in principio et in fine et in medio moventur, non tamen per singula tempora

omnes motus necesse est pati, sicut ostendetur. oportet igitur de his ratione congrua exponere”

(Pmai 9,452).


A) {Gr. [1. katall´êlôs]}.

B) ThLL (s.v.: congruus); DicTGG (s.v. [Gr.] ---); IndG (s.v.); LexLGT (s.v.).

C.1) {[0.- 0.1: In genere]}.

C.2) {[≈ ]; [≠ incongrue]}.


E:)

(0.1) In genere:

“ideo autem abscisione facta extremae vocalis tamen aspiratio mansit ex superiore pendens

vocali, quia suum est interiectionis voce abscondita proferri. itaque pars absconditae

extremitatis videtur congrue interiectionis naturali prolatione remansisse” (Pmai 1,20).

“tertiae vero personae ideo congrue adiunguntur nomina, quia potest vel abesse persona vel

spatio eius qualitas obscurari” (Pmai 12,585).

172

CONICIO-ERE

A) {Gr. [<s.c.>]}.


C.1) {[0.- 0.1: In genere (per figuram]}.

C.2) {[<s.c.>]}.

D)

E:)


“idque ex participiis maxime est conicere, quae cum in praeterito tempore non finiunt spatium

temporis praeteriti, breve sit an longum - si enim dicam ‘amatus’ vel ‘locutus’, incertum est,

utrum modo an multo ante -, similiter in futuro: ‘amaturus’, ‘locuturus’ mox an multo post

incertum est” (Pmai 8,417).

“et hoc vel metaplasmus est dicendus, qui fit more poetico mutata a longa in e productam, vel

potius dativus Graecus pro ablativo positus, qui quamvis apud Graecos i habeat post , tamen

apud Latinos secundum eorum // consuetudinem scripturam servavit, apud quos i scribi post

vocalem et non pronuntiari solet. hoc et ex aliis possumus conicere, quae quamvis Graece

proferantur, scripturae tamen Latinae rationem servant, ut Virgilius in bucolico: «Orphi

Calliopea, Lino formosus Apollo»” (Pmai 7,290-291).

CONIVGO-ARE >> CONIVNGO-ERE > CONIVNCTVS-A-VM >> CONIVGATIO-ONIS

>> CONIVCTIO-ONIS >> CONIVNCTIVVS-A-VM >> CONIVNCTIM

A) {Gr. [1. syzygéô]}.

B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr.] ---); IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.vv.: coniugatus,

coniugo).

C.1) {[IV/1.0: ACCIDENTIA (in genere)]}.

C.2) {[≈ ]; [>< coniungo]}.

D)

E:)

(0) In genere:


173

“sunt igitur coniugationes quattuor apud Latinos, cum apud Graecos decem sint. ‘coniugatio’

autem nominatur vel propter coniugatas consonantes, hoc est cognatas, ex quibus pleraeque

apud Graecos coniugationes regulam sumunt, vel quod una eademque ratione declinationis

plurima coniungantur verba, quod magis ad Latinorum nominationem aptius est” (Pmai 8,442).

CONIVGO-ARE >> CONIVNGO-ERE > CONIVNCTVS-A-VM >> CONIVGATIO-ONIS


A) {Gr. [1. synáptô 2. synartáô; 3. syntássô]}.

B) ThLL (s.v.: coniungo); DicTGG (s.vv. [Gr. 1-3]: 358, 359, 369); IndG (s.vv. [etc.]); LexLGT

(s.vv.: coiunctus, coniungo).


C.2) {[≈ adiungo, conecto, copulo, iungo, socio]; [≠ disiungo]; [>< coniugo]}.

D) Lepschy ([1990] 1994: II,43); Baratin (1989: 205-219, 221-226); Luque Moreno (2006:

288); Groupe Ars (2010: 63,n. 1, 235,n. 288; 2013: 79,n. 17).

E:)

(0.1) In genere:

“sicut igitur pronomen ideo est inventum, ut adiungi primae et secundae verbi personae possit -

nomina enim tertiae personae coniungi volunt absque vocativo casu, qui semper secundae

adiungitur personae -, sic participia inventa sunt, ut quod deest verbis, id est casus, compleant

coniuncta nominibus” (Pmai 11,553).





“et illis casibus adiunguntur, quibus et verbum, sicut supra quoque docuimus, ut ‘noceo tibi,

nocendi causa tibi, nocendo tibi, nocendum tibi’. quod autem praepositionibus separatis

coniunguntur, quod verbi non est, ostendit usus. Cicero pro Milone: «huius ergo interfector si

esset, in confitendo». idem in IIII Verrinarum: «a quo pecuniam ob absolvendum acceperas»”

(Pmai 8,426).

“Partes igitur orationis sunt secundum dialecticos duae, nomen et verbum, quia hae solae etiam

per se coniunctae plenam faciunt orationem, alias autem partes ‘syncategoremata’, hoc est

consignificantia, appellabant” (Pmai 2,54).

“et quod supina, cum sint generis neutri et semper singularia, coniunguntur diversis generibus

et numeris, ut ‘amando virum’ et ‘amando mulierem’ et ‘amando pueros’” (Pmai 8,426).

174

“non egent autem nomina pronominibus, quamvis omnes circumeant personas, si cum

vocativis aut substantivis verbis coniungantur, ut ‘Virgilius nominor’ vel ‘sum’, ‘Virgilius

nominaris’ vel ‘es’, ‘Virgilius nominatur’ vel ‘est’” (Pmai 5,187).

“nec mirum, propria, quae insecabilem substantiam demonstrant, ut ‘Socrates’, ‘Scipio’, nec

non appellativa, quae secabilem [id est] generalem vel specialem [quae dividi potest]

substantiam indicant, ut ‘animal’, ‘corpus’, ‘homo’, ‘taurus’, ‘equus’, ‘aurum’, ‘lapis’, non

egere coniunctione: diversae enim // substantiae in uno coniungi non possunt” (Pmai 11,553-

554).

“itaque cum dicam ‘Publius Cornelius Scipio Africanus’, non egeo coniunctionibus: unam

enim his indico esse omnibus substantiam. similiter ‘homo est animal rationale, mortale,

disciplinae capax’, cum unam substantiam significo quamvis multorum communem, non egeo

coniunctionibus, quae diversas solent res coniungere” (Pmai 11,554).

“‘Quis’ […]. Ad quae dicendum, quod non similitudo declinationis omnimodo coniungit // vel

discernit partes orationis inter se, sed vis ipsius significationis” (Pmai 13,19-20).

“‘prior’, sicut omnes comparativi, vel ad sui generis vel ad alieni aliquem comparatur etiam,

cum numerum significat, ut ‘prior Turnus quam Aeneas movit bellum’, ‘primus’ autem, sicut

omnes superlativi, ad multos sui generis coniungitur, ut: «Primus se Danaum magna

comitante caterva / Androgeus offert nobis»” (Pmai 3,91).

“praepositiones vero, quamvis in transitione ponantur personarum separatae, id est per

appositionem prolatae, non coniungunt duas substantias cum uno accidente, quod est proprium

coniunctionis, ut ‘ego et tu facimus’, ‘homo et taurus arant’, vel duo accidentia cum una

substantia, ut ‘scribit et legit homo’ vel ‘iustus et fortis homo’” (Pmai 14,25).

“et quod adverbia etiam per se habent aliquam certam significationem, praepositiones vero

non, ut si dicam ‘de’ vel in’, nescio per se quid significant, nisi coniungantur cum aliqua

dictione” (Pmai 15,84).

“‘Super’ et ‘subter’ contrarias habent significationes, et utraque tam accusativo quam ablativo

coniungitur” (Pmai 14,54).

“illud quoque admonendum, quod, quemadmodum coniungitur adverbium verbo, sic etiam

participio” (Pmai 11,554).

“sunt alia, quae cum separatim tempora significant, necessario separatim eis coniunguntur, ut

‘hodie facio, heri feci, cras faciam” (Pmai 15,60).



formosus et sapiens’, ‘vel formosus vel sapiens’” (Pmai 2,56).

“et ‘praepositio’, quae tam nomini quam verbo praeponitur, et ‘coniunctio’, quae coniungit ea”

(Pmai 11,551).

175




“Disiunctivae sunt, quae, quamvis dictiones coniungunt, sensum tamen disiunctum et alteram

quidem rem esse, alteram vero non esse significant, ut ‘ve, vel, aut’” (Pmai 16,97).


disiungantur seu copulentur, eundem servant casum, vocativus hoc solus servare non potest.

dicimus enim ‘vel Probus vel Donatus, et Priscianus et Theoctistus, et ego et ille, vel mei vel

tui, et mihi et tibi, vel me vel te, et a me et a te’” (Pmai 13,13).

“Abnegativae sunt apud Graecos et , quae verbis coniunctae posse fieri rem ostendunt,

sed propter causam aliquam impediri, ne fiat, ut et «

»” (Pmai 16,100).

“sunt quae non omnibus modis possunt coniungi, ut ‘ne’, cum est dehortativum, indicativo

non adiungitur, sed vel imperativo” (Pmai 15,60).

“et sciendum, quod, quando approbativae sunt, indicativo modo coniunguntur” (Pmai 16,97).

“‘Vtinam’ optativo coniungitur. Lucanus in II: «O utinam caelique deis Erebique liceret»”

(Pmai 15,61).

{IN ACCIDENTIBVS}

“duo autem nominativi per se, ubi et actio et passio ostenditur, coniungi non possunt, sed

obliquus et nominativus, nec solum in reciprocis, sed etiam in illis, quae in transitione habent

alteram personam. non igitur” (Pmai 13,19).

“extremum apud Graecos obtinuit vocativus, quippe cum imperfectior ceteris esse videtur: nisi

secundae enim personae coniungi non potest” (Pmai 5,186).

“nam omne nomen tertiae est personae absque vocativo, sicut supra dictum est, nisi substantivo

vel vocativo verbo coniungatur, et iure, quia ipsa positio prima nominum non ad aliquem, sed

de aliquo habet locutionem” (Pmai 12,585).

“nomina enim tertiae personae coniungi volunt absque vocativo casu, qui semper secundae

adiungitur personae” (Pmai 11,553).

“sunt igitur coniugationes quattuor apud Latinos, cum apud Graecos decem sint. ‘coniugatio’

autem nominatur vel propter coniugatas consonantes, hoc est cognatas, ex quibus pleraeque

apud Graecos coniugationes regulam sumunt, vel quod una eademque ratione declinationis

plurima coniungantur verba, quod magis ad Latinorum nominationem aptius est” (Pmai

8,442).

“Tempora coniuncta habent praesentis et praeteriti imperfecti, praeteriti perfecti et

plusquamperfecti tam participia quam infinita verba ad similitudinem optativorum” (Pmai

11,557).

176

“ergo praesens tempus hoc solemus dicere, quod contineat et coniungat quasi puncto aliquo

iuncturam praeteriti temporis et futuri nulla intercisione interveniente, unde stoici // iure hoc

tempus ‘praesens imperfectum’ vocabant” (Pmai 8,414-415).



implevi’, ‘compleo complevi’, ‘suppleo supplevi’” (Pmai 9,488).

“alia omnia per ‘vi’ coniunctas proferunt praeteritum: ‘sino sivi’, ‘sterno stravi’, ‘cerno crevi’”

(Pmai 10,529).

“Subiunctivus, cum apud Graecos coniuncta habeat tempora, apud nos divisa habet omnia,

quomodo indicativus” (Pmai 8,408).

“Infinitus modus quoque coniuncta habet tempora, quomodo optativus, praesens et

praeteritum imperfectum, praeteritum perfectum et plusquamperfectum, quomodo apud

Graecos” (Pmai 8,408).

“Hoc autem (id est ‘sui sibi se a se’) tertiae esse personae primitivum, coniunctum illis

personis, quod Apollonius vocat, comprobat etiam ipsa declinatio, in qua sequitur

declinationem primae et secundae personae” (Pmai 13,18).

“et sunt propria, quae ideo quidam neutra esse putaverunt, quod appellativis neutris sunt

coniuncta: ‘oppidum Suthul’” (Pmai 5,147).

“quamvis enim a singulari pronomine derivantur, indifferenter tamen tam singulari quam

plurali numero verborum coniunguntur, ut ‘meatim dicis’ et ‘meatim dicitis’” (Pmai 8,448).

{IN ELEMENTIS ETC.}




“Ordo quoque accidit literis, qui quamvis in syllabis dinoscitur, tamen, quia coniunctus esse

videtur cum potestate elementorum, non absurdum puto ei nunc illum subiungere” (Pmai 1,37).

“nam ‘absonus’, ‘abstinens’ et similia non in principio syllabae habent coniunctas b et s, cum

praepositio separatim est syllaba // accipienda” (Pmai 9,461-462).


“accusativo quoque inveniuntur passiva coniungi, sed figurate, ut ‘absciditur manum’,

‘frangitur pedem’, ‘sanatur oculum’, ‘rumpitur aurem’. Virgilius in V: «intentaque brachia

remis / Intenti expectant signum»” (Pmai 8,375).

“sunt alia in hac forma [id est in verbis], quae in o desinentia non faciunt ex se passiva, quae

quamvis activam habeant significationem, tamen vel ad muta animalia vel ad carentia anima

coniunguntur, sicut supra dictum est, ut est ‘percurro forum’, ‘prandeo piscem’, ‘ceno ovum’”

(Pmai 8,378).

177

“Inveniuntur etiam quaedam passiva, ut supra dictum est, quae figurate accusativo

coniunguntur, cum videantur agere ipsi, ad quos passivum refertur verbum - ut Virgilius in II

Aeneidos: «Inplicat et miseros morsu depascitur artus», hic enim dracones agunt in filios

Laocoontis, et ‘doceor rhetoricam’, ‘instituor grammaticam’, ‘moneor iustitiam’” (Pmai

8,391).

“nec mirum hoc inveniri apud nos in his verbis, cum apud Graecos quoque tam activum quam

passivum eius significationis verbum accusativo casui coniungitur contra consuetudinem

aliorum: dicunt enim ‘ ’ ‘ ’” (Pmai 8,391).

“tunc enim utimur consuetudine transitivorum, quae significant, ut ‘misereor

mei legentis’, ‘praebeo mihi legenti’, ‘accuso me legentem’, ‘fruor me legente’, et ad eum

casum maxime coniunguntur, quem verba desiderant, ut supra dictum est: ‘misereor tui’,

‘miserens tui’; ut ‘invideo tibi’, ‘invidens tibi’; ‘accuso te’, ‘accusans te’; ‘dignor te illa re’,

‘dignans te illa re’” (Pmai 11,555).

“Haec autem verba proprie activa vel recta vocantur, quae in o desinentia et assumpta r

facientia ex se passiva, confestim cum dicuntur, possunt transire in quem fit actus et

coniunguntur vel genetivo vel dativo vel accusativo casui, ut ‘abstineo irarum’” (Pmai 8,374).

“nam quae vim activam habent, genetivum vel dativum, pleraque autem accusativum casum

assumunt, ut ‘misereor tui’, ‘medeor’ et ‘medicor tibi’ - dicitur tamen et ‘medico’ et ‘medicor’

et ‘medeor te’ [...]. idem in II georgicon: // «et senibus medicantur anhelis», dativo casui

coniunxit” (Pmai 8,388-389).

“in quo illud quoque est observandum, quod activa significatione quomodo passiva ablativo

coniungitur, ‘stipulor a te’ pro ‘interrogo te’ et ‘interrogor a te’, quomodo dicimus ‘quaero a

te’ pro ‘interrogo te’, quamvis sit activum” (Pmai 8,387).

“participia tamen coniuncta verbo substantivo (id est ‘sum’) et omni eius tempori eorum vice

funguntur. quod Graeci quoque solent facere in multis verbis temporis perfecti et

plusquamperfecti et maxime in // modo optativo et subiunctivo” (Pmai 8,419-420).

“Gerundia quoque vel participialia, cum participiorum vel nominum videantur habere casus

obliquos nec tempora significent, quod alienum est a verbo: ‘legendi, legendo, legendum’,

‘lectum, lectu’, infiniti vice tamen funguntur, quod solet apud Graecos articulis coniungi”

(Pmai 8,409).

“itaque pro infinito, qui coniungitur genetivo casui articuli apud Graecos, nos utimur in ‘di’

terminatione, quae similis est genetivo nominis, ‘legendi’, ‘ ’ ‘

’ ‘ ’” (Pmai 8,409).



(Pmai 15,88).


‘quamobrem’ pro ‘quapropter’. Cicero in I invectivarum: «quamobrem, ut saepe iam dixi,

discede»” (Pmai 14,32).

178

“praepositiones […] quando vero verbis coniunguntur et intransitivae sunt et generalem

servant accentuum rationem, inter adverbia numerant” (Pmai 14,45).

“‘Iuxta’ […] quando vero verbo per se coniungitur, adverbium id esse existimant, ut Sallustius

in Catilinario: «horum ego vitam mortemque iuxta aestimo»” (Pmai 14,44).

“‘sic’ quoque, quomodo ‘per’, coniunctum casualibus et gravi accentu prolatum iurativum est;

Virgilius in bucolico: «Sìc tua Cyrneas fugiant examina taxos»” (Pmai 15,85).

“adverbia vero, quae coniungi solent casualibus, etiam per ellipsin casualium licet proferre, ut

«Pone subit coniunx» et ‘ultra citraque nihil est’” (Pmai 15,84).


“cum igitur ‘sibi loquitur’ dicimus, in verbo ‘loquitur’ nominativum intellegimus ‘ille’, cum

‘sibi’ vero coniungimus, ad eum casum, hoc est dativum, qui est unus ex obliquis, ferri actum

significamus” (Pmai 13,18).

“sciendum tamen, quod in verbalibus in ‘trix’ terminantibus invenimus obliquos casus

coniungi solere etiam neutris, ut ‘victrici signo’, unde: «victricia tollite signa», quamvis ‘hoc

victrix’ non memini me legisse, etsi analogia declinationis exigat” (Pmai 5,166).

“In i duo sunt denominativa, ut plerisque videtur, indeclinabilia, ‘frugi’ a fruge, ‘nihili’ a

nihilo. quidam enim figurate ‘frugi’ dativum et ‘nihili’ genetivum, ut ante dictum est, cum aliis

omnibus coniungi casibus non irrationabiliter dicunt, sicut ‘mancipi’ et ‘nec mancipi’ et

‘cordi’ et ‘huiusmodi’ et ‘illiusmodi’ et similia” (Pmai 4,121).

“praesentis tamen participium, quod etiam praeteritum imperfectum significat, solet coniungi

verbis praeteriti perfecti et plusquamperfecti et significationem eorundem temporum complere,

quomodo verba praesentis temporis, si adiungantur participiis praeteriti, praeteritum

significant, ut ‘caenatus sum, caenatus es, caenatus est’ pro ‘caenavi, caenavisti, caenavit’”

(Pmai 11,565).

“praeteritum quoque perfectum et plusquamperfectum optativi coniuncta sunt” (Pmai 8,408).

“Et quamvis ab indicativis derivantur verbis participia, potestate tamen et vi significationis

omnes continent modos hoc pacto: ‘exponens doce’ pro ‘expone et doce’, ‘utinam exponens

docerem’ pro ‘utinam exponerem et docerem’, ‘cum exponens doceam’ pro ‘cum exponam et

doceam’, ‘exponens docere volo’ pro ‘exponere et docere volo’. ergo eius obtinet vim modi,

cuius verbo coniungitur” (Pmai 11,554).

“possumus tamen hoc uti modo etiam ostendentes, quae optamus non evenisse [...], et:

«utinam, Gn. Pompei, cum Gaio Caesare societatem aut numquam coisses aut numquam

diremisses». in hoc autem modo dumtaxat et infinito tempora coniuncta habent Latini praesens

cum praeterito imperfecto et praeteritum perfectum cum plusquamperfecto ad imitationem //

Graecorum, quamvis haec quoque conati sunt quidam disiungere. sed melius est esse

coniuncta” (Pmai 8,407-408).

179

“ergo nos quoque possumus in passivis vel in aliis passivam declinationem habentibus uti

praeterito tempore imperativi, coniungentes participium praeteriti cum verbo imperativo

praesentis vel futuri temporis, ut ‘amatus sit’ vel ‘esto’ , ‘doctus sit’ vel ‘esto’

, ‘clausus sit’ vel ‘esto’ ” (Pmai 8,406-407).

“dicunt enim, quod superior debet ostendi qui imperat eo cui imperat, hic autem suam quoque

coniungens personam, similem se sociumque in hac ipsa re, de qua imperat, ostendit futurum

illis, quibus imperat, ut ‘pugnemus’, ‘legamus’, quasi ad socios videtur hoc modo uti” (Pmai

8,449).

“nec mirum, cum prima persona honestior est ceteris. ipsa enim sine illis esse potest, illae

autem sine hac esse non possunt, et ea illas sibi coniungere potest, illae autem minime. ‘ego’

enim ‘et tu et ille facimus’ licet dicere, ‘tu’ autem ‘et ego facitis’ vel ‘ego et ille faciunt’ nemo

dicit” (Pmai 11,557).

“et prima quidem potest sibi et secundam et tertiam coniungere, ut ‘ego et tu facimus, ego et

ille facimus’, secunda vero non potest coniungere sibi nisi tertiam, ut ‘tu et ille facitis’, tertia

vero nec primam nec secundam, sed alteram tertiam, ut ‘iste et ille faciunt’” (Pmai 8,448).

“Accius de Hercule dicens: // «quorum genitor fertur esse ops gentibus», pro ‘opem ferens et

auxilium gentibus’. sic Caper. potest tamen etiam feminino genere hic intellegi figurate

coniunctum masculino, ut si dixisset ‘quorum genitor auxilium fuit gentibus’” (Pmai 7,321-

322).





“ergo ‘Capsa’ quoque et ‘Thala’ oppidum et ‘Tirimida’ similiter figurate feminina neutris sunt

coniuncta. unde Sallustius in II historiarum: «inter laeva moenium et dextrum flumen Turiam,

quod Valentiam parvo intervallo praeterfluit», ‘Turiam’ dixit, qui accusativus masculini est,

non neutri” (Pmai 6,201).

“neutris quoque coniuncta haec (id est in ‘ĕs’ communia) inveniuntur, ut Virgilius in VII: «sed

haec tereti mos est aptare flagello»” (Pmai 5,157).


“cum enim dicimus non posse constare in eadem syllaba r ante p, non de literis dicimus, sed de

pronuntiatione earum: nam quantum ad scripturam possunt coniungi, non tamen etiam

enuntiari, nisi postposita r” (Pmai 1,7).

“Y et z in Graecis tantummodo ponuntur dictionibus, quamvis in multis veteres haec quoque

mutasse inveniantur et pro u, pro vero, quod pro sd coniunctis accipitur, s vel ss vel d

posuisse, ut ‘fuga’, ‘murra’ pro ‘ ’, ‘ ’, ‘Saguntum’, ‘massa’ pro ‘ ’,

‘ ’, ‘odor’ quoque ‘ ’, ‘Sethus’ pro ‘ ’ dicentes et ‘Medentius’ pro

‘Mezentius’” (Pmai 1,36).

180

“sed nulli ausi sunt antiquam scripturam mutare, quamvis non sine ratione haec quoque duplex

a Graecis addita videatur, nam multo molliorem et volubiliorem sonum habet quam ps vel

bs. hae tamen, id est bs, non alias debent poni pro , hoc est in eadem syllaba coniunctae, nisi

in fine nominativi, cuius genetivus in bis desinit, ut ‘urbs urbis’, ‘caelebs caelibis’, ‘Arabs

Arabis’” (Pmai 1,33).

“indĕ’ et ex eo composita ‘déindĕ, súbindĕ, périndĕ, éxindĕ, próindĕ’, quae omnia

antepaenultimam habent acutam (vel quia per adiectionem habent ‘de’, ut quibusdam videtur,

unde frequenter invenimus ‘exin’ et ‘dein’ [...], vel magis quia praepositiones separatae

gravantur, ut coniunctae esse ostendantur, acutum in his assumpserunt accentum” (Pmai

15,67).

CONIVGO-ARE >> CONIVNGO-ERE > CONIVCTVS-A-VM >> CONIVGATIO-ONIS


A) {Gr. [1. syzygía]}.

B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr. 1]: 348]); IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v. ).

C.1) {[0.- 0.1: In genere]; [1.- IV/1.1: ACCIDENTIA (declinatio); /1.2: ACCIDENTIA (per

figuram)]}.

C.2) {[≈ ]; [>< declinatio]}.

D) Lersch ([1838-1841] 1971: 218-220); Egger (1854: 15-16, 148-173, 301-302); Job (1893:

111, 156); Lambert (1908: 136-140); Barwick (1922: 236-237); Glück (1967: 138-139);

Michael (1970: 107-108); Hunt (1980: 169, 176-178, 197); Law (1982: 56-64; 1993: 228);

Lepschy ([1990] 1994: 226,n. 155); Colombat (1999: 339-357, 602-612; 2003: 305); Polara

(1993: 209-214); Flobert (2009); Basset (2011: 69-71).

E:)

(0.1) In genere:







“inveniuntur tamen in his quoque coniugationibus quaedam, quae servant a in compositione,

ut ‘nascor renascor’, ‘pasco depasco’, ‘labor elabor’, ‘arguo coarguo’, [‘lacero dilacero’],

‘largior dilargior’” (Pmai 8,438).

“meditationem tamen significat haec forma, unde et ‘meditativa’ nominatur, et est quartae

coniugationis, quomodo et inchoativa tertiae” (Pmai 8,429).

181

“a ‘nigro’ quoque et ‘nigror nigreo’ et ‘nigresco’, a ‘lacto’ et ‘lactor lacteo’ et ‘lactesco’.

inveniuntur tamen ex aliarum quoque coniugationum verbis quaedam similes derivationes, sed

in paucis, ut ‘pendo pendis pendor’ et ‘pendeo pendes’, ‘iacio [iacis] iacior’ et ‘iaceo [iaces]’,

‘acuo acuis acuor’ et ‘aceo’, ex quo ‘acesco’” (Pmai 8,398).

“et sunt omnia frequentativa primae coniugationis et servant significationem primitivorum,

quamvis videantur quaedam ex his in alium sensum transire, ut ‘traho tracto’, ‘cogo cogito’,

‘dico dicto’” (Pmai 8,431).

“frequentius tamen ea servant a, quae primae vel secundae coniugationis sunt, ut ‘cano

recino’, eius frequentativum cum sit primae, servat a, ‘canto decanto’” (Pmai 8,438).

“sin autem sint primae coniugationis et habeant paenultimam a, mutant eam quoque in i

correptam, ut ‘imperatu imperito’, ‘rogatu // rogito’, ‘volatu volito’” (Pmai 8,429-430).

“frequentativa enim esse non possunt, cum primae coniugationis non sunt -, haec eadem

secundum Diomeden et Charisium o in i convertentia faciunt praeteritum perfectum: ‘facesso

facessi’, ‘capesso capessi’, ‘viso visi’; similiter ‘quaeso quaesi’” (Pmai 10,535).

“simile est ‘facio facesso’, ‘capio capesso’, ‘lacero lacesso’, ‘arceo arcesso’, ‘accio accerso’,

quae non esse frequentativa coniugatio ostendit” (Pmai 8,431).

“nascitur autem participium praesentis et praeteriti imperfecti a prima persona praeteriti

imperfecti in omni coniugatione” (Pmai 11,557).

“quaedam enim primae coniugationis participiorum formam obtinent, id est in ‘atus’

desinentia, quaedam vero tertiae, id est in ‘itus’ vel ‘utus’ terminantia. sunt alia eadem et

nomina et participia: ‘armatus’” (Pmai 11,562).

“In secunda quoque coniugatione excipiuntur in ‘ui’ divisas praeteritum desinentia, quae

paenultimam i in participiis non habent, haec: ‘docui doctus’, ‘tenui tentus’, ‘censui census’”

(Pmai 11,571).


vel participiis praeteriti corripere paenultimam” (Pmai 10,545).

“Supra dictas formas servant in participio praeteriti communia et deponentia, quae facile ex

simili terminatione passivorum dinosci possunt, quomodo faciant per singulas coniugationes

participia praeteriti temporis” (Pmai 11,573).

“nam ‘candeo candidus’ facit, ‘sordeo sordidus’, ‘madeo madidus’, nisi quod haec secundae

coniugationis in ‘deo’” (Pmai 4,137).

“In ‘sus’ desinunt participia, quae ex verbis veniunt in ‘si’ vel in ‘di’ praeteritum activi

terminantibus, nisi sint a ‘do’ composita, de quibus superius diximus, vel quartae

coniugationis, quae nullum participium in ‘sus’ terminant, ut ‘laesi laesus’” (Pmai 11,572).

“Quartae coniugationis in ‘si’ vel ‘ri’ praeteritum terminantia in ‘tus’ non antecedente i faciunt

participia: ‘farcio farsi fartus’, ‘sarcio sarsi sartus’, ‘fulcio fulsi fultus’, ‘haurio hausi haustus’,

‘reperio repperi repertus’, ‘comperio comperi compertus’” (Pmai 11,573).

182

“sive disyllaba sint quartae, producunt, ut ‘scio scītus’, sive ultra duas syllabas alterius quoque

coniugationis [producitur]: ‘arcessivi arcessītus’, ‘cupivi cupītus’” (Pmai 10,545).

“et sunt paene omnia huiuscemodi formae nomina verbalia et, si a verbis primae coniugationis

derivantur, a habent longam antepaenultimam, ut ‘causor causaris causābundus’, ‘vito vitas

vitābundus’, sin ab aliis, i correptam, ut ‘ludis ludĭbundus’, ‘furis furĭbundus’, ‘moreris

morĭbundus’” (Pmai 4,137).

“In ‘xi’ vero proferentia praeteritum, cuiuscumque sint coniugationis, ‘xi’ in ‘ctum’ vertentia

faciunt supinum, ut ‘luxi luctum’, ‘auxi auctum’, ‘frixi frictum’, ‘aspexi aspectum’, ‘illexi

illectum’, ‘duxi ductum’, ‘dixi dictum’, ‘neglexi neglectum’, ‘traxi tractum’, ‘struxi structum’”

(Pmai 9,487).

“Supinum a praeterito fit mutata ‘vi’ in ‘tum’, ut ‘civi citum’, ‘movi motum’, ‘fovi fotum’. nec

solum in secundae coniugationis verbis in ‘vi’ praeteritum facientibus, sed etiam in aliis est

observandum, ut ‘amavi amatum’, ‘accusavi accusatum’, ‘adiuvi adiutum’, ‘cupivi cupitum’,

‘accersivi accersitum’, ‘arcessivi arcessitum’” (Pmai 9,480).

“Supinum vel participiale in ‘um’ desinens omnia primae coniugationis verba, quae in ‘avi’

praeteritum terminant, ‘vi’ in ‘tum’ convertentia faciunt, ut ‘amavi amatum’, ‘oravi oratum’,

‘flavi flatum’” (Pmai 9,472).

“In ‘si’ vero praeteritum finientia l vel r antecedentibus mutant eam in ‘tum’ in hac

coniugatione et faciunt supinum, ut ‘farsi fartum’, ‘fulsi fultum’, ‘sarsi sartum’” (Pmai

10,542).

“pleraque tamen neutrorum secundae coniugationis in ‘ui’ divisas desinentia praeterito

deficiunt in supinis, ut ‘horrui’, ‘rubui’, ‘tepui’, ‘ferbui’, ‘senui’, ‘egui’, ‘frigui’, ‘rigui’,

‘durui’, ‘stupui’ et similia.

“quaedam supina in ‘si’ praeteritum terminantia i in ‘um’ convertentia faciunt, sive secundae

seu tertiae sint coniugationis - nam quartae in ‘tum’ // faciunt supinum -, ut ‘indulsi indulsum’

vel ‘indultum’” (Pmai 9,486-487).

“alia vero omnia, quae tam in ‘vi’ quam in ‘ii’ terminant praeteritum perfectum, in ‘itum’

faciunt supinum paenultima producta tam in hac quam in aliis coniugationibus, ut ‘audivi’ vel

‘audii audītum’, ‘munivi’ vel ‘munii munītum’, ‘scivi’ vel ‘scii scītum’, ‘arcessivi’ vel ‘arcessii

arcessītum’, ‘cupivi’ vel ‘cupii cupītum’” (Pmai 10,543).

“verbalia quoque a prima coniugatione inveniuntur in ‘alis’: ‘penetro penetrālis’” (Pmai

4,131).

“cetera quoque omnia i paenultimam corripiunt et, si sint a verbis primae coniugationis, a

longam habent antepaenultimam, ut ‘amo amas amābilis’, ‘penetro penetras penetrābilis’, ‘paro

paras parābilis’, ‘praedico praedicas praedicābilis’, ‘lacrimo lacrimas lacrimābilis’, ‘quasso

quassas quassābilis’, ‘laudo laudas laudābilis’, ‘tracto tractas tractābilis’, ‘aequo aequas

aequābilis’, ‘miror miraris mirābilis’” (Pmai 4,132).

183

“quae vero a verbis secundae vel tertiae vel quartae coniugationis nascuntur, si habeant

antepaenultimam i, eam quoque corripiunt: ‘doceo docĭbilis’, ‘credo credĭbilis’, ‘utor [utilis]

utĭbilis’, ‘sentio [sensi] sensĭbilis’, ‘audio audĭbilis’” (Pmai 4,132).

“sciendum tamen, quod plurima nascuntur ex his coniugationibus, quae antepaenultimam i

non habent, ut ‘docilis’, ‘habilis’, ‘flebilis’, ‘nubilis’, ‘volubilis’, ‘utilis’, et quod quaedam ex

praesenti, quaedam ex praeterito, quaedam ex futuro derivantur” (Pmai 4,132).

“In ‘ax’ plerumque verbalia inveniuntur ab omni coniugatione: ‘voro voras vorax’, ‘audeo

audes audax’, ‘teneo tenes tenax’, ‘emo emis emax’, ‘fallo fallis fallax’, ‘capio capis capax’,

‘pellicio pellicis pellax’, ‘sagio sagis sagax’” (Pmai 4,140).

“In ‘en’ desinentia derivativa m antecedente paene omnia verbalia sunt et neutra, et si sint a

prima coniugatione, a longam habent paenultimam, // ut ‘solor solaris solāmen’, ‘foro foras

forāmen’, ‘curvo curvas curvāmen’, ‘oblecto oblectas oblectāmen’, ‘purgo purgas purgāmen’,

‘irrito irritas irritāmen’, ‘ligo ligas ligāmen’” (Pmai 4,125-126).

“et nota, quod omnia extremam vocalem genetivi, si secundae sint, sin tertiae, dativi in e

longam convertentia assumunt ‘la’, quae vero a verbis fiunt secundae coniugationis a secunda

persona abiciunt s et assumunt ‘la’: ‘candeo candes candēla’, ‘suadeo suades Suadēla’” (Pmai

4,120).


“Verbo accidunt octo: significatio sive genus, tempus, modus, species, figura, coniugatio et

persona cum numero, quando affectus animi definit” (Pmai 8,369).




quibus pleraeque apud Graecos coniugationes regulam sumunt, vel quod una eademque

ratione declinationis plurima coniungantur verba, quod magis ad Latinorum nominationem

aptius est” (Pmai 8,442).

“Nonus de regulis generalibus omnium coniugationum” (Pmai 1,4).

“De singularum igitur coniugationum regulis latius mox tractabimus” (Pmai 8,445).

“Sed de omnibus formis praeteriti perfecti quattuor coniugationum et generalibus regulis ad

omnem verbi declinationem pertinentibus latius in sequenti libro disseremus” (Pmai 8,447).

“sunt igitur coniugationes quattuor apud Latinos, cum apud Graecos decem sint” (Pmai

8,442).

“et in prima quidem coniugatione pares habet syllabas prima et secunda persona: prima enim

mutat o in ‘as’ et facit secundam, ut ‘amo amas’, ‘meo meas’, ‘hio hias’” (Pmai 9,453).

184

“cum enim omnia verba, quae aequali regula declinantur, in o vel in ‘or’ desinant, // in o

quidem terminantia, si primae sint coniugationis, in ‘as’ efferunt secundam personam, ut ‘oro

oras’, ‘sto stas’” (Pmai 8,442-443).

“inveniuntur tamen etiam primae et tertiae coniugationis, non solum e vel i antecedentibus,

sed et aliis vocalibus, ut ‘inchoo inchoas’, ‘mutuo mutuas’, ‘meo meas’, ‘hio hias’” (Pmai

8,447).

“in ‘or’ vero verba primae coniugationis in ‘aris’ faciunt secundam personam, ut ‘amor

amaris’, ‘criminor criminaris’, ‘luctor luctaris’” (Pmai 8,443).

“Secunda coniugatio in ‘eo’ desinit. et ea terminatio propria est secundae coniugationis,

exceptis paucis primae coniugationis: ‘meo meas’, ‘beo beas’, ‘laqueo laqueas’, ‘nauseo

nauseas’, ‘enucleo enucleas’, ‘creo creas’, ‘screo screas’, ‘calceo calceas’, quod alii ‘calcio

calcias’, et quartae duobus: ‘eo is’, ‘queo quis’ et quae ex eis componuntur, ut ‘adeo, redeo,

pereo, veneo, nequeo’” (Pmai 9,476).

“in secunda vero coniugatione prima persona in ‘eo’ desinit, quas in ‘es’ productam mutans

facit secundam, itaque necessario una syllaba minor est secunda: ‘doceo docēs’, ‘moneo

monēs’” (Pmai 9,453).

“in ‘io’ desinentia tertiae vel quartae coniugationis una syllaba minores habent prima persona

secundam et tertiam, ut ‘facio facis facit’, ‘audio audis audit’. sed in hoc primae personae

paenultima positione producitur, secundae vero et tertiae corripitur [sicut quibusdam videtur,

tertiae est coniugationis] nec per totam in usu invenitur declinationem” (Pmai 10,494).

“Cicero in II de natura deorum: «quo facilius id, quod docere volimus, intellegi possit». alia

vero omnia, quae a prima persona supra dictae coniugationis solent nasci, integram servant

declinationem exceptis supra dictis synonymiae causa” (Pmai 9,456).

“per cetera quoque tempora indicativi hoc verbum servat regulam tertiae coniugationis:

‘volebam volui volueram volam voles volet’” (Pmai 9,455).

“tertia secundum formam supra dictae tertiae coniugationis a prima persona o in ‘unt’

conversa profertur: ‘volo volunt’” (Pmai 9,455).

“‘edo’ tamen in plurali numero servat regulam tertiae coniugationis: ‘edimus editis edunt’”

(Pmai 9,457).

“pluralia supra dicti verbi in prima et tertia persona secundum rationem tertiae coniugationis

proferuntur: ‘ferimus ferunt’” (Pmai 9,454).

“Sextam coniugationem dicunt, quae per puram effertur, ut , , ,

qualia sunt apud nos omnia secundae et quartae coniugationis verba, quippe in ‘eo’ vel in ‘io’

desinentia” (Pmai 8,447).

“Praeteritum imperfectum diximus a praesenti fieri sic: in prima quidem et in secunda

coniugatione et quarta in ‘eo’ desinente a secunda persona ablata s finali et addita ‘bam’:

‘amas amabam’, ‘doces docebam’, ‘is ibam’; in tertiae vero omnibus verbis et quartae in ‘io’

185

desinentibus // prima persona mutat o in e productam et assumit ‘bam’: ‘lego legēbam’, ‘facio

faciēbam’, ‘venio veniēbam’” (Pmai 9,457-458).

“et in prima quidem coniugatione a habet ante ‘bam’ - secunda enim persona in ‘as’ desinens

abiecta s assumit ‘bam’: ‘amo amas amabam’, ‘meo meas meabam’” (Pmai 9,452).

“et in prima quidem coniugatione et tertia et quarta ‘io’ desinente una syllaba vincitur prima

praesentis persona a praeterito imperfecto: ‘meo meabam’, ‘dico dicebam’, ‘munio

muniebam’” (Pmai 9,458).

“nam tertia et quarta coniugatio solet ex prima persona gignere tam praeteritum imperfectum

quam futurum” (Pmai 9,453).

“in praeterito quoque imperfecto et in futuro regulam servat tertiae coniugationis: ‘ferebam

feram feres feret’” (Pmai 9,454).



per declinant , hoc est praeteritum infinitum spatio temporis, utrum paulo ante an

multo sit perfectum, ut , , , nos quoque in

praeterito perfecto, quod pro , id est paulo ante perfecto, et pro teste

Probo habemus” (Pmai 8,445).

“Quoniam igitur de generalibus praeteriti perfecti temporis verborum formis collectim

docuimus, nunc separatim per singulas coniugationes de variis eiusdem temporis speciebus,

cuius difficillima est tractatio omnium verbi quaestionum, disserere conemur” (Pmai 9,468).

“In ‘ui’ divisas praeteritum perfectum exire in omni coniugatione invenitur, et si vocalis sit

paenultima ante o in praesenti, pares habet syllabas eius praeteritum” (Pmai 9,465).

“In ‘ui’ divisas omnium coniugationum verba inveniuntur terminantia: primae, ut ‘tono tonas

tonui’, ‘seco secas secui’; secundae: ‘teneo tenes tenui’, ‘habeo habes habui’; tertiae: ‘annuo

annuis annui’, ‘pono ponis posui’, ‘alo alis alui’; quartae: ‘aperio aperis aperui’, ‘prosilio

prosilis prosilui’” (Pmai 9,463).

“Et in ‘vi’ quidem quattuor coniugationum sunt verba, quae terminant praeteritum, ut ‘amo

amas amavi’, ‘fleo fles flevi’, ‘cupio cupis cupivi’, ‘munio munis munivi’” (Pmai 9,463).

“Primae coniugationis verba a secunda persona indicativi modi, quae in ‘as’ desinit, tam in

activa quam in neutrali significatione abiecta s et addita ‘vi’ faciunt praeteritum perfectum, ut

‘amo amas amavi’, ‘oro oras oravi’, ‘accuso accusas accusavi’, ‘meo meas meavi’, ‘hio hias

hiavi’, ‘flo flas flavi’, ‘no nas navi’” (Pmai 9,468).

“Et primae quidem coniugationis et tertiae verba in ‘vi’ syllabam facientia praeteritum

perfectum, quae a prima persona nascuntur, pares habent tam in praesenti quam in praeterito

perfecto syllabas, ut ‘iuvo iuvi’, ‘lavo lavi’, ‘sterno stravi’, ‘sino sivi’, ‘tero trivi’, ‘ascisco

ascivi’” (Pmai 9,464).



186

“et sciendum, quod una syllaba abundat praeteritum, in quo fit repetitio principalis vel finalis,

tam in prima quam in tertia coniugatione, nisi si i sit ante o, ut ‘do dedi’, ‘sto steti’, ‘resto

restiti’, ‘curro cucurri’, ‘parco peperci’, ‘cano cecini’, ‘caedo cecidi’” (Pmai 9,468).

“Si sint primae coniugationis, abundat praeteritum una syllaba: ‘accuso accusavi’, ‘domo

domui’, ‘sto steti’” (Pmai 9,459).

“sin vero consonans sit ante o in praesenti, praeteritum una syllaba abundat, quod in prima

quidem coniugatione in omnibus in ‘ui’ divisas terminantibus praeteritum invenies, ut ‘domo

domui’, ‘veto vetui’, ‘sono sonui’, ‘seco secui’” (Pmai 9,465).

“haec eadem vocalis paenultima in verbis secundae coniugationis saepe mutatur in u, ut

‘doceo docui’, ‘moneo monui’, ‘doleo dolui’. quod similiter est quando in tertia vel quarta

coniugatione patitur i, ut ‘rapio rapui’, ‘aperio aperui’” (Pmai 1,22).

“inveniuntur autem eiusdemmodi verba in secunda vel tertia vel quarta coniugatione, ut

‘doceo docui’, ‘moneo monui’, ‘rapio rapui’, ‘annuo annui’, ‘aperio aperui’, ‘cooperio

cooperui’” (Pmai 9,465).

“in secundae vero coniugationis et tertiae verbis in ‘io’ desinentibus et in omnibus quartae

numquam crescit praeteritum perfectum, sed vel pares habet praesenti syllabas vel minuitur:

pares, ut ‘pareo parui’, ‘habeo habui’, ‘cupio cupivi’, ‘munio munivi’, ‘aperio aperui’” (Pmai

9,459).

“In ‘xi’ terminantia praeteritum perfectum secundae et tertiae et quartae coniugationis

inveniuntur” (Pmai 9,466).

“in verbis quoque cum omnia in ‘neo’ desinentia secundae coniugationis in ‘nui’ faciant

praeteritum perfectum, ut // ‘teneo tenui’, ‘moneo monui’” (Pmai 8,372-373).

“In ‘queo’ desinens unum invenitur secundae coniugationis in ‘si’ terminans praeteritum,

‘torqueo torsi’, et ex eo composita ‘distorqueo distorsi’, ‘contorqueo contorsi’, ‘extorqueo

extorsi’” (Pmai 9,488).

“Alia quoque omnia secundae coniugationis verba, quacumque consonante ante ‘eo’ posita,

‘eo’ in ‘ui’ divisas convertentia faciunt praeteritum perfectum, ut ‘habeo habui’, ‘rubeo rubui’,

‘doceo docui’, ‘arceo arcui’, ‘timeo timui’, ‘iaceo iacui’, ‘teneo tenui’, ‘caneo canui’, ‘candeo

candui’, ‘stupeo stupui’, ‘tepeo tepui’, ‘pareo parui’, ‘careo carui’, ‘horreo horrui’, ‘floreo

florui’, ‘censeo censui’, ‘pateo patui’, ‘liqueo licui’” (Pmai 9,491).

“cum in praesenti in ‘bo’ vel in ‘po’ desinat verbum, plerumque in ‘psi’ facimus praeteritum

perfectum in tertia coniugatione, ut ‘scribo scripsi’, ‘nubo nupsi’, ‘scalpo scalpsi’, ‘repo

repsi’” (Pmai 8,446).

“in aliis vero omnibus verbis tertiae coniugationis modo pares habet, modo una syllaba vincit,

numquam autem minuitur: pares, ut ‘ago egi’, ‘frango fregi’, ‘vinco vici’; vincit: ‘credo

credidi’, ‘accerso accersivi’, ‘occulo occului’, ‘curro cucurri’” (Pmai 9,459).

187

“In hac enim coniugatione (id est tertia) etiam in fine fit repetitio eiusdem syllabae ubique

paenultima correpta: ‘vendo vendĭdi’, ‘credo credĭdi’, ‘reddo reddĭdi’” (Pmai 9,468).

“in tertia vero hoc idem observatur in iis omnibus, quae non habent vocalem ante o, ut ‘occulo

occului’, ‘tremo tremui’, ‘pono posui’, ‘succino succinui’, quod in secunda vel quarta

coniugatione non potest inveniri, cum haec i, illa e semper habent ante o finalem” (Pmai

9,465).

“quod similiter est quando in tertia vel quarta coniugatione patitur i, ut ‘rapio rapui’, ‘aperio

aperui’” (Pmai 1,22).

“In secunda autem coniugatione Graeci, quae vel vel habet, per efferunt

praeteritum infinitum, ut , , , ” (Pmai 8,446).

“in ‘eo’ vero desinentibus verbis eiusdem quartae coniugationis nec possumus aliter proferre

praeteritum imperfectum nisi i ante ‘bam’ servantes, ut ‘eo ibam’, ‘adeo adibam’, ‘veneo

venibam’, ‘queo quibam’; nec mirum, cum haec verba ex secunda persona faciunt tam

praeteritum imperfectum quam futurum ad similitudinem primae et secundae coniugationis”

(Pmai 9,453).

“similiter in praeterito imperfecto et futuro: ‘edebam edam’, et in omnibus, quae solent in hac

coniugatione a prima nasci persona, hoc est in tertia persona imperativi: ‘edat’, et in futuro

optativi, qui est etiam subiunctivi praesens: ‘edam edas edat’” (Pmai 9,457).

“nec mirum, quippe corrupta secunda persona indicativi, ex qua solet imperativi secunda nasci,

tertia quoque, quamvis in hac coniugatione ex prima persona indicativi fieri solet mutata o in

‘at’: ‘lego legat’, ‘dico dicat’, ‘fero ferat’” (Pmai 9,455).

“Terentius quoque imperativum eius ‘inque’ in Phormione posuit: «Tum autem Antiphonem

video ab sese amittere / Invitum eam, inque». ergo secundum analogiam tertiae coniugationis

invenitur eius tota fere declinatio verbi” (Pmai 10,496).

“nec non ‘metuere metuisse’ deficit futuro et ‘timere timuisse’, ‘latere latuisse’, ‘apparere

apparuisse’, ‘oboedire oboedisse’ et pleraque neutra secundae coniugationis: ‘horrere

horruisse’, ‘tepere tepuisse’, ‘rubere rubuisse’, ‘pavere pavisse’” (Pmai 8,421).


“Sunt alia, quae et coniugationem mutant cum genere in eadem manentia significatione, ut

‘labo labas’ neutrum, , et ‘labor laberis’ deponens” (Pmai 8,402).

“sed in his (id est a ‘pello’ compositis) significatio cum coniugatione variatur, et fortassis,

quomodo ‘mando mandis’ et ‘mandas’, ‘dico dicis’ et ‘dicas’, sic etiam ‘pello pellis’ et ‘pellas’


“sunt tamen alia ex eo ipso et ex aliis composita, quae non solum significationem, sed etiam

coniugationem, ut dictum est, permutant, ut ‘facio facis’, ‘gratificor gratificaris’” (Pmai

8,401).

188

“Inveniuntur quaedam, quae saepe non solum coniugationem, sed etiam genus vel

significationem verbi permutant in compositione, ut ‘sperno spernis’ activum, ‘aspernor

aspernaris’ deponens” (Pmai 8,435).

“sunt tamen alia, quae cum coniugatione mutant significationem, ut ‘mando’, ,

‘mandas, mando’, , ‘mandis’; ‘fundo’, , ‘fundas, fundo’, , ‘fundis’;

‘obsero’, , ‘obseras, obsero’, , ‘obseris’; ‘appello’,

, ‘appellas, appello’, ‘appellis’; ‘volo’, , ‘volas, volo’,

, ‘vis’; ‘consternor’, , ‘consternaris, consternor’, ,

‘consterneris’” (Pmai 8,403).

“Sunt alia, quae, cum sint activa primae coniugationis, transeunt in neutra absoluta sive

reciproca (id est ) secundae coniugationis, ut ‘sordido sordidas’ activum - facit enim

‘sordidor’ ex quo ‘sordidatus’ -: hinc nascitur ‘sordeo’; similiter ‘albo’ et ‘albor’ et ‘albeo’”

(Pmai 8,397).

“‘sentio’ neutrum, ‘assentior’ deponens, in quo coniugatio mansit - dicitur tamen et ‘assentio’”

(Pmai 8,435).

“Sunt alia, quae una voce et una coniugatione diversas tamen habent significationes, ut

‘torreo’ tam ‘uro’ quam ‘verto’ vel ‘volvo’ significat” (Pmai 8,403).

“Fit autem participium mutatione extremae syllabae supra dicti temporis et personae, id est

‘bam’ in ‘ns’, ut ‘amabam amans’, ‘docebam docens’, ‘legebam legens’, ‘faciebam faciens’,

‘muniebam muniens’, exceptis in ‘eo’ desinentibus quartae coniugationis verbis, quae contra

aliorum regulam i habent ante ‘bam’ productam” (Pmai 11,557).

“Declinantur autem participia ad similitudinem et regulam nominum in ‘ns’ desinentium vel in

‘us’ mobilium, exceptis, ut supra dictum est, illis, quae nascuntur a verbis quartae

coniugationis in ‘eo’ desinentibus, quorum genetivus vocales nominativi ‘ie’ mutat in ‘eu’:

‘iens euntis’, ‘quiens queuntis’, quamvis Plautus ‘abiendi’ dixit pro ‘abeundi’ in Amphitryone:

«abiendi nunc tibi etiam occasio est»” (Pmai 11,564).

“haec tamen eadem participia, quae a verbis in ‘eo’ desinentibus quartae coniugationis

nascuntur, anomale per obliquos casus pro ‘ie’ ‘eu’ habuerunt: ‘iens euntis’, ‘quiens queuntis’”

(Pmai 11,557).

“a vero correptam ante ‘tus’ in quattuor solis participiis inveni, duobus primae coniugationis,

quae duplicant in praeterito priorem syllabam, ‘dedi dătus’ et ‘steti stătus’, quod participio

simile nomen est, unde futurum ‘staturus’; secundae quoque unum inveni a deponenti ‘reor’,

‘rătus’, et tertiae unum, de quo supra diximus, ‘sevi sătus’” (Pmai 11,569).

“Excipiuntur primae quidem coniugationis duo, quae per synaeresin i proferuntur, ‘secui

sectus’ et ‘fricui frictus’” (Pmai 11,570).

“et apud antiquissimos, quotienscumque nd sequuntur in his, quae a tertia coniugatione

nascuntur, loco ĕ u scriptum invenimus, ut ‘faciundum’, ‘legundum’ ‘dicundum’, ‘vertundum’

pro ‘faciĕndum’, ‘legĕndum’, ‘dicĕndum’, ‘vertĕndum’” (Pmai 1,25).

189

“rarissime tamen ab omnibus neutris secundae coniugationis, quae in ‘ui’ divisas faciunt

praeteritum, invenio vel huiuscemodi supinum vel participium futuri, ut ‘caleo calui’, ‘tepeo

tepui’, ‘horreo horrui’, ‘langueo langui’, ‘flacceo flaccui’, ‘rubeo rubui’, ‘palleo pallui’; si qua

tamen inveniantur, i brevem ante ‘tum’ habent” (Pmai 9,483).

“rarissime inveniuntur supra dicta supina in usu a // neutris secundae coniugationis vel tertiae

in ‘uo’ desinentibus, quae in ‘ui’ divisas faciunt praeteritum perfectum, ut ‘lecturio’, ‘parturio’,

‘esurio’, ‘horresco’, ‘calesco’, ‘fervesco’, ‘amasco’, ‘miseresco’, ‘labasco’, ‘hisco’, ‘horreo’,

‘tepeo’, ‘egeo’, ‘caleo’, ‘ferveo’, ‘stupeo’, ‘lateo’, ‘candeo’, ‘niteo’, ‘albeo’, ‘luo’” (Pmai

11,559-560).

“omnia enim verba, quae in ‘di’ finiunt praeteritum perfectum, in ‘sum’ faciunt supina, ut

‘prandi pransum’, ‘momordi morsum’, ‘tetendi tensum’, ‘pandi pansum’, ‘defendi defensum’,

‘ascendi ascensum’, ‘sedi sessum’, excepto ‘dedi’, quia primae est coniugationis, quae

numquam in ‘sum’ facit supinum, et ex eo compositis, quae in tertiam transeunt

coniugationem et a paenultimam simplicis supini in i convertunt, ut ‘do dedi datum’, ‘reddo

reddidi redditum’, ‘perdo perdidi perditum’, ‘vendo vendidi venditum’, ‘credo credidi

creditum’, ‘condo condidi conditum’” (Pmai 10,498).

“et notandum, quod, cum omnia in ‘si’ terminantia praeteritum, sicut supra docuimus, in ‘sum’

terminant supinum, exceptis quartae coniugationis verbis” (Pmai 10,507).

“nam ‘ussi ustum’ et ‘torsi tortum’ vel ‘torsum’ excipiuntur et quae quartae coniugationis in

‘si’ terminant praeteritum perfectum: ‘farcio farsi fartum’, ‘sarcio sarsi sartum’, ‘fulcio fulsi

fultum’, ‘haurio hausi haustum’” (Pmai 10,502).


“sunt alia, quae in compositione mutant coniugationes, ut ‘do das’, ‘reddo reddis’, ‘prodo

prodis’; ‘facio facis’” (Pmai 8,434).

“nec solum ea diversarum coniugationum inveniuntur verba, sed multa praeterea, ut ‘strideo

strides’ et ‘strido stridis’, ‘fulgeo fulges’ et ‘fulgo fulgis’, ‘denseo denses’ et ‘denso densas’,

‘oleo oles’ et ‘olo olis’” (Pmai 9,479).

“‘sero seras seravi’, ‘sero seris sevi’ et ‘serui’. sunt alia, quae, quamvis eandem significationem

servent, diversae tamen sunt coniugationis in usu, ut ‘denso densas’ et ‘denseo denses’;

‘strideo strides’ et ‘strido stridis’; ‘ferveo ferves’ et ‘fervo fervis’; ‘cieo cies, cio cis’; ‘dureo

dures’, unde ‘duresco’, ‘duro duras’” (Pmai 8,443).

“A ‘do’ verbo, quod simplex primae est coniugationis, composita cum praepositione tertiae

sunt et primitivi servant perfectum duplicantia ‘di’” (Pmai 10,516).

“a ‘do’ quoque composita et a monosyllabis praepositionibus tertiae sunt coniugationis, ut

‘addo addis’, ‘reddo reddis’, ‘trado tradis’, ‘prodo prodis’” (Pmai 9,471).

“Inveniuntur tamen quaedam verba, quae ex eadem positione primae personae ad diversas

proficiscuntur coniugationes vel variae causa significationis, ut ‘fundo’, quod ad fusionem

attinet, ‘fundis’, quod ad fundamentum, ‘fundas’” (Pmai 8,443).

190

“Excipiuntur praeterea haec quattuor: ‘sto steti’, ‘do dedi’, ‘iuvo iuvi’, ‘lavo lavi’, quod antiqui

tertiae quoque coniugationis declinatione proferunt, ‘lavo lavis lavit’” (Pmai 9,471).

“‘cubo’ quoque ‘cubui’ facit, a quo composita tam primae quam tertiae coniugationis

inveniuntur, eundem tamen habent perfectum: ‘incubo incubas incubui’ et ‘incumbo’ adiecta m

‘incumbis incubui’” (Pmai 9,469).

“et nunc quidem simplex eorum, id est ‘cubo cubas’, primae est coniugationis, vetustissimi

tamen et hoc et omnia, quae in ‘ui’ faciunt divisas praeteritum perfectum in prima

coniugatione, etiam secundum tertiam solebant declinare” (Pmai 10,507).

“unum excipitur ‘incumbo incumbis’, quod etiam ‘incubo incubas’ secundum primam

coniugationem profertur, quod ‘incubui’ facit praeteritum, et omnia a ‘cubo’ composita, sive

primae sive tertiae sint coniugationis, ut ‘accumbo’ vel ‘accubo accubui’, ‘incumbo’ vel

‘incubo incubui’” (Pmai 10,507).

“‘excelleo excelles’, cuius praeteritum debet ‘excellui’ esse, ut ‘calleo callui’, secundum

proportionem secundae coniugationis. idem tamen Cicero in Verrinis praecellunt protulit

secundum tertiam coniugationem” (Pmai 10,527).

“‘strido’ et ‘strideo’ tam tertiae quam secundae coniugationis invenitur” (Pmai 10,521).

“‘strideo’ quoque ‘stridi’ facit, quod etiam ‘strido stridis’ tertiae coniugationis invenitur, i

autem tam in praesenti quam in praeterito productam habet” (Pmai 9,481).

“haec tamen ipsa et secundum tertiam vetustissimi protulisse inveniuntur coniugationem, ut

Ennius in XI annali: «Tunc clipei resonunt et ferri stridit acumen»” (Pmai 9,473-474).

“a ‘fero’ quoque activo et anomalo ‘vociferor vociferaris’, quod est primae coniugationis

deponens” (Pmai 8,436).

“‘nexo’ quoque ‘nexas’ vel ‘nexis’, ut Probo placet, ‘nexui’. Virgilius tamen in V: «Nexantem

nodis seque in sua membra plicantem», secundum primam protulit coniugationem. Livius vero

in Odissia: «Nexebant multa inter se flexu nodorum / Dubio»” (Pmai 9,469).

“unde manifestum, quod rationabilius hoc secundum primam coniugationem protulit Virgilius.

a ‘necto’ tamen similiter ‘nexui’ protulerunt plerique, quidam tamen etiam ‘nexi’, ‘necto nexi’

dicentes et ‘nexus’, ut ‘flecto flexi’ et ‘flexus’” (Pmai 9,470).

“‘spicio’, ex quo ‘aspicio’ activum et ex eo ‘conspicor conspicaris’ [deponens in quo etiam

coniugatio mutata est ‘conspicor conspicaris’]” (Pmai 8,400).

“nec non ex neutris quaedam in compositione fiunt deponentia: ‘facio’ neutrum, ‘versificor

versificaris’, ‘gratificor gratificaris’ deponentia [...], in quibus etiam coniugatio est mutata,

sicut in ‘amplifico amplificas’, ‘aedifico aedificas’, ‘laetifico laetificas’” (Pmai 8,435).

“In ‘rio’ unum inveni, ‘pario peperi’. vetustissimi tamen et secundum quartam coniugationem

hoc protulisse inveniuntur. Ennius: «Ova parire solet genus pinnis condecoratum». sed

Terentius in Phormione: «Neque parere iam diu haec per aetatem potest»” (Pmai 10,500).

191

“veteres enim et ‘pario’ quarta coniugatione declinabant” (Pmai 8,438).

“‘aperio aperui’ - quod videtur a ‘pario’ compositum, quod vetustissimi non solum secundum

tertiam, sed etiam secundum quartam coniugationem declinabant, unde Ennius: «Ova parire

solet genus pinnis condecoratum»” (Pmai 10,540).

“nam ‘reperio’, ‘comperio’, ‘cooperio’, sicut ‘aperio’, activa sunt; faciunt enim ex se passiva.

et possunt magis a ‘pario’ esse videri composita, quod apud vetustissimos quartae

coniugationis declinationem habebat” (Pmai 8,401).

“in ‘eo’ i antecedente unum invenitur, ‘cieo’. unde Virgilius in I: «Bella cient primaque vetant

consistere terra». idem in VI: «Aere ciere viros Martemque accendere cantu». invenitur tamen

hoc idem etiam in ‘io’ desinens quartae coniugationis” (Pmai 9,476).

“Quartae coniugationis verba omnia activa vel neutralia in ‘io’ desinunt, exceptis ‘eo’ et

‘queo’ et ‘veneo’ et ex eis compositis” (Pmai 10,538).

“Deponentia in ‘rior’ desinentia, ‘orior’ et ‘morior’, tam secundum tertiam quam secundum

quartam coniugationem declinaverunt auctores, ‘orior oreris’ et ‘oriris’, ‘morior moreris’ et

‘moriris’. Lucanus in IIII: «Non gratis moritur, iugulo qui provocat hostem»” (Pmai 10,501).

“In ‘tior’ deponens tam tertiae quam quartae coniugationis unum invenitur, ‘potior’. Virgilius

in III Aeneidos: «Fas omne abrumpit, Polydorum obtruncat et auro / Vi potĭtur». i secundum

tertiam coniugationem corripuit paenultimam. Lucilius vero in V: «Deficit alma Ceres nec

plebes pane potītur» secundum quartam coniugationem producta paenultima protulit” (Pmai

10,502).

“in omnibus vero, quae solent a secunda nasci persona, corruptam invenies regulam

coniugationis, ‘es’ tamen productam, quam a secunda acceperunt persona, servatam ubique:

‘ēs, ēst ēste ēsto ēstote ēssent ēsse’” (Pmai 9,457).

“in omnibus quoque aliis modis servat rationem eiusdem coniugationis, exceptis illis, quae

solent a secunda persona nasci. in his enim servat eiusdem personae concisionem, ut ‘fers fer

ferte ferto fertote ferrem ferre’” (Pmai 9,454).

“et est notandum in hoc verbo, quod pares habent syllabas tres personae, ‘āio ăis ăit’, quod in

alio huius coniugationis verbo non invenis, et quod paenultima primae solius personae

producitur, quae sola i habet loco consonantis” (Pmai 10,542).

“potest tamen ‘ait’ quoque praesens intellegi pro praeterito. sed cum imperativus in i terminans

reperiatur, quartae magis ostenditur esse coniugationis” (Pmai 10,494).

“sed quamvis in ‘io’ desinentia solent minui in secunda persona tam tertiae quam quartae

coniugationis: ‘facio facis’, ‘aperio aperis’, tamen non a secunda, sed a prima faciunt

praeteritum imperfectum, sicut docuimus” (Pmai 9,458).

“in quarta enim coniugatione est quando antiqui transmutantes locum vocalium // pro i et e ‘ei’

diphthongum proferre solebant, quam postea in i longam verterunt, ut ‘polībam’ pro

‘poliebam’, ‘munībam’ pro ‘muniebam’” (Pmai 9,452-453).

192

“‘aio’, cuius declinatio in usu frequenti non est, quartae coniugationis esse ostenditur ab

imperativo in i terminante [...]. Accius in Ione: «quibusnam // Te aibant ortum locis», pro

‘aiebant’, quod in hac coniugatione fieri solet” (Pmai 10,541-542).

“Tertiam quoque illorum imitamur coniugationem, quam per efferunt, ut ,

, , nos ‘ardeo arsi’, ‘laedo laesi’, ‘ludo lusi’, ‘concutio concussi’”

(Pmai 8,446).

“excipiuntur in ‘eo’ desinentia et disyllaba aliarum coniugationum, quae paenultimam supini

corripiunt, ut ‘eo ivi’ vel ‘ii ĭtum’, ‘adeo adivi’ vel ‘adii adĭtum’, ‘praetereo praeterivi’ vel

‘praeterii praeterĭtum’, ‘queo quivi’ vel ‘quii quĭtum’, ‘sino sivi’ vel ‘sii sĭtum’, ‘lino livi’ vel

‘lii’, quod in rarissimo usu est, ‘lĭtum’” (Pmai 10,453).

“‘cieo’ quoque ‘civi’ vel ‘cii cĭtum’ corripit paenultimam, quando vero a ‘cio cis’ quartae

coniugationis est, producit eam” (Pmai 10,543).

“Alia vero omnia supra dictae coniugationis verba secundae personae praesentis abiecta finali

s et addita ‘vi’ faciunt praeteritum perfectum, quod tamen etiam subtracta u consonante et



“Nonius tamen Marcellus de mutatis coniugationibus sic ponit: «‘sapivi’ pro ‘sapui’»” (Pmai

10,499).

“nos quoque videmur hoc sequi in praeterito perfecto et plusquamperfecto // tertiae et quartae

coniugationis, in quibus i ante u consonantem posita producitur eademque subtracta corripitur,

ut ‘cupivi cupii’, ‘cupiveram cupieram’, ‘audivi audii’, ‘audiveram audieram’” (Pmai 1,15-16).

“‘cupio cupīvi’ vel ‘cupii’ et ex eo composita, ‘concupio concupīvi’ vel ‘concupii’.

vetustissimi autem etiam secundum quartam coniugationem solent proferre hoc verbum.

Lucretius: «effringere ut arta / Naturae primus terrarum claustra cupiret»” (Pmai 10,499).

“inveniuntur autem auctores, qui, quomodo in praeterito primae coniugationis in ‘vi’ syllabam

terminante faciunt in secunda tam singulari quam plurali et in tertia plurali in ‘unt’ desinente

persona paenultimae syncopam syllabae, sic etiam in secunda coniugatione, quando

praeteritum in ‘vi’ desinit, ut Virgilius in IIII: «Hyrcanaeque admorunt ubera tigres», pro

‘admoverunt’” (Pmai 9,478).

“ergo si ‘amatus sit’ in subiunctivo praeteriti est temporis, bene etiam in imperativo praeteriti

temporis potest accipi, quippe cum etiam in praesenti tempore imperativi tertia persona similis

est in omni coniugatione tertiae personae subiunctivi, ut ‘amet, doceat, legat’, ‘ametur,

doceatur, legatur’” (Pmai 8,407).

“Calvus ‘conivere’ infinitum secundum tertiam coniugationem correpta paenultima protulit:

«Cum gravis ingenti conivĕre pupula somno»” (Pmai 9,479).


“in tertiae vero et quartae coniugationis verbis multa invenis mutantia a: ‘tango contingo’,

‘frango perfringo’, ‘ago exigo’, ‘iacio iniicio’, ‘facio inficio’, ‘gradior ingredior’, ‘scando

193

conscendo’, ‘fateor confiteor’, ‘paciscor depeciscor’, ‘fatiscor defetiscor’, ‘salio insilio’,

‘patior perpetior’, ‘pario reperio’” (Pmai 8,438).

“inveniuntur pauca in supra dictis coniugationibus mutantia a: ‘damno damnas, condemno

[condemnas]’; ‘arceo arces, coerceo [coerces]’; ‘amico amicas, inimico [inimicas]’; ‘habeo

inhibeo’, ‘sacro consecro’” (Pmai 8,438).

“in Latinis autem dictionibus difficile invenies i longam ante vocalem positam, nisi in genetivis

in ius desinentibus, ut ‘illius’, ‘solius’, ‘ullius’, quae tamen licet et corripere, et in verbo ‘fiam

fias fiat’, quod ipsum quoque contra aliorum eiusdem coniugationis fit regulam verborum”

(Pmai 1,41).

“et hoc solum verbum primae coniugationis a paenultimam in praesenti et in praeterito

imperfecto et futuro et infinito et participio praeteriti corripit: ‘dămus dătis dăris dătur dăbam

dăbo dăre dătus dăturus’ et quae ex hoc solent fieri, ‘dăbamini’” (Pmai 9,471).

“Et in prima quidem coniugatione principium immobile manet in supra dicto tempore exceptis

quattuor verbis: ‘sto steti’, ‘do dedi’, ‘lăvo lāvi’, ‘iŭvo iūvi’. illa enim duplicant consonantem,

haec vocalem in praesenti correptam paenultimam in praeterito perfecto producunt, quod in

nullo alio supra dictae coniugationis accidit verbo” (Pmai 9,460).

“si vero ‘facio’ verbo vel ‘fio’ integris manentibus aliud verbum infinitum ante ea componatur,

non solum significationes et coniugationes integras eis servamus, sed etiam accentus, ut

‘calefácio calefácis calefácit’, ‘tepefácio tepefácis tepefácit’” (Pmai 8,402).

CONIVGO-ARE >> CONIVNGO-ERE > CONIVCTVS-A-VM >> CONIVGATIO-ONIS >>

CONIVCTIO-ONIS >> CONIVNCTIVVS-A-VM >> CONIVNCTIM

A) {Gr. [1. sýndesmos]}.

B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr. 1]: 360-361]); IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v. ).

C.1) {[0.- 0.0: In genere; 0.1: In genere]; [1.- III/1.1: PARTES ORATIONIS (coniunctio); /1.2:

PARTES ORATIONIS (per figuram)]}.

C.2) {[≈ copulatio, conuinctio]; [>< articulus, aduerbium, interiectio, nomen, participium,

praepositio, pronomen, uerbum]}.

D) Lersch ([1838-1841] 1971: 14-16, 22-23, 37-41, 102-103, 139-140, 267-268); Jahn (1847);

Egger (1854: 202-219); Steinthal ([1890-18912] II,1971: 211-212); Job (1893: 135-143);

Lambert (1908: 176-179); Barwick (1922: 30ss., 76sqq., 84sqq., 156, 164, 200); Pagliaro

(1954); Schreiner (1954: 84-86); Charpin (1965); Glück (1967: 133-158, 167-168); Morpurgo-

Tagliabue (1967: 43-58); Michael (1970: 103-106); Van Bennekom (1975); Wouters (1979:

47-70; 2000); Sancho Royo (1984); Gutiérrez ([1987] 1989; 1987; 1988b; 1989b; 1990; 1991);

Baratin (1989: 17-166); Swiggers & Wouters (1997); Lepschy ([1990] 1994: 29, 38, 42-43,

160); Bonnet (1998; 2005d); Colombat (2001: 305); Lenoble et alii (2001: 280); Galán

Sánchez (2005); Luque Moreno (2006: 127-129, 287); Boehm (2007: 110-111); Moure (2007:

83-85); Nicolas (2007: 384-385); Da Silva (2008: 110-121); Barnes (2009); Garcea (2009:

135-138); Luhtala (2009: 110); Grope Ars (2010: 69,n. 13, 75,n.25, 79,n. 32, 93,n. 51, 93,n. 52,

194

183,n. 207, 189,n. 215, 239,n. 298, 269,n. 353; 2103: 18-19; 2013: 18-34); Biville (2011:

190,n. 23); Lallot (2012: 184-186).

E:)

(0.0) In genere:



Romani asciverunt civitati ad confirmandam coniunctionem, nomina illorum suis

praeponebant nominibus et invicem Sabini Romanorum” (Pmai 2,57).

(0.1) In genere:

“deponens vocatur, quasi simplex et absoluta, quod per se ponitur, vel quae deponit alteram

significationem et unam per se tenet, quomodo positivus gradus dicitur, qui absolutus per se

ponitur non egens alterius coniunctione” (Pmai 8,374).

“quaedam neutra, id est quae nec nos in alium extrinsecus nec alium in nos aliquid agere

significant, ut est ‘spiro’, ‘vivo’, ‘ambulo’, ‘pergo’, quae non egent aliqua coniunctione casus,

cum absolutam et plenam per // se prolata sententiam monstrent, quae et proprie neutra

vocantur, sicut supra dictum est” (Pmai 8,377-378).

“et sciendum, quod in activis etiam et passivis verbis multa absolute sine coniunctione casus

alicuius solent proferri, ut si dicam ‘deo volente sanus sum et animo et corpore, nam et sapio

bene et video et audio acute’” (Pmai 8,390).

“sunt vero alia ex supra dicta forma (id est deponentium), quae passivam solam habent

significationem: ‘nascor a te’, ‘orior a te’, ‘patior a te’, ‘mereor a te’, idque ostendit coniunctio

casuum” (Pmai 8,388).

“sic etiam spontĕ sua et ‘manĕ primo’ nomina esse ostenduntur coniunctione aliorum

casualium, ut ‘domi suae’” (Pmai 15,68).

“Absolutum est, quod per se intellegitur et non eget alterius coniunctione nominis, ut ‘deus’,

‘ratio’” (Pmai 2,62).

“Quartus est subiunctivus [quippe iure], qui eget non modo adverbio vel coniunctione, verum

etiam altero verbo, ut perfectum significet sensum, ut Virgilius in bucolico: «Cum faciam

vitulam pro frugibus, ipse venito»” (Pmai 8,424).

“‘exponens doce’ pro ‘expone et doce’, ‘utinam exponens docerem’ pro ‘utinam exponerem et

docerem’, ‘cum exponens doceam’ pro ‘cum exponam et doceam’, ‘exponens docere volo’ pro

‘exponere et docere volo’. ergo eius obtinet vim modi, cuius verbo coniungitur; et in hoc

quoque quantam habeat cum infinito coniunctionem ostenditur” (Pmai 11,554).


“Secundum stoicos vero quinque sunt eius partes: nomen, appellatio, verbum, pronomen sive

articulus, coniunctio” (Pmai 2,54).

195

“Dictionum aliae sunt uniformes, id est indeclinabiles, ut adverbia, coniunctiones,

praepositiones, interiectiones, aliae declinabiles, ut nomina, verba, participia, pronomina”

(Pmai 9,452).

“aliae autem quattuor partes, hoc est praepositio, coniunctio, adverbium, interiectio,

declinatione carentes numeros supra dictos habere non possunt” (Pmai 12,596).

“‘pronomen’ enim dicitur, quod pro nomine ponitur, et ‘adverbium’, quod verbo adiungitur, et

‘praepositio’, quae tam nomini quam verbo praeponitur, et ‘coniunctio’, quae coniungit ea, et

‘interiectio’, quae his interiacet” (Pmai 11,551).

“sed est obiciendum ad hoc, quod cera et stuppa non ex eadem constat materia, ex qua tabulae

et trabes, coniunctiones autem et praepositiones et similia ex eadem sunt materia, ex qua et

nomen et verbum constat, hoc est literis et syllabis et accentibus et intellectu” (Pmai 11,551).

“Coniunctio est pars orationis indeclinabilis, coniunctiva aliarum partium orationis, quibus

consignificat, vim vel ordinationem demonstrans” (Pmai 16,93).



formosus et sapiens’, ‘vel formosus vel sapiens’; ‘et legens et scribens’, ‘vel legens vel

scribens’; ‘et ego et tu’, ‘vel ego vel tu’” (Pmai 2,56).

“Sextusdecimus de coniunctione” (Pmai 1,4).

“nos autem sine coniunctionibus subiunctivis utimur verbis in huiuscemodi sensibus, ut

‘fecissem, si potuissem’ et ‘gaudeat Priamus, si audiat’. Virgilius in XI: «Tu quoque nunc

stares inmanis truncus in armis, / Esset par aetas et idem si robur ab annis», ‘stares’,

” (Pmai 16,100).

“sed hoc interest, quod participium non eget coniunctione, verbum eget, ut ‘bene legens

edisco, bene lego et edisco; sapienter loquens doceo, sapienter loquor et doceo’” (Pmai 15,63).

“verba quoque et participia si sequantur sese, egent coniunctione, ut ‘legit et scribit doctor’,

‘loquens et currens fecit’” (Pmai 11,553).




“participium autem si proferas pro aliquo verbo et adiungas ei verbum, bene sine coniunctione

profers, ut ‘legens disco’ pro ‘lego et disco’ et ‘docente me discis’ pro ‘doceo et discis’” (Pmai

11,553).




196

“obliqui vero casus participiorum ad hoc sunt utiles, quod non solum sine coniunctione

proferuntur cum obliquis casibus nominum, sed etiam ad alias transeunt personas, ut ‘docentis

potior’ et ‘docenti respondeo’ et ‘docentem audio’ et ‘illo docente didici’” (Pmai 11,554-555).

“Nec solum per obliquos casus est utile participium, sed etiam per nominativum. diversa enim

verba absque coniunctione adiungere non potes, ut ‘lego disco’ vel ‘doceo discis’ non est

dicendum, sed ‘lego et disco’ vel ‘doceo et discis’” (Pmai 11,553).

“accidentia autem, quae substantiae iam ante suppositae accidunt, possunt esse diversa in

eadem substantia, ut si dicam ‘Marcus Tullius Cicero’, quia una est substantia, non eget

coniunctionibus, sin autem dicam ‘sapiens et eloquens et felix Cicero’, diversa ostendo

accidentia in una substantia, itaque egent coniunctione” (Pmai 11,554).

“nec mirum, propria, quae insecabilem substantiam demonstrant, ut ‘Socrates’, ‘Scipio’, nec

non appellativa, quae secabilem [id est] generalem vel specialem [quae dividi potest]

substantiam indicant, ut ‘animal’, ‘corpus’, ‘homo’, ‘taurus’, ‘equus’, ‘aurum’, ‘lapis’, non

egere coniunctione: diversae enim // substantiae in uno coniungi non possunt. itaque cum

dicam ‘Publius Cornelius Scipio Africanus’, non egeo coniunctionibus: unam enim his indico

esse omnibus substantiam” (Pmai 11,553-554).

“contra autem nomina diversa, si ad unum referantur, sine coniunctione oportet ea proferre,

nisi si adiectiva geminentur, ut ‘pius Aeneas’, ‘Marcus Tullius Cicero’; si enim dicas ‘pius et

Aeneas’ vel ‘Marcus et Tullius et Cicero’, quasi de alio et alio dicis” (Pmai 11,553).

“similiter ‘homo est animal rationale, mortale, disciplinae capax’, cum unam substantiam

significo quamvis multorum communem, non egeo coniunctionibus, quae diversas solent res

coniungere; diversae enim substantiae in eodem esse non possunt” (Pmai 11,554).

“accidentia vero sive adiectiva si geminabuntur, necesse est interponi coniunctionem, ut

‘bonus et pius et iustus et fortis Aeneas’” (Pmai 11,553).

“Nomina vero componuntur vel cum aliis nominibus, ut ‘omniparens’, ‘paterfamilias’, vel cum

verbis, ut ‘armiger’, ‘lucifer’, vel participiis, ut ‘senatusdecretum’, ‘plebisscitum’, vel

pronominibus, ut ‘huiuscemodi’, ‘illiusmodi’, vel adverbiis, ut ‘satisfactio’, ‘beneficus’,

‘maledicus’, ‘causidicus’, vel praepositionibus, ut ‘impudens’, ‘perfidus’, vel coniunctionibus,

ut ‘uterque’, ‘quisque’, ‘nequis’, ‘siquis’, quae composita esse ostenduntur a femininis in a

desinentibus, ut ‘siqua’, ‘nequa’ quomodo ‘aliqua’” (Pmai 5,179).

“Sed si quem forte tangit, quod in fine sit ‘cum’ praepositio, in compositione autem plus

dicatur valere ea pars, quae in fine sit, sciat, quod coniunctiones et praepositiones et adverbia

vim nominum vel pronominum ante se positorum in compositione non mutant, ut ‘uterque,

quisque, quicumque, qualiscumque, totidem, idem, tantundem’, cuius genetivus solus ex

obliquis in usu invenitur, ‘tantidem’” (Pmai 12,595).

“est igitur, ut mihi videtur, derivatio ab ‘abs: absque’, quomodo ab ‘unde: undique, ubi: ubique,

ita: itaque, uter: // uterque, quis: quisque’, in quibus coniunctionis significatio nulla remanet”

(Pmai 14,52-53).

“interest autem etiam hoc, quod praepositiones componi possunt cum verbis [coniunctio vero

numquam], ut ‘subtraho’, ‘addico’, ‘praepono’, ‘produco’, ‘dehortor’, coniunctio autem, licet

197

sit praepositiva, in compositione tamen non invenitur cum verbis, ut ‘at’, ‘ast’, ‘sed’, et quod

praepositio casualibus separata praeponitur semper, coniunctio vero omnibus potest

dictionibus modo praeposita modo postposita coniungi” (Pmai 2,56).

“Sed hoc interest inter praepositiones et coniunctiones, quod coniunctiones praepositae

numquam componi possunt cum declinabilibus nisi infinitis, ut ‘siqua, // nequa’, praepositiones

vero, quamvis in transitione ponantur personarum separatae, id est per appositionem prolatae,

non coniungunt duas substantias cum uno accidente, quod est proprium coniunctionis, ut ‘ego

et tu facimus’, ‘homo et taurus arant’, vel duo accidentia cum una substantia, ut ‘scribit et legit

homo’ vel ‘iustus et fortis homo’” (Pmai 14,24-25).

“Sed redeamus ad differentiam coniunctionum et praepositionum. coniunctio praeponitur

etiam carentibus casu per appositionem solam, cum contra praepositio per compositionem

dumtaxat potest illis praeponi” (Pmai 14,25).

“nam ‘que’, quando vim et significationem coniunctionis non habet, syllaba est, non pars

orationis, quomodo in ‘ubique, undique, itaque, denique’ et similibus” (Pmai 14,48).

“nihil mirum tamen, coniunctionis similem syllabamque addi, cum apud Graecos quoque in

eundem modum in fine additur nec tamen coniunctio accipitur, ut ” (Pmai

14,25).

“ostendimus tamen in superioribus, quod etiam Graeci soleant addere sine aliqua

coniunctionis significatione, ut , , ” (Pmai 14,53).



(Pmai 14,52).

“nec non etiam coniunctioni invenitur praeposita, sed non servat vim suam, ut ‘absque’, unde,

ut supra memoravimus, additio magis putatur que” (Pmai 14,28).


adoro, abhinc, proinde’; nam in ‘absque’ magis additio est que syllabae, ut diximus, quam

coniunctio” (Pmai 14,31).

“et praepositiones quidem ante casuales tam in compositione quam in appositione ponuntur,

coniunctio vero nisi in appositione praeponi aliis partibus non potest, nec supponi quidem,

excepto ‘que’, ut ‘ubique, plerumque, undique, uterque’, in quo tamen possumus additionem

magis vel derivationem que syllabae, quomodo ce quoque solet fieri, factam accipere, quam

coniunctionem esse, cum nec significationem suam coniunctionis servat nec legem

inclinationis in omnibus: ‘undique, utique’” (Pmai 14,25).

“ubi’, ‘ ’ ‘ ’, ‘ubique’, . in his ergo et similibus ‘que’ si coniunctionem

accipiamus, composita sunt, sin syllabam, derivativa” (Pmai 5,182).

“et existimo, eam esse causam, quod necesse erat vel cum aspiratione proferre nominativum et

‘hi’ dicere, qui pluralis erat alterius pronominis, vel loco aspirationis s praeponere et ‘si’

dicere, quod est coniunctio” (Pmai 13,4).

198

“adiunctivae sunt, quae verbis subiunctivis adiunguntur, ut ‘si, cum, ut, dum, quatenus’,

quando Graecam coniunctionem significat, similiter ‘cum’, quando Graeca

intellegitur, ut ‘si venias, faciam’ et ‘ut prosit tibi, facio’” (Pmai 16,85).

{IN ACCIDENTIBVS ETC.}

“Accidunt igitur coniunctioni figura et species, quam alii potestatem nominant, quae est in

significatione coniunctionum, praeterea ordo” (Pmai 16,93).

“nec praepositio igitur nec coniunctio nec interiectio numerum habent, quippe nec personas

significant” (Pmai 5,173).

“et verbum enim et adverbium et coniunctio a generali verbo et adverbio et coniunctione

cadunt in speciales positiones singularum” (Pmai 5,172).

“‘que’ enim, nisi separata sit, si Graecos sequimur, coniunctio enclitica esse non debet, nisi

illud dicamus, quod ‘que’, quando cum integris componitur dictionibus, quamvis

significationem suam amittat [id est coniunctionis], tamen enclitici vim servat: ‘pleráque’,

‘ubíque’, ‘utráque’, exceptis differentiae causa ‘ítaque’, ‘útique’; in his enim non solum

coniunctio, sed etiam praeposita ei adverbia vim propriae significationis // convertunt

composita” (Pmai 5,181-182).

“Ordo accidere dicitur coniunctionibus, qui communis est paene omnibus dictionibus” (Pmai

16,104).

“similiter igitur coniunctiones pleraeque tam praeponi quam supponi possunt. sunt tamen

quaedam, quae semper praeponuntur, ut ‘at, ast, aut, ac, vel, nec, neque, si, quin, quatenus, sin,

seu, sive, ni’; aliae, quae semper supponuntur, ut ‘que, ne, ve’, quae etiam encliticae sunt,

‘quidem, quoque, autem’” (Pmai 16,104).

“Nulla praepositio habet aspirationem, sicut nec coniunctio, cum in aliis sex partibus orationis

sunt, quae habeant aspirationem, sunt, quae non habeant, ut ‘hara, habeo, habens, hic, huc,

heu’” (Pmai 14,29).


“et sciendum, quod pleraeque coniunctiones, quomodo praepositiones, diversas habent in una

eademque voce significationes, quod in multis iam ostendimus” (Pmai 16,105).

“inveniuntur tamen multae tam ex supra dictis quam ex aliis coniunctionibus diversas

significationes una eademque voce habentes, sicut usibus ostendemus; ut ‘que’ invenitur etiam

completiva, ut Virgilius: // «Alcandrumque Haliumque Noëmonaque Prytanimque»” (Pmai

16,93-94).

“nec mirum in his una voce tam diversas inveniri significationes, cum in multis aliis quoque

dictionibus hoc invenitur, ut ‘circum’ nomen et adverbium, ‘eo’ pronomen et verbum et

adverbium et coniunctio. similiter in aliis plurimis hoc invenis, sicut supra dictum est” (Pmai

11,554).

199

“et certum est, id quoque fieri differentiae causa, ne, si secundum proportionem aliorum

verborum secunda persona s in t convertente tertia proferretur ‘es et’, ut ‘doces docet’,

coniunctio, non verbum esse putaretur” (Pmai 9,457).

“invenitur tamen etiam verbum pro adversativa coniunctione cum adverbio, ut ‘quamvis’ pro

‘quamquam’ et pro ‘etsi’, quomodo et ‘licet’ et ‘licebit’” (Pmai 16,96).

“nec mirum, accentum vel ordinationem differentiam facere praepositionibus et adverbiis,

quamvis easdem habeant syllabas, cum hoc in aliis quoque partibus inveniatur, ut ‘pone’

verbum et adverbium sive praepositio accentu discernitur, similiter ‘verum’ coniunctio et

nomen, ‘sine’ praepositio et verbum, ‘ergo’ causalis et rationalis coniunctio; in multis quoque

aliis hoc invenies” (Pmai 14,47).

“Illud quoque attende, quod, cum a nominibus nomina et verba et adverbia et coniunctiones

soleant per derivationes vel compositiones proficisci, ut ab Aenea ‘Aeneius’, a patre ‘patrisso’,

a claro ‘clare’, a ‘qua’ et ‘re’ ‘quare’, et a verbis similiter nomina et verba et participia et

adverbia, ut a ‘lego, lector, lecturio’ et ‘legens’, a ‘curro, cursim’, ab adverbiis nomina et

adverbia: ‘ultra, ulterior ulterius’, a participiis participia non possunt nasci nec verba, sed vel

nomina, ut ‘indulgens, indulgentia’, vel adverbia, ‘indulgenter’” (Pmai 11,563).

“invenimus enim loco adverbii nomen, ut ‘una, multum, falso, qua’, et pronomen similiter: ‘eo,

illo’, et loco coniunctionis tam nomen quam pronomen: ‘quare, ideo’” (Pmai 11,552).

“non bene tamen stoici praepositionem inter coniunctiones ponebant, praepositivam

coniunctionem eam nominantes, cum coniunctio et nominibus et verbis et omnibus tam

declinabilibus quam indeclinabilibus per appositionem soleat adiungi” (Pmai 14,34).

“praepositionem quoque stoici coniunctioni copulantes praepositivam coniunctionem

vocabant” (Pmai 2,54).

“inveniuntur tamen nomina vel pronomina vel etiam praepositiones vel adverbia, quae loco

causalium accipiuntur coniunctionum: pronomina, ut ‘ideo, eo’” (Pmai 16,95).

“praepositiones quoque tam pro adverbiis quam pro coniunctionibus inveniuntur, ut

ostendimus” (Pmai 14,34).


templum, circa viginti annos’, et numquam praepositiva componitur, postposita tamen invenitur

apud Virgilium post ablativum ‘quo’, loco coniunctionis prolata causalis, ut in I Aeneidos:

«Quocirca capere ante dolis et cingere flamma / Reginam meditor»” (Pmai 14,41).

“‘ex’ vero et pro causali coniunctione potest accipi, ut ‘ex insidiis illius hoc patior’, id est

‘insidiarum illius causa’” (Pmai 14,35).

“similiter ‘ob’ loco causalis poni solet coniunctionis - Virgilius in XI: «Cuius ob auspicium

infaustum moresque sinistros»” (Pmai 14,32).



200




‘quamobrem’ pro ‘quapropter’. Cicero in I invectivarum: «quamobrem, ut saepe iam dixi,

discede»” (Pmai 14,32).

“Loco etiam coniunctionis accipi solet causalis, ut ‘per desidiam malitiae nascuntur’, id est

‘causa desidiae’. similiter ‘propter’” (Pmai 14,28).

“Est quando praepositio loco coniunctionis, ut dictum est, accipitur tam apud Graecos quam

apud nos, ut ‘propter te’, hoc est ‘tui causa’; tunc enim loco causalis coniunctionis accipitur,

quando Graecam significat. Virgilius in IIII Aeneidos: «Te propter Libycae gentes

Nomadumque tyranni // Odere»” (Pmai 14,31).

“Similitudinis, ut ‘ceu, quasi, velut, veluti, sic, sicuti, ut, uti’. haec etiam coniunctionum vim

habent causalium, quando vel significant Graecas coniunctiones. Virgilius in XI:

«capias ut digna Camillae / Praemia»” (Pmai 15,87).

“praeterea ‘quam’, quando est similitudinis vel comparationis sive electionis, adverbium

accipitur - Virgilius in XI: «Quam facile accipiter saxo sacer ales ab alto». Sallustius: «mare

Ponticum dulcius quam cetera» -, quamvis interpretatio eius, id est , apud Graecos

coniunctio sit electiva” (Pmai 15,74).

“et duplicatum pro coniunctione adversativa quoque accipitur, ut Virgilius in V: «Quamquam

o, sed superent quibus hoc, Neptune, dedisti»” (Pmai 16,99).

“invenitur tamen etiam pro ‘aliquando’ et pro causali coniunctione. Virgilius in X: «Aspera

quis natura loci dimittere quando / Suasit equos», ‘quando’ dixit pro ‘aliquando’” (Pmai

15,83).

“‘quando’ autem etiam et pro coniunctione causali invenitur” (Pmai 15,88).

“‘tandem’ quoque non solum pro adverbio temporali, sed etiam pro coniunctione repletiva

invenitur, ut // Cicero in I invectivarum: «quousque tandem abutere, Catilina, patientia

nostra?»” (Pmai 15,88-89).


‘ego’ et ‘quidem’; sed errant, simplex enim est, et hoc maxime ex ipsa quoque constructione

orationis possumus intellegere” (Pmai 16,103).

“hoc quoque non est praetermittendum, quod coniunctiones sibi praepositae inveniuntur, tam

eiusdem potestatis cum sint, quam alterius, ut Cicero in prognosticis: «Ast autem tenui quae

candet lumine Phatne»” (Pmai 16,105).




201

“et nota, ‘aut’ quoque et ‘neu’ hic pro copulativis esse coniunctionibus. invenitur etiam ‘ne’

pro ‘neque’, quae copulativa est coniunctio” (Pmai 16,96).




Audierat», Virgilius in I” (Pmai 16,103).

“similiter ‘nam’ est quando , est quando Graecam coniunctionem completivam vel

affirmativam significat […]. idem in I Aeneidos: «Aeole, namque tibi divum pater atque

hominum rex»; hic causalis est coniunctio” (Pmai 16,104).

“sed et ‘ni’ et ‘ne’, quando pro ‘neque’ accipitur, inter coniunctiones plerique posuerunt

causales, quamvis significatio abnegativa adverbiis ea magis applicat” (Pmai 15,61).

“hic enim ‘ne’ coniunctio nec interrogativa nec dubitativa, sed confirmativa est. Virgilius in X:

«Tantane me tenuit vivendi, nate, voluptas, / Vt pro me hostili paterer succumbere dextra? est

enim pro ‘etiam’” (Pmai 16,102).

“‘ne’ quoque, quando significat, coniunctio est causalis, ut Virgilius in II Aeneidos:

«Ne recipi portis aut duci in moenia possit / Neu populum antiqua sub religione tueri»” (Pmai

16,96).

“est tamen quando per defectionem ‘si’, quomodo etiam ‘ut’, subiunctiva proferuntur et

subaudiuntur supra dictae coniunctiones, ut Iuvenalis in I: «Graeculus esuriens in caelum,

iusseris, ibit» pro ‘si iusseris’” (Pmai 5,183).

“Quaeritur igitur, cur, si ‘mei’ pro et et ‘tui’ pro et accipiantur,

tamen nominativos habeant, ‘sui’, cum pro et accipiatur, non habeat nominativum?

ad quod multa sunt dicenda. primum quod, si loco aspirationis, ut supra diximus, quae est in

principio tertiae personae apud Graecos, id est , s praeponeretur nominativo, esset dubitatio ad

coniunctionem ‘si’” (Pmai 13,16).

“‘ut’ autem et ‘si’ sunt etiam coniunctiones causales” (Pmai 15,86).

“invenitur tamen ‘vel’ coniunctio etiam deminutionem significans, ut Lucanus in VII: «O

felix, si te vel sic tua Roma videret»” (Pmai 16,98).

“‘vel’ etiam coniunctio pro ‘valde’ frequenter invenitur. Cicero pro Murena: «vel maximum

bellum populum Romanum cum rege Antiocho gessisse»” (Pmai 15,74).


“‘ne’ autem coniunctione sequente cum apostropho penitus tollitur, ut ‘viden’, ‘satin’, ‘vin’

pro ‘videsne’, ‘satisne’, ‘visne’” (Pmai ).

“quando autem ordinem mutant, mutant etiam accentum, nisi differentia prohibeat, quod etiam

coniunctiones apud Latinos praepositivae vel communes, si postponantur, facere solent, ut

‘igitur, quoniam, saltem’” (Pmai 14,24).

202

“vel magis quia praepositiones separatae gravantur, ut coniunctae esse ostendantur, acutum in

his assumpserunt accentum, quomodo et coniunctio ‘si’ et ‘ne’ adverbium, cum praeponuntur

‘quando’, ut ‘síquando, néquando’” (Pmai 15,67).



A) {Gr. [1. synaptikós; 2. hypozeuktikós]}.

B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.vv. [Gr. 1-2]: 361, 393); IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v.).

C.1) {[0.- 0.1: In genere]}.

C.2) {[≈ ]}.

D) Jeep (1893: 217,n. 5); Job (1893: 140, 160); Luscher (1912: 97); Collart (1978: 202);

Pugliarello (1991).

E:)

(0.1) In genere:





A) {Gr. [<s.c.>]}.


C.1) {[0.- 0.1: In genere]}.

C.2) {[<s.c.>]}.


E:)

(0.1) In genere:





203

CONNVMERO-ARE >> CONNVMERATIO-ONIS

A) {Gr. [<s.c.>]}.

B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr.] ---]); IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v. ---).


C.2) {[<s.c.>]}.

D)

E:)

(0.1) In genere:

“Secundum stoicos vero quinque sunt eius partes: nomen, appellatio, verbum, pronomen sive

articulus, coniunctio. nam participium connumerantes verbis participiale verbum vocabant vel

casuale, nec non etiam adverbia nominibus vel verbis connumerabant et quasi adiectiva

verborum ea nominabant, articulis autem pronomina connumerantes finitos ea articulos

appellabant, ipsos autem articulos, quibus nos caremus, infinitos articulos dicebant vel, ut alii

dicunt, articulos connumerabant pronominibus et articularia eos pronomina vocabant, in quo

illos adhuc sequimur Latini, quamvis integros in nostra non invenimus articulos lingua” (Pmai

2,54).

“alia vero omnia masculina sunt, ut ‘hic orator’, ‘cursor’, ‘furor’, ‘doctor’ ‘horror’, ‘labor’,

exceptis femininis quidem tribus, quorum duo ipsa natura alterius esse generis prohibet, ‘uxor’

et ‘soror’. ‘arbor’ etiam, quod iure inter feminina connumeratur, quod ‘mater’ quoque dicitur

proprii fetus unaquaeque arbor auctore Virgilio, qui in II georgicon hoc ostendit dicens: «Parva

sub ingenti matris se subicit umbra»” (Pmai 5,154).


“‘di, dis, re, se, am, con’. haec enim sex semper in compositione inveniuntur, quas, quamvis,

cum per se poni non possunt, separatae in contextu orationis ideoque partes orationis dici vera

ratione non possunt, tamen, quia vim et significantiam habent praepositionum et in ipsa

compositione semper praepositivae sunt, ideo praepositionibus connumeraverunt” (Pmai

14,56).




existimaverunt, hoc quoque inter praepositiones connumerant, quod non solum ablativo, sed

etiam genetivo casui Virgilius more Graeco adiungit, ut in III georgicon: «Et crurum tenus a

mento palearia pendent»” (Pmai 14,53).

“In ‘hoe, au, heu, ei, oh, ah’ terminantia interiectiones sunt, quas Graeci adverbiis

connumerant” (Pmai 15,73).

204

CONNVMERO-ARE >> CONNVMERATIO-ONIS

A) {Gr. [<s.c.>]}.


C.1) {[1.- VII/1.1: PER FIGVRAM (per adiectionem)]}.

C.2) {[≈ ]}.

D)

E:)

(0) In genere:

(1.1) PER FIGVRAM (per adiectionem):

“pluralis vero numerus apud nos habet omnes personas. potest enim per connumerationem

aliquis sese illis, quibus imperat, adiungere, ut dux suos milites iubens committere proelium

aptissime dicit ‘pugnemus, confligamus’” (Pmai 14,56).

CONOR-ARI

A) {Gr. [<s.c.>]}.



C.2) {[<s.c.>]}.

D)

E:)

(0.0) In genere:

“sed non impudenter, ut puto, conatus sum pro viribus rem arduam quidem, sed officio

professionis non indebitam, supra nominatorum praecepta virorum, quae congrua sunt visa, in

Latinum transferre sermonem” (Pmai 1,2).

“namque festinantius quam volui hos edere me libros compulerunt, qui alienis laboribus

insidiantes furtimque et quasi per latrocinia scripta aliis subripientes unius nominis ad titulum

pertinentis infanda mutatione totius operis in se gloriam transferre conantur” (Pmai 1,2).

“et activa quidem plerumque accusativum sequuntur, passiva vero ablativum vel dativum

figurate, genetivum vero admodum pauca. sed de his, si deus annuerit, cum de dispositione vel

205

constructione partium orationis scripserimus, id est , exponere latius

conabimur” (Pmai 11,550).

“in consonantes vero, si sequens syllaba a vocali incipiat, non possunt desinere, nisi, sicut

supra dictum est, in dictionibus, quae ex praepositionibus in consonantes desinentibus // vel

aliis partibus orationis sint compositae, ut ‘abutor’, ‘oboedio’, ‘subeo’, ‘aduro’, ‘ineo’,

‘exacuo’, ‘intereo’, ‘perago’, ‘transeo’, ‘praetereo’, ‘alterutrum’. nec tamen, si sequens a

consonante incipit, licet antecedenti in quamcumque consonantem desinere; ergo per singulas

consonantes, ut potero, id tractare conabor” (Pmai 2,45-46).


“aliam quoque quidam rationem de hoc conati sunt reddere, // quod imperativus modus

necessitatem significat, voluntas autem libera debet esse: itaque hoc verbum, quod carere debet

necessitate, caret imperativo” (Pmai 9,455-456).

“in hoc autem modo dumtaxat et infinito tempora coniuncta habent Latini praesens cum

praeterito imperfecto et praeteritum perfectum cum plusquamperfecto ad imitationem //

Graecorum, quamvis haec quoque conati sunt quidam disiungere” (Pmai 8,407-408).

CONSENTIO-IRE

A) {Gr. [<s.c.>]}.


C.1) {[0.- 0.0: In genere]}.

C.2) {[<s.c.>]}.

D)

E:)

(0.0) In genere:


5,190).

CONSEQVOR-I >> CONSEQVENTIA-AE

A) {Gr. [1. akolouthéô; 2. parakolouthéô]}.

B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.vv. [Gr. 1-2]: 11, 291]); IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.vv.:

consequens, consequor).


206

C.2) {[≈ consequor, postpono, subeo, subicio, superpono]; [≠ antecedo, antepono,

inconsequens, praepono]}.

D) Job (1893: 94,n. 6, 155, 162); Schironi (2007: 329,n. 26).

E:)

(0.0) In genere:

“Cum omnis eloquentiae doctrinam et omne studiorum genus sapientiae luce praefulgens a

Graecorum fontibus derivatum Latinos proprio sermone invenio celebrasse et in omnibus

illorum vestigia liberalibus consecutos artibus video” (Pmai 1,1).

“nec vituperandum me esse credo, si eos imitor, qui principatum inter scriptores Graios artis



“‘quia sol super terram est, dies est’: utrumque enim significat fieri ordine consequenti” (Pmai

16,94).



(0.1) In genere:

“quis enim dicit ‘aror’, ‘inseror’, ‘curror’, nisi poetica conformatio, id est ,

inducatur? ergo proprie illa possunt habere primam et secundam passivorum personam, in

quibus et fateri possunt eaedem personae quod in se fit, ut est ‘amo te’, consequitur, ut ille, ad

quem dixi, confitendo id, quod a me audivit, dicat ‘amor a te’” (Pmai 8,376).

“est autem masculinum unum a Graecis sumptum , ‘hic mus muris’, quod per obliquos

casus producit u, ‘mūris mūri’, ideoque assumpsit r, quia non poterat u vocalis paenultima

produci vocali altera consequente” (Pmai 6,265).



“‘meus, tuus, suus, noster, vester, nostras, vestras’, alterius sunt intrinsecus generis, hoc est

communis trium generum, in quo possessor ostenditur, et alterius extrinsecus, hoc est mobilis,

in quo possessio denuntiatur, quod terminatione consequenti discernitur, quomodo et numerus,

sicut supra docuimus, quamvis qualitatem ipsius possessionis non declarant, nisi adiungas

nomen” (Pmai 12,588).



“Breviter igitur de omnibus modis repetamus. modi sunt, ut praedictum est, diversae

inclinationes animi, quas varia consequitur declinatio verbi” (Pmai 8,423).

207

“Syllaba est comprehensio literarum consequens sub uno accentu et uno spiritu prolata” (Pmai

2,44).

“ergo nulla, nisi praepositio cogat, antecedens syllaba in b potest desinere, nisi consequens

quoque a b incipiat, ut in supra dictis nominibus ostendimus” (Pmai 2,47).

“in compositione autem nec aliter possunt proferri, cum consequens consonans cogit i secum

loco vocalis proferri” (Pmai 7,304).

“sed tamen hoc // notandum est, quod, si antecedant tres consonantes, non possunt nisi duae

consequi vocalem, ut ‘monstrans’, nec iterum, si consequantur tres, possunt antecedere nisi

duae, ut ‘stirps’” (Pmai 2,44-45).

“non plus tamen quam tres consonantes antecedere nec rursus consequi nisi tres possunt”

(Pmai 2,44).




2,51).


“sic etiam longae vocales solent corripi, ut ‘dehisco’. Virgilius in V: «Infindunt pariter sulcos

totumque dehiscit / Convulsum remis rostrisque † stridentibus aequor». Oe quoque idem

patitur apud Graecos. Aeschylus: « ». unde quidam

non sine ratione unum semis singulas eas habere tempus dicunt, ideoque, si consequatur

consonans, quae dimidium tempus habet, omni modo producuntur” (Pmai 1,38).

“geminari autem videtur post consonantem, si x antecedente, quae loco cs fungitur, ipsa

consequatur, ut ‘exsequiae’ ‘exsequor’” (Pmai 1,34).

CONSEQVOR-I >> CONSEQVENTIA-AE

A) {Gr. [1. akolouthía; 2. katallêlótês]}.

B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.vv. [Gr. 1-2]: 11, 221]); IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v.).


C.2) {[≈ analogia, congruitas]; [≠ inconsequentia]}.

D) Baratin (1989: 52, 436-437, 442, 447; 2010: 62-63); Colombat (2001: 305, 308); Schironi

(2007: 329,n. 26); Groupe Ars (2010: 93,n. 51, 149,n. 139, 239,n. 298; 2013: 227-229,n. 10).

E:)

(0.1) In genere:

208

“non enim converso ordine in his consequentiam sententiae servat oratio: non enim qui dormit

omnimodo stertit, quomodo qui stertit omnimodo dormit, nec qui pallet omnimodo aegrotat,

quomodo qui aegrotat omnimodo pallet, nec qui calet omnimodo et febri vexatur” (Pmai

16,94).

“‘Traiano bellante victi sunt Parthi’. hac autem utimur constructione, quando consequentiam

aliquam rerum, quae verbo demonstrantur, ad eas res, quae participio significantur, ostendere

volumus. quid est enim ‘Traiano bellante victi sunt Parthi’ nisi quod secuta est victoria

Traianum bellantem?” (Pmai 5,190).

“igitur nomini quidem et per appositionem et per compositionem, pronomini vero per


esse videantur, participio per derivationem vel consequentiam compositorum verborum vel

per appositionem, ceteris autem partibus per solam compositionem praepositio iungitur” (Pmai

14,28).


Graecum significat; quando enim , causalis est” (Pmai 16,94).

“ordinem, quando consequentiam aliquarum demonstrat rerum, ut ‘si ambulat, movetur’.

sequitur enim ambulationem motus, non tamen etiam motum omnimodo sequitur ambulatio.

potest enim aliquis et sedens et accumbens moveri, ambulare autem sine motu non potest”

(Pmai 16,93).

“extrinsecus vero terminatio distinguit numerum, quomodo et genera et casus possessionum; in

quibus regula eorum consequentiam servat mobilium nominum” (Pmai 12,581).


“Ergo si verborum servaverint consequentiam, participia sunt, sin amissis temporibus casus

quoque, quos nomina solent verbalia sequi, attrahant, transeunt in ea, ut ‘amans illum’

participium est, ‘amo’ enim ‘illum’ dicimus, ‘amans’ autem ‘illius’ nomen, ut ‘amator illius’”

(Pmai 11,550).

CONSIDERO-ARE

A) {Gr. [<s.c.>]}.



C.2) {[<s.c.>]}.

D)

E:)


209

“haec enim contrarias vocibus videntur habere significationes, quamvis etiam ad sensus

pertinentia verba, si quis altius consideret, in activis vocibus passionem et in passivis actionem

fieri inveniat, ut ‘audio te’, ‘video te’, ‘tango te’” (Pmai 8,373).

“melius tamen Romani considerata futuri natura, quae omnino incerta est, simplici in eo voce

utuntur nec finiunt spatium futuri” (Pmai 8,405).

“unde hac considerata ratione Graecorum doctissimi singulas fecerunt eas quoque literas,

quippe pro , pro , pro scribentes” (Pmai 1,19).

CONSIGNIFICO-ARE

A) {Gr. [1. syssêmaínô; 2. prossêmaínein]}.


C.1) {[0.- 0.1: In genere]}.

C.2) {[<s.c.>]}.

D) Job (1893: 123,n. 1, 160); Rosén (1989); Lepschy ([1990] 1994: II,283, 302); Garcea &

Lomanto (2003); Rosier-Catach (2003a); Marguin-Hamon (2009: 573); Groupe Ars (2010:

69,n. 32, 115,n. 85).

E:)

(0.1) In genere:

“Partes igitur orationis sunt secundum dialecticos duae, nomen et verbum, quia hae solae etiam

per se coniunctae plenam faciunt orationem, alias autem partes ‘syncategoremata’, hoc est

consignificantia, appellabant” (Pmai 2,54).



CONSIMILIS-E

A) {Gr. [<s.c.>]}.



C.2) {[≈ similis, uniuocus]; [≠ dissimilis]}.

D)

210

E:)

(0.0) In genere:

“vocalibus quoque sequentibus tam in appositione quam in compositione ‘ex’, ut praediximus,

praeponitur, ut ‘exaro, exegi, exigo, exoletus, exulcero, exaequatus, exaudio’. et omnia quidem

supra dicta consimilem, ut dictum est, vim habent. frequentius autem ‘a’ et ‘ab’ et ‘abs’ verbis

passivis vel ablativo iunguntur, ut ‘amor a viro’ vel ‘ab illo’, ‘accipio ab illo’ vel ‘abs quolibet’

vel ‘aufero’” (Pmai 1114,48).

“sunt igitur hae tres, hoc est b g d, mediae, quae nec penitus carent aspiratione nec eam plenam

possident. hoc autem ostendit etiam ipsius palati pulsus et linguae vel labrorum consimilis

quidem in ternis, in p et ph vel f et b et rursus in c et ch et g, similiter in t et th et d” (Pmai

1,20).


“‘Sine’ etiam et ‘absque’ apud Graecos adverbia, ut supra dictum est, sunt, quae praedicta ratio

fecit apud Latinos praepositiones putari. habent autem consimilem significationem, quae est

negativa, nec in compositione inveniuntur” (Pmai 14,52).

“‘linquo’ quoque, quod consimilem videtur habere terminationem, ‘liqui’ facit praeteritum

abiecta n, sicut supra quoque docuimus” (Pmai 10,508).

“magis placuit per apocopam proferri differentiae causa, ne, si ‘face’, ‘dice’, ‘duce’, ‘fere’

diceremus, aliud significare putaremur, quamvis hoc non in omnibus consimilibus vel univocis

soleat fieri” (Pmai 8,373).





“nam ‘alíquando’ differentiae causa ab ‘aliquánto’, quod consimilem sonum habere videntur,

CONSONANS-NTIS > CONSONANTIA-AE

A) {Gr. [1. sýnphônos]}.

B) ThLL (s.vv.: consonantia, consono); DicTGG (s.v. [Gr. 1]: 355-356]); IndG (s.vv. [etc.]);

LexLGT (s.vv.: consonans, consono).

C.1) {[0.- 0.1: In genere]; [1.- V/1.1: ELEMENTA (littera); /1.2: ELEMENTA (per

figuram)]}.

C.2) {[≈ ]; [≠ uocalis]; [>< mutus, liquidus, semisonans, semiuocalis]}.

D) Job (1893: 49-55, 159, 163); Lambert (1908: 20-23); Schreiner (1954: 19-24); Hernández

Miguel (1981); Lepschy ([1990] 1994: II,11, 187); Colombat (2001: 305); Biville (2007; 2009;

211

2011: 189,n. 11, 195, n. 43, 198,n. 62); Conduché (2009); Crisante (2009: 230-234); Ebbesen

(2009: 104); Lomanto (2009: 185-187, 190-193).

E:)

(0.1) In genere:

“Ergo naturae necessitas bipertita est in significatione et in commoditate, id est in consonantia

elementorum” (Pmai 8,370).

(1.1) ELEMENTA (littera):

“‘suspicor’ quoque et ‘suspicio’ a ‘susum’ vel ‘sursum’ componuntur, sed abiciunt unam s,

quia non potest duplicari consonans alia subsequente consonante, quomodo nec antecedente,

nisi sit muta ante liquidam, ut ‘supplex’, ‘suffragor’, ‘sufflo’, ‘effluo’, ‘effringo’” (Pmai 1,34).

“In duas consonantes inveniuntur participialia: ‘sapiens’, ‘amans’, cum sint sine tempore;

inveniuntur et denominativa: ‘principium princeps’, ‘municipium municeps’” (Pmai 4,140).

“De diversis quoque consonantibus, quae ante ‘us’ in praeteriti temporis participiis

inveniuntur, quamvis per singulas verbi terminationes, cum de supinis tractabamus, docuimus,

tamen hic etiam generaliter comprehendere non incongruum videtur esse” (Pmai 11,569).

“Deponentia in ‘tor’ desinentia nulla antecedente consonante ‘tor’ in ‘sum’ convertunt: ‘utor

usum’, ‘nitor nisum’; invenitur tamen etiam ‘nixum’” (Pmai 10,537).

“pauca autem ‘ui’ in ‘tum’ vertunt, nisi consonantium natura prohibeat, ut ‘tenuo tenui

tentum’, ‘doceo docui doctum’. ‘censui’ vero ‘censum’, quia in simplici dictione n antecedente

s et t sine r sequi non possunt” (Pmai 9,492).

“Terminales sunt nominum literae apud Latinos, ut supra quoque docuimus, quattuordecim:

vocales quidem quinque a e i o u, consonantes vero novem, semivocales sex l m n r s x, mutae

tres c d t” (Pmai 7,283).

“inveniuntur tamen pauca verbalia, ut supra dictum est, masculina sive communia consonantes

verborum servantia, ut ‘scribo, hic scriba’, ‘lego, hic collega’, ‘fugio, hic’ et ‘haec perfuga’,

‘assequor assecula’, ‘advenio advena’, ‘convenio convena’, ‘vivo conviva’” (Pmai 4,121).

“inveniuntur tamen in verbalibus etiam alias consonantes ante a habentia, sed quas a verbis

accipiunt, ut ‘scribo scriba’, ‘convivo conviva’, ‘colligo collega’” (Pmai 4,119).

“Secundae igitur declinationis nomina in ‘us’ desinentia c antecedente quotcumque sint

syllabarum - nisi sint regionum nomina, quae derivantur ex his -, alia vero quacumque

consonante ante ‘us’ posita tantum disyllaba et quae in ‘is’ desinentia tertiae declinationis

similem habent nominativo genetivum: quae secundae quidem sunt, genetivo, quae vero

tertiae, dativo assumunt ‘tia’, ut ‘amicus amici amicitia’, ‘inimicus inimici inimicitia’, ‘pudicus

pudici pudicitia’, ‘laetus laeti laetitia’, ‘durus duri duritia’, ‘maestus maesti maestitia’, ‘stultus

stulti stultitia’, ‘segnis segni segnitia’, ‘tristis tristi tristitia’” (Pmai 4,119).

212

“Consonante vero antecedente in a desinentia denominativa seu verbalia formas habent tres:

‘la’, ‘na’, ‘ra’. ‘La’ e longa antecedente: ‘cautus cauti cautēla’, ‘tutus tuti tutēla’, ‘acutus acuti

acutēla’, ‘custos custodi custodēla’, ‘mandatum mandati mandatēla’, ‘cliens clienti clientēla’”

(Pmai 4,120).

“Sunt igitur formales denominativorum terminationes sive verbalium hae: // ‘ia’, ut ‘durus

duritia’, ‘prudens prudentia’, ‘sapiens sapientia’; a consonante antecedente: ‘cantus cantilena’”

(Pmai 4,117-118).

“In ‘ar’ desinentia derivativa si consonantem habeant ante ‘ar’, paenultima syllaba producitur,

sin vocalem, corripitur, ut ‘caesus Caēsar’, ‘lacus lacūnar’, ‘lupa lupānar’, ‘laqueus’ autem

‘laquĕar’” (Pmai 4,127).

“et haec quidem denominativa sunt. sunt autem verbalia, quae verborum consonantem servant

ante ‘er’: ‘rubeo ruber’ - Horatius in I sermonum: «Obscenoque ruber porrectus ab inguine

palus» -,‘piget piger’, ‘macero macer’” (Pmai 4,127).

“In ‘er’ derivativa a nominibus pleraque s et t habent ante ‘er’: ‘eques equester’, ‘pedes

pedester’, ‘silva silvester’, ‘campus campester’, ‘apium apiaster’, ‘olea oleaster’. et sciendum,

quod a habent ante ‘ster’, cum in nomine primae positionis nulla sit consonans inter vocales

paenultimae et ultimae syllabae, ut ‘apium apiaster’, ‘olea oleaster’” (Pmai 4,127).

“Graeca, quae apud Graecos in desinentia mutant o in u, secundae sunt declinationis, ut

‘ Cyrus Cyri’, ‘ Pylus Pyli’, ‘ pelagus pelagi’ […] // [...], absque illis,

quae in desinentia antecedente alia sub eadem syllaba consonante in ‘er’ vertunt

plerumque, ut ‘ ager’, ‘ Menander’, de quibus supra docuimus” (Pmai

6,271-272).

“In ‘is’ denominativa sive verbalia multas et diversas habent formas. alia enim in ‘alis’, alia in

‘elis’, alia in ‘ilis’, alia in ‘ulis’ finiuntur, ut ‘curialis’, ‘fidelis’, ‘docilis’, ‘virilis’, ‘curulis’, alia

vero in ‘ris’ a longa antecedente: ‘Apollināris’, ‘scholāris’, alia in ‘ensis’: ‘Atheniensis’,

‘Catinensis’; alia duas consonantes habent ante ‘is’: ‘agrestis’, ‘caelestis’, ‘salubris’,

‘muliebris’, ‘Samnis’, ‘insignis’” (Pmai 4,130).

“alia vero in ‘is’ desinentia, n vel duas consonantes in eadem syllaba vel duplicem

consonantem ante ‘is’ habentia et quae paenultimam syllabam // una ex liquidis terminant,

masculina sunt, ut ‘panis’, ‘funis’, ‘amnis’, ‘ignis’, ‘piscis’, ‘fascis’, ‘fustis’, ‘postis’, ‘vectis’,

‘axis’, ‘ensis’, ‘anguis’, ‘unguis’, ‘collis’, ‘follis’, ‘mensis’, ‘corbis’, ‘orbis’, ‘torquis’” (Pmai

5,159-160).

“In ‘aris’ desinentia derivantur a nominibus sive verbis, quorum extrema syllaba incipit ab l vel

alia consonante vel a vocali aliqua pura” (Pmai 4,132).

“fiunt autem a genetivo nominum sive a positione verborum sic: quaecumque litera sive literae

sequantur l vel aliam consonantem, ex qua postrema // incipiat syllaba genetivi, transeunt in a

longam et assumunt ‘ris’ vel, si a vocali incipiat, ipsa extrema mutatur in a longam, et

assumunt ‘ris’: ‘populus populi populāris’, ‘singulus singuli singulāris’, ‘Apollo Apollinis

Apollināris’, ‘consul consulis consulāris’, ‘miles militis militāris’, ‘schola scholae scholāris’,

‘Latium Latii Latiāris’, ‘familia familiae familiāris’, ‘peculium peculii peculiāris’, ‘molo

molis’ vel ‘mola molae molāris’” (Pmai 4,132-133).

213

“quae vero duas consonantes habent ante ‘is’, vel a nominativo fiunt primitivorum vel a

genetivo. et a nominativo quidem derivata abiciunt extremam literam et assumunt ‘bris’: ‘salus

salubris’, ‘mulier muliebris’; a genetivo vero, mutata extrema eius parte in e et assumpta ‘stis’

vel ‘stris’: ‘ager agri agrestis’, ‘caelum caeli caelestis’, ‘terra terrae terrestris’” (Pmai 4,133).

“in duas consonantes, ut ‘Picenum Picens’, ‘Tiburtum Tiburs’” (Pmai 4,118).

“Consonantes quoque ante ‘um’ habentia [derivativa] diversas habent formas” (Pmai 4,124).

“in ‘um’ quoque neutra consonante antecedente in derivativis a habent ante ‘nus’: ‘oppidum

oppidanus’, ‘Paestum Paestanus’, ‘Spoletum Spoletanus’, ‘Toletum Toletanus’, ‘castellum

castellanus’, ‘Beneventum Beneventanus’” (Pmai 2,78).

“Vna quae servat consonantem, ex qua ultima vel paenultima primitivi incipit syllaba - sed

tunc paenultima, si non intercedat consonans inter ultimae et paenultimae syllabae vocales -, et

reliquam eiusdem syllabae vel syllabarum partem mutat in i correptam et assumit ‘dus’, ut

‘herba herbĭdus’, ‘turba turbĭdus’, ‘uva uvĭdus’, ‘vivo vivĭdus’, ‘rabies rabĭdus’, ‘tumeo

tumĭdus’, ‘timeo timĭdus’, ‘areo arĭdus’, ‘squaleo squalĭdus’, ‘ferveo fervĭdus’, ‘invideo

invĭdus’, ‘frigeo frigĭdus’, ‘valeo valĭdus’” (Pmai 4,136).

“In ‘ius’ desinentia, sive a nominibus sive a verbis derivata, servant ante ‘ius’ primitivorum

suorum consonantes, ex quibus incipiunt ultimae vel paenultimae syllabae, sed tum

paenultimae, cum et ipsa paenultima in vocalem desinit et ultima a vocali incipit, ut ‘servus

servi Servius’, ‘servilis Servilius’, ‘agellus agelli Agellius’, ‘silva Silvius’, ‘virgula Virgilius’,

‘Mars Martis Martius’, ‘nuntio nuntius’, ‘saucio saucius’, ‘scio scius’” (Pmai 4,135).

“In a desinentia antecedente aliqua consonante seu vocali producta eadem a et accepta ‘nus’

faciunt derivativum supra dictae formae, nisi sint mutorum animalium, ut ‘Sulla Sullānus’,

‘Perpenna Perpennānus’, ‘Roma Romānus’, ‘silva Silvānus’, ‘Nola Nolānus’, ‘Suessula

Suessulānus’, ‘Adria Adriānus’, ‘Compsa Compsānus’” (Pmai 2,77).

“‘er’ quoque desinentia, si sint secundae declinationis, et ‘us’ consonante antecedente //

eiusdem declinationis exceptis in ‘cus’ supra duas syllabas vel in ‘culus’, de quibus paulo ante

docuimus, et in ‘ium’ propria, si faciant derivativa in ‘nus’ terminantia, i longam habebunt

paenultimam, ut ‘auster austrīnus’, ‘adulter adulterīnus’, ‘macer Macrīnus’, ‘libertus

libertīnus’, ‘divus divīnus’, ‘probus Probīnus’, ‘rufus Rufīnus’” (Pmai 2,78-79).

“si vero ante ‘ia’ aliam habuerint consonantem, i longam habent ab eis derivata ante ‘nus’:

‘Luceria Lucerīnus’, ‘Nuceria Nucerīnus’, ‘Placentia Placentīnus’” (Pmai 2,81).

“Sunt igitur formales denominativorum terminationes sive verbalium hae: // […] ‘us’ diversis

consonantibus antepositis: ‘saxum saxosus’” (Pmai 4,117-118).

“quod in Latinis quoque derivationibus invenitur [id est i paenultima longa ante u

consonantem], ut ‘nominativus’, ‘genetivus’, ‘dativus’, ‘accusativus’, ‘indicativus’,

‘imperativus’, ‘optativus’, quorum alia a nominibus, alia a verbis derivantur” (Pmai 2,74).

“similiter feminina ‘ella’ vel ‘illa’ terminantia: ‘capra capella’, ‘libra libella’, ‘umbra umbella’,

‘paula pauxilla’. sic etiam neutra ‘ellum’ vel ‘illum’ exeuntia: ‘tignum tigillum’, ‘signum

214

sigillum’, ‘lucrum lucellum’. excipiuntur a desinentibus in ‘nus’ vel ‘na’ vel ‘num’, quae

nullam habent consonantem antecedentem in eadem syllaba ante n, venientia, ut a bono, uno,

vino derivata” (Pmai 3,111).

“feminina quoque in a desinentia consonante anteposita et in ‘um’ neutra in ‘ula’ et in ‘ulum’

faciunt diminutiva, ut ‘silva silvula’, ‘luna lunula’” (Pmai 3,113).

“‘A’ et ‘ab’ et ‘abs’ et ‘e’ et ‘ex’ eandem fere significationis vim habent; nam et locales et

temporales et ordinales similiter inveniuntur. sed quando consonans sequitur, ‘a’ et ‘e’ magis

praeponuntur in appositione, ut ‘a domo’, ‘e iure’, ‘ab’ vero et ‘ex’ saepissime in compositione

non solum vocalibus, sed etiam consonantibus, ut ‘abigo, abduco, exoro, excurro’, in

appositione vero vocali quidem sequente semper, ut ‘ab illo, ex illo’, consonante raro; nam ‘a’

quidem et ‘e’ vocali sequente non praeponuntur; ‘ab’ autem et ‘ex’ consonantibus sequentibus

solent, ut dixi, praeponi, si nulla asperitas vocis prohibeat” (Pmai 14,47).

“praeterea ‘circumeo’ et ‘circumago’ et similia non paterentur elisionem m in pronuntiatione,

si transiret in sequentem syllabam m, nec in ‘perhibeo’, ‘exhibeo’, ‘inhumatus’, ‘anhelo’,

‘inhibeo’ ‘adhuc’, ‘abhinc’ et similibus secundae syllabae principalis aspiraretur vocalis, si

terminalis consonans praepositionis in eam transiret, quomodo in ‘istic’, ‘istaec’, ‘istuc’”

(Pmai 2,45).




in quo videmur contra Graecorum facere consuetudinem” (Pmai 1,33).

{IN ACCIDENTIBVS}

“Sextus de nominativo casu per singulas extremitates omnium nominum, tam in vocales quam

in consonantes desinentium, per ordinem; de genetivorum tam ultimis quam paenultimis

syllabis” (Pmai 1,3).

“Casus quoque participia sex habent, quomodo nomina, nec sunt in ipsis deficientia aliquo

casu. nec mirum, nam in eo quoque imitantur adiectiva, quae nullo deficiunt casu, sive sint

mobilia sive in duas consonantes // desinentia” (Pmai 11,563-564).




“quando autem producitur vel quando corripitur, cum de nominativo et genetivo exposuimus

dictum est. praeterea corripiunt praedictam paenultimam in ‘ms’ vel ‘bs’ vel ‘ps’ vel ‘x’

desinentia, si vocalem brevem ante eas consonantes habuerint, velut ‘hiĕms huius hiĕmis’,

‘caelĕbs caelĭbis’, ‘mancĕps mancĭpis’, ‘făx făcis’, ‘artifĕx artifĭcis’” (Pmai 7,326).

“‘postis’ etiam ‘a poste’ vel ‘posti’ invenio, quia, ut supra diximus, a duabus consonantibus

incipiens finalis syllaba in ‘is’ desinit. Lucanus in V: «tum poste recluso / Dux ait»” (Pmai

7,348).

215

“In ‘is’ desinentia Graeca, si in genetivo Graeco consonantem habuerint ante , o in i mutant

et faciunt genetivum Latinum: ‘ , Simois Simoentis’; ‘

, hic Adonis huius Adonidis’; ‘ , Eupolis Eupolidis’; ‘

, Doris Doridis’; ‘ , Thetis Thetidis’” (Pmai 6,252).

“Graeca enim eiusdem terminationis illam servant in genetivo ante ‘is’ consonantem, quam in

Graeca declinatione ante habuerunt, ut ‘ Phaeax Phaeacis’, ‘

Sphinx Sphingis’, ‘ onyx onychis’ [genus est lapidis]” (Pmai 6,280).

“et si ante ‘tus’ alia sit sub eadem syllaba consonans, etiam corporalia quartae sunt

declinationis, nisi sint propria vel mobilia, ut ‘hic fluctŭs huius fluctus’, ‘hic caestŭs huius

caestus’, ‘hic rictŭs huius rictus’, ‘hic victŭs huius victus’” (Pmai 6,257).

“nominativus vero pluralis et accusativus et vocativus, qui similes sunt, raro abiciunt u

consonantis loco positam. Virgilius in bucolico: «Ille meas errare boves, ut cernis, et ipsum»”

(Pmai 7,356).

“In e vero solam finientia ablativum, si nominativus in duas terminetur consonantes, mutant e

in i brevem et assumunt ‘um’, ut ‘hic Mars a Marte horum Martium’, ‘hic fons a fonte horum

fontium’, ‘haec frons a fronte harum frontium’, ‘haec urbs ab urbe harum urbium’, ‘haec arx ab

arce harum arcium’” (Pmai 7,352).


quibus pleraeque apud Graecos coniugationes regulam sumunt, vel quod una eademque ratione

declinationis plurima coniungantur verba, quod magis ad Latinorum nominationem aptius est”

(Pmai 8,442).

“consonantibus quidem in his verbis, quae appellant, hoc est ante finem habentia

accentum, vocalibus vero in circumflexis, apud nos vero in solis vocalibus secundae personae

ad imitationem circumflexorum” (Pmai 8,442).



per declinant , hoc est praeteritum infinitum spatio temporis” (Pmai 8,445).

“Sunt igitur formae generales praeteriti perfecti octo: in ‘vi’ syllabam, ‘ii’, ‘ui’ divisas, ‘si’,

‘xi’ et i antecedente consonante, quae in praesenti tempore ante o vel ‘eo’ vel ‘io’ invenitur, et

quae in principio geminat consonantem et quae in fine” (Pmai 9,463).

“I habent post consonantem ante o vel ‘eo’ vel ‘io’ praesentis temporis et in prima, ut ‘iuvo

iuvi’, ‘lavo lavi’” (Pmai 9,463).

“Quae praesentis temporis consonantes servantia ante o vel ‘eo’ vel ‘io’ positas easdem ante i

habent finalem in praeterito, paenultimas vel natura vel positione habent productas, sive sint in

praesenti correptae sive productae, ut ‘iŭvo iūvi’, ‘lăvo lāvi’, ‘vĭdeo vīdi’, ‘sĕdeo sēdi’, ‘făveo

fāvi’, // ‘lĕgo lēgi’, ‘defēndo defēndi’, ‘fŏdio fōdi’, ‘fŭgio fūgi’, ‘vĕnio vēni’” (Pmai 9,466-

467).

216

“sin vero consonans sit ante o in praesenti, praeteritum una syllaba abundat, quod in prima

quidem coniugatione in omnibus in ‘ui’ divisas terminantibus praeteritum invenies, ut ‘domo

domui’, ‘veto vetui’, ‘sono sonui’, ‘seco secui’” (Pmai 9,465).

“geminant consonantem in prima quidem coniugatione duo monosyllaba: ‘do dedi’, ‘sto

steti’” (Pmai 9,464).



“In ‘ui’ terminantium omnis paenultima longa est vel natura vel positione, et vel in praesenti

quoque habent u loco consonantis, ut ‘iuvo iūvi’, ‘lavo lāvi’, ‘moveo mōvi’, ‘caveo cāvi’,

‘paveo pāvi’, ‘faveo fāvi’, ‘foveo fōvi’, ‘voveo vōvi’, ‘volvo vōlvi’, ‘solvo sōlvi’” (Pmai

9,464).

“et notandum est in omnibus verbis disyllabis, quibus interposita est consonans, quod, si pares

sint in praeterito et in praesenti syllabae, paenultima vel natura vel positione producitur, sive sit

in praesenti longa sive non, ut ‘iŭvo iūvi’, ‘rĕgo rēxi’, ‘lĕgo lēgi’, ‘frāngo frēgi’, ‘scāndo

scāndi’, ‘lūdo lūsi’” (Pmai 9,459).

“ubique corripitur i; sin autem assumat u loco consonantis, ubique producitur, ut ‘audīvi

audīvisti audīvit audīvimus audīvistis audīverunt, audīveram audīveras audīverat, audīvisse’”

(Pmai 2,74).

“in secunda vero et tertia in omni loco est, ubi invenimus moveri literas vel syllabas praesentis.

per singulas igitur tam vocales quam consonantes per ordinem ostendemus solitas fieri

mutationes” (Pmai 9,460).








implevi’, ‘compleo complevi’, ‘suppleo supplevi’, cuius simplex verbum non legi, ‘fleo flevi’,

‘defleo deflevi’, ‘cleo clevi’, ‘oleo olevi’, ‘aboleo abolevi’, ‘adoleo adolevi’, ‘exoleo exolevi’,

‘deleo delevi’, ‘releo relevi’” (Pmai 9,488).

“sin autem prima syllaba in ‘deo’ terminatorum post mutam aliquam vel m semivocalem e vel

o correptas habuerit in aliquam liquidam desinentes, duplicatur, sic tamen, ut priori

geminatarum extrema consonans subtrahatur, et sic ‘eo’ in i conversis fit praeteritum

perfectum, ut ‘pĕndeo pependi’, ‘tŏndeo totondi’, ‘mŏrdeo momordi’” (Pmai 9,481).

“In ‘uo’ divisas quacumque antecedente consonante desinentia mutant o in i, ut ‘acuo acui’,

‘imbuo imbui’, ‘induo indui’, ‘diluo dilui’, ‘annuo annui’, ‘spuo spui’, ‘suo sui’, ‘metuo

metui’, ‘arguo argui’” (Pmai 10,503).

217

“In ‘vo’, u loco consonantis posita, in l quidem desinente paenultima, o extremam in i

convertunt et faciunt praeteritum, ut ‘solvo solvi’, ‘volvo volvi’, ‘calvo calvi’” (Pmai 10,506).

“‘dīsco didĭci’, ‘pēllo pepŭli’, ‘tāngo tetĭgi’, ‘pāngo pepĭgi’, ‘pūngo pupŭgi’, ‘tūndo tutŭdi’. et

attendendum, quod omnia ea, quae geminant principalem, servant non solum consonantem,

verum etiam vocalem primae syllabae praesentis temporis tam in prima quam in secunda

syllaba, nisi si a sit” (Pmai 9,467).

“sin positione sit in praesenti paenultima longa, est quando servatur in praeterito, est quando

abiecta consonante corripitur; servatur in his: ‘pōsco popōsci’, ‘pārco pepērci’, ‘fāllo fefēlli’,

‘tēndo tetēndi’, ‘pēndo pepēndi’, ‘cūrro cucūrri’; abiecta consonante corripitur in his: ‘dīsco

didĭci’, ‘pēllo pepŭli’, ‘tāngo tetĭgi’, ‘pāngo pepĭgi’, ‘pūngo pupŭgi’, ‘tūndo tutŭdi’” (Pmai

9,467)

“Futurum ex praesenti nascitur, quippe cum praesens medium sit praeteriti imperfecti et futuri.

itaque consonantes praesentis servat tam praeteritum imperfectum quam futurum, ut ‘dico

dicebam dicam’, praeteriti vero perfecti consonantes servat plusquamperfectum, ut ‘dixi

dixeram’. sed tamen in subiunctivo modo futurum quoque praeteriti perfecti servat

consonantes, ut ‘dixi dixero’, quod non sine ratione evenire videtur” (Pmai 8,416).

“cum igitur in aliis modis praesentis, sicut dictum est, consonantes servat futurum, in

subiunctivo praeteriti perfecti regulam sequitur, ostendens cum eo quoque habere iura

affinitatis” (Pmai 8,417).


“et ‘nuptus vir’, et figurate ‘bonus mulieris animus nubit mihi’ et ‘nuptus est mihi’. ergo sine

dubio omne participium vel in duas desinens consonantes trium est generum vel mobile, id est

in ‘us’ masculinum, in ‘a’ femininum, in ‘um’ neutrum terminat” (Pmai 11,556).

“et siquidem in ‘ns’ desinat, quod fit in praesenti tempore, quod est etiam praeteritum

imperfectum, sine dubio trium est generum commune ad formam nominum adiectivorum, quae

cum in duas desinunt consonantes, trium sunt generum communia” (Pmai 11,556).

“In duas desinentia consonantes, si sint adiectiva, communia sunt trium generum, ut ‘hic’ et

‘haec’ et ‘hoc expers’, ‘prudens’, ‘inops’, ‘insons’” (Pmai 5,167).

“In ‘ax’ desinentia, si sint adiectiva, communia sunt trium generum, ut ‘hic’ et ‘haec’ et ‘hoc

capax’, ‘audax’, ‘contumax’, ‘pervicax’, ‘rapax’, ‘fallax’; alia vero, etiamsi interposita sit alia

consonans, feminina sunt, ut ‘fornax’, ‘pax’, ‘fax’, ‘lanx’, ‘arx’, ‘calx’, ‘falx’” (Pmai 5,164).

“In ‘er’, si sint secundae declinationis, masculina sunt: ‘sacer’, ‘ager’, ‘Auster’, ‘beber’, ‘puer’,

‘oleaster’. sin vero tertiae sint declinationis in ‘er’ desinentia, b vel u loco consonantis quidem

antecedente, neutra sunt, nisi sint adiectiva, ut ‘tuber’, ‘cadaver’, ‘suber’, ‘ver’, ‘uber’” (Pmai

5,150).

“‘pestis’ etiam et ‘neptis’ et ‘vestis’, cum duas consonantes ante ‘is’ habent, feminini sunt

generis, et ‘vallis’, ‘turris’, ‘pelvis’, ‘pellis’, quamvis paenultimae syllabae liquidis

terminantur, tamen feminina sunt” (Pmai 5,161).

218

“In ‘ex’ monosyllaba masculina duo inveniuntur: ‘rex’, ‘grex’. alia vero omnia monosyllaba in

x quacumque vocali sive consonante antecedente feminina sunt, ut ‘lex’, ‘faex’, ‘crux’, ‘lux’,

‘merx’, ‘nix’, ‘pix’, ‘nox’, ‘calx’” (Pmai 5,164).

{IN ELEMENTIS}

“Dicimus praepositiva elementa tam in consonantibus quam in vocalibus; sed etiam in syllabis

sunt quaedam praepositiva elementa, ut in diphthongis a et e et o praepositivae sunt, ut ‘ae, au,

eu oe’, i vero et u postponuntur, et aspirationes vocalibus adiunctae in principio syllabarum

inveniuntur” (Pmai 8,442).

“quae singularum literarum sunt syllabae ex vocalibus, ut dictum est, constant, ut ‘a’, ‘e’, quae

autem ex duabus constant, vel a vocalibus fiunt et invenitur diphthongus, ut ‘au’, ‘oe’, vel a

vocali consonante antecedente vel sequente: antecedente, ut ‘da’, sequente, ut ‘ad’” (Pmai

2,44).

“Principales syllabae, hoc est in principio dictionum positae, ab omnibus incipere literis,

desinere tamen non in omnes possunt, sed in has: vocales quidem omnes, a quacumque

consonante incipiat sequens syllaba, ut ‘mare’, ‘genus’, ‘filius’, ‘votum’, ‘ludus’; in

consonantes vero, si sequens syllaba a vocali incipiat, non possunt desinere, nisi, sicut supra

dictum est, in dictionibus, quae ex praepositionibus in consonantes desinentibus // vel aliis

partibus orationis sint compositae, ut ‘abutor’, ‘oboedio’, ‘subeo’, ‘aduro’, ‘ineo’, ‘exacuo’,

‘intereo’, ‘perago’, ‘transeo’, ‘praetereo’, ‘alterutrum’. nec tamen, si sequens a consonante”

(Pmai 2,45-46).

“non plus tamen quam tres consonantes antecedere nec rursus consequi nisi tres possunt. sed

tamen hoc // notandum est, quod, si antecedant tres consonantes, non possunt nisi duae

consequi vocalem, ut ‘monstrans’, nec iterum, si consequantur tres, possunt antecedere nisi

duae, ut ‘stirps’” (Pmai 2,44-45).

“tum tribus, quando a consonante incipit prima syllaba et in consonantem desinit, si tamen

alia quoque praenomina ab eisdem incipiunt consonantibus” (Pmai 2,57).

“tres autem consonantes non aliter possunt iungi in principio syllabae, nisi sit prima s vel c vel

p, // secunda post s quidem c vel t vel p, post c autem aut p principales secunda t, tertia l vel r,

sed l in solis illis quae ab s incipiunt, ut ‘Asclepiodotus’, ‘scriba’, ‘stloppus’, ‘stratus’,

‘splendidus’, ‘spretus’, ‘victrix’, ‘sceptrum’” (Pmai 1,42-43).

“nulla enim syllaba plus duabus potest mutis habere iuxta se positis, nec plus tribus

consonantibus continuare” (Pmai 1,13).

“tum duabus, quando a duabus consonantibus incipit, ut ‘Gn.’ ‘Gneus’, ‘Sp.’ ‘Spurius’” (Pmai

2,57).

“sin autem in duas desinit consonantes dictio, necesse est priorem liquidam esse et sequentem

s vel x, ut supra ostendimus, vel c vel t antecedente n, ut ‘hinc’, ‘dicunt’, ‘amant’, ‘hunc’, vel

loco Graecae bs vel ps scribere pro ratione genetivi, ut ‘Arabs Arabis’, ‘Pelops Pelopis’,

‘caelebs caelibis’, ‘princeps principis’” (Pmai 1,43).

219

“Si antecedens syllaba terminet in consonantem, necesse est etiam sequentem a consonante

incipere, ut ‘artus’, ‘ille’, ‘arduus’, nisi sit compositum, ut ‘abeo’, ‘adeo’, ‘pereo’” (Pmai 2,45).

“nec tamen, si sequens a consonante incipit, licet antecedenti in quamcumque consonantem

desinere; ergo per singulas consonantes, ut potero, id tractare conabor” (Pmai 2,46).

“Apparet igitur, quod elementorum alia sunt eiusdem generis, ut vocales et consonantes, alia

eiusdem speciei, ut in vocalibus breves et longae et in consonantibus simplicices et duplices,

quae habent aspirationem et quae non habent et earum mediae” (Pmai 1,23).

“Ex his vocales dicuntur, quae per se voces perficiunt vel sine quibus vox literalis proferri non

potest, unde et nomen hoc praecipue sibi defendunt; ceterae enim, quae cum his proferuntur,

consonantes appellantur” (Pmai 1,9).

“vocales similiter et per se moventur ad perficiendam syllabam et consonantes movent secum,

consonantes vero sine vocalibus immobiles sunt” (Pmai 1,13).

“Multa enim est differentia inter consonantes, ut diximus, et vocales. tantum enim fere interest

inter vocales et consonantes, quantum inter animas et corpora” (Pmai 1,13).

“In consonantibus etiam sunt differentiae plures, transeuntium in alias et non transeuntium,

quippe diversae sunt potestatis” (Pmai 1,7).

“Sciendum autem, quod nulla diphthongus in duas consonantes potest desinere, in duplicem

autem invenitur, ut ‘faex faecis’ et ‘faux faucis’” (Pmai 2,51).

“pro simplici quoque in media dictione invenitur, sed in compositis, ut ‘iniuria’, ‘adiungo’,

‘eiectus’, ‘reice’ […]; numquam autem potest ante eam loco positam consonantis aspiratio

inveniri, sicut nec ante u consonantem” (Pmai 1,14).

“in compositione autem nec aliter possunt proferri, cum consequens consonans cogit i secum

loco vocalis proferri” (Pmai 7,304).

“Consonantium autem aliae sunt semivocales, aliae mutae” (Pmai 1,9).

“numquam enim nec s nec alia consonans geminari potest, ut diximus, alia antecedente

consonante” (Pmai 1,34).

“In f nulla desinit syllaba, nisi loco b vel d vel x vel s in praepositionibus posita, cum sequens

dictio ab eadem incipit consonante, ut ‘officio’, ‘sufficio’, ‘affectus’, ‘efficio’, ‘difficilis’,

‘diffundo’” (Pmai 2,48).

“L quacumque consonante sequente potest antecedentem terminare syllabam, ut ‘albus’,

‘ulcus’, ‘soldum’, ‘valde’, ‘Alfenus’, ‘algeo’, ‘illud’, ‘ulmus’, ‘alnus’, ‘culpa’, ‘fulsit’, ‘altus’,

‘silva’, ‘mulxi’” (Pmai 2,49).

“unde in ‘Marco’ ‘M.’ solam scribimus, quamvis a consonante incipit syllaba et in

consonantem desinit, quia nullus error sit” (Pmai 2,58).

220

“tum singulis, quando a vocali incipit praenomen, ut ‘A.’ ‘Aulus’, vel ab una consonante, ut

‘P.’ ‘Publius’, ‘T.’ ‘Titus’” (Pmai 2,57).

“R quacumque consonante sequente (excepta k) potest terminare priorem syllabam, ut

‘morbus’, ‘parcus’, ‘ordo’, ‘perficio’, ‘Corfinium’, ‘margo’, ‘perhibeo’, ‘perlego’, ‘perluceo’,

‘interlita’, ‘interlunium’, ‘carmen’, ‘Sarnus’, ‘corpus’, ‘arquitenens’, ‘currus’, ‘morsus’,

‘artus’, ‘periurus’, ‘corvus’, ‘Xerxes’” (Pmai 2,50).

“s quoque sequente vel t vel i vel u loco consonantium vel x integra manet, ut ‘consitus’,

‘sponsus’, ‘tonsus’, ‘Antonius’, ‘Mantua’, ‘coniungo’, ‘converto’, ‘anxius’” (Pmai 2,49).




“Aspiratio ante vocales omnes poni potest, post consonantes autem quattuor tantummodo

more antiquo Graecorum: c t p r, ut ‘habeo’, ‘Herennius’, ‘heros’, ‘hiems’, ‘homo’, ‘humus’,

‘Hylas’, ‘Chremes’, ‘Thraso’, ‘Philippus’, ‘Pyrrhus’. ideo autem extrinsecus ascribitur

vocalibus, ut minimum sonet, consonantibus autem intrinsecus, ut plurimum: omnis enim

litera sive vox plus sonat ipsa sese, cum postponitur, // quam cum anteponitur” (Pmai 1,18-19).

“unde ‘hiulcus’ trisyllabum est, nulla enim consonans ante se aspirationem recipit” (Pmai

1,14).

{IN PROSODIA}




2,51).

“unde quidam non sine ratione unum semis singulas eas habere tempus dicunt, ideoque, si

consequatur consonans, quae dimidium tempus habet, omni modo producuntur” (Pmai 1,38).

“in longis natura vel positione duo sunt tempora, ut ‘dō’, ‘ārs’, duo semis, quando post

vocalem natura longam una sequitur consonans, ut ‘sōl’, tria, // quando post vocalem natura

longam duae consonantes sequuntur vel una duplex, ut ‘mōns’, ‘rēx’” (Pmai 2,52-53).

“sin autem consonantem habeat ante ‘es’, corripitur e tam in genetivo quam in dativo, ut ‘haec

fides fidĕi’, ‘res rĕi’, ‘spes spĕi’, ‘plebes plebĕi’” (Pmai 7,366).

“De singularum igitur coniugationum regulis latius mox tractabimus. sciendum tamen, quod

videmur in praeterito perfecto plerumque barytona quoque Graecorum imitari in commutatione

consonantium teste Didymo, qui ostendens omnia, quae habent in arte Graeci, habere etiam

Latinos, exemplis hoc approbat” (Pmai 8,445).

(1.2) ELEMENTA (per figuram):

“In ‘bor’ deponentia mutant ‘bor’ in ‘psum’ et faciunt supinum, ut ‘labor lapsum’. nulla autem

alia causa est mutandae b in p ante s vel t in principio syllabae positae, nisi euphonia, cuius

221

ratio apud Graecos quoque observantissimos eius servata est in supra dictarum consonantium

scriptura, ut , ” (Pmai 10,507).





tumĭdus’, ‘timeo timĭdus’, ‘areo arĭdus’” (Pmai 4,136).

“excipiuntur ‘Iugurthinus’, ‘Messalinus’, ‘terrenus’, quae quamvis a nominibus in a

desinentibus consonante antecedente derivantur, non servaverunt tamen a” (Pmai 2,77).

“excipiuntur, quae in primitivis ante n aliam habent in eadem syllaba consonantem. haec enim

[unam] addunt syllabam diminutivis, sicut etiam disyllaba eiusdem terminationis, ut ‘columna

columnella’, sicut ‘agna agnella’, ‘tignum tigillum’” (Pmai 3,112).

“Feminina quoque in ‘na’ desinentia, sive habeant ante n aliam consonantem sive non,

geminant in diminutivis l ante a, ut ‘catena catella’, ‘asina asella’, ‘gemina gemella’, ‘columna

columnella’” (Pmai 3,110).

“excipiuntur in ‘ra’ desinentium, quae nec a masculinis in ‘er’ desinentibus fiunt nec habent

ante r aliam in eadem syllaba consonantem, ut ‘ara arula’, ‘terra terrula’, ‘litera literula’”

(Pmai 3,110).

“excipitur unum in ‘lus’ desinens, ‘paulus’, quod non geminavit l in diminutione, nec mirum,

cum au diphthongus post se geminari consonantem prohiberet: facit igitur ‘paulus’ ‘paululus’,

ex hoc ‘pauxillus’, ‘pauxillulus’, quas formas servant et femininum // et neutrum eius [‘paula

paulula, pauxilla, pauxillula’, ‘paulum paululum, pauxillum, pauxillulum’]” (Pmai 3,109-110).

“In ‘nus’, sive habeant ante n aliam consonantem sive non, et in ‘lus’, si non habeant

geminatam l, et in ‘er’ secundae declinationis nomina duplicant l ante ‘us’ [in diminutivis]:

‘asinus asellus’, ‘geminus gemellus’, ‘bonus bellus’, ‘pugnus pugillus’, ‘agnus agnellus’”

(Pmai 3,109).

“Sunt autem et alia in ‘us’ terminantia, ex quibus comparativa supra dictam regulam non

servant et dicuntur inaequalia. quorum quaedam habent // i brevem vocalem ante ‘or’, sicut alia

quaedam i loco consonantis, quaedam vero consonantem, ut ‘bonus melior’, ‘iuvenis iunior’

pro ‘iuvenior’, ‘magnus maior’, ‘malus peior’, ‘parvus minor’” (Pmai 3,88-89).

“quomodo igitur, si essent participiis similia, fixa quartae proferrentur declinationis, sicut

omnia quae similia sunt participiis non mobilia, sic etiam per syncopam prolata vel mutatione

consonantium ante ‘us’ positarum eandem tamen declinationem servaverunt. nec mirum in

nominibus hoc fieri, cum etiam ipsa participia inveniuntur est quando per syncopam prolata, ut

‘potus’ pro ‘potatus’, ‘cretus’ pro ‘creatus’, ‘dictus’ pro ‘dictatus’, ‘saucius’ pro ‘sauciatus’,

‘truncus’ pro ‘truncatus’, ‘lassus’ pro ‘lassatus’” (Pmai 6,263).

“‘A’ et ‘ab’ et ‘abs’ et ‘e’ et ‘ex’ eandem fere significationis vim habent; nam et locales et

temporales et ordinales similiter inveniuntur. sed quando consonans sequitur, ‘a’ et ‘e’ magis

praeponuntur in appositione, ut ‘a domo’, ‘e iure’, ‘ab’ vero et ‘ex’ saepissime in compositione

non solum vocalibus, sed etiam consonantibus, ut ‘abigo, abduco, exoro, excurro’, in

222

appositione vero vocali quidem sequente semper, ut ‘ab illo, ex illo’, consonante raro; nam ‘a’

quidem et ‘e’ vocali sequente non praeponuntur; ‘ab’ autem et ‘ex’ consonantibus sequentibus

solent, ut dixi, praeponi, si nulla asperitas vocis prohibeat” (Pmai 14,47).

“in quibusdam autem manet immutabilis, ut ‘abrogo’, ‘abrado’, et puto differentiae causa, ne,

si ‘arrogo’ et ‘arrado’ dicamus, dubium sit, ‘ab’ an ‘ad’ praepositio sit, quae mutavit suam

consonantem in r” (Pmai 2,46).

“ab m vel u loco consonantis incipientibus solet in compositione praeponi ‘a’, ut ‘amendo,

amens, aveho’” (Pmai 14,47).


omnibus in compositione praeponitur literis, absque c vel q vel t” (Pmai 14,47).

“nam quae sit differentia euphoniae, // ut, cum eadem consonans sit sequens, in aliis

transferatur d, in aliis non, scire non possum, ut, cum dicam ‘affectus’, ‘allido’ et ‘assiduus’,

bene sonet, cum autem ‘affatur’, ‘alludo’, ‘assisto’, male” (Pmai 2,47-48).

“haec tamen ipsa consonans in ‘ad’ praepositione mutatur sequente c vel g vel p vel t, ut

‘accumbo’, ‘accido’, ‘aggero’, ‘applico’, ‘appello’, ‘attingo’, ‘attinet’” (Pmai 2,47).

“subtrahitur etiam, cum sequens syllaba ab s et alia consonante incipit, ut ‘aspiro’, ‘aspicio’,

‘ascendo’, ‘asto’” (Pmai 2,45).

“‘Am’ etiam Graecam praepositionem significat: ‘amplector, amputo, ambio’, in quo

etiam additio b consonantis fit propter m” (Pmai 14,57).


consonantis, ut ‘discumbo, discutio; differo, diffido, diffundo’, in quibus s in f convertitur


“distraho, disturbo, distorqueo; disiectus, disiungo’. aliis vero quibuscumque consonantibus

sequentibus ‘di’ praeponitur: ‘dimitto, diruo, diduco, digero, diluo’” (Pmai 14,56).

“‘e’ et in appositione et in compositione invenitur ante b d g l m n r et ante u et i loco

consonantium positas, ut ‘ebibo, ebullio, edo, educo, egero, elimo, eludo, emineo, emico,

enarro, enervo, enodo, eripio, eruo, eveho, evoco, eicio’” (Pmai 14,48).

“ceteris vero consonantibus sequentibus e, non ex, praeponi solet, ut ‘ebibo’, ‘educo’, ‘egero’,

‘eludo’, ‘emineo’, ‘enitor’, ‘eruo’, ‘eveho’” (Pmai 2,51).

“In b invenitur syllaba desinens, si sequens quoque ab eodem incipiat, ut ‘Sabburra’, ‘sabbata’,

‘gibbus’, ‘gibberosus’, ‘gibber’, ‘obba’. composita quoque sunt a praepositionibus in b

desinentibus et aliis dictionibus a b incipientibus, ut ‘subbibo’. quae tamen consonans c

sequente solet plerumque in eam mutari, ut ‘occido’, ‘occumbo’, ‘succino’, ‘succido’” (Pmai

2,46).

“mutat b in sequentem consonantem, quando a c vel f vel g vel m vel p incipiunt ea, quibus

adiungitur: ‘succumbo, succurro; sufficio, suffero; suggero; summitto, summoneo; supparo,

suppono’” (Pmai 14,54).

223

“et sciendum, quod et ‘con’ et ‘in’ tunc mutant n in m, quando b sequitur vel m vel p; tunc vero

convertunt eam in sequentes consonantes, quando l vel r sequitur: ‘combibo, comburo, imbuo;

communis, immunis; compello, impello; colligo, // illido; corripio, irruo, irritus’” (Pmai 14,50-

51).

“‘Ce’ quoque solebant per omnes casus vetustissimi addere, articularibus vel demonstrativis

pronominibus, hoc est ab aspiratione incipientibus, ut ‘hicce, huiusce, haecce, hocce’, unde

‘hoc’ quasi duabus consonantibus sequentibus solent poetae producere, ut: «Hōc erat, alma

parens, quod me per tela, per hostes / Eripis?» et sic in antiquissimis codicibus invenitur bis c

scriptum” (Pmai 12,592).

“‘huiusce’, quomodo et pluralibus eius in eandem terminantibus consonantem, ut ‘hisce hosce

hasce’, quamvis reliquis quoque casibus vetustissimi addebant eandem ce syllabam: ‘hicce

huncce hocce’” (Pmai 13,5).


“ergo si ‘Pompeius’ et ‘Vulteius’ trisyllaba sunt in nominativo, necessario in vocativo disyllaba

esse debent, quod non potest fieri, nisi i loco consonantis accipiatur. unde illud quoque

possumus scire, quod bene ‘cui’ pro monosyllabo accipiunt metrici et ‘huic’” (Pmai 7,303).

“de ‘Pompei’ et ‘Vultei’ et ‘Gai’ // et similibus vocativis, quae i loco consonantis ante ‘us’

habent in nominativo, dubitatur, utrum i extrema pro vocali an pro consonante sit accipienda,

quomodo in aliis casibus, quod magis more antiquo rationabilius esse videtur” (Pmai 7,302-

303).

“ergo non aliter quam ‘tellus’, ‘mannus’ proferri debuit. unde ‘Pompeiii’ quoque genetivum

per tria i scribebant, quorum duo superiora loco consonantium accipiebant, ut si dicas

‘Pompelli’” (Pmai 1,14).

“‘caput capitis’ et ab eo composita ‘sinciput sincipitis’, ‘occiput occipitis’, ‘allec allecis’, ‘lac

lactis’, in quo etiam t additur. quare a quibusdam non irrationabiliter nominativus ‘hoc lacte’

prolatus invenitur. reliquae vero consonantes mutantur vel abiciuntur: d, ut ‘aliquid alicuius’;

m, ‘templum templi’, ‘Pelium Pelii’; s, ‘magnus magni’; x, ‘rex regis’, ‘nix nivis’” (Pmai

1,21).




esse putaretur -, ideo plerique recusaverunt eum frequenti usu proferre” (Pmai 7,303).

“similiter in e et in i // faciunt ablativum in ‘vis’ vel ‘guis’ vel ‘ctis’ vel ‘mnis’ vel ‘gnis’

terminantia nomina nominativum et alia fere omnia, quorum extrema syllaba in ‘is’ desinit a

duabus incipiens consonantibus, ut ‘avis ab ave’ vel ‘avi’” (Pmai 7,343-344).

“‘a bove’ quoque ‘bovum’ debet fieri; sed hoc nomen notandum, quod u consonantem

assumunt obliqui singulares hiatus causa, abiciunt autem est quando plurales” (Pmai 7,356).

“est tamen quando in compositis etiam subtrahitur consonans, ut ‘coeo, cois’” (Pmai 2,45).

224

“‘āio ăis ăit’, quod in alio huius coniugationis verbo non invenis, et quod paenultima primae

solius personae producitur, quae sola i habet loco consonantis; unde tertia quoque pluralis,

quae solet a prima fieri, similiter i consonantem habens producit paenultimam; quod autem in

aliis corripitur, ostendit usus. Virgilius in I Aeneidos: «Sic ăit et dicto citius tumida aequora

placat»” (Pmai 10,542).

“In ‘io’ a antecedente unum invenitur ‘aio’, quod in prima quidem persona i loco consonantis

habet duplicis, quae et geminabatur a vetustissimis ‘aiio’, in secunda vero et tertia transit in

vocalem necessario, quia consonans sequitur, ‘ais ait’” (Pmai 10,494).

“E quoque antecedente in ‘io’ unum invenio ‘meio’ tertiae, in quo similiter i loco consonantis

est” (Pmai 10,494).








“Secundae vero, quae u loco consonantis ante ‘eo’ habent, producunt paenultimam, quae in

praesenti corripitur, et ‘eo’ in i convertentia una syllaba minuuntur in praeterito perfecto, ut

‘căveo cāvi’, ‘mŏveo mōvi’, ‘păveo pāvi’, ‘vŏveo vōvi’, ‘făveo fāvi’, fŏveo fōvi’” (Pmai

9,465).

“V loco consonantis ante ‘eo’ habentia ‘eo’ in i conversa faciunt praeteritum et producunt

paenultimam necessario secundum praemonstratam // regulam, ut ‘moveo mōvi’, ‘foveo fōvi’,

‘faveo fāvi’” (Pmai 9,477-478).

“C transit in u consonantem: ‘quiesco quievi’, ‘pasco pavi’, ‘ascisco ascivi’” (Pmai 1,34).

“vel pro n vel r vel ‘sc’, quae in praesenti tempore inveniuntur ante o, u habent loco

consonantis principalem extremae syllabae in praeterito perfecto, ut ‘sino sīvi’, ‘decerno

decrēvi’, ‘tero trīvi’, ‘quiesco quiēvi’, ‘pasco pāvi’” (Pmai 9,464).

“N servatur eadem, ut ‘moneo monui’; assumit s, ‘maneo mansi’; mutatur in s: ‘pono posui’;

vel in ‘ps’: ‘temno tempsi’; vel in u loco consonantis: ‘sterno stravi’, ‘decerno decrevi’” (Pmai

9,462).

“transit etiam in u consonantem, ut ‘sino sivi’, ‘sterno stravi’” (Pmai 1,31).

“transit supra dicta consonans n etiam in s: ‘scindo scissus’, ‘findo fissus’” (Pmai 1,31).

“R […] transit [...] in u consonantem: ‘tero trivi’, ‘sero sevi’” (Pmai 111,31).

“R manet: ‘curro cucurri’, ‘terreo terrui’; transit in s: ‘quaero quaesivi’, ‘uro ussi’, ‘haurio

hausi’; vel in u loco consonantis: ‘tero trivi’” (Pmai 9,463).

225





“In ‘ii’ vero tertiae et quartae, quae in ‘ivi’ desinentia intercepta u consonante corripiunt i

paenultimam, ut ‘cupivi cupĭi’, ‘arcessivi arcessĭi’, ‘sivi sĭi’, ‘munivi munĭi’, ‘audivi audĭi’”

(Pmai 9,463).

“omnia tamen, quae praeteritum perfectum in ‘vi’ terminant adiectam, frequenter invenimus

per secundas et tertias personas syncopam paenultimae pati syllabae, cum ab u loco

consonantis incipit, ut ‘amavi amavisti’ vel ‘amasti amavit amavimus amavistis’ vel ‘amastis

amaverunt’ vel ‘amarunt’” (Pmai 10,508).

“similiter ‘faveo favi favisti’, nemo dicit ‘fasti’, nec pro ‘fovisti’ ‘fosti’, nec pro ‘solvisti’

‘solsti’. sed invenio, Horatium auctoritate fecisse in quibusdam concisionem, quamvis positio

verbi habeat u consonantem: ‘moveo movi movisti’, ex quo ‘summosses’ posuit Horatius pro

‘summovisses’ in I sermonum: «Hunc hominem velles si tradere, dispeream, ni / Summosses

omnes. - non isto vivimus illic, / Quo tu rere modo»” (Pmai 10,508).

“ideo autem addidimus ‘adiectam’, quoniam, si in positione sit u consonans, syncopam pati

non potest, ut ‘lavo lavi lavisti’, non possumus dicere ‘lasti’ nec pro ‘lavistis’ ‘lastis’ nec pro

‘laverunt’ ‘larunt’” (Pmai 10,508).

“sed etiam in verbis praeteriti perfecti temporis et plusquamperfecti corripitur i sive paenultima

sive antepaenultima, nisi secuta fuerit u loco consonantis, ut ‘audĭi audĭisti audĭit audĭimus

audĭistis audĭerunt, audĭeram audĭeras audĭerat, audĭisse’” (Pmai 2,74).


coniugationis, in quibus i ante u consonantem posita producitur eademque subtracta corripitur,

ut ‘cupivi cupii’, ‘cupiveram cupieram’, ‘audivi audii’, ‘audiveram audieram’” (Pmai 1,15-16).


“nulla syllaba tres vocales habet, unde u et i non aliter iunguntur diphthongis nisi loco positae

consonantium, u tamen etiam tum iungi potest diphthongo, cum amittit vim literae, ut ‘quae’,

‘linguae’” (Pmai 2,44).

“invenitur tamen etiam ai diphthongus conversa in i longam, interposita similiter u pro

consonante, ut ‘Achīvus’ pro ‘ ’, cum contra soleant Doris ei in ai diphthongum

convertere, ut ‘ ’ pro ‘ ’, et ‘ ’ pro ‘ ’” (Pmai 2,74).

“in aliis vero consonante sequente pro ei diphthongo longam i ponimus, ut ‘ Nīlus’”

(Pmai 1,41).

“Oe est quando per diaeresin profertur in Graecis nominibus et Graecam servat scripturam. per

o enim et i ponitur, quae tamen, sicut supra dictum est, locum duplicis obtinet consonantis, ut

‘Troia’ pro ‘ ’, ‘Maia’ pro ‘ ’. in hoc quoque Aeolis sequimur; sic enim illi

dividentes diphthongum pro dicunt” (Pmai 1,39).

226

“in Graecis vero, quotiens huiuscemodi fiat apud nos diaeresis paenultimae syllabae, i pro

duplici consonante accipitur, ut ‘ Maia’, ‘ // Aiax’” (Pmai 1,37-38).

“Et i quidem modo pro simplici modo // pro duplici accipitur consonante: pro simplici, quando

ab eo incipit syllaba in principio dictionis posita subsequente vocali in eadem syllaba, ut

‘Iuno’, ‘Iuppiter’, pro duplici autem, quando in medio dictionis ab eo incipit syllaba post

vocalem ante se positam subsequente quoque vocali in eadem syllaba, ut ‘maius’, ‘peius’,

‘eius’, in quo loco antiqui solebant geminare eandem i literam et ‘maiius’, ‘peiius’, ‘eiius’

scribere, quod non aliter pronuntiari posset, quam si cum superiore syllaba prior i, cum

sequente altera proferretur, ut ‘peīius’, ‘eīius’, ‘maīius’; nam quamvis sit consonans, in eadem

syllaba geminata iungi non posset: ergo non aliter quam ‘tellus’, ‘mannus’ proferri debuit”

(Pmai 1,13-14).

“nam solebant illi non solum in principio, sed etiam in fine syllabae ponere i loco consonantis,

idque in vetustissimis invenies scripturis, quotiens inter duas vocales ponitur, ut ‘eiius’,

‘Pompeiius’, ‘Vulteiius’, ‘Gaiius’, quod etiam omnes, qui de litera curiosius scripserunt,

affirmant” (Pmai 7,303).

“nihil tamen mirum, i loco consonantis positam transire in vocalem, cum u quoque idem

patiatur in quibusdam dictionibus apud poetas, ut Horatius in epodo: «Nivesque deducunt

Iovem; nunc mare, nunc siluae»” (Pmai 7,304).

“si ergo haec, quae ante ‘us’ vocalem habent, assumant genetivo ‘or’, necesse est inter duas

vocales positam i transire in vim consonantis, quod in Latinis dictionibus semper fere patitur,

cum inter duas vocales invenitur vim suam servantes” (Pmai 3,87).


compositis sequente, ut ‘disiectus’” (Pmai 2,50).

“Videntur tamen i et u, cum in consonantes transeunt, quantum ad potestatem, quod maximum

est in elementis, aliae literae esse praeter supra dictas; multum enim interest, utrum vocales sint

an consonantes” (Pmai 1,13).

“Praeterea tamen i et u vocales, quando mediae sunt, alternos inter se sonos videntur

confundere, teste Donato, ut ‘vir’, ‘optumus’, ‘quis’. et i quidem, quando post u consonantem

loco digamma functam Aeolici ponitur brevis, sequente d vel m vel r vel t vel x, sonum y

Graecae videtur habere, ut ‘video’, ‘vim’, ‘virtus’, ‘vitium’, ‘vix’” (Pmai 1,7).

“Au quoque videtur quasi pati divisionem, cum i post u addita transit // eadem u in

consonantium potestatem, ut ‘gaudeo gavisus’ et ‘ navita’, ‘ navis’” (Pmai 1,38-

39).

“V vero loco consonantis posita eandem prorsus in omnibus vim habuit apud Latinos, quam

apud Aeolis digamma” (Pmai 1,15).

“sicut enim, quamvis in varia figura et vario nomine sint k et q et c, tamen, quia unam vim

habent tam in metro quam in sono, pro una litera accipi debent, sic i et u, quamvis unum

nomen et unam habeant figuram tam vocales quam consonantes, tamen, quia diversum sonum

227

et diversam vim habent in metris et in pronuntiatione syllabarum, non sunt in eisdem meo

iudicio elementis accipiendae” (Pmai 1,13).





dicamus ‘piior’, ‘arduior’” (Pmai 3,87).

“est quando amittit vim tam vocalis quam consonantis, ut cum inter q et aliam vocalem

ponitur, sicut iam commemoravimus, ut ‘quis’, ‘quoniam’” (Pmai 1,28).

“est quando transit in consonantem u, ut ‘nauta navita’, ‘gaudeo gavisus’, sicut econtra a

consonante transit in vocalem, ut supra diximus, ‘caveo cautus’, ‘solvo solutus’, ‘volvo

volutus’, ‘faveo fautor’” (Pmai 1,29).

“ex contrario quoque frequenter solet fieri, ut antecedente a et u loco consonantis sequente, si

abiciatur vocalis posita post eam [id est post a consonantem], au diphthongus fiat u redeunte

in vocalem, ut ‘lavor lautus’, ‘faveo fautor’, ‘avis auceps, augurium, augustus’” (Pmai 1,39).

“Horatius in epodo: «Nivesque deducunt Iovem; nunc mare, nunc siluae». hic enim divisione

facta ‘uae’ extremae syllabae u a consonante transit in vocalem: est enim dimetrum iambicum

coniunctum semiquinariae heroicae” (Pmai 7,304).

“apud nos quoque est invenire, quod pro u consonante b ponitur, ut ‘caelebs’, caelestium

vitam ducens, per b scribitur, quod u consonans ante consonantem poni non potest” (Pmai

1,18).

“F multis modis muta magis ostenditur, cum pro p et aspiratione, quae similiter muta est,

accipitur, de quo sufficienter superius diximus, quamquam antiqui Romanorum Aeolis

sequentes loco aspirationis eam ponebant, effugientes ipsi quoque aspirationem, et maxime

cum consonante recusabant eam proferre in Latino sermone” (Pmai 1,35).

“habebat autem haec f litera hunc sonum, quem nunc habet u loco consonantis posita, unde

antiqui ‘af’ pro ‘ab’ scribere solebant” (Pmai 1,35).

“h autem aspirationis est nota et nihil aliud habet literae nisi figuram et quod in versu scribitur

inter alias literas. quod si sufficeret, ut elementum putaretur, nihilominus quorundam etiam

numerorum figurae, quia in versu inter alias literas scribuntur, quamvis eis dissimiles sint,

elementa // sunt habenda. sed minime hoc est adhibendum, nec aliud aliquid ex accidentibus

proprietatem ostendit uniuscuiusque elementi, quomodo potestas, qua caret aspiratio; neque

enim vocalis nec consonans esse potest” (Pmai 1,12-13).

“consonantibus autem sic cohaeret, ut eiusdem penitus substantiae sit, ut, si auferatur,

significationis vim minuat prorsus, ut si dicam ‘Cremes’ pro ‘Chremes’” (Pmai 1,19).

“et k quidem penitus supervacua est: nulla enim videtur ratio, cur a sequente haec scribi

debeat: ‘Carthago’ enim et ‘caput’, sive per c sive per k scribantur, nullam faciunt nec in sono

nec in potestate eiusdem consonantis differentiam” (Pmai 1,12).

228

“In consonantibus quoque multae fiunt similiter commutationes. L triplicem, ut Plinio videtur,

sonum habet: exilem, quando geminatur secundo loco posita, ut ‘ille’, ‘Metellus’; plenum,

quando finit nomina vel syllabas et quando aliquam habet ante se in eadem syllaba

consonantem, ut ‘sol’, ‘silva’, ‘flavus’, ‘clarus’; medium in aliis, ut ‘lectum’, ‘lectus’” (Pmai

1,29).


compositis fieri solet propter eandem consonantem, ut ‘quendam, quandam” (Pmai 12,589).

“In n terminatur antecedens syllaba sequentibus c vel d vel f vel g vel altera n vel q vel r, ut

quibusdam placet, vel s vel t vel i vel u etiam pro consonantibus positis” (Pmai 2,49).

“in n mutatur s: ‘sanguis sanguinis’; in r: ‘flos floris’. ‘ius iuris’, ‘cursus’ ‘curriculus’ vel

‘curriculum’; in x: ‘Aiax’ pro ‘ ’ et ‘pistrix’ pro ‘ ’, in quo sequimur Doris: illi

enim ‘ ’ dicunt pro ‘ ’; in d: ‘custos custodis’, ‘pes pedis’, ‘praeses praesidis’, ‘palus

paludis’; in t: ‘nepos nepotis’, ‘virtus virtutis’, ‘Samnis Samnitis’; in u consonantem: ‘bos

bovis’” (Pmai 1,32).

“In semivocalibus similiter sunt aliae praepositivae aliis semivocalibus in eadem syllaba, ut m

sequente n, ut ‘Mnestheus’, ‘amnis’, s quoque // sequente m, ut ‘Smyrna’, ‘smaragdus’: nam

vitium faciunt, qui zm scribunt; numquam enim duplex in capite syllabae posita potest cum alia

iungi consonante” (Pmai 1,41-42).

“idque fit differentiae causa, ut ‘Sex.’ ‘Sextus’, ‘Ser.’ // ‘Sergius’, ‘Tul.’ ‘Tullius’, ne, si

primam solam consonantem scribamus, ‘T.’ ‘Titum’ et ‘S.’ ‘Sestium’ significare putetur”

(Pmai 2,57-58).

“X duplex modo pro cs modo pro gs accipitur, ut ‘apex apicis’, ‘grex gregis’. transit tamen

etiam in u consonantem, ut ‘nix nivis’ nec non in ct, ut ‘nox noctis’, ‘supellex supellectilis’,

sed haec contra regulam declinari videntur” (Pmai 1,33).

“melius ergo nos quoque x solam ponimus, quae locum obtinet cs, cuius rationem non solum

ipse sonus aurium iudicio // possit reddere, sed etiam hoc, quod geminari s aliqua consonante

antecedente minime potest: geminari autem videtur post consonantem, si x antecedente, quae

loco cs fungitur, ipsa consequatur, ut ‘exsequiae’ ‘exsequor’” (Pmai 1,33-34).

“postea vero in Latinis verbis placuit pro p et h f scribi, ut ‘fama’, ‘filius’, ‘facio’, loco autem

digamma u pro consonante, quod cognatione soni videbatur affinis esse digamma ea litera”

(Pmai 1,11).

“nos quoque hiatus causa interponimus v loco , ut ‘Davus’, ‘Argivus’, ‘pavo’, ‘ovum’, ‘ovis’,

‘bovis’. hoc tamen etiam per alias quasdam consonantes hiatus vel euphoniae causa solet fieri,

ut ‘prodest’, ‘comburo’, // ‘sicubi’, ‘nuncubi’, quod Graeci quoque solent facere: ‘ ’,

‘ ’” (Pmai 1,17-18).

“sic nos quoque pro simplici habemus plerumque consonante u loco digamma positum, ut:

«At Venus haud animo nequiquam exterrita mater»” (Pmai 1,15).

229

“adeo autem hoc verum est, quod pro Aeolico digamma u ponitur: quod sicut illi solebant

accipere digamma modo pro consonante simplici teste Astyage, qui diversis hoc ostendit

usibus, ut in hoc versu: « »” (Pmai 1,15).

“sed tamen hoc attendendum est, quod praevaluit in hac litera [id est in u loco digamma posita]

potestas simplicis consonantis apud omnium poetarum doctissimos” (Pmai 1,18).

“inveniuntur etiam pro vocali correpta hoc digamma illi usi, ut : «

», est enim dimetrum iambicum, et sic est proferendum, ut faciat brevem syllabam.

nostri quoque hoc ipsum fecisse inveniuntur et pro consonante u vocalem brevem accepisse”

(Pmai 1,16).

“unde Aeolis loco, ut diximus, aspirationis digamma ponentes in dictionibus ab incipientibus,

solent loco digamma scribere, iudicantes debere praeponi digamma quasi vocali: sed rursus

quasi consonanti digamma in eadem syllaba praeponere recusantes, commutabant id in ,

‘ ’, ‘ ’ dicentes” (Pmai 1,19).

“est tamen quando idem Aeolis inveniuntur pro duplici quoque consonante digamma posuisse,

ut: « »” (Pmai 1,15).

{IN PROSODIA ETC. per figuram}

“Sunt etiam in consonantibus longae, ut puta duplices x et z: sicut enim longae vocales, sic

hae quoque longam faciunt syllabam” (Pmai 1,10).





“s enim in metro saepe vim consonantis amittit” (Pmai 1,42).

CONSTO-ARE

A) {Gr. [<s.c.>]}.


C.1) {[0.- 0.0: In genere; 0.1: Ingenere]}.

C.2) {[<s.c.>]}.

D)

E:)

(0.0) In genere:

230




tam Homeri credo quam Virgilii anima constare” (Pmai 1,2).

“sed est obiciendum ad hoc, quod cera et stuppa non ex eadem constat materia, ex qua tabulae

et trabes, coniunctiones autem et praepositiones et similia ex eadem sunt materia, ex qua et

nomen et verbum constat, hoc est literis et syllabis et accentibus et intellectu” (Pmai 11,551).

“nam si aer corpus est, et vox, quae ex aere icto constat, corpus esse ostenditur, quippe

cum et tangit aurem et tripertito dividitur, quod est suum corporis, hoc est in

altitudinem, latitudinem, longitudinem, unde ex omni quoque parte potest audiri” (Pmai

1,6).

“unde est dicendum, quod, si non sit nomen et verbum, nec alia pars orationis constare poterit”

(Pmai 11,551).

“alia a materia, ex qua constant, ut ‘humanus’, ‘terrenus’; alia a fortuna, ut ‘libertinus’,

‘egenus’” (Pmai 2,76).

“alia autem sunt eiusdem derivationis, quae ex materia principalium constare significantur, ut

‘ferreus’, ferro factus, similiter ‘aureus’, ‘argenteus’, ‘marmoreus’” (Pmai 2,69).

“duo autem nominativi per se, ubi et actio et passio ostenditur, coniungi non possunt, sed

obliquus et nominativus, nec solum in reciprocis, sed etiam in illis, quae in transitione habent

alteram personam. non igitur ‘sui’ nominativus potest constare” (Pmai 13,19).

“sed quod ex maxima parte, ‘syllabas’ nominamus, non quod omnes comprehensione literarum

constant, sed quod pleraeque: sic ergo etiam casus ab aliqua notabiliore significatione sunt

nominati” (Pmai 5,186).

“Secundus de syllaba: quid sit syllaba, quot literis constare potest et quo ordine et quo sono,

de accidentibus singulis syllabis” (Pmai 1,3).

“Et sciendum, quod syllabae, quae ex singulis constant literis, non plures sunt quam ipsae

vocales, ex quibus fiunt, quae autem ex amplioribus literis, paene innumerabiles” (Pmai 2,44).

“quae singularum literarum sunt syllabae ex vocalibus, ut dictum est, constant, ut ‘a’, ‘e’, quae

autem ex duabus constant, vel a vocalibus fiunt et invenitur diphthongus, ut ‘au’, ‘oe’, vel a

vocali consonante antecedente vel sequente: antecedente, ut ‘da’, sequente, ut ‘ad’” (Pmai

2,44).

“cum enim dicimus non posse constare in eadem syllaba r ante p, non de literis dicimus, sed

de pronuntiatione earum: nam quantum ad scripturam possunt coniungi, non tamen etiam

enuntiari, nisi postposita r” (Pmai 1,7).


minima autem, quantum ad totam comprehensionem vocis literatae — ad hanc enim etiam

productae vocales brevissimae partes inveniuntur — vel quod omnium est brevissimum eorum,

quae dividi possunt, id quod dividi non potest” (Pmai 1,6).

231

CONSTRVO-ERE >> CONSTRVCTIO-ONIS

A) {Gr. [1. synartáô; 2. syntássô]}.

B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.vv. [Gr. 1-2]: 359, 369]); IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.vv:

constructus, construo).

C.1) {[1.- II/1.0: CONSTRVCTIONES (in genere)]}.

C.2) {[≈ coniungo, conecto]; [>< compono, struo]}.

D)

E:)

(0) In genere:


“Dictio est pars minima orationis constructae, id est in ordine compositae: pars autem,

quantum ad totum intellegendum, id est ad totius sensus intellectum” (Pmai 2,53).

CONSTRVO-ERE >> CONSTRVCTIO-ONIS

A) {Gr. [1. sýntaxis; 2. sýnthesis]}.


C.1) {[1.- II/1.1: CONSTRVCTIONES (constructio); /1.2: CONSTRVCTIONES (per

figuram)]}.

C.2) {[≈ compositio, dispositio, ordinatio]}.

D) Job (1893: 148-149); Percival (1963: 272-273); Glück (1967: 166-169); Michael (1970:

122-143); Charpin (1977: 178sqq.); Kneepkens (1980; 1990); Pinborg (1980); Robins (1980);

Martínez Gázquez (1984); Baratin (1989: 17-166); Hunt (1980); Dinneen (1990); Lepschy

([1990] 1994: II,78, 239-242,n. 223, 244,n. 234, 284-286, 299, 305); Libera (1990: 219-222);

Percival (1990: 272-299); Sirridge (1990); Luhtala (1993: 165-166); Colombat (2001: 305);

Swiggers & Wouters (2003: 25-26); Garcea (2009); Flobert (2009); Lardet (2009: 593-594);

Marguin-Hamon (2009); Groupe Ars (2010: 63,n. 1, 241,n. 299); Lallot (2012: passim).

E:)

(0) In genere:

(1.1) CONSTRVCTIONES (constructio):

232

“et activa quidem plerumque accusativum sequuntur, passiva vero ablativum vel dativum

figurate, genetivum vero admodum pauca. sed de his, si deus annuerit, cum de dispositione vel

constructione partium orationis scripserimus, id est , exponere latius

conabimur” (Pmai 11,550).

“Septimusdecimus et octavusdecimus de constructione sive ordinatione partium orationis inter

se” (Pmai 1,4).

“sed tamen quia nobis agentibus, id est sentientibus et aliquid facientibus, et oculi vident et

aures audiunt et tactus corpori evenit, non irrationabiliter activorum et vocem et

constructionem habuerunt” (Pmai 8,373).

“hac autem utimur constructione, quando consequentiam aliquam rerum, quae verbo

demonstrantur, ad eas res, quae participio significantur, ostendere volumus. quid est enim

‘Traiano bellante victi sunt Parthi’ nisi quod secuta est victoria Traianum bellantem?” (Pmai

5,190).

“quando vero gerundia sunt, id est loco infiniti cum articulo iuncti apud Graecos accipiuntur,

nec genera discernunt nec numeros, quod suum est infinitorum verborum, et illum sequuntur

casum, quem et verba, ex quibus nascuntur, ut si dicam ‘intellegendi Homerum causa venio’ et

‘amandi virtutem causa laboro’ et ‘emendi mancipium causa venio’, quamvis rarus sit

huiuscemodi constructionis usus” (Pmai 8,410).

“omnes enim praepositiones locales etiam in temporibus et rebus similem habent

constructionem. quomodo enim dico ‘ad templum’, sic dico ‘ad tempus, ad iustitiam, ad

hominem’” (Pmai 14,54).


‘ego’ et ‘quidem’; sed errant, simplex enim est, et hoc maxime ex ipsa quoque constructione

orationis possumus intellegere” (Pmai 16,103).


quomodo indicativus. de cuius contextu, cum de constructione orationis tractaverimus, latius

disseremus” (Pmai 8,408).

“quod autem vim praeteriti habet huiuscemodi constructio, ostendunt subiunctiva praeteriti

perfecti, quae similiter proferuntur in passiva declinatione, ut ‘amatus sim sis sit’” (Pmai

8,407).




defendunt” (Pmai 8,424).

(1.1) CONSTRVCTIONES (per figuram):

“in omnibus autem concidentibus hoc sciendum, quod structura vel ordinatio orationis

dubitationem repellit. nulla enim alia re discernuntur a se tam partes orationis quam accidentia

eis nisi significatione, ad quam et constructio fit” (Pmai 13,4).

233

“alia vero, quae, cum videantur activam habere constructionem [id est ] - nam

genetivo vel dativo vel accusativo casui iunguntur -, tamen passivam vim intrinsecus, id est

non alio agente, videntur habere, ut ‘obliviscor tui’ et ‘te’, ‘misereor tui’ et ‘misereor te’”

(Pmai 8,389).

“inveniuntur tamen etiam nomina loco participiorum in huiuscemodi elocutione posita, ut

Virgilius in VII: «non vobis rege Latino / Divitis uber agri Troiaeve opulentia deerit», ‘rege

Latino’ pro ‘regnante Latino’, quamvis in huiuscemodi quoque constructionibus subauditur

participium substantivum” (Pmai 5,191).

“inveniuntur tamen pauca etiam ablativum sequentia, ut ‘dignus illa re’, ‘mactus virtute’,

accusativum vero figurate: ‘exosus bella’, ‘praescius futura’; participiorum enim loco videntur

posita illorum constructionem servasse” (Pmai 11,550).

“Graeci autem in huiuscemodi constructione solent pro genetivo participii etiam infinitum

verbum ponere, ut ‘ ’ ‘ ’”

(Pmai 5,191).

“Est quando et nominum terminatio diversorum casuum constructionem adverbialem

suscipiens loco adverbiorum accipitur, ut Virgilius in VI: «nimium vobis Romana propago /

Visa potens superi», ‘nimium’ dixit pro ‘nimis’” (Pmai 15,63).

“‘nihil’ indeclinabile est, quia per apocopen ab eo, quod est ‘nihilum’, prolatum est, sicut etiam

apud Graecos ‘ ’ et ‘ ’ et ‘ ’ pro ‘ ’ et ‘ ’ et ‘ ’. quidam tamen

adverbium esse putant, quod nomen esse adiectivum quantitatis ipsa ostendit constructio.

quomodo enim dicimus ‘multum bonum’ // et ‘boni, bonorum’ et ‘nimium lucrum’ et ‘lucri,

lucrorum’, sic ‘nihil malum’ vel ‘mali’ vel ‘malorum’” (Pmai 6,214-215).

CONSVETVDO-INIS

A) {Gr. [1. synêtheia]}.



C.2) {[≈ usus]; [>< analogia, auctoritas, Latinitas, natura, ratio, uetustas]}.

D) Barwick (1922: 184, 204-207); Díaz y Díaz (1951: 42); Lausberg ([1960] 1967: II,20-21);

Rener (1989: 58sqq.); Law (1990); Lepschy ([1990] 1994: II,53, 58); Amsler (1993: 56);

Biville (2003: 228-231; 2011: 188-189, 196); Schironi (2007); Flobert (2009: 338-340); Keller

(2009); Lomanto (2009: 187-193); Baratin (2010: 63); Garcea & Lomanto (2011: 155-157).

E:)

(0.1) In genere:

“Impersonalia quoque omnia vel ab activis vel a neutris derivantur, ut supra diximus, ut ‘amo

amatur’, ‘lego legitur’, ‘sto statur’, ‘misereo’ antique ‘miseret’, similiter ‘placeo placet’. sic

234

antiquissimorum consuetudine a ‘paeniteo paenitet’, a ‘taedeo taedet’, ‘pigeo piget’, ‘pudeo

pudet’, ‘liceo licet’, ‘oporteo oportet’” (Pmai 8,432).



Romani asciverunt civitati ad confirmandam coniunctionem, nomina illorum suis praeponebant

nominibus et invicem Sabini Romanorum. et ex illo consuetudo tenuit, ut nemo Romanus sit

absque praenomine” (Pmai 2,57).

“ergo quando corripiunt eam secundum Romanam consuetudinem, accentu quoque Latino

pronuntiatur, ut in his: ‘Itáliă, Phrýgiă, Lýdiă, Sýriă, Tróïă’: haec enim antepaenultimam

habent acutam, quia a finalem corripiunt, quamvis apud Graecos sit producta” (Pmai 7,287).


“Cicero in IIII Tusculanarum: «venientia metuuntur». nec mirum hoc inveniri apud nos in his

verbis, cum apud Graecos quoque tam activum quam passivum eius significationis verbum

accusativo casui coniungitur contra consuetudinem aliorum: dicunt enim ‘ ’

‘ ’” (Pmai 8,391).

“nisi si ipsa in sese faciat, id est proferatur: tunc enim utimur consuetudine

transitivorum, quae significant, ut ‘misereor mei legentis’, ‘praebeo mihi

legenti’, ‘accuso me legentem’, ‘fruor me legente’” (Pmai 11,555).

“Praeterea plurima inveniuntur apud vetustissimos, quae contra consuetudinem vel activam

pro passiva vel passivam pro activa habent terminationem, ut ‘testo’ pro ‘testor’ et ‘opino’ pro

‘opinor’ et ‘cuncto’ pro ‘cunctor’ et ‘convivo’ pro ‘convivor’ et ‘contemplo’ pro ‘contemplor’

et ‘consolo’ pro ‘consolor’ et ‘commoro’ pro ‘commoror’ et ‘auxilio’ pro ‘auxilior’” (Pmai

8,392).

“Sunt quaedam in o terminantia, quae, cum sint activa, pro passivis quoque solent poni, ut

‘lavo’, ‘tondeo’, ‘duro’, ‘calceo’ pro ‘lavor’ et ‘tondeor’ et ‘duror’ et ‘calceor’. sed haec magis

per ellipsin consuetudo proferre tradidit. quod poetae quoque solent facere, ut Virgilius in III

georgicon: «incanaque menta / Cinyphii tondent hirci» pro ‘tondentur’.

“Iuvenalis in I: «Penelopē melius, levius torquetis Arachnē». et hoc vel metaplasmus est

dicendus, qui fit more poetico mutata a longa in e productam, vel potius dativus Graecus pro

ablativo positus, qui quamvis apud Graecos i habeat post , tamen apud Latinos secundum

eorum // consuetudinem scripturam servavit, apud quos i scribi post vocalem et non

pronuntiari solet. hoc et ex aliis possumus conicere, quae quamvis Graece proferantur,

scripturae tamen Latinae rationem servant, ut Virgilius in bucolico: «Orphi Calliopea, Lino

formosus Apollo»” (Pmai 7,290-291).




in quo videmur contra Graecorum facere consuetudinem. illi enim s sequente numquam x

praeponunt, sed k pro ea, ut ‘ ’” (Pmai 1,33).

235

“pro quo Caesar hanc figuram scribi voluit, quod quamvis illi recte visum est, tamen

consuetudo antiqua superavit. adeo autem hoc verum est, quod pro Aeolico digamma u

ponitur: quod sicut illi solebant accipere digamma modo pro consonante simplici” (Pmai 1,15).

“‘mecum, tecum, secum, nobiscum, vobiscum’, de quibus in pronomine latius tractatum est.

nec mirum, in hac parte orationis Romanos in fine reponere accentus, quamvis sint disyllabae,

nec non Aeolis contra consuetudinem suam idem facere, cum annititur semper praepositio

sequenti dictioni et quasi una pars cum ea effertur, quamvis per appositionem proferatur, unde

et acutum in gravem convertit” (Pmai 14,27).

CONSVMPTIO-ONIS

A) {Gr. [<s.c.>]}.


C.1) {[0.- 0.0: In genere]}.

C.2) {[<s.c.>]}.

D)

E:)

(0.0) In genere:

“Haec enim quoque, quae a qualitate vel quantitate sumuntur speciali, id est adiectiva,

naturaliter communia sunt multorum: adiectiva autem ideo vocantur, quod aliis appellativis,

quae substantiam significant, vel etiam propriis adici solent ad manifestandam eorum

qualitatem vel quantitatem, quae augeri vel minui sine substantiae consumptione possunt, ut

‘bonum animal’, ‘magnus homo’, ‘sapiens grammaticus’, ‘magnus Homerus’” (Pmai 2,58).

CONTEMPLOR-ARI

A) {Gr. [<s.c.>]}.


C.1) {[0.- 0.0: In genere]}.

C.2) {[<s.c.>]}.

D)

E:)

(0.0) In genere:

236

“nomina sunt igitur dicenda, quamvis declinationem pronominum habeant quaedam ex eis. non

enim declinatio, sed vis et significatio uniuscuiusque partis est contemplanda: indifferenter

enim multa et nomina modo pronominum et pronomina modo nominum invenimus declinata”

(Pmai 2,55).

“Praeteriti perfecti multiplices et variae sunt regulae. itaque commodum putavimus primo quae

in eo generalia esse contemplati sumus disserere, postea vero per singulas syllabas tractare de

eo” (Pmai 9,458).

“ergo proprie si quis contempletur vim praeteriti perfecti, non aliam iudicet hoc habere quam

apud Graecos illud, quod vocant” (Pmai 8,416).

“Vnde si velimus cum veritate contemplari, ut diximus, non plus decem et octo literas in

Latino sermone habemus, hoc est sedecim antiquas Graecorum et f et x postea additas, et eas

quoque ab eisdem sumptas” (Pmai 1,12).

CONTEXTVS-VS

A) {Gr. [1. synépeia; 2. synécheia]}.

B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.vv. [Gr. 1-2]: 365, 366); IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v.).

C.1) {[1.- II/1.0: CONSTRVCTIONES (in genere); /1.1: CONSTRVCTIONES (per

figuram)]}.

C.2) {[≈ connexio uerborum, contextus sermonis, continuitas]}.

D) Biville (2003: 228); Groupe Ars (2005: 16-17; 2010: 73,n. 19, 123,n. 94).

E:)

(0) In genere:


“sunt quae numquam apponuntur, ut ‘di, dis, re, se, am, con’. haec enim sex semper in

compositione inveniuntur, quas, quamvis, cum per se poni non possunt, separatae in contextu

orationis ideoque partes orationis dici vera ratione non possunt, tamen, quia vim et

significantiam habent praepositionum et in ipsa compositione semper praepositivae sunt, ideo

praepositionibus connumeraverunt” (Pmai 14,56).


quomodo indicativus. de cuius contextu, cum de constructione orationis tractaverimus, latius

disseremus” (Pmai 8,408).

(1.1) CONSTRVCTIONES (per figuram):

237

“nec non etiam in contextu diversarum dictionum hoc solet fieri, ut ‘cum nobis’ turpe est itaque

‘nobiscum’ praeposterum profertur” (Pmai 8,372).

CONTINEO-ERE

A) {Gr. [<s.c.>]}.

B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr. ] ---); IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v.: continens).


C.2) {[≈ comprehendo, includo]}.

D)

E:)

(0.0) In genere:

“ex his autem, quas continent, ut ‘vinaria cella’, quae habet vinum, et ‘armamentarium’, in

quo arma posita sunt, sic ‘violarium’, ‘aviarium’, ‘rosarium’, ‘viridiarium’” (Pmai 2,75).

“Primus liber continet de voce et eius speciebus; de litera: quid sit litera, de eius generibus et

speciebus, de singularum potestate, quae in quas transeunt per declinationes vel compositiones

partium orationis” (Pmai 1,3).

“ergo praesens tempus hoc solemus dicere, quod contineat et coniungat quasi puncto aliquo

iuncturam praeteriti temporis et futuri nulla intercisione interveniente, unde stoici // iure hoc

tempus ‘praesens imperfectum’ vocabant, ut dictum est” (Pmai 8,414-415).

(0.1) In genere:

“in praesenti enim et futuro pleraque incerta nobis sunt angustissimaque est eorum cognitio

nobis et dubia plerumque; itaque singulis vocibus per haec duo tempora iure sumus contenti”

(Pmai 8,405).

“nisi enim sit imperfectum, in eo adhuc esse actus intellegi non potest. futurum quoque cum

incertum sit, ut ostendimus, et infinitum, utrum paulo post an multo erit, non potuit discretis

quibusdam finibus declinationis uti. itaque una voce contentum fuit” (Pmai 8,406).



“K enim et q, quamvis figura et nomine videantur aliquam habere differentiam, cum c tamen

eandem tam in sono vocum quam in metro potestatem continent” (Pmai 1,12).


238

“Et quamvis ab indicativis derivantur verbis participia, potestate tamen et vi significationis

omnes continent modos hoc pacto: ‘exponens doce’ pro ‘expone et doce’, ‘utinam exponens

docerem’ pro ‘utinam exponerem et docerem’, ‘cum exponens doceam’ pro ‘cum exponam et

doceam’, ‘exponens docere volo’ pro ‘exponere et docere volo’” (Pmai 11,554).

CONTINGO-ERE

A) {Gr. [<s.c.>]}.



C.2) {[<s.c.>]}.

D)

E:)




secum loquentes, necessario secundae vel tertiae eos attribuit personae. idque tam in

pronominibus quam in verbis contingit, in quibus et finiuntur personae” (Pmai 12,585).

“‘Aeneas’ Anchisae filius et Silvius ‘Aeneas’, ‘Pyrrhus’ filius Achillis et ‘Pyrrhus’ rex

Epirotarum, ‘Aiax’ Telamonius et ‘Aiax’ Oilei filius. haec enim non naturaliter communia

sunt, quippe nullam qualitatem communem significant, sed casu diversis contigere personis”

(Pmai 5,175).

“cum similiter omne adverbium tam singularibus quam pluralibus verbis adiungitur, etiam

numerale quemcumque numerum significet - ut ‘singillatim circumeo’ et ‘singillatim

circumimus’, ‘pluraliter loquor’ et ‘pluraliter loquimur’, ‘saepissime dico’ et ‘saepissime

dicimus’ -, quod in nulla parte alia numerum possidente potest contingere nisi figurate, ut,

cum sint numeri singularis, plurali addicantur vel, cum sint pluralis, singulari” (Pmai 5,173).





dicamus ‘piior’, ‘arduior’” (Pmai 3,87).

“nec solum tamen in declinationibus nominum hoc contingit, sed etiam in accentibus, ut

‘utérque utráque utrúmque’, ‘plerúsque pleráque plerúmque’: femininum enim, quamvis

paenultima brevis sit, accentum tamen in ea habuit acutum, sicut masculinum et neutrum”

(Pmai 5,181).

239

CONTINVO-ARE >> CONTINVATIO-ONIS >> CONTINVVS-A-VM >>

CONTINVATIVVS-A-VM >> CONTINVE

A) {Gr. [<s.c.>]}.

B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v.[Gr.] ---) ; IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v. ---).

C.1) {[0.- 0.1: In genere]}.

C.2) {[<s.c.>]}.

D)

E:)

(0.1) In genere:

“nulla enim syllaba plus duabus potest mutis habere iuxta se positis, nec plus tribus

consonantibus continuare” (Pmai 1,13).



A) {Gr. [1. synápheia]}.


C.1) {[0.- 0.1: In genere]}.

C.2) {[<s.c.>]}.

D) Luque Moreno (2006: 165, 288).

E:)

(0.1) In genere:

“et continuationis enim et subcontinuationis et adiunctionis et effectionis per has causa

ostenditur reddi: continuationis, ut ‘si ambulat, movetur’” (Pmai 16,95).


Graecum significat” (Pmai 16,94).



240



A) {Gr. [<s.c.>]}.


C.1) {[0.- 0.1: In genere]}.

C.2) {[<s.c.>]}.

D)

E:)

(0.1) In genere:

“Ex eodem (id est praesenti) nascitur etiam perfectum. si enim ad finem perveniat praesens

inceptum, statim utimur praeterito perfecto; continuo enim scripto ad finem versu dico ‘scripsi

versum’” (Pmai 8,415).

“excipitur alternitatis // causa, quam Graeci vocant, unum ‘pando pandus’, ne,

si ‘pandidus’ dicamus, male sonet alterna d in utraque continua syllaba, quod in multis solent

tam Graeci quam nos evitare” (Pmai 4,136-137).



A) {Gr. [1. synaptikós]}.



figuram)]}.

C.2) {[≈ ]; [>< ablatiuus, abnegatiuus, adiuctiuus, aduersatiuus, affirmatiuus, approbatiuus,

causalis, collectiuus, communis, completiuus, conexiuus, confirmatiuus, coniunctiuus,

copulatiuus, disertiuus, disiunctiuus, distributiuus, dubitatiuus, effectiuus, electiuus, expletiuus,


principalis, rationalis, repletiuus, subcontinuatiuus, subdisiunctiuus, subiunctiuus,

subsequens]}.

D) Jahn (1847: 21, 23, 25-26); Egger (1854: 209); Job (1893: 140, 160); Luscher (1912: 97);

Sancho Royo (1984: 103); Gutiérrez ([1987] 1989: I,91, 227-230, 232, 237, 242, 274, 339);

Baratin (1989: 102-106, 112-114); Colombat (2001: 308); Da Silva (2008: 115); Groupe Ars

(2013: 18, 31-32, 227-229,n. 10).

E:)

241

(0) In genere:






Graecum significat” (Pmai 16,94).

“et hae quidem [id est continuativae] qualis est ordinatio et natura rerum, cum dubitatione

aliqua essentiam rerum significant” (Pmai 16,94).

“similiter ‘sive, sin, seu’ tam continuativae sunt quam causales. proprie autem continuativae

sunt, quae significant ordinem praecedentis rei ad sequentem, ut ‘si stertit, dormit’ et ‘si

aegrotat, pallet’ et ‘si febri vexatur, calet’” (Pmai 16,94).


“Causales igitur, quas alii in una specie posuerunt, Apollonius, pater Herodiani, in quinque

species dividit, quas supra ostendimus, id est continuativas, subcontinuativas, causales,

adiunctivas, effectivas” (Pmai 16,95).

“quidam tamen et has et continuativas // inter species causalium posuerunt, quomodo et

adiunctivas et effectivas, nec irrationabiliter” (Pmai 16,94-95).



A) {Gr. [<s.c.>]}.

B) ThLL (s.v.: continuus); DicTGG (s.v. [Gr.] ---) ; IndG (s.v.); LexLGT (s.v. ---).

C.1) {[0.- 0.1: In genere]}.

C.2) {[<s.c.>]}.


E:)

(0.1) In genere:

“si in consonantem transeat i, pares esse syllabas genetivo positivi cum nominativo

comparativi vel hiatum intolerabilem fieri tribus vocalibus per tres syllabas continue positis

nulla consonante media, si dicamus ‘piior’, ‘arduior’” (Pmai 3,87).

242

CONTRACTVS-A-VM

A) {Gr. [<s.c.>]}.

B) ThLL (s.v.: contraho); DicTGG (s.v. [Gr.] ---) ; IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v.).


C.2) {[<s.c.>]}.

D)

E:)


“et i quidem, quando post u consonantem loco digamma functam Aeolici ponitur brevis,

sequente d vel m vel r vel t vel x, sonum y Graecae videtur habere, ut ‘video’, ‘vim’, ‘virtus’,

‘vitium’, ‘vix’, u autem, quamvis contractum, eundem tamen [hoc est y] sonum habet, inter q

et e vel i vel ae diphthongum positum, ut ‘que’, ‘quis’, ‘quae’, nec non inter g et easdem

vocales, cum in una syllaba sic invenitur, ut ‘pingue’, ‘sanguis’, ‘linguae’” (Pmai 1,7).

CONTRARIETAS-ATIS >> CONTRARIVS-A-VM >> CONTRA

A) {Gr. [<s.c.>]}.



C.2) {[<s.c.>]}.

D)

E:)


“‘Ad’ tam in compositione quam in appositione plerumque proximitatem significat […].

significat etiam contrarietatem, ut ‘ad illum mihi pugna est’, hoc est ‘contra illum’” (Pmai

14,37).


A) {Gr. [<s.c.>]}.


243


C.2) {[<s.c.>]}.

D)

E:)

(0.0) In genere:

“ostendo enim, pati me aliquid in ipso actu. cum enim dico ‘audio te’, ostendo, quod vocis tuae

actum patiuntur aures meae; et e contrario ‘audior a te’ dico, cum vox mea agit aliquid in

aures tuas. sed tamen quia nobis agentibus, id est sentientibus et aliquid facientibus, et oculi

vident et aures audiunt et tactus corpori evenit, non irrationabiliter activorum et vocem et


“in e vero correptam ex contrario, quando a praesenti disyllabo praeteritum fit trisyllabum:

‘cădo cĕcidi’, ‘tăngo tĕtigi’” (Pmai 9,460).

(0.1) In genere:

“Vocis autem differentiae sunt quattuor: articulata, inarticulata, literata, illiterata. articulata est,

quae coartata, hoc est copulata cum aliquo sensu mentis eius, qui loquitur, profertur.

inarticulata est contraria, quae a nullo affectu proficiscitur mentis” (Pmai 1,5).

“‘hic’ et ‘haec compos huius compotis’ […]. eius contrarium ‘impos impotis’” (Pmai 6,253).

“Infinitum est interrogativorum contrarium, ut ‘quis’, ‘qualis’, ‘quantus’, ‘quot’, ‘quotus’,

cum in lectione gravi accentu pronuntiantur” (Pmai 2,61).

“et habent significationem contrariam ‘clam’ semperque in appositione inveniuntur, sed

‘coram’ magis ad personas, ‘palam’ ad omnia accipitur” (Pmai 14,52).

“‘Intra’ quoque videtur ab ‘in’ derivatum, velut ab ‘ex: extra’ et a ‘sub: subter’, sic ab ‘in:

inter’ et ‘intra’, et significat ‘ ’, quod est adverbium apud Graecos. Lucanus in V:

«Intra castrorum timuit tentoria ductor». huic contrarium est ‘ ’, id est ‘extra’” (Pmai

14,43).

“‘Super’ et ‘subter’ contrarias habent significationes” (Pmai 14,54).

“Hortativa ‘heia, age’ […]. Remissiva sunt superioribus contraria, ut ‘pedetemptim, paulatim,

sensim’” (Pmai 15,86).

“Non est igitur pronomen: nec articulus vero, cum semper in demonstratione ponitur ‘o’, quae

contraria est relationi, quam articulus significat. deinde articulum Romani non habent. nam

‘idem’, quamvis , quod est articulus praepositivus cum pronomine, significet, apud nos

tamen non ex articulo et pronomine componitur, quemadmodum apud Graecos, sed ex

pronomine et adverbio, ‘is’ et ‘demum’” (Pmai 13,11).

{IN ACCIDENTIBVS}

244

“nam commune et neutrum vocis magis qualitate quam natura dinoscuntur, quae sunt sibi

contraria” (Pmai 5,141).

“H literam non esse ostendimus, sed notam aspirationis, quam Graecorum antiquissimi

similiter ut Latini in versu scribebant: nunc autem diviserunt et dextram eius partem supra

literam ponentes psiles notam habent, quam Remmius Palaemon exilem, Grillius vero ad

Virgilium // de accentibus scribens levem nominat, sinistram autem contrariae aspirationis,

quam Grillius flatilem vocat” (Pmai 1,35-36).


“Et activa quidem semper actum significat et facit ex se passivam absque duobus verbis,

‘metuo’ et ‘metuor’, ‘timeo’ et ‘timeor’; haec enim contrarias vocibus videntur habere

significationes, quamvis etiam ad sensus pertinentia verba, si quis altius consideret, in activis

vocibus passionem et in passivis actionem fieri inveniat, ut ‘audio te’, ‘video te’, ‘tango te’”

(Pmai 8,373).

“sunt etiam quaedam activa voce passivam significationem habentia et ex contrario passiva

voce activam, sicut supra diximus: ‘timeo te, timeor a te’, ‘metuo te, metuor a te’. Lucanus in

V: «Dum metuar semper terraque expecter ab omni»” (Pmai 8,391).

“passivas quoque pro activis vel neutralibus vocibus ex contrario idem antiquissimi

proferebant, ‘careor’ pro ‘careo’ dicentes et ‘obsonor’ pro ‘obsono’ et ‘copulor’ pro ‘copulo’ et

‘caleor’ pro ‘caleo’, quorum auctores apud Caprum legant, qui eos scire desiderant” (Pmai

8,393).

“Quasi ad aliquid dictum est, quod, quamvis habeat aliquid contrarium et quasi semper

adhaerens, tamen non ipso nomine significat etiam illud: neque enim ex illo nominationem

accipit, ut ‘dies’, ‘nox’, ‘dextra’, ‘sinistra’: nam quamvis intereat, non interimit secum etiam

illud, quod ei adhaerere intellegitur” (Pmai 2,60).

“et ex contrario saepe diversa significatio in similibus invenitur vocibus: ‘liber libra’, ‘fiber

fibra’, ‘Helenus Helena’, ‘Tullius Tullia’” (Pmai 8,418).

“non tamen ideo significationem Graecam attendentes debemus ea composita dicere vel quae

ex contrario inveniuntur simplicia apud illos, apud nos composita, ut ‘incestus’

, ‘ineptus’ , ‘superfluus’ , sicut et multa alia. sine dubio igitur

‘o’ adverbium est vocandi et optandi, est etiam interiectio” (Pmai 13,12).






(Pmai 15,88).

245

“‘minus’ autem adverbium // est quando cum positivo iunctum contrariae significationis

comparativum demonstrat, ut ‘minus stultus’ pro ‘prudentior’. Terentius in eunucho: «hoc

nemo fuit / Minus ineptus», pro ‘prudentior’” (Pmai 3,93-94).

“Inveniuntur igitur apud Latinos in praepositionibus tria contraria observationi Graecorum,

quod certae sunt significationis quaedam praepositiones, ut ‘apud, erga, circa, inter’, et quod


dis’” (Pmai 14,29).

“et sciendum, quod pro ‘ab’ praepositione au ponitur in his verbis: ‘aufugio’ et ‘aufero’. ex

contrario quoque frequenter solet fieri, ut antecedente a et u loco consonantis sequente, si

abiciatur vocalis posita post eam [id est post a consonantem], au diphthongus fiat u redeunte in

vocalem, ut ‘lavor lautus’, ‘faveo fautor’, ‘avis auceps, augurium, augustus’” (Pmai 1,39).

“in aliis quoque multis adverbiis invenis diversas significationes in una eademque voce,

quomodo etiam ex contrario in diversis vocibus unam significationem, ut ‘quando, olim,

dudum, aliquando, cito, propere, celeriter, actutum’” (Pmai 15,89).


“Velut autem una voce diversas possunt habere significationes tam declinabilia per quosdam

casus quam indeclinabilia per omnes casus, sic e contrario diversis vocibus saepe invenimus

unam eandemque fieri significationem, ut ‘labor’ et ‘labos’, ‘honor’ et ‘honos’, ‘huius cornus’

et ‘corni’, ‘pinus’ et ‘pini’, ‘huius quaestus’ vel ‘quaesti’, ‘ornatus’ vel ‘ornati’, ‘tumultus’ vel

‘tumulti’, ‘Achillis’ vel ‘Achilli’, ‘aulai’ et ‘aulae’, ‘a felice’ vel ‘felici’, ‘deis’ et ‘diis’,

‘sapientium’ et ‘sapientum’, nec solum in nominibus, sed etiam in aliis partibus, ut

‘amaverunt’ vel ‘amavere’, ‘amaveram’ vel ‘amaram’, ‘ei’ vel ‘ii’, ‘eis’ vel ‘iis’, ‘nimium’ et

‘nimis’, ‘satis’ et ‘sat’” (Pmai 5,185).

“quomodo autem quaedam quartae declinationis nomina etiam secundae regula protulisse

superius vetustissimos ostendimus, sic ex contrario, quae debuerunt secundae esse, quasi

quartae est quando declinaverunt, ut ‘hic sibilus huius sibilus’, ‘vadus’, ‘vulgus’, ‘fretus’”

(Pmai 6,264).

“‘neuter neutra neutrum neutrius neutri’. sed in hoc nomine ex contrario aliis, quae simili

forma declinantur, frequentior est usus genetivi in i et dativi in o terminantis in masculino et

neutro, in feminino vero in ‘ae’ diphthongum: ‘hic neuter’ et ‘hoc neutrum huius neutri huic

neutro haec neutra huius’ et ‘huic neutrae’” (Pmai 6,197).

“‘far farris’ solum in r desinens geminavit r, ne, si ‘faris’ dicamus, aliud monstret. similiter

repugnantibus regulis solent quaedam taceri, ut ‘ador’ genetivus in usu frequenti non

invenitur, quia duae contrariae pugnant in eo regulae” (Pmai 8,372).



secum loquentes, necessario secundae vel tertiae eos attribuit personae” (Pmai 12,585).

“in plurali vero semper masculinum invenitur: non enim incertum tempus videtur significare,

quod plerumque in feminino genere invenimus numeri singularis. ideo autem diximus

‘plerumque’, quod invenitur in usu et pro certo tempore femininum et pro incerto masculinum

246

e contrario. Virgilius in II: «Venit summa dies et ineluctabile tempus / Dardaniae»” (Pmai

5,158).

“neutra quoque // quaedam solebant etiam masculino genere proferre vel ex contrario: ‘hic’ et

‘hoc guttur’, ‘murmur’, ‘globus’, quod etiam ‘hoc glomus’ dicitur ‘glomeris’” (Pmai 5,169-

170).


“ponitur haec eadem litera in Graecis nominibus modo loco diphthongi, ut ‘Musa’ pro

‘ ’, modo pro correpta, ut ‘Homerus’ pro ‘ ’, pro eadem producta, ut ‘fur’ pro

‘ ’, sicut e contrario pro ‘ ’ ‘bōs’, modo pro longa, ut ‘ mus’, modo pro correpta,

‘ purpura’” (Pmai 1,27).

“V quoque multis Italiae populis in usu non erat, sed e contrario o, unde Romanorum quoque

vetustissimi in multis dictionibus loco eius o posuisse inveniuntur, ‘poblicum’ pro ‘publicum’,

quod testatur Papirianus de orthographia, ‘polchrum’ pro ‘pulchrum’, ‘colpam’ pro ‘culpam’

dicentes et ‘Hercolem’ pro ‘Herculem’” (Pmai 1,27).

“apud antiquos frequentissime loco ‘cu’ syllabae ‘quu’ ponebatur et e contrario, ut ‘arquus’,

‘coquus’, ‘oquulus’ pro ‘arcus’, ‘cocus’, ‘oculus’, ‘quum’ pro ‘cum’, ‘quur’ pro ‘cur’” (Pmai

1,36).

“et ex contrario una longa in duas breves saepe solet temporibus // dividi: ‘admittĭĕr’ pro

‘admittī’, ‘fĭĕri’ pro ‘fīri’ vel ‘fīre’, quod magis analogum est, unde Virgilius in IIII georgicon:

«At suffire thymo cerasque recidere inanis / Quis dubitet?»” (Pmai 4,126-127).


A) {Gr. [<s.c.>]}.



C.2) {[<s.c.>]}.

D)

E:)

(0.0) In genere:

“participium autem si proferas pro aliquo verbo et adiungas ei verbum, bene sine coniunctione

profers, ut ‘legens disco’ pro ‘lego et disco’ et ‘docente me discis’ pro ‘doceo et discis’. contra

autem nomina diversa, si ad unum referantur, sine coniunctione oportet ea proferre, nisi si

adiectiva geminentur, ut ‘pius Aeneas’, ‘Marcus Tullius Cicero’” (Pmai 11,553).

247




“‘meus tuus suus, noster vester, nostras vestras’, et rursus nomina declinationem pronominum,

ut ‘unus unius uni, solus solius soli, totus totius toti, ullus ullius ulli, nullus nullius nulli, alius

alīus alii’, cuius genetivus, quia par est syllabis nominativo, producit semper paenultimam,

cum ‘alterius’ contra, quia duabus vincit syllabis nominativum suum, semper corripit

paenultimam, ‘alter alterĭus alteri’” (Pmai 13,20).

“hoc igitur non servantes [Latini] divisorum quidem utimur declinatione, accentu tamen

compositorum. in omni enim casu sub uno accentu ea proferentes composita esse ostendimus,

et possumus dicere, per singulos casus ea componi. quod dicentes non videmur contra supra

dictam Graecorum de compagine rationem facere” (Pmai 5,180).


“Cicero in IIII Tusculanarum: «venientia metuuntur». nec mirum hoc inveniri apud nos in his

verbis, cum apud Graecos quoque tam activum quam passivum eius significationis verbum

accusativo casui coniungitur contra consuetudinem aliorum: dicunt enim ‘ ’

‘ ’” (Pmai 8,391).

“Praeterea plurima inveniuntur apud vetustissimos, quae contra consuetudinem vel activam

pro passiva vel passivam pro activa habent terminationem, ut ‘testo’ pro ‘testor’ et ‘opino’ pro

‘opinor’ et ‘cuncto’ pro ‘cunctor’ et ‘convivo’ pro ‘convivor’ et ‘contemplo’ pro ‘contemplor’

et ‘consolo’ pro ‘consolor’ et ‘commoro’ pro ‘commoror’ et ‘auxilio’ pro ‘auxilior’ et ‘auguro’

pro ‘auguror’ et ‘auspico’ pro ‘auspicor’ et ‘commento’ pro ‘commentor’ et ‘crimino’ pro

‘criminor’ et ‘molio’ pro ‘molior’ et ‘digno’ pro ‘dignor’” (Pmai 8,392).

“Cato in V originum: «quod eorum nemo quisquam quicquam mihi ignoturus est»; quidam

tamen contra regulam a praesenti tempore hoc derivatum protulerunt, ‘ignosco ignosciturum’”

(Pmai 10,510).

“‘M.’ vero ‘Tullius’: hic nomen. similiter et in aliis loco cognominis aliorum agnomina vel

contra, ut ‘Cicero’, qui primus ab habitu faciei nominatus est, agnomen hoc habuit, familiae

vero eius cognomen fuit. similiter ‘Caesar’, ‘Scipio’” (Pmai 2,58).

“Sunt quae in compositione elisionem patiuntur, ut ‘con’ sequente vocali: ‘coeo, coarguo,

coarto, cohaereo, coaequo’. contra ‘pro’ sequente // vocali d assumit: ‘prodes, prodest,

proderam, prodesse’” (Pmai 14,29-30).




in quo videmur contra Graecorum facere consuetudinem” (Pmai 1,33).

“praeterea et a tribus et quattuor nascuntur adverbia ‘ter’ et ‘quater’; ‘obiter’ enim compositum

est ab ‘ob’ et ‘iter’; similiter ‘paulisper, tantisper, parumper’ composita sunt. vetustissimi

tamen quaedam contra supra dictam regulam protulerunt” (Pmai 15,77).

248


“unum apud Latinos invenitur nomen, quod quamvis ex duobus sit nominativis compositum,

non ex utraque parte declinatur, id est ‘alteruter alterutrius’, quod tamen ipsum non absque

ratione non declinatur. nam cum duae contra se pugnant regulae, ut unam servet, necessario

perdidit alteram” (Pmai 5,181).

“haec etiam contra rationem supra dictarum regularum declinantur: ‘puer // pueri’, cuius

femininum ‘puera’ dicebant antiquissimi, unde et ‘puerpera’ dicitur” (Pmai 6,230-231).

“masculina sunt, quae cum sint propria apud Latinos a terminantia, apud Graecos assumunt s,

ut ‘Catilina’, ‘Sulla’, ‘Fimbria’, ‘Aquila’, , , , ; vel

contra apud Graecos in ‘as’ desinentia vel in ‘es’, apud nos in a terminant, ut ,

, , , , , ‘Marsya’, ‘Sosia’, ‘Byrria’, ‘Chaerea’,

‘Turia’, ‘Bagrada’, , , , , , ,

‘poeta’, ‘citharista’, ‘sophista’, ‘Scytha’, ‘Melicerta’, ‘Leptasta’” (Pmai 5,143).

“expellitur a Graecis in desinentibus, cum in Latinam transeunt formam, ut ‘Demipho’,

‘Simo’. ‘leo’, ‘draco’, sicut contra additur Latinis nominibus in o desinentibus apud Graecos,

ut ‘ ’, ‘ ’ pro ‘Cicero’, ‘Cato’” (Pmai 1,31).

“X duplex modo pro cs modo pro gs accipitur, ut ‘apex apicis’, ‘grex gregis’. transit tamen

etiam in u consonantem, ut ‘nix nivis’ nec non in ct, ut ‘nox noctis’, ‘supellex supellectilis’,

sed haec contra regulam declinari videntur” (Pmai 1,33).

“‘haec anŭs huius anus’. nam Terentius contra hanc regulam in heautontimorumeno dixit

‘anuis’ more antiquo: «ipsam offendimus / Mediocriter vestitam veste lugubri, / Eius anuis

causa, opinor, quae erat mortua»” (Pmai 6,286).


protulisse inveniuntur, in quibus non sunt imitandi. ‘ambae’ etiam et ‘duae’, quamvis nulla

simili differentiae causa cogente, similem habent dativum ‘ambabus’, ‘duabus’, quamquam

genetivum ‘ambarum’ et ‘duarum’ faciunt” (Pmai 7,294).

“in huiuscemodi tamen, id est neutris a finitis, quae sunt Graeca, frequenter // invenimus

antiquos dativum et ablativum plurales in ‘is’ productam proferentes contra regulam tertiae

declinationis, quam servant in ceteris casibus supra dictorum nominum, ut Cicero frequenter in

Verrinis ‘toreumatīs’ dicit et ‘peripetasmatīs’ et ‘emblematīs’” (Pmai 7,356-357).

“in Latinis autem dictionibus difficile invenies i longam ante vocalem positam, nisi in

genetivis in ius desinentibus, ut ‘illius’, ‘solius’, ‘ullius’, quae tamen licet et corripere, et in

verbo ‘fiam fias fiat’, quod ipsum quoque contra aliorum eiusdem coniugationis fit regulam

verborum” (Pmai 1,41).

“Vnus ergo ex his plerumque quattuor modis invenitur, qui facit tam verba quam alias partes

orationis esse defectivas. differentiae quoque causa multa solent vel taceri vel contra regulam

proferri, ut ‘fas’ genetivum non habet; nam sive ‘fatis’ seu ‘faris’ vel ‘fassis’ dicamus, aliud

potest significare” (Pmai 8,372).

249

“Fit autem participium mutatione extremae syllabae supra dicti temporis et personae, id est

‘bam’ in ‘ns’, ut ‘amabam amans’, ‘docebam docens’, ‘legebam legens’, ‘faciebam faciens’,

‘muniebam muniens’, exceptis in ‘eo’ desinentibus quartae coniugationis verbis, quae contra

aliorum regulam i habent ante ‘bam’ productam - quam tamen antiqui diphthongum scribentes

transmutationem vocalium factam ostendebant: ‘adeibam, queibam’ pro ‘adiebam, quiebam’ -”

(Pmai 11,557).





“nec vitiosam facio orationem, adiungens et feminino et neutro generi hoc verbum et

participium, quod ad mares solos videtur attinere. et contra vituperationis causa possum

dicere, ut Iuvenalis in I: «nubit amicus», et ‘nuptus vir’, et figurate ‘bonus mulieris animus

nubit mihi’ et ‘nuptus est mihi’” (Pmai 11,556).

“Latius igitur tractemus de iis, quae videntur contra vocis formam significare, quod non solum

in verbis, sed in aliis etiam partibus orationis invenitur, ut si dicamus ‘Athenae’, ‘Thebae’ voce

pluralia sunt, significatione singularia, et contra ‘populus’, ‘plebs’ voce singularia sunt,

significatione pluralia, vel ‘Philotium’, ‘Sophronium’, ‘Glycerium’, ‘Dorcium’ voce neutra,

significatione feminina. multa quoque alia huiuscemodi inveniuntur” (Pmai 8,376).

“sunt quaedam singularia voce, intellectu pluralia, quae etiam comprehensiva dicuntur, id est

, ut ‘populus’, ‘exercitus’, ‘legio’; alia contra intellectu singularia, voce pluralia,

ut ‘Athenae’, ‘Thebae’, ‘Mycenae’, ‘Maenala’, ‘Gargara’, ‘Tartara’, ‘Dindyma’, ‘Bactra’”

(Pmai 5,176).





“In vocalibus quoque sunt affines e correpta sive producta cum ei diphthongo, qua veteres

Latini utebantur ubique loco i longae: nunc autem contra pro ea i longam ponimus vel e

productam, ut ‘ Nīlus’, ‘ Calliopēa’” (Pmai 1,24).

“sicut etiam contra pro o au, ut ‘austrum’ pro ‘ostrum’, ‘ausculum’ pro ‘osculum’,

frequentissimeque hoc faciebant antiqui. in u quoque longam transit: ‘fraudo defrūdo’, ‘claudo

inclūdo’” (Pmai 1,39).

“nam post pt vel ct simul iunctas l non invenitur, ut ostendimus, ipsa soni natura prohibente. in

fine vero dictionis contra invenimus primam liquidam, sequentem mutam, postremam s, ut

‘urbs’, ‘stirps’” (Pmai 1,43).

“nam ‘Aenides’ magis contra regulam auctoritate poetica posuit Virgilius, e et a correptas in i

productam convertens vel quasi ab ‘Aeneus’ ‘Aenīdes’, sicut a ‘Peleus’ ‘Pelīdes’, proferens in

nono: «Sit satis, Aenide, telis inpune Numanum / Oppetiisse tuis»” (Pmai 2,66).

250

“excipiuntur tamen haec, quae contra regulam paenultimas vocales pruducunt: ‘Aeclīdes’.

‘Demādes’ per synaeresin pro ‘Demeades’, ‘Codrīdes’, ‘Lycoorgīdes’, ‘Lagīdes’, ‘Belīdes’,

‘Euerīdes’ etiam et ‘Lycomedīdes’, apud Graecos contra regulam paenultimam diphthongum

habent, pro qua nos i longam ponimus” (Pmai 2,67).

“ab eo autem, quod est ‘hoc ador’, genetivus in usu frequenti non est, cuius derivativum o

productum habet contra rationem aliorum, quae ex neutris eiusdem terminationis derivantur.

Virgilius in VII: // «adōrea liba per herbam / Subiciunt epulis»” (Pmai 6,236-237).

“nec mirum, in hac parte orationis Romanos in fine reponere accentus, quamvis sint disyllabae,




CONTROVERSIA-AE

A) {Gr. [<s.c.>]}.


C.1) {[0.- 0.0: In genere]}.

C.2) {[<s.c.>]}.

D)

E:)

(0.0) In genere:

“et ea quidem octo pronomina sunt primitiva vel simplicia. derivativa sunt septem: ‘meus’,

‘tuus’, ‘suus’, ‘noster’, ‘vester’, ‘nostras’, ‘vestras’. In his igitur quindecim pronominibus nulla

fit controversia, quin omnes fateantur, ea esse pronomina” (Pmai 12,577).

CONVENIO-IRE >> CONVENIENTER

A) {Gr. [<s.c.>]}.


C.1) {[0.- 0.1: In genere]}.

C.2) {[<s.c.>]}.

D) Colombat (2001: 308); Negri (2007: 296).

E:)

251

(0.1) In genere:

“Et sciendum, quod, quotiens hoc pronomen reciprocum est, eiusdem personae verbum habet

convenienti casui adiunctum, ut ‘sui meminit, sibi placet’” (Pmai 13,19).

“Adversativae sunt, quae adversum convenienti significant, ut ‘tamen, quamquam, quamvis,

etsi, etiamsi, saltem’ […]. idem in II: «Et magis atque magis, quamquam secreta parentis /

Anchisae domus arboribusque obtecta recessit, / Clarescunt sonitus», adversum enim

convenienti significat” (Pmai 16,99).

“hic quoque naturale vinculum generis possidet et nascitur quidem a nominativo, generat

autem omnes obliquos sequentes; dativus, qui magis amicis convenit, tertium” (Pmai 5,186).

“similiter ‘praepĕs’, qui et quae in altum volat, ‘terĕs’ quoque rotundus et rotunda, ‘comĕs’ a

comitando, quod tam ad mares quam ad feminas pertinet, et omnia similiter utrique generi

convenientia: ‘divĕs’, ‘superstĕs’, ‘quadrupĕs’, ‘inquiĕs’, ‘sospĕs’ etiam et ‘hospĕs’” (Pmai

5,156).

CONVENIO-IRE >> CONVENIENTER

A) {Gr. [<s.c.>]}.

B) ThLL (s.v.: convenio); DicTGG (s.v. [Gr.] ---); IndG (s.v.); LexLGT (s.v. ---).

C.1) {[0.- 0.1: In genere]}.

C.2) {[≈ ]; [≠ incongrue]}.


E:)

(0.1) In genere:

“Sunt igitur quaedam adverbia, quae omnibus convenienter sociantur temporibus, ut ‘sapienter

dico, sapienter dicebam, sapienter dixi, sapienter dixeram, sapienter dicam; recte facio, recte

faciebam, recte feci, recte feceram, recte faciam’” (Pmai 15,60).

CONVERTO-ERE

A) {Gr. [<s.c.>]}.



C.2) {[≈ ]; [>< muto]}.

252

D) Groupe Ars (2010: 75,n. 25).

E:)

(0.1) In genere:

“proprie autem continuativae sunt, quae significant ordinem praecedentis rei ad sequentem, ut

‘si stertit, dormit’ et ‘si aegrotat, pallet’ et ‘si febri vexatur, calet’. non enim converso ordine in

his consequentiam sententiae servat oratio: non enim qui dormit omnimodo stertit, quomodo

qui stertit omnimodo dormit, nec qui pallet omnimodo aegrotat, quomodo qui aegrotat

omnimodo pallet, nec qui calet omnimodo et febri vexatur” (Pmai 16,94).

“In ‘lui’ vero desinentia ‘ui’ in ‘tus’ convertunt in participio, ut ‘colo colui cultus’, ‘occulo

occului occultus’, ‘consulo consului consultus’, ‘alo alui altus’ et ‘alitus’” (Pmai 11,571).

“quae vero in praesenti in ‘uo’ desinunt, i extrema praeteriti in ‘tus’ conversa faciunt

participia: ‘polluo pollui pollutus’, ‘acuo acui acutus’, ‘suo sui sutus’, ‘tribuo tribui tributus’”

(Pmai 11,571).

“‘reor’ quoque ‘ratus’ facit participium, ut puto differentiae causa, quia ‘ritus’ aliud significat

et ‘retus’ pro ‘retitus’ dicebant, quomodo ‘saucius’ pro ‘sauciatus’ et ‘lassus’ pro ‘lassatus’ et

‘lacerus’ pro ‘laceratus’ et ‘potus’ pro ‘potatus’; difficile enim invenis e verbi in a converti per

participium sive supinum nisi in supra dictis” (Pmai 10,534).

“passiva vero eiusdem temporis participia fiunt a genetivo participii praesentis temporis ‘tis’

finali in ‘dus’ conversa: ‘amans amantis amandus’, ‘docens docentis docendus’, ‘legens

legentis legendus’, ‘audiens audientis audiendus’, ‘praeteriens praetereuntis praetereundus’,

‘transiens transeuntis transeundus’” (Pmai 11,558).

“quaedam supina in ‘si’ praeteritum terminantia i in ‘um’ convertentia faciunt, sive secundae

seu tertiae sint coniugationis” (Pmai 9,486).

“Omnia autem supra dicta verba ‘deo’ in ‘sum’ convertentia faciunt supina: ‘rideo risum’,

‘ardeo arsum’, ‘video visum’, ‘mordeo morsum’, ‘pendeo pensum’, ‘tondeo tonsum’,

‘respondeo responsum’, ‘audeo ausum’” (Pmai 9,483).

“‘iussi’ vero et ‘mulsi’ et ‘mansi’ et ‘haesi’ secundum praenuntiatam regulam in ‘si’

proferentium praeteritum i in ‘um’ convertentia faciunt supinum: ‘iussi iussum’, ‘mulsi

mulsum’, ‘mansi mansum’, ‘haesi haesum’” (Pmai 9,492).

“alia vero omnia ‘do’ in ‘sum’ convertunt, ut ‘ludo lusum’, ‘rado rasum’, ‘caedo caesum’,

‘defendo defensum’, ‘tundo tunsum’” (Pmai 10,519).

“‘pressi’ vero secundum in ‘si’ terminantium regulam i in ‘um’ convertens facit supinum, ut

‘pressi pressum’” (Pmai 10,528).

“duplicantia vero r ante o in praesenti ‘ro’ in ‘sum’ convertentia faciunt supinum, ut ‘curro

cursum’, ‘verro versum’” (Pmai 10,534).

253

“Supinum vel participiale in ‘um’ desinens omnia primae coniugationis verba, quae in ‘avi’

praeteritum terminant, ‘vi’ in ‘tum’ convertentia faciunt, ut ‘amavi amatum’, ‘oravi oratum’,

‘flavi flatum’” (Pmai 9,472).

“‘nevi’ vero in ‘vi’ terminantium servat regulam, in supino convertens ‘vi’ in ‘tum’, ut ‘nevi

netum’” (Pmai 9,492).

“activa vero plerumque ‘ui’ vocales in i correptam convertentia assumunt ‘tum’, ut ‘habeo

habui habitum’, ‘inhibeo inhibui inhibitum’, ‘praebeo praebui praebitum’, ‘moneo monui

monitum’” (Pmai 9,492).

“excepto ‘dedi’, quia primae est coniugationis, quae numquam in ‘sum’ facit supinum, et ex eo

compositis, quae in tertiam transeunt coniugationem et a paenultimam simplicis supini in i

convertunt, ut ‘do dedi datum’, ‘reddo reddidi redditum’, ‘perdo perdidi perditum’, ‘vendo

vendidi venditum’, ‘credo credidi creditum’, ‘condo condidi conditum’” (Pmai 10,498).

“supinum o in ‘tum’ convertit: ‘fugio fugitum’, ‘confugio confugitum’, ‘perfugio perfugitum’,

‘refugio refugitum’” (Pmai 10,498).

“Alia vero in ‘ui’ divisas praeteritum desinentia ‘ui’ in ‘itum’ convertunt in supino paenultima

correpta: ‘domui domĭtum’, ‘cubui cubĭtum’, ‘sonui sonĭtum’, ‘tonui tonĭtum’” (Pmai 9,473).

“et in ‘ui’ quidem terminantium supina fiunt ‘ui’ in ‘itum’ conversis correpta paenultima,

quomodo in omnibus, quae ex huiusmodi praeteritis nascentia i habent ante ‘tum’, ut ‘vomui

vomĭtum’, ‘gemui gemĭtum’, ‘fremui fremĭtum’, ‘tremui tremĭtum’” (Pmai 10,528).

“alia vero omnia ‘go’ in ‘ctum’ convertunt, ut ‘rego rectum’, ‘iungo iunctum’, ‘tingo tinctum’,

‘lego lectum’, ‘pungo punctum’, ‘ago actum’” (Pmai 10,525).

“Supina ex illis quidem, quae a habent ante ‘cio’, fiunt a praesenti ‘io’ conversa in ‘tum’, ut

‘facio factum’, ‘iacio iactum’” (Pmai 10,497).

“quae vero in ‘xi’ terminant praeteritum secundum praemonstratam regulam, ‘xi’ in ‘ctum’

convertentia faciunt supinum, ‘aspexi aspectum’, ‘illexi illectum’” (Pmai 10,497).

“Supina in ‘ci’ quidem terminantium praeteritum i in ‘tum’ convertunt: ‘vici victum’, ‘convici

convictum’” (Pmai 10,510).

“alia vero supra dictae terminationis verba extremam syllabam praeteriti in ‘ctum’ convertunt,

ut ‘struxi structum’, ‘unxi unctum’, ‘liqui lictum’” (Pmai 10,505).

“ex his composita, quae in praesenti mutant a in i, ut ‘facio inficio’, ‘capio incipio’, et in

supino a in e convertunt, ut ‘factum infectum’, ‘captum inceptum’” (Pmai 10,497).

“supina vero in ‘psi’ quidem terminantium praeteritum ‘si’ in ‘tum’ convertunt, ut ‘scripsi

scriptum’, ‘nupsi nuptum’” (Pmai 15,507).

“haec autem ‘si’ in ‘tum’ convertentia faciunt supina, ut ‘sumo sumpsi sumptum’, ‘promo

prompsi promptum’, ‘demo dempsi demptum’, ‘como compsi comptum’” (Pmai 10,528).

254

“a ‘cano’ tamen composita primitivi servant in supino terminationem; ‘cantum’ enim et

‘succentum’ dicimus, quamvis in ipso verbo a in i convertunt ex eo composita, sed in supino

iterum i in e transferunt: ‘succino succentum’, ‘occino occentum’; ‘tempsi’ vero ‘temptum’

facit, sicut omnia in ‘psi’ per praeteritum exeuntia” (Pmai 10,530).

“vocali vero natura longa antecedente ‘vo’ in ‘xi’ convertitur in praeterito, ‘vīvo vixi’. supinum

i in ‘tum’ convertentia faciunt, v necessario in vocalem redeunte, ‘solvi solutum’, ‘volvi

volutum’” (Pmai 10,506).

“Supina eorum i praeteriti in ‘tum’ convertunt et producunt u paenultimam: ‘acui acūtum’,

‘imbui imbūtum’, ‘indui indūtum’, ‘annui annūtum’, // ‘innui innūtum’, ‘argui argūtum’”

(Pmai 10,504-505).

“et nota, quod omnia extremam vocalem genetivi, si secundae sint, sin tertiae, dativi in e

longam convertentia assumunt ‘la’, quae vero a verbis fiunt secundae coniugationis a secunda

persona abiciunt s et assumunt ‘la’: ‘candeo candes candēla’, ‘suadeo suades Suadēla’” (Pmai

4,120).

“Sunt alia in ‘um’ participiis similia, ut ‘factum’, ‘tectum’, ‘dictum’, ‘visum’, alia quae a

verbis derivantur o in ‘um’ convertentia: ‘regno regnum’, ‘velo velum’, ‘stagno stagnum’,

‘vado vadum’” (Pmai 4,125).

“hoc autem facere solent Latini [id est ei in e longam convertere in paenultima syllaba] ‘us’

pura sequente vel ‘a’ vel ‘um’, ut ‘ [possessivum Graecum] Achillēus’, ‘

Deiopēa’, ‘ gynaecēum’” (Pmai 2,71).

“similiter i ante ‘do’ habentia extremas syllabas secundae vel tertiae personae in i longam

convertunt et accipiunt ‘do’: ‘cupio cupis cupīdo’, ‘libet libīdo’” (Pmai 4,122).

“et sciendum, quod e productam ante ‘do’ habentia, si a nominibus derivantur, extremae

syllabae terminationes in e convertunt et accipiunt ‘do’, ut ‘dulcis dulcēdo’” (Pmai 4,122).

“In ‘elis’ pauca invenio denominativa: ‘fidus fidi fidēlis’, ‘crudus crudi crudēlis’, ‘patruus

patrui patruēlis’, ‘frater fratris fratruēlis’. et nota, quod omnia extremam i genetivi in e

productam mutantia assumpserunt ‘lis’, ‘frater’ vero ‘fratris’ ‘is’ in u conversa assumpsit

‘elis’” (Pmai 4,131).

“unde etiam ‘volo volui’ ‘vultus’ facit, quod nomen est participiale, quomodo ‘colui’ ‘cultus’,

quando quartae est declinationis, quae etiam o verbi in u convertunt” (Pmai 11,571).

“In ‘stus’ a nominibus vel a verbis nascuntur extremam partem convertentibus in ‘stus’ e vel u

antecedentibus, ut ‘honor honestus’, ‘maeror maestus’, ‘modus modestus’, ‘scelus scelestus’,

‘robur robustus’, ‘ango angustus’, ‘augur augustus’” (Pmai 4,140).

“in o desinentia si faciunt diminutiva, convertunt o in ‘un’ et accipiunt ‘culus’ vel ‘cula’, ut

‘tiro tirunculus’ - Iuvenalis in IIII: «Nec frustum caprae subducere nec latus Afrae / Novit avis

noster, tirunculus ac rudis omni / Tempore»” (Pmai 3,108).

255

“In x omnia vel in ‘ns’ supra syllabam vel in t desinentia genetivi extremam terminationem, id

est ‘is’, in u convertunt et accepta ‘lus la lum’ faciunt diminutiva, ut ‘rex regis regulus’,

‘codex codicis codiculus’ et ex // eo ‘codicillus’, ‘haec fornax fornacis fornacula’, ‘fax facis

facula’, ‘cervix cervicis cervicula’, ‘adulescens adulescentis adulescentulus’, ‘caput capitis

capitulum’” (Pmai 3,106-107).

“Secundum supra dictam formam quartae quoque declinationis nomina faciunt diminutivum.

‘us’ enim vel u nominativi in i convertunt correptam et accipiunt ‘culus’ in masculino, in

feminino ‘cula’, in neutro ‘culum’, ut ‘currus currĭculus’” (Pmai 3,106).

“In e productam primitiva non inveni, sed derivativa a nominibus secundae declinationis,

quorum dativus in o desinens in e longam convertitur et facit adverbium, ut ‘huic claro clarē,

optimo optimē, pulchro pulchrē, affabro affabrē’” (Pmai 15,68).

“sed si in ‘ens’ desinat nominativus, ‘is’ genetivi in ‘er’ convertunt, ut ‘sapiens sapientis

sapienter; prudens prudentis prudenter; indulgens indulgentis indulgenter; diligens diligentis

diligenter’” (Pmai 15,76).

{IN ACCIDENTIBVS}

“Alia vero omnia in ‘us’ desinentia masculina seu feminina conversa ‘us’ in e faciunt

vocativum: ‘hic Priamus o Priame’, ‘pius o pie’, ‘myrtus o myrte’, ‘Cynthius o Cynthie’”

(Pmai 7,305).

“In e correptam Latina sunt neutra, quae e in ‘is’ conversa faciunt genetivum, ut ‘hoc marĕ

huius maris’, ‘hoc monilĕ huius monilis’, ‘hoc mantelĕ huius mantelis’” (Pmai 6,203).

“c quoque antecedente supra dictam servant regulam, id est ‘er’ in ‘ris’ convertunt in

genetivo, si sint communia vel in ‘is’ facientia feminina, ut ‘alacer alacris’, ‘acer acris’” (Pmai

6,229).

“Graeca eiusdem terminationis genetivum Graecum sequuntur ‘os’ finali in ‘is’ conversa:

‘ , Chryseros Chryserotis’; ‘ // , heros herois’; ‘

, Minos Minois’” (Pmai 6,254-255).

“haec enim e ablativi in ‘um’ convertentia faciunt genetivum pluralem: ‘haec hiems ab hieme

hiemum’, ‘princeps a principe principum’, ‘municeps a municipe municipum’, ‘forceps a

forcipe forcipum’, ‘manceps a mancipe mancipum’” (Pmai 7,352).

“nam ‘porrigo’ et ‘corrigo’ et ‘arrigo’ e in i convertentia aptissime servant secundum

proportionem simplicis declinationem” (Pmai 10,523).

“alia vero quacumque litera ante o posita o in ‘is’ convertens facit secundam, ut ‘veho vehis’,

‘ruo ruis’, ‘lego legis’, ‘gero geris’” (Pmai 9,453).




9,465).

256

“In ‘deo’ exeuntia, longa vocali naturaliter antecedente vel ‘ar’ syllaba, ‘deo’ in ‘si’ conversa

faciunt praeteritum perfectum, ut ‘suādeo suasi’, ‘rīdeo risi’, ‘ardeo arsi’” (Pmai 9,481).




perfectum, ut ‘pĕndeo pependi’, ‘tŏndeo totondi’, ‘mŏrdeo momordi’, ‘spŏndeo spopondi’”

(Pmai 9,481).

“et notandum, quod a ‘sedeo’ composita, quamvis in praesenti e in i convertant, in praeterito

tamen eandem e productam servant, ut ‘possideo possēdi’” (Pmai 9,481).






“V loco consonantis ante ‘eo’ habentia ‘eo’ in i conversa faciunt praeteritum et producunt

paenultimam necessario secundum praemonstratam // regulam, ut ‘moveo mōvi’, ‘foveo fōvi’,

‘faveo fāvi’” (Pmai 9,477-478).

“Alia vero omnia in ‘geo’ desinentia ‘eo’ in ‘ui’ divisas mutant in praeterito, ut ‘egeo egui’,

‘indigeo indigui’, ‘rigeo rigui’, ‘vigeo vigui’.

“In ‘geo’ desinentia, l vel r antecedentibus, ‘geo’ in ‘si’ conversa faciunt praeteritum

perfectum, ut ‘indulgeo indulsi’, ‘fulgeo fulsi’, ‘algeo alsi’, ‘urgeo ursi’, ‘turgeo tursi’, ‘tergeo

tersi’” (Pmai 9,485).

“In ‘bo’ desinentia verba vocali longa antecedente ‘b’ in ‘ps’ convertentia faciunt praeteritum

perfectum, ut ‘scrībo scripsi’, ‘nūbo nupsi’” (Pmai 10,506).

“In ‘co’, n antecedente, abiecta n et o in i conversa faciunt praeteritum, paenultima quoque

producta, ut ‘vinco vīci’, ‘convinco convīci’” (Pmai 10,507).

“In ‘do’ desinentia, si paenultimam naturaliter longam habuerint, ‘do’ in ‘si’ convertentia

faciunt praeteritum perfectum, ut ‘lūdo lusi’, ‘rādo rasi’, ‘laedo laesi’, ‘rōdo rosi’, ‘vādo vasi’,

‘evādo evasi’, ‘illīdo illisi’, ‘claudo’ vel ‘clūdo clausi’ vel ‘clusi’” (Pmai 10,514).

“In ‘go’ r antecedente, si non sint a ‘regendo’ composita, ‘go’ in ‘si’ convertentia faciunt

praeteritum perfectum, ut ‘mergo mersi’, ‘spargo sparsi’, ‘tergo tersi’. dicitur tamen et ‘tergeo’.

alia vero in ‘xi’ convertunt ‘go’ praesentis et faciunt supra dictum tempus, ut ‘rego rexi’,

‘cingo cinxi’, ‘ango anxi’, ‘tingo tinxi’, ‘pingo pinxi’” (Pmai 10,523).

“et sciendum, quod, cum a brevis in e productam convertitur, vel disyllabum est tam praesens

quam praeteritum, ut ‘ăgo ēgi’, ‘frăngo frēgi’” (Pmai 9,460).

“In ‘mo’ desinentia, si vocalis longa antecedat, o in ‘psi’ conversa proferunt praeteritum, ut

‘promo prompsi’, ‘demo dempsi’, ‘como compsi’” (Pmai 10,528).

257

“m antecedente ‘no’ in ‘psi’ conversa facit praeteritum perfectum, ut ‘temno tempsi’” (Pmai

10,529).

“e vero brevem paenultimam habentia mutant o in ‘ui’ divisas in praeterito, ut ‘strĕpo strepui’,

‘obstrĕpo obstrepui’; r vero vel l vel e productam ante ‘po’ habentia o in ‘si’ convertentia

faciunt praeteritum, ut ‘scalpo scalpsi’, ‘sculpo sculpsi’, ‘carpo carpsi’, ‘rēpo repsi’, ‘serpo

serpsi’, ‘sarpo sarpsi’” (Pmai 10,531).

“In ‘po’ desinens m antecedente unum invenio ‘rumpo’, quod subtracta m et o in i conversa

facit praeteritum paenultima producta tam in simplici quam in compositis ab eo: ‘rumpo rūpi’,

‘abrumpo abrūpi’, ‘corrumpo corrūpi’” (Pmai 10,531).

“a ‘sero seris’ tamen composita, quando mutant simplicis significationem, per ‘ui’ separatas

proferunt praeteritum o in ‘ui’ conversa” (Pmai 10,532).

“frequentativa enim esse non possunt, cum primae coniugationis non sunt -, haec eadem

secundum Diomeden et Charisium o in i convertentia faciunt praeteritum perfectum: ‘facesso

facessi’, ‘capesso capessi’, ‘viso visi’” (Pmai 19,535).

“In ‘so’ desinentia o in i convertentia assumunt ‘vi’ et faciunt praeteritum perfectum: ‘lacesso

lacessivi’, ‘arcesso arcessivi’” (Pmai 10,534).

“vocali vero natura longa antecedente ‘vo’ in ‘xi’ convertitur in praeterito, ‘vīvo vixi’” (Pmai

10,506).

“In ‘vo’, u loco consonantis posita, in l quidem desinente paenultima, o extremam in i

convertunt et faciunt praeteritum, ut ‘solvo solvi’, ‘volvo volvi’, ‘calvo calvi’” (Pmai 10,506).

“In ‘xo’ duo inveniuntur o in ‘ui’ convertentia in praeterito: ‘texo texui’ et ‘nexo nexis’ vel

‘nexas nexui’” (Pmai 10,538).

“nam non possumus dicere, quod i brevis, quae est in praesenti tempore, convertitur in e

longam in praeterito: hoc enim in nullo invenimus fieri verbo” (Pmai 8,439).

“a vero in e mutatur, ut ‘fallo fefelli’, ‘parco peperci’, ‘tango tetigi’, ‘pango pepigi’, ‘cano

cecini’, ‘cado cecidi’. et vide, quod, si paenultima longa sit, ea quoque servat e, ut ‘parco

pepērci’, ‘fallo fefēlli’, sin brevis, in i convertitur: ‘tetĭgi, pepĭgi, cecĭdi, cecĭni’” (Pmai

9,468).

“et attendendum, quod omnia ea, quae geminant principalem, servant non solum consonantem,

verum etiam vocalem primae syllabae praesentis temporis tam in prima quam in secunda

syllaba, nisi si a sit; ea enim in e convertitur, // ut ‘posco poposci’, ‘tendo tetendi’, ‘pendo

pependi’, ‘curro cucurri’, ‘disco didici’, ‘pungo pupugi’” (Pmai 9,467-468).

“In ‘cio’ igitur desinentia duarum excedentia numerum syllabarum simplicia n antecedente

‘cio’ in ‘xi’ conversa faciunt praeteritum perfectum, ut ‘vincio vinxi’, ‘sancio sanxi’” (Pmai

10,538).

“Alia vero i ante ‘cio’ habentia eandem i in e convertunt et ‘cio’ in ‘xi’, ut ‘aspicio aspexi’,

‘conspicio conspexi’, ‘illicio illexi’, ‘pellicio pellexi’” (Pmai 10,496).

258

“igitur ex eo composita, si principalem syllabam puram nec ex integra praepositione habuerint,

‘io’ in ‘ui’ convertunt in praeterito, ut ‘aperio aperui’, ‘cooperio cooperui’” (Pmai 10,540).

“secunda pluralis a sua singulari fit addita s: ‘amavistis’, ‘docuistis’, ‘dixistis’, ‘comperistis’”

(Pmai 9,458).

“tertia secundum formam supra dictae tertiae coniugationis a prima persona o in ‘unt’

conversa profertur: ‘volo volunt’” (Pmai 9,455).

“In ‘us’ correptam secundae vel quartae declinationis, si sint arborum nomina, feminina sunt,

propria quoque vel appellativa Graeca ‘os’ in ‘us’ // convertentia, quae apud Graecos feminini

sunt generis, ut ‘haec cupressŭs’, ‘myrtŭs’, ‘laurŭs’, ‘cornŭs’, ‘quercŭs’, ‘fagŭs’, ‘pirŭs’,

‘platanŭs’, ‘Scyrŭs’, ‘Berytŭs’, ‘Pylŭs’, ‘Iliŭs’, ‘Arctŭs’” (Pmai 5,161-162).


“excipiuntur differentiae causa tria a longam in ‘au’ convertentia: ‘lāvi lautus’, ‘fāvi fautus’,

‘cāvi cautus’, ne, si ‘latus’, ‘fatus’, ‘catus’ diceremus, alias significationes habere putarentur”

(Pmai 11,569).

“et notandum, quod, cum omnia in ‘si’ terminantia praeteritum, sicut supra docuimus, in ‘sum’

terminant supinum, exceptis quartae coniugationis verbis, haec quoque, quae p vel m ante ‘si’

habuerint, ‘si’ in ‘tum’ convertunt, ut ‘nupsi nuptum’, ‘scalpsi scalptum’, ‘scripsi scriptum’,

‘demsi demptum’, ‘sumsi sumptum’, in quibus etiam p euphoniae causa interponitur, quod

etiam in praeterito quibusdam placuit ascribere” (Pmai 10,507).

“Deponentia in ‘tor’ desinentia nulla antecedente consonante ‘tor’ in ‘sum’ convertunt: ‘utor

usum’, ‘nitor nisum’; invenitur tamen etiam ‘nixum’” (Pmai 10,537).




“Cicero pro Sestio: «vepreculis extracta nitedula». excipiuntur ‘mercēs’, cuius ‘is’ genetivi in

‘ula’ conversa facit diminutivum ‘mercēdula’” (Pmai 3,107).

“in quo b in u convertitur tam euphoniae quam differentiae causa, ne, si ‘affero’ dicas, ab ‘ad’

et ‘fero’ componi videatur” (Pmai 14,47).


omnibus in compositione praeponitur literis, absque c vel q vel t, ut ‘abduco, affatur’ - nam b

in f est conversa -, ‘aufero’ - in quo b in u convertitur tam euphoniae quam differentiae causa,

ne, si ‘affero’ dicas, ab ‘ad’ et ‘fero’ componi videatur -” (Pmai 14,47).

“‘abluo, abnego, arripio’ - in quo b in r convertitur” (Pmai 14,47).

“r quoque sequente plerumque in eam convertitur, ut ‘arripio’, ‘surripio’” (Pmai 2,46).

259

“et sciendum, quod et ‘con’ et ‘in’ tunc mutant n in m, quando b sequitur vel m vel p; tunc vero

convertunt eam in sequentes consonantes, quando l vel r sequitur: ‘combibo, comburo, imbuo;

communis, immunis; compello, impello; colligo, // illido; corripio, irruo, irritus’” (Pmai 14,50-

51).

“in multis tamen invenio r sequente n in r converti, ut ‘corruo’, ‘corrumpo’, et paene

ubicumque ‘con’ praepositio ante dictionem ab r incipientem componitur, hoc idem patitur:

‘corruo’, ‘corrigo’” (Pmai 2,49).

“b autem sequente vel p in m convertitur, l vero vel m, in eas commutatur, ut ‘imbuo’,

‘impius’, ‘combibo’, ‘compitum’, ‘collido’, ‘illudo’, ‘illido’, ‘immunis’, ‘communis’” (Pmai

2,49).

“differo, diffido, diffundo’, in quibus s in f convertitur euphoniae causa” (Pmai 14,56).

“f enim sequente in eam convertitur x, ut ‘efficio’, ‘effundo’, ‘effero’; ceteris vero

consonantibus sequentibus e, non ex, praeponi solet, ut ‘ebibo’, ‘educo’, ‘egero’, ‘eludo’,

‘emineo’, ‘enitor’, ‘eruo’, ‘eveho’” (Pmai 2,51).

“in compositis tamen quibusdam invenio r in l converti, ut ‘intellego’ et ‘pellicio’ pro

‘interlego’ et ‘perlicio’, ‘pellego’ pro ‘perlego’, ‘pelluceo’ pro ‘perluceo’” (Pmai 2,50).

“f etiam sequente in eandem convertitur b vel in u vocalem, ut ‘officio’, ‘offundo’, ‘sufficio’,

‘suffero’, ‘suffio’, similiter ‘aufero’, ‘aufugio’” (Pmai 2,46).

“ut , ; , ; , ; , ;

, . vides enim, in his omnibus praepositiones et mutare in , vel

vel sequentibus, vero vel , in eas convertere ” (Pmai 14,51).


“et pleraque, quae apud Graecos nominativum in terminant, o in u convertunt apud nos, ut

‘ Cyrus’, ‘ spondeus’, ‘ Cyprus’, ‘ pelagus’” (Pmai 1,26).

“notandum tamen, quod ‘meus’, cum secundum regulam vocativum deberet facere ‘o mee’,

euphoniae causa duas e breves in i longam convertit. Terentius in adelphis: «o mi Aeschine, /

O mī germane»” (Pmai 13,11).

“Accusativus fit supra dictae declinationis ‘is’ genetivi modo in ‘em’ modo in ‘im’ conversa,

ut ‘huius solis hunc solem’, ‘huius flaminis hunc flaminem’, ‘huius gregis hunc gregem’,

‘huius regis hunc regem’, ‘huius Tiberis hunc Tiberim’, ‘huius Araris hanc Ararim’, ‘huius vis

hanc vim’, ‘huius turris hanc turrim’” (Pmai 7,327).

“Cato in epistula ad filium: «ex dolore, ex febri, ex siti, ex medicamentis bibendis». non tamen

convertitur regula: non enim in e et in i desinentia etiam accusativum omni modo in ‘em’ et in

‘im’ terminant” (Pmai 7,337).

“sunt autem haec plerumque Graeca vel propria, quae accusativi Graeci n in m convertentia

faciunt accusativum Latinum, ut ‘Tiberis Tiberim’, ‘Fabaris Fabarim’, ‘Thybris Thybrim’,

‘Araris Ararim’” (Pmai 7,327).

260

“convertitur o etiam in i, ‘virgo virginis’” (Pmai 1,26).







8,437).

“tertia vero nascitur a secunda addita t, quod in hoc solo et alio uno invenitur: ‘sum es est’. et

certum est, id quoque fieri differentiae causa, ne, si secundum proportionem aliorum verborum

secunda persona s in t convertente tertia proferretur ‘es et’, ut ‘doces docet’, coniunctio, non

verbum esse putaretur” (Pmai 9,457).







“‘volt’ pro ‘volit’. in hac quoque o in u convertentes ‘vult’ dicimus, quamvis rationabilius sit

‘volt’ dicere, quo magis vetustissimi utuntur” (Pmai 9,455).

“in compositione tamen non geminant principalem syllabam, ut ‘refello refelli’, ‘compello

compuli’. alia quoque eiusdem terminationis o in i convertunt, ut ‘vello velli’, sed et ‘vulsi’

dicitur, ‘percello’ quoque ‘perculi’ et ‘excello’ vel ‘excelleo exculi’ vel, ut alii, ‘excellui’,

quorum simplex in usu non est” (Pmai 10,526).

“tertia autem ex prima singulari nascitur, i finali conversa in e productam et addita ‘runt’ vel

‘re’: ‘amavērunt’ vel ‘amavēre’, ‘docuērunt’ vel ‘docuēre’, ‘dixērunt’ vel ‘dixēre’,

‘comperērunt’ vel ‘comperēre’” (Pmai 9,458).

“‘Cu’ vero ante ‘pio’ habentia o in ‘vi’ convertunt et producunt paenultimam in praeterito, ut

‘cupio cupīvi’ vel ‘cupii’ et ex eo composita, ‘concupio concupīvi’ vel ‘concupii’” (Pmai

10,499).

“Graeca vero tam in ‘as’ quam in alias quascumque syllabas terminantia eadem servant apud

nos genera, quae habent apud Graecos, si eandem servant terminationem etiam apud Latinos,

quam habent apud illos. in multis enim videmus commutatione terminationis genera quoque

esse conversa, ut ‘haec cratera’, ‘haec charta’, ‘haec cera’,

‘haec amphora’, ‘haec panthera’” (Pmai 5,156).


261




“et quia apud Graecos in multis ei diphthongus ante ‘os’ invenitur, scire debemus, quod solent

Latini eam modo in e longam convertere, ut ‘ Pythagorēus’, ‘

spondēus’, ‘ Alphēus’” (Pmai 2,71).

“inveniuntur tamen quaedam huiuscemodi, in quibus ei diphthongus in i longam convertitur

sequente v loco digamma Aeolici, ut ‘ Argivus’” (Pmai 2,74).

“In masculinis quoque ei pura in e longam convertitur: ‘ Achillēus’, ‘

Alphēus’, ‘ spondēus’” (Pmai 1,41).

“debuit enim i geminari, quia solet plerumque in compositione a in i converti, ut ‘cado incido’,

‘facio inficio’, ‘iacio iniicio, reiicio’, ‘amicus inimicus’, ‘tuba tubicen’” (Pmai 4,126).

“Apparet ergo ex hoc, quod compositio huiuscemodi verborum, quae non eosdem modos

compositionum per omnia servant tempora, per singula separatim fit. nam cum soleat

plerumque compositio a correptam vel in e correptam vel in i convertere per quaecumque

tempora, ut ‘hăbeo inhibeo, hăbebam inhibebam, hăbui inhibui, hăbueram inhibueram, hăbebo

inhibebo’” (Pmai 8,437).


correptam: ‘satus, insĭtus, obsĭtus’” (Pmai 10,534).

“‘Geta’, ‘Byrrhia’, ‘Phaedria’, ‘Chaerea’, ‘poeta’, ‘sophista’ quoque, ‘Scytha’, ‘citharista’, in

quibus etiam e producta in a correptam convertitur” (Pmai 1,32).

“et Horatius similiter in primo epistularum: «Quid deceat, quid non obliti, Caerĭte cera / Digni,

remigium vitiosum Ithacensis Vlixis”, nisi pro ‘Caerete’, quod est nomen oppidi, e paenultima

in i conversa protulerunt” (Pmai 4,134).

“I correpta modo manet eadem, ut ‘nĭteo nĭtui’; modo producitur, ut ‘vĭdeo vīdi’, ‘cupĭo

cupīvi’; modo in e convertitur vel natura vel positione longam: ‘incĭpio incēpi’, ‘aspĭcio

aspēxi’” (Pmai 9,461).

“sed translatio fuit aspirationis a prima ad postremam syllabam, quomodo ‘ ’,

quod est Ionicum, ‘ ’ pro ‘ ’, ad cuius imitationem Latini pro ‘ ’

‘triumphus’ per transmutationem aspirationis protulerunt; ideo tamen b in p conversa est, quia

b aspirari non potest” (Pmai 8,446).

“et post se tamen c saepe positam in g convertit, ut in numeris: ‘quadringenti’ pro

‘quadrincenti’ a ‘centum’, ‘quingenti’, ‘septingenti’, ‘octingenti’” (Pmai 2,48).

“adeo enim n praeposita facit c in g converti, quod in quibus ea non est numeris servatur c:

‘ducenti’, ‘trecenti’, ‘sescenti’” (Pmai 2,48).

“et saepe tamen m in n, sicut et n in m, converti solet, ut ‘communis, imperator; eundem,

tantundem’” (Pmai 14,39).

262

“ergo si est a ‘pari’, r euphoniae causa additur, sin a ‘patre’, t in r convertitur; quibusdam

tamen a ‘parente’ videtur esse compositum et pro ‘parenticida’ per syncopam et

commutationem t in r factum ‘parricida’” (Pmai 1,26).

“et in aliis enim dictionibus quibusdam solent Aeolis sequentes vel in digamma vel in s

convertere aspirationem: ‘semis’, ‘sex’, ‘septem’” (Pmai 13,16).

“A correpta convertitur in productam, ‘făveo fāvi’, in e correptam ‘părco pepĕrci’, ‘ărmatus

inĕrmis’, productam, ‘făcio fēci’, ‘căpio cēpi’, producta quoque a in e productam invenitur,

‘hālitus anhēlitus’” (Pmai 1,25).

“Accentum habent praepositiones acutum in fine, tam apud Graecos quam apud nos, qui tamen

cum aliis legendo in gravem convertitur, nisi praepostere proferantur, quod Aeolis quoque,

quamvis fugiant in fine acutum, in hac parte solent servare, quos in plerisque secuti in hoc

quoque sequimur” (Pmai 14,27).

“nec mirum, in hac parte orationis Romanos in fine reponere accentus, quamvis sint disyllabae,




“tamen enclitici vim servat: ‘pleráque’, ‘ubíque’, ‘utráque’, exceptis differentiae causa ‘ítaque’,

‘útique’; in his enim non solum coniunctio, sed etiam praeposita ei adverbia vim propriae

significationis // convertunt composita” (Pmai 5,181-182).

COPIA-AE

A) {Gr. [<s.c.>]}.



C.2) {[<s.c.>]}.

D)

E:)


“quid enim impedit, nos quoque aliquid copiae ad opulentiam Latinae conferre eloquentiae et

ad imitationem ‘armo’ et ‘armor armatus’ dicere ‘tunico’ et ‘tunicor tunicatus’, ut ‘roboro’ et

‘roboror roboratus’ et ut ‘aero’ et ‘aeror aeratus’, ‘ferro ferror ferratus’, ‘plumbo plumbor

plumbatus’ et ut ‘vestio’ et ‘vestior vestitus’, ‘togo’ et ‘togor togatus’?” (Pmai 8,442).

“itaque etiam in hoc ostenditur late patens tertiae personae copia, quae omnibus adiungi potest.

quid igitur ‘quod multi simul loquentes dicunt, nos fecimus’? non est supra dicto contrarium:

263

unusquisque enim loquentium conceptionem facit eorum, qui una secum loquuntur, quippe

cum unusquisque pars est totius, qui si velit ceteros indicare secum loquentes, necessario

secundae vel tertiae eos attribuit personae” (Pmai 12,585).

COPVLO-ARE >> COPVLATIVVS-A-VM

A) {Gr. [<s.c.>]}.

B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr.] ---); IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v.: copulatus).

C.1) {[0.- 0.1: In genere]; [1.- II/1.0: CONSTRVCTIONES (in genere)]}.

C.2) {[≈ adiungo, coniungo, socio]}.

D) Garcea (2009: 136-137).

E:)

(0.1) In genere:

“praepositionem quoque stoici coniunctioni copulantes praepositivam coniunctionem

vocabant” (Pmai 2,54).


“Vocis autem differentiae sunt quattuor: articulata, inarticulata, literata, illiterata. articulata est,

quae coartata, hoc est copulata cum aliquo sensu mentis eius, qui loquitur, profertur” (Pmai

1,5).

“postremo quod numquam potest hoc pronomen inveniri (hoc est ‘sui sibi se a se’) sive

reciprocum // sive transitivum, ut non intellegatur actus vel ab ipsa in se vel et ab ipsa in aliam

simul et ab alia in ipsam, nisi possessivis vel adiunctis copuletur; tunc enim agere solum, non

etiam pati significat, ut ‘ille miseratur sui servum’ et ‘sibi similem’ et ‘se sequentem’ et ‘se

ducentem’” (Pmai 13,16-17).

“et ut hoc ipsum plenius absolvam, non copulat praepositio duas casuales dictiones vel duo

adverbia cum uno verbo, ut ‘ego et tu facimus’, ‘doctus et sapiens fuit Cicero’, ‘bene et

splendide loquitur’, vel duo verba cum una casuali vel uno adverbio: ‘vir docet et docetur’,

‘recte scribit et legit’” (Pmai 14,25).


quando pro ‘que’ ponitur, ‘at, ast, sed, autem, vero’, quando pro ‘autem’ accipitur. haec enim

copulant cum confirmatione intellectum” (Pmai 16,93).

“invenitur etiam ‘ne’ pro ‘neque’, quae copulativa est coniunctio; sub una enim abnegatione

copulat res, quomodo et ‘nec’” (Pmai 16,96).

264


disiungantur seu copulentur, eundem servant casum, vocativus hoc solus servare non potest”

(Pmai 13,13).

“‘Ni’ subiunctivo copulatur. Terentius in Andria: «Ni metuam patrem»” (Pmai 15,61).

“nam in aliis casibus infinitae sunt personae et tertiae, nisi quando substantivo vel vocativo

adiunguntur verbo; tunc enim et secundae et primae copulantur personae, ut supra

memoravimus: ‘Priscianus sum, Priscianus vocor’; ‘Virgilius es, Virgilius diceris’” (Pmai

13,22).

COPVLO-ARE >> COPVLATIVVS-A-VM

A) {Gr. [1. symplektikós]}.

B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr. 1]: 353-354); IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v.).


figuram)]}.

C.2) {[≈ ]; [≠ disiunctiuus]; [>< ablatiuus, abnegatiuus, adiuctiuus, aduersatiuus, affirmatiuus,

approbatiuus, causalis, collectiuus, communis, completiuus, conexiuus, confirmatiuus,

coniunctiuus, continuatiuus, disertiuus, distributiuus, dubitatiuus, effectiuus, expletiuus,


principalis, rationalis, repletiuus, subcontinuatiuus, subiunctiuus, subsequens]}.

D) Jahn (1847: 23-25); Egger (1854: 209); Job (1893: 135-143, 158, 163); Lambert (1908:

176-177); Barwick (1922: 150); Michael (1970: 103); Sancho Royo (1984: 101); Gutiérrez

([1987] 1989: I,passim; 1988); Baratin (1989: 70, 81-82); Colombat (2001: 308); Basset (2007:

67); Da Silva (2008: 113, 115); Garcea (2009: 136,n. 23, 137,n. 25). Groupe Ars (2013: 131,n.

89).

E:)

(0) In genere:






quando pro ‘que’ ponitur, ‘at, ast, sed, autem, vero’, quando pro ‘autem’ accipitur” (Pmai

16,93).


265

“‘Cum’ et adverbium potest esse, quando ‘ ’ significat, et praepositio, quando , et

est copulativa, ut ‘cum ducibus pugno, cum imperatore proficiscor, cum amico habito’, et per

solam appositionem invenitur” (Pmai 14,50).

“‘quoque’ quando pro ‘etiam’ vel ‘et’ accipitur, copulativa est, ut Virgilius in VII: «Tu quoque

litoribus nostris, Aeneia nutrix»” (Pmai 16,103).

“Subdisiunctivae sunt, quae voce disiunctivarum utrumque tamen esse significant, vel simul, ut

copulativae, vel discrete. simul, ut Terentius in eunucho: «vel rex semper maximas / Mihi

gratias agebat», pro ‘etiam rex’” (Pmai 16,98).

“sin autem dicam ‘Aeneas quidem pius fuit, Vlixes vero astutus’, pro copulativa accipitur,

quia utriusque rei simul sententiam significat cum substantia” (Pmai 16,102).

“invenitur etiam ‘ne’ pro ‘neque’, quae copulativa est coniunctio” (Pmai 16,96).

“et nota, ‘aut’ quoque et ‘neu’ hic pro copulativis esse coniunctionibus” (Pmai 16,96).

CORPVS-ORIS >> CORPORALIS-E

A) {Gr. [<s.c.>]}.


C.1) {[0.- 0.0: In genere]; [1.- I/1.0: ARTES (in genere)]}.

C.2) {[<s.c.>]}.

D) Groupe Ars (2010: 129,n. 103).

E:)

(0.0) In genere:

“ideo autem diximus non plane, quia potest esse aliqua ratio, ut ‘ferae’ dicuntur, quae omni

corpore feruntur, quippe cum quattuor pedibus utantur, ‘fere’ ergo pro ‘iuxta’, quod celeribus

omnia iuxta sunt” (Pmai 15,71).

“sed tamen quia nobis agentibus, id est sentientibus et aliquid facientibus, et oculi vident et

aures audiunt et tactus corpori evenit, non irrationabiliter activorum et vocem et


“Nomen est pars orationis, quae unicuique subiectorum corporum seu // rerum communem vel

propriam qualitatem distribuit” (Pmai 2,56-57).

“sed si, quia compaginem videntur praestare nomini et verbo, non sunt partes orationis

dicendae, ergo nec partes corporis debemus accipere nervos, quia ligant membra et articulos,

quod penitus videtur absurdum” (Pmai 11,552).

266

“et communem quidem corporum qualitatem demonstrat, ut ‘homo’, propriam vero, ut

‘Virgilius’, rerum autem communem, ut ‘disciplina’, ‘ars’, propriam, ut ‘arithmetica

Nicomachi’, ‘grammatica Aristarchi’” (Pmai 2,57).

“sumuntur autem haec a qualitate vel quantitate animi vel corporis vel extrinsecus

accidentium: animi, ut ‘prudens’, ‘magnanimus’; corporis, ut ‘albus’, ‘longus’; extrinsecus

accidentium, ut ‘dives’, ‘felix’” (Pmai 2,60).

“Derivantur igitur comparativa a nominibus adiectivis, quae sumuntur ex accidentibus

substantiae nominum. accidentia autem sunt, quae ex qualitate vel quantitate animi vel

corporis vel extrinsecus forte evenientium trahuntur, quae possunt incrementa vel

diminutiones accipere, per quae comparatio nascitur, sine quibus substantia intellegi potest: ea

vero, nisi prior illa intellegatur, esse non possunt” (Pmai 3,83).

“etiam ‘hic ficus’, vitium corporis, quartae est” (Pmai 6,261).



literalem vocem quasi corpus aliquod componunt vel magis vere corpus. nam si aer corpus

est, et vox, quae ex aere icto constat, corpus esse ostenditur, quippe cum et tangit aurem et

tripertito dividitur, quod est suum corporis, hoc est in altitudinem, latitudinem, longitudinem,

unde ex omni quoque parte potest audiri” (Pmai 1,6).

(1.0) ARTES (in genere):


nominatorum praecepta virorum, quae congrua sunt visa, in Latinum transferre sermonem,

collectis etiam omnibus fere, quaecumque necessaria nostrorum quoque inveniuntur artium


linguae moderatoribus elegantiora in unum coeant corpus meo labore faciente, quia nec

vituperandum me esse credo, si eos imitor, qui principatum inter scriptores Graios artis



CORPVS-ORIS >> CORPORALIS-E

A) {Gr. [1. sômatikós]}.


C.1) {[0.- 0.0: In genre]; [1.- II/1.1: PARTES ORATIONIS (nomen)]}.

C.2) {[≈ ]; [≠ incorporalis]}.

D) Job (1893: 85, 152); Basset (2007: 62, 65).

E:)

(0.0) In genere:

267

“In ‘sus’ duplicem habent formam: vel enim participialia sunt, id est participiis praeteriti

temporis similia, et res incorporales significant et sunt quartae declinationis, ut ‘usus’, ‘cursus’,

‘lusus’, ‘versus’ - quod ab incorporali re ad corporalem quoque adductum est, quae est in

literis -” (Pmai 4,138).


“sunt enim quaedam corporalia in appellativis, ut ‘homo’, sunt etiam in propriis, ut

‘Terentius’, alia incorporalia in appellativis, ut ‘virtus’, in propriis, ut ‘Pudicitia’” (Pmai 2,59).

“a testa quoque sive testu ‘testudo’, quod est corporale” (Pmai 4,123).

“et si ante ‘tus’ alia sit sub eadem syllaba consonans, etiam corporalia quartae sunt

declinationis, nisi sint propria vel mobilia, ut ‘hic fluctŭs huius fluctus’, ‘hic caestŭs huius

caestus’, ‘hic rictŭs huius rictus’, ‘hic victŭs huius victus’” (Pmai 6,257).

CORRIGO-ERE

A) {Gr. [<s.c.>]}.

B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr.] ---) ; IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v.: correctus).

C.1) {[0.- 0.1: In genere]}.

C.2) {[<s.c.>]}.

D)

E:)

(0.1) In genere:

“solacio enim mihi ipse esse possum, qui veterum scriptorum artis grammaticae vitia

corrigere, quamvis audacissime, sed maximis auctoribus Herodiano et Apollonio confisus

ingredior, si quid in meis quoque humani erroris acciderit scriptis, quod sit emendandum”

(Pmai 6,195).

CORRIPIO-ERE >> CORREPTE

A) {Gr. [1. brachýnô; 2. systéllô]}.

B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.vv. [Gr. 1-2]: 108, 373); IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.vv.:

corripio, correptus).

C.1) {[1.- VI/1.1: PROSODIA (sonus-tempus); /1.2: PROSODIA (per figuram)]}.

C.2) {[≈ breuio, contraho]; [≠ produco]}.

268

D) Job (1893: 50, 56, 156, 163); Luscher (1912: 221); Hunt (1980: 46); Lepschy ([1990] 1994:

II,14, 261,n. 305); Biville (2007: 239); Munzi (2011: 219).

E:)

(0) In genere:

(1.1) PROSODIA (sonus-tempus):

“sin autem sint primae coniugationis et habeant paenultimam a, mutant eam quoque in i

correptam, ut ‘imperatu imperito’, ‘rogatu // rogito’, ‘volatu volito’” (Pmai 8,429-430).

“praeteriti vero temporis participia, quae in ‘tus’ vel ‘sus’ vel ‘xus’ desinunt, similiter a supino

extremo fiunt, addita s et correpta u” (Pmai 11,558).


correptam: ‘satus, insĭtus, obsĭtus’” (Pmai 10,534).

“I vero correptam habent ante ‘tus’ omnia, quae praeteritum in ‘ui’ divisas terminant, nisi sint

ex praesentibus in ‘lo’ vel ‘uo’ divisas desinentibus, ut ‘domui domĭtus’, ‘vetui vetĭtus’,

‘attonui attonĭtus’, ‘habui habĭtus’, ‘elicui elicĭtus’, ‘genui genĭtus’, ‘strepui strepĭtus’” (Pmai

11,570).

“ab ‘ivi’ quoque vel ‘ii’ composita et ‘quivi’ vel ‘quii’ corripiunt in participiis i ante ‘tus’, ut

‘adĭtus’, ‘obĭtus’, ‘praeterĭtus’, ‘nequĭtus’” (Pmai 11,569).

“‘cieo cĭtus’ correpta paenultima, ut diximus, facit” (Pmai 10,544).


vel participiis praeteriti corripere paenultimam, quia, sive disyllaba sint quartae, producunt, ut

‘scio scītus’” (Pmai 10,545).

“quomodo autem participia praeteriti temporis et nomina rerum in ‘us’ correptam desinentia

solent ante u vel s vel t vel x habere, sic habent et ista, ut ‘laesum laesu’, ‘morsum morsu’,

‘amatum amatu’, ‘doctum doctu’, ‘captum captu’, ‘fluxum fluxu’, ‘flexum flexu’” (Pmai

8,412).

“illud tamen sciendum, quod in o supina tam corripiunt quam producunt auctores more

verborum sive adverbiorum in o terminantium” (Pmai 8,426).

“activa vero plerumque ‘ui’ vocales in i correptam convertentia assumunt ‘tum’, ut ‘habeo

habui habitum’, ‘inhibeo inhibui inhibitum’, ‘praebeo praebui praebitum’, ‘moneo monui

monitum’” (Pmai 9,492).

“Alia vero in ‘ui’ divisas praeteritum desinentia ‘ui’ in ‘itum’ convertunt in supino paenultima

correpta: ‘domui domĭtum’, ‘cubui cubĭtum’, ‘sonui sonĭtum’, ‘tonui tonĭtum’” (Pmai 9,473).

269

“‘compesco compescui’ et ‘dispesco dispescui’ et ‘posco poposci’ et ‘disco didici’ a praesenti

tempore faciunt supinum mutatione o in i correptam et additione ‘tum’: ‘posco poscĭtum’,

‘compesco compescĭtum’, ‘disco discĭtum’” (Pmai 10,511).

“et in ‘ui’ quidem terminantium supina fiunt ‘ui’ in ‘itum’ conversis correpta paenultima,

quomodo in omnibus, quae ex huiusmodi praeteritis nascentia i habent ante ‘tum’, ut ‘vomui

vomĭtum’, ‘gemui gemĭtum’, ‘fremui fremĭtum’, ‘tremui tremĭtum’” (Pmai 10,528).

“supina in ‘ui’ quidem divisas terminantium praeteritum subtracta u et addita ‘tum’

proferuntur, correpta tamen paenultima, ut ‘posui posĭtum’, ‘genui genĭtum’” (Pmai 10,530).

“‘pono’ quoque, quod antique ‘posivi’, in frequenti autem usu ‘posui’ facit praeteritum,

corripit paenultimam in supino ‘posĭtum’” (Pmai 10,543).

“secundum praeteritum vero debet ‘rŭtum’ dici paenultima correpta. Virgilius in XI: «Nec

mihi cum Teucris ullum post erŭta bellum / Pergama»” (Pmai 10,505).

“deponentia vero in ‘scor’ desinentia, in antepaenultima quidem syllaba a vel i correptas

habentia, in ‘ctum’ faciunt supinum, ut ‘pacĭscor pactum’, ‘proficĭscor profectum’,

‘expergĭscor experrectum’ facit” (Pmai 10,512).

“‘sinor sĭtus’ et ‘desinor desĭtus’ paenultima correpta Cicero pro Cornelio // in I: «coeptum

igitur per eos qui agi volebant, desitum est per hunc qui decessit»” (Pmai 10,544-545).

“et sunt paene omnia huiuscemodi formae nomina verbalia et, si a verbis primae coniugationis

derivantur, a habent longam antepaenultimam, ut ‘causor causaris causābundus’, ‘vito vitas

vitābundus’, sin ab aliis, i correptam, ut ‘ludis ludĭbundus’, ‘furis furĭbundus’, ‘moreris

morĭbundus’” (Pmai 4,137).

“sciendum tamen est, quod pleraque nomina, quae cum verbis sive participiis componuntur, vel

nominativi mutant extremam syllabam in i correptam, - ut ‘arma armĭpotens’, ‘homo

homĭcida’, ‘cornu cornĭger’, ‘stella stellĭger’, ‘arcus arcĭtenens’, ‘fatum fatĭdicus’, ‘aurum

aurĭfex’, // ‘causa causĭdicus’, ‘luctus luctĭficus’, ‘cornu cornĭcen’, ‘tuba tubĭcen’, ‘fides

fidĭcen’” (Pmai 1,25-26).

“unde et derivativum eius ‘adōrea’ o producit, cum ‘marmŏrea’, ‘aequŏrea’ o corripiant”

(Pmai 8,372).

“‘fiscĭna’ corripit paenultimam, quomodo ‘fuscĭna’, cur ergo ‘piscīna’ producit? quia hoc sine

dubio derivatum est a pisce. nam nec ‘fuscĭna’ a fusco nec ‘pagĭna’ a pago nec ‘Mutĭna’ a

muto nec ‘Arimĭnum’ ab Arimo derivata, cum sint primitiva, paenultimam corripuerunt”

(Pmai 2,80).

“similiter faciunt tertiae declinationis nomina sive participia, quae una syllaba vincunt genetivo

nominativum: assumunt enim dativo a, paenultima i ubique, sicut supra dictum est, correpta:

‘neglegens neglegenti neglegentĭa’, ‘prudens prudenti prudentĭa’, ‘misericors misericordi

misericordĭa’, ‘iners inerti inertĭa’, ‘inops inopi inopĭa’, ‘ius iuri iniurĭa’, ‘nomen nomini

ignominĭa’, ‘Caesar Caesari Caesarĭa’” (Pmai 4,119).

270

“alia vero supra dictis casibus assumunt a, paenultima i ubique in his quoque correpta:

‘controversus controversi controversĭa’, ‘ignavus ignavi ignavĭa’, ‘violentus violenti violentĭa’,

‘superbus superbi superbĭa’, ‘modestus modesti modestĭa’” (Pmai 4,119).

“‘tristis tristi tristitia’, i tam paenultima quam antepaenultima ubique correpta” (Pmai 4,119).

“In ‘al’ desinentia denominativa, si primitiva [eorum] paenultimam natura vel positione

habuerint productam, ea quoque longam habent paenultimam: ‘cērvix cervicis cervīcal’,

‘tribūnus tribūnal’, ‘vēctus vectīgal’, ‘lupērcus lupērcal’, sin illa brevem, ea quoque

correptam: ‘tŏrus tŏral’, ‘anĭmus’ vel ‘anĭma anĭmal’” (Pmai 4,123).

“in ‘monium’ etiam inveniuntur derivativa, i correpta antecedente, ut ‘patri patrĭmonium’,

‘matri matrĭmonium’, ‘testi testĭmonium’” (Pmai 4,125).

“et attendendum, quod paenultima in omnibus corripitur, antepaenultima vero, si i habeat,

corripitur: ‘vestĭbŭlum’, ‘prostĭbŭlum’, ‘patĭbŭlum’” (Pmai 4,124).

“In ‘um’ desinentia derivativa sive etiam composita diversas habent formas: quaedam enim

vocalem habent e longam vel i correptam ante ‘um’: e, ut ‘olivētum’, ‘vinētum’, ‘corylētum’,

‘rosētum’, ‘dumētum’, ‘quercētum’, ‘aesculētum’, ‘myrtētum’” (Pmai 4,123).

“et sciendum, quod antepaenultimam productam habent vel correptam, prout sint paenultimae

syllabae praeteriti temporis eorum verborum, ex quibus derivantur: ‘ornāvi’ vel ‘ornātus

ornāmentum’, ‘monui monĭtus monĭmentum’, ‘alui alĭtus alĭmentum’, ‘incrēvi’ vel ‘incrētus

incrēmentum’, ‘munīvi munītus munīmentum’, ‘fulcīvi fulcīmentum’” (Pmai 4,125).

“In ‘en’ correptam a canendo composita masculina sunt, ut ‘cornicĕn’, ‘fidicĕn’, ‘tubicĕn’,

‘tibicĕn’, quorum feminina quae sunt in usu a genetivo figurantur mutata ‘is’ in a: ‘fidicinis

fidicina’, ‘tibicinis tibicina’. alia vero omnia in ‘en’ desinentia correptam neutra sunt, ut ‘hoc

numĕn’, ‘stamĕn’, ‘solamĕn’, ‘semĕn’, cuius nominativum etiam ‘hoc seminium’ antiqui

protulisse inveniuntur” (Pmai 5,148).

“sin a secunda vel tertia, i habent correptam, ut ‘moneo mones monĭmen’, ‘rego regis

regĭmen’, ‘tego tegis tegĭmen’ et per concisionem ‘tegmen’, a ‘specio specis’ vel ‘specie

specĭmen’” (Pmai 4,126).

“et a canendo tamen composita masculina sunt, quae in ‘cen’ desinentia i correptam habent

paenultimam: ‘tubĭcen’, ‘cornĭcen’, ‘fidĭcen’” (Pmai 4,126).

“in ‘tudo’ vero desinentia, si a nominibus veniunt secundae declinationis, non participiis vel

participialibus, genetivo, sin tertiae, dativo assumunt ‘tudo’ i antepaenultima correpta, ut

‘amplus ampli amplĭtudo’, ‘magnus magni magnĭtudo’, ‘firmus firmi firmĭtudo’, ‘longus //

longi longĭtudo’, ‘celsus celsi celsĭtudo’, ‘multus multi multĭtudo’, ‘solus soli solĭtudo’,

‘similis simili similĭtudo’, ‘suavis suavi suavĭtudo’, ‘fortis forti fortĭtudo’” (Pmai 4,122-123).

“In ‘io’ igitur terminantia plerumque a participiis fiunt praeteriti temporis, quorum genetivus

assumpta o et correpta i facit huiuscemodi nomina: ‘oratus orati oratio’, ‘accusatus accusati

accusatio’, ‘status stati statio’, ‘datus dati datio’, ‘nexus nexi nexio’, ‘abolitus aboliti abolitio’,

// ‘auctus aucti auctio’, ‘lectus lecti lectio’, ‘perfectus perfecti perfectio’, ‘munitus muniti

munitio’, ‘haustus hausti haustio’” (Pmai 4,121-122).

271

“In ‘ar’ desinentia derivativa si consonantem habeant ante ‘ar’, paenultima syllaba producitur,

sin vocalem, corripitur, ut ‘caesus Caēsar’, ‘lacus lacūnar’, ‘lupa lupānar’, ‘laqueus’ autem

‘laquĕar’” (Pmai 4,127).

“In ‘as’ pleraque denominativa sunt, quorum primitiva, si sint secundae declinationis, genetivo,

sin tertiae, dativo assumunt ‘tas’, i paenultima // ubique correpta: ‘probus probi probĭtas’,

‘novus novi novĭtas’, ‘bonus boni bonĭtas’, ‘mendicus mendici mendicĭtas’, ‘asper asperi

asperĭtas’, ‘prosper’ vel ‘prosperus prosperi prosperĭtas’, ‘integer integri integrĭtas’, ‘sincerus

sinceri sincerĭtas’, ‘sedulus seduli sedulĭtas’, ‘timidus timidi timidĭtas’” (Pmai 4,127-128).

“In ‘es’ correptam pauca inveniuntur denominativa: ‘equus equĕs’, ‘pes pedĕs’, et verbalia:

‘tego tegĕs’, ‘mergo mergĕs’” (Pmai 4,130).

“‘es’ correptam: ‘pes pedĕs’, ‘equus equĕs’, ‘tego tegĕs’” (Pmai 4,118).

“nec mirum, cum verbum quoque ‘stăbulo stăbulas’ eandem corripuit syllabam et ‘stăbilis’ et

‘stătus’ et quaecumque a verbo ‘sto stas’ derivata fuerint” (Pmai 4,124).

“cetera quoque omnia i paenultimam corripiunt et, si sint a verbis primae coniugationis, a

longam habent antepaenultimam, ut ‘amo amas amābilis’, ‘penetro penetras penetrābilis’, ‘paro

paras parābilis’, ‘praedico praedicas praedicābilis’, ‘lacrimo lacrimas lacrimābilis’, ‘quasso

quassas quassābilis’, ‘laudo laudas laudābilis’, ‘tracto tractas tractābilis’, ‘aequo aequas

aequābilis’, ‘miror miraris mirābilis’” (Pmai 4,132).

“quae vero a verbis secundae vel tertiae vel quartae coniugationis nascuntur, si habeant

antepaenultimam i, eam quoque corripiunt: ‘doceo docĭbilis’, ‘credo credĭbilis’, ‘utor [utilis]

utĭbilis’, ‘sentio [sensi] sensĭbilis’, ‘audio audĭbilis’” (Pmai 4,132).

“nam in ‘ilis’ desinentia verbalia sive participialia corripiunt eandem i paenultimam: ‘fero

fertĭlis’, ‘utor utĭlis’, ‘futio (ex quo compositum effutio) futĭlis’, ‘volo volatĭlis’, ‘textus

textĭlis’, ‘altus’ vel ‘alitus altĭlis’, ‘fictus fictĭlis’” (Pmai 4,131).





tumĭdus’, ‘timeo timĭdus’, ‘areo arĭdus’, ‘squaleo squalĭdus’, ‘ferveo fervĭdus’, ‘invideo

invĭdus’, ‘frigeo frigĭdus’, ‘valeo valĭdus’” (Pmai 4,136).

“In ‘us’ quoque puram desinunt possessiva tam Graeca quam Latina antecedente e correpta et

producta, i correpta, o producta, ae vel oe diphthongo: e brevi, ut ‘Caesarĕus’, ‘Romulĕus’,

‘ferrĕus’, ‘aurĕus’, ‘argentĕus’, ‘vitrĕus’, ‘lignĕus’, ‘marmorĕus’, ‘ilignĕus’” (Pmai 2,70).

“Est autem quando abiectione i e correptam ponunt ante ‘us’, ut ‘Hectorĕus’, ‘Agenorĕus’”

(Pmai 2,73).

“illa enim assumunt, si sint nomina ex quibus derivantur vel participia secundae declinationis,

genetivo, sin tertiae sint, dativo ‘cius’, i tamen tam paenultima quam antepaenultima correpta,

ut ‘advectus advecti advectĭcĭus’, ‘commendatus commendati commendatĭcĭus’, ‘faber fabri

272

Fabrĭcĭus’, ‘pigneratus pignerati pigneratĭcĭus’, ‘tribunus tribuni tribunĭcĭus’, ‘pater patri

patrĭcĭus’, ‘aedilis aedili aedilĭcĭus’, ‘gentilis gentili gentilĭcĭus’” (Pmai 4,135).

“In ‘ex’ correptam similiter a verbis: ‘lateo lates latĕx’, ‘verto vertis vertĕx’, ‘vomo vomis

vomĕx’” (Pmai 4,140).

“In ‘is’ vero vel in e desinentia omnia vel in ‘ns’ monosyllaba vel in ‘rs’ dativo corripientia i

assumunt supra dictas syllabas et faciunt diminutivum, ut ‘ignis [igni] igniculus’, ‘testis [testi]

testiculus’, ‘navis [navi] navicula’, ‘cutis [cuti] cuticula’, ‘avis [avi] avicula’, ‘clavis [clavi]

clavicula’, ‘rete [reti] reticulum’, ‘fons [fonti] fonticulus’, ‘mons [monti] monticulus’, ‘pons

[ponti] ponticulus’, ‘lens [lenti] lenticula’, ‘pars [parti] particula’, ‘dulcis [dulci] dulciculus’ et

‘dulcicula dulciculum’, ‘securis [securi] securicula’” (Pmai 3,105).

“Secundum supra dictam formam quartae quoque declinationis nomina faciunt diminutivum.

‘us’ enim vel u nominativi in i convertunt correptam et accipiunt ‘culus’ in masculino, in

feminino ‘cula’, in neutro ‘culum’, ut ‘currus currĭculus’ - dicitur tamen et ‘hoc curriculum’ -,

‘versus versĭculus’, ‘artus artĭculus’, ‘fluctus fluctĭculus’, ‘anus anĭcula’, ‘cornu cornĭculum’,

‘genu genĭculum’” (Pmai 3,106).

“Sunt igitur quae comparari possunt nomina vel secundae vel tertiae declinationis. et si sint

secundae, mobilia sunt, id est, in a faciunt feminina et in ‘um’ neutra et vel in ‘er’ vel in ‘us’

desinunt et assumentia genetivo ‘or’ faciunt comparativa, correpta tamen paenultima i, ut

‘tener [teneri] tenerĭor’, ‘niger [nigri] nigrĭor’, ‘clarus [clari] clarĭor’, ‘doctus [docti] doctĭor’”

(Pmai 3,86).




“In ‘remus’ - quae sola forma e habuit longam in paenultima, cum omnis forma superlativi i

correptam habeat ante ‘mus’, ut ‘pulcherrĭmus’, ‘doctissĭmus’, ‘sapientissĭmus’, ‘maxĭmus’,

‘ultĭmus’” (Pmai 3,9).

“In e correptam vel primitiva sunt, ut ‘ponĕ, paenĕ’” (Pmai 15,67).

“sunt etiam composita in e correptam desinentia adverbia, ut supra dicta ‘exindĕ, perindĕ’ et

‘punio impunĕ’. Virgilius in II georgicon: «Et saepe alterius ramos inpunĕ videmus / Vertere in

alterius»” (Pmai 15,68).

“vel magis a Graeco , id est ‘abunde’, unde et corripitur ‘fa’” (Pmai 15,75).

“sed hoc quidam ab adverbio ‘procul’ compositum affirmant, unde et corripitur et omnia

similiter ‘pro’ correptam habentia, ut ‘prŏfatur, prŏtervus’” (Pmai 14,49).

“alia vero assumunt dativo ‘ter’ paenultima correpta, ut ‘fortis forti fortĭter, utilis utili utilĭter,

felix felici felicĭter, audax audaci audacĭter’” (Pmai 15,76).

“et videntur a ‘pridem’ adverbio nasci, quod abiecta ‘dem’ accipit ‘or’ et facit comparativum

‘prior’, sed i corripuit, quia in nulla comparativo i ante ‘or’ produci potest” (Pmai 3,91).

273

“In ‘is’ correptam ‘nimĭs’, quod etiam ‘nimium’ dicimus” (Pmai 15,77).

“In ‘us’ correptam ‘penitŭs, rursŭs’ et ‘rursum’, ‘prorsŭs’ et ‘prorsum, secŭs, caelitŭs’ a caelo,

‘stirpitŭs’ a stirpe, ‘funditŭs’ a fundo” (Pmai 15,78).

“inveniuntur quaedam in ‘tinus’ paenultimam corripientia, sed quae a primitivis non habent t,

ut ‘diu diutinus’, ‘cras crastinus’, ‘horno hornotinus’, ‘prius’ vel ‘priscus’ ‘pristinus’” (Pmai

2,80).

“Dubitativae sunt, quae dubitationem significant, ut ‘an, ne’ correpta, ‘necne’, ut Virgilius in

III Aeneidos: «Eloquar an sileam? gemitus lacrimabilis imo»” (Pmai 16,101).

{IN ACCIDENTIBVS}

“Feminina eiusdem terminationis correptae, si sint arborum nomina, secundae erunt

declinationis, ut ‘haec ornŭs huius orni’, ‘haec fagŭs fagi’, ‘haec pirŭs piri’, ‘haec cupressŭs

cupressi’” (Pmai 6,267).

“oportet tamen scire, quod in femininis a terminantibus Graecis, etiam si producta sit apud illos

a finalis, plerumque corripiunt eam Latini: omnis enim nominativus Latinus a terminalem

corripit” (Pmai 7,286).

“Hoc etiam sciendum, quod omnis nominativus in a desinens corripitur, quamvis sit apud

Graecos productus, ut ‘Lydiă’, ‘Syriă’, ‘Phrygiă’, ‘Italiă’, ‘Hispaniă’” (Pmai 6,202).

“In ‘er’ correptam desinentia s et t antecedentibus, nisi sint possessiva, quorum in ‘is’

desinunt feminina, ‘er’ in ‘ri’ mutant et faciunt genetivum, ut ‘hic Austĕr Austri’, ‘hic oleastĕr

oleastri’, ‘hic apiastĕr apiastri’” (Pmai 6,223).

“Tertia declinatio terminationes habet nominativi septuaginta octo vel paulo plus. desinit enim

in ‘a’ correptam et in ‘e’ correptam, in ‘o’ correptam, in ‘o’ productam, in ‘al’ correptam,

in ‘el’ correptam, in ‘el’ productam, in ‘il’ correptam, in ‘ol’ productam, in ‘ul’ brevem, in

‘an’ productam, in ‘en’ correptam, in ‘en’ productam, in ‘in’ productam, in ‘on’ productam, in

‘ar’ correptam, in ‘ar’ productam, in ‘er’ correptam, in ‘er’ productam, in ‘ir’ correptam, in

‘or’ correptam, in ‘ur’ correptam, in ‘ur’ productam, in ‘as’ correptam, in ‘as’ productam, in

‘es’ correptam, in ‘es’ productam, in ‘is’ correptam, in ‘is’ productam, in ‘os’ correptam, in

‘os’ productam, in ‘us’ correptam, in ‘us’ productam, in ‘ys’, in ‘aes’, in ‘aus’, in ‘ans’, in

‘ens’, in ‘ons’, in ‘uns’, in ‘yns’, in ‘ars’, in ‘ers’, in ‘ors’, in ‘urs’, in ‘uls’, in ‘ems’, in ‘abs’,

in ‘ebs’ correptam, in ‘ebs’ productam, in ‘obs’, in ‘ybs’, in ‘urbs’, in ‘aps’, in // ‘eps’, in

‘ops’, in ‘yps’, in ‘irps’, in ‘ax’ correptam, in ‘ax’ productam, in ‘ex’ correptam, in ‘ex’

productam, in ‘ix’ correptam, in ‘ix’ productam, in ‘ox’ correptam, in ‘ox’ productam, in

‘ux’ correptam, in ‘ux’ productam, in ‘yx’, in ‘aex’, in ‘aux’, in ‘alx’, in ‘anx’, in ‘unx’, in

‘arx’, in ‘ac’, in ‘ec’, in ‘ut’” (Pmai 7,311-312).

“alia vero omnia, quae nominativi terminationem corripiunt, similiter paenultimam genetivi

corripiunt, ut ‘toreumă toreumătis’, ‘Hannibăl Hannibălis’, ‘vigĭl vigĭlis’, ‘cornicĕn

cornicĭnis’, ‘aggĕr aggĕris’, ‘vetŭs vetĕris’, ‘capŭt capĭtis’” (Pmai 7,326).

“In ‘a’ correptam neutra Graeca, ut ‘hoc poemă huius poematis’” (Pmai 7,312).

274

“In ‘e’ correptam neutra Latina, ut ‘hoc monilĕ huius monilis’” (Pmai 7,312).

“In e correptam neutra sunt omnia, ut ‘marĕ’, ‘sedilĕ’, ‘monilĕ’. in e productam Graeca

feminina, ut ‘Euterpē’, ‘Libyē’” (Pmai 5,145).

“In e correptam Latina sunt neutra, quae e in ‘is’ conversa faciunt genetivum, ut ‘hoc marĕ

huius maris’, ‘hoc monilĕ huius monilis’, ‘hoc mantelĕ huius mantelis’” (Pmai 6,203).




“In ‘al’ correptam masculina vel neutra Latina vel barbara: ‘hic săl huius salis’, ‘hic Hannibăl

huius Hannibalis’, ‘hoc tribunăl huius tribunalis’” (Pmai 7,312).

“corripientia quoque nominativum in quibusdam corripiunt paenultimam genetivi, in

quibusdam producunt. producunt in ‘al’ et in ‘el’ neutra et in ‘ar’ similiter neutra derivativa, ut

‘hoc tribunăl huius tribunālis’, ‘cervicăl cervicālis’, ‘mĕl mēllis’, ‘fĕl fēllis’, ‘calcăr calcāris’,

‘lacunăr lacunāris’, ‘lucăr lucāris’. in ‘or’ quoque desinentia alia producunt, alia corripiunt

paenultimam genetivi. producunt, ut ‘hic cursor huius cursōris’, ‘hic’ et ‘haec auctor huius

auctōris’; corripiunt: ‘hic Hector huius Hectŏris’, ‘haec arbor huius arbŏris’, ‘hic’ et ‘haec

memor huius memŏris’” (Pmai 7,326).

“In ‘el’ correptam neutri sunt generis, ‘mĕl’, ‘fĕl’, ‘subtĕl’, ” (Pmai

5,147).

“In ‘el’ correptam neutra Latina, ut ‘hoc mĕl huius mellis’, ‘fĕl fellis’” (Pmai 7,312).

“In ‘el’ desinentia correptam Latina sunt neutra et addita ‘lis’ faciunt genetivum, ut ‘mĕl

mellis’, ‘fĕl fellis’” (6,214).

“In ‘il’ correptam masculini vel feminini vel communis sunt generis Latina: ‘hic pugĭl huius

pugilis’, ‘haec Tanaquĭl huius Tanaquilis’, ‘hic’ et ‘haec vigĭl huius vigilis’” (Pmai 7,312).

“Paenultima vero eius declinationis in quibusdam producitur, in quibusdam corripitur.

producitur quidem in iis, quorum nominativus in longam desinit seu natura sive positione, ut

‘sōl sōlis’, ‘Titān Titānis’, ‘delphīn delphīnis’, ‘fūr fūris’” (Pmai 7,325).

“In ‘en’ correptam Latina masculina vel neutra: ‘hic flamĕn huius flaminis’, ‘hoc numĕn

huius numinis’” (Pmai 7,313).

“In ‘en’ desinentia correptam Latina sunt masculini vel neutri generis, quae mutant e in i et

addita ‘is’ faciunt genetivum, ut ‘hic flamĕn huius flaminis’, ‘hoc numĕn huius numinis’”

(Pmai 6,221).

“In ‘on’ quoque genetivi Graeci supra dictam servant regulam, paenultima secundum Graecos

manente producta vel correpta: ‘ , hic Memnon huius Memnŏnis’, ‘

, hic Sinon huius Sinōnis’, ‘ , hic Laocoon huius Laocoŏntis’”

(Pmai 6,220).

275

“excipiuntur in ‘on’ desinentia Graeca et in o tam Latina quam notha, quod tam corripere

quam producere licet ea in nominativo. haec enim vocalis [id est o] quamvis in nominativo

producatur, in genetivo non semper producitur paenultima, sed in quibusdam, // in aliis autem

corripitur” (Pmai 7,325-326).

“In o correptam, quam tamen veteres frequenter producunt, Latina // sunt et, si feminina

fuerint g vel d antecedentibus, mutant o in i et accepta ‘nis’ faciunt genetivum, ut ‘haec

Carthago huius Carthaginis’, ‘haec virgo huius virginis’, ‘haec dulcedo huius dulcedinis’,

‘alcedo alcedinis’” (Pmai 6,205-206).

“haec enim vocalis [id est o] quamvis in nominativo producatur, in genetivo non semper

producitur paenultima, sed in quibusdam, // in aliis autem corripitur” (Pmai 7,325-326).

“In ‘ar’ correptam Latina et Graeca et barbara masculini vel neutri generis: ‘hic Caesăr huius

Caesaris’, ‘hic Bostăr huius Bostaris’, ‘hoc nectăr huius nectaris’, ‘hoc calcăr huius calcaris’”

(Pmai 7,313).

“nec non producentia terminationem nominativi corripiunt paenultimam genetivi: ‘hic’ et

‘haec’ et ‘hoc pār huius păris’, ‘Lār Lăris’, ‘vās vădis’, ‘pēs pĕdis’, ‘Cerēs Cerĕris’, ‘compōs

compŏtis’, ‘bōs bŏvis’, ‘sūs sŭis’, ‘grūs grŭis’” (Pmai 7,326).

“In ‘er’ correptam masculina, feminina et neutra et communia, ut ‘hic patĕr huius patris’,

‘haec matĕr huius matris’, ‘hoc tubĕr huius tuberis’, ‘hic’ et ‘haec paupĕr huius pauperis’”

(Pmai 7,313).

“Reliqua vero omnia in ‘er’ correptam sive productam tertiae sunt declinationis Graeca sive

Latina cuiuscumque sint generis” (Pmai 6,228).

“Et pares quidem habet in nominibus in e desinentibus correptam, ut ‘hoc marĕ huius maris’,

‘hoc monilĕ huius monilis’, et in quibusdam in ‘er’ vel in ‘es’ productam vel in ‘is’ tam

correptam quam productam exeuntibus, ut ‘hic pater huius patris’, ‘hic verrēs huius verris’,

‘haec caedēs huius caedis’, ‘hic collĭs huius collis’, ‘haec avĭs huius avis’, ‘haec vīs huius vis’”

(Pmai 7,324).

“in ‘or’ desinentia neutra et Graeca et quaecumque derivantur vel componuntur a primitivis

paenultimam corripientibus, ea genetivi paenultimam corripiunt, cetera producunt exceptis

‘cor’ et ‘ador’” (Pmai 6,237).


paenultimam genetivi, et a ‘puero’ composita, ‘Publipor Publiporis’ et ‘Marcipor Marciporis’”

(Pmai 6,236).

“cum enim sit neutrum, debet paenultima o genetivi corripi, ut ‘aequor aequŏris’, ‘marmor

marmŏris’” (Pmai 8,372).

“In ‘or’ correptam masculina et feminina et neutra et communia tam // Graeca quam Latina:

‘hic Hectŏr huius Hectoris’, ‘hic oratŏr huius oratoris’, ‘haec uxŏr huius uxoris’, ‘hoc aequŏr

huius aequoris’, ‘hic’ et ‘haec auctŏr huius auctoris’, ‘hic’ et ‘haec’ et ‘hoc memŏr huius

memoris’” (Pmai 7,313-314).

276

“Neutra quoque et Graeca omnia correpta o, addita ‘is’ faciunt genetivum, ut ‘hoc marmor

marmŏris’, ‘aequor aequŏris’, ‘hic Hector Hectŏris’, ‘Actor Actŏris’, quando est nomen

proprium Graecum” (Pmai 6,236).

“In ‘ur’ correptam Latina masculina et communia et neutra: ‘hic turtŭr huius turturis’, ‘hic’ et

‘haec augŭr auguris’” (Pmai 7,315).

“In ‘as’ correptam Graeca masculini vel feminini vel neutri vel communis generis: ‘hic Arcăs

[proprium] ‘huius Arcadis’, ‘haec Pallăs huius Palladis’, ‘hoc Cerăs [proprium loci] ‘huius

Ceratis’, ‘hic’ et ‘haec Arcăs’ [gentile] ‘huius Arcadis’” (Pmai 7,316).

“praeterea corripiunt praedictam paenultimam in ‘ms’ vel ‘bs’ vel ‘ps’ vel ‘x’ desinentia, si

vocalem brevem ante eas consonantes habuerint, velut ‘hiĕms huius hiĕmis’, ‘caelĕbs caelĭbis’,

‘mancĕps mancĭpis’, ‘făx făcis’, ‘artifĕx artifĭcis’” (Pmai 7,326).

“In ‘ebs’ correptam Latina omnis communia: ‘hic’ et ‘haec’ et ‘hoc caelĕbs huius caelibis’”

(Pmai 7,320).

“In ‘es’ correptam Latina masculini vel communis generis cum sint, mutant e in i ablata s et

addita ‘tis’ faciunt genetivum, ut ‘hic milĕs huius militis’, ‘tramĕs tramitis’, ‘termĕs termitis’,

‘mergĕs mergitis’, ‘hic’ et ‘haec sospĕs sospitis’, ‘pedĕs peditis’, ‘equĕs equitis’, ‘hic’ et ‘haec

superstĕs huius superstitis’, ‘gurgĕs gurgitis’, ‘hic’ et ‘haec divĕs divitis’” (Pmai 6,240).

“In ‘es’ correptam Latina masculina vel feminina vel communia duum vel trium generum, ut

‘hic Coclĕs huius Coclitis’, ‘haec segĕs huius segetis’, ‘hic’ et ‘haec milĕs huius militis’”

(Pmai 7,316).

“sic declinantur etiam i ante e habentia, ut ‘hic paries parietis’, ‘hic aries arietis’, ‘hic’ et ‘haec’

et ‘hoc inquies’ quoque ‘inquiētis’, quod quamvis in nominativo e correptam habeat, ut Probo

videtur, in genetivo tamen eandem producit secundum genetivum ‘quies quiētis’ principalis”

(Pmai 6,241).

“In ‘es’ correptam [si sint apud Graecos] communia vel mobilia, quae illi vocant”

(Pmai 5,156).

“In ‘is’ correptam tam Graeca quam Latina masculini generis vel feminini vel communis: ‘hic

Parĭs huius Paridis’ vel ‘Paris’, ‘hic collĭs huius collis’, ‘haec Thetĭs huius Thetidis’, ‘haec

cuspĭs huius cuspidis’, ‘hic’ et ‘haec utilĭs huius utilis’” (Pmai 7,317).

“alia vero omnia eiusdem terminationis correptae similem habent genetivum nominativo, ut

‘hic collĭs huius collis’, ‘haec puppĭs huius puppis’, ‘hic’ et ‘haec suavĭs huius suavis’, ‘hic’ et

‘haec civĭs huius civis’” (Pmai 6,250).

“‘hoc ŏs’ correptum ‘ossis’” (Pmai 6,254).

“In ‘us’ correptam secundae vel quartae declinationis, si sint arborum nomina, feminina sunt,

propria quoque vel appellativa Graeca ‘os’ in ‘us’ // convertentia, quae apud Graecos feminini

sunt generis, ut ‘haec cupressŭs’, ‘myrtŭs’, ‘laurŭs’, ‘cornŭs’, ‘quercŭs’, ‘fagŭs’, ‘pirŭs’,

‘platanŭs’, ‘Scyrŭs’, ‘Berytŭs’, ‘Pylŭs’, ‘Iliŭs’, ‘Arctŭs’” (Pmai 5,161-162).

277

“In ‘us’ correptam Latina masculini vel feminini vel neutri vel communis duum vel trium

generum: ‘hic lepŭs huius leporis’, ‘haec Venŭs huius Veneris’, ‘hoc tempŭs huius temporis’,

‘hic’ et ‘haec Ligŭs huius Liguris’, ‘hic’ et ‘haec’ et ‘hoc vetŭs huius veteris’” (Pmai 7,318).

“In ‘us’ correptam tertiae declinationis nomina neutra sunt, ut ‘munŭs’, ‘opŭs’. excipitur ‘hic

lepŭs’, ‘haec Venŭs’, ‘hic’ et ‘haec Ligŭs’, ‘hic’ et ‘haec’ et ‘hoc vetŭs’, et ‘pecŭs’” (Pmai

5,163).

“In ‘ax’ correptam Latina et Graeca, ut ‘haec făx huius facis’, ‘hic abăx huius abacis’, quod

tamen et ‘hic abacus huius abaci’ frequens invenitur” (Pmai 7,322).

“In ‘ex’ correptam Graeca et Latina masculina et feminina et communia trium generum: ‘hic

Lelĕx huius Lelegis’, ‘hic grĕx huius gregis’, ‘haec ilĕx huius ilicis’, ‘hic’ et ‘haec’ et ‘hoc

artifĕx huius artificis’” (Pmai 7,322).

“In ‘ix’ correptam Latina masculina vel feminina: ‘hic calĭx huius calicis’, ‘haec pĭx huius

picis’, ‘haec nĭx huius nivis’” (Pmai 7,322).

“similiter in ‘ix’ desinentia masculina tantum Latina corripiunt i paenultimam in obliquis, ut

‘hic fornix fornĭcis’, ‘calix calĭcis’, ‘varix varĭcis’” (Pmai 6,279).



“In ‘ux’ correptam masculina vel feminina: ‘hic Volŭx huius Volucis’, ‘haec nŭx huius

nucis’” (Pmai 7,323).

“barbara quoque in x magis corripiunt paenultimam: ‘Volux Volŭcis’, ‘Pharnax Pharnăcis’.

Lucanus in II: «Tigranemque meum; nec Pharnacis arma relinquas»” (Pmai 6,279).

“Quarta declinatio terminationes habet in nominativo duas, in ‘us’ correptam et in ‘u’” (Pmai

7,362).

“In ‘us’ correptam desinentia masculina Latina s vel t vel x antecedentibus, si sint rerum

incorporalium vocabula, quartae sunt declinationis, ut // ‘hic nisŭs huius nisus’, ‘hic casŭs

huius casus’, ‘hic sitŭs huius situs’, ‘hic positŭs huius positus’, ‘hic partŭs huius partus’” (Pmai

6,255-256).

“alia nomina eiusdem generis [id est feminini] in ‘us’ correptam desinentia quartae sunt

declinationis, ut ‘haec nurŭs huius nurus’, ‘haec tribŭs huius tribus’, ‘haec manŭs huius

manus’” (Pmai 6,268).

“alia omnia mutant ‘us’ in o productam quidem, si sint comparativa, et accepta ‘ris’ faciunt

genetivum, ut ‘hoc melius huius meliōris’, ‘hoc felicius huius feliciōris’, correptam vero, si

non sint comparativa, ut ‘hoc decus huius decŏris’, ‘hoc stercus stercŏris’, ‘hoc pecus pecŏris’,

‘hoc frigus frigŏris’, ‘hoc tergus tergŏris’, ‘hoc nemus nemŏris’, ‘hoc corpus corpŏris’, ‘hoc

tempus tempŏris’” (Pmai 6,274).

“alia vero o habent paenultimam correptam, nisi sint comparativa: ‘tempus tempŏris’, ‘litus

litŏris’” (Pmai 6,275).

278

“alia vero d vel l vel n ante ‘us’ posita mutant ‘us’ in e correptam et accepta ‘ris’ faciunt

genetivum, ut ‘hoc pondus huius pondĕris’, ‘vellus vellĕris’, ‘holus holĕris’, ‘munus munĕris’,

‘onus onĕris’, ‘scelus scelĕris’, ‘genus genĕris’” (Pmai 6,273).

“Vocativus casus primae declinationis in a correptam effertur, ut ‘poetă, Musă’” (Pmai

7,287).

“Horatius in I carminum: «Lydiă, dic, per omnes» vocativum, qui similis est in hac

terminatione nominativo, corripit: est enim choriambus et bacchius, ex quo ostenditur

correpta in nominativo quoque ‘Lydiă’ finalis a” (Pmai 7,287).

“Latina vero proportio in a correptam vult vocativum primae declinationis, sicut supra dictum

est, terminari etiam in Graecis. unde Horatius in II sermonum: «Ne quis humasse velit Aiacem,

Atrida, vetas cur?»” (Pmai 7,290).

“Accusativus a nominativo fit mutata s in m et necessario correpta e. numquam enim ante m

terminalem longa invenitur vocalis, ut ‘hunc meridiĕm’, ‘hanc rĕm’” (Pmai 7,366).

“Et hae quidem terminationes nominativi tertiae declinationis. genetivus autem eius in ‘is’

desinit correptam” (Pmai 7,324).

“Dativus eius declinationis fit a genetivo abiecta s et addita i, sed corripitur paenultima, ut

‘huic senatŭi’, ‘manŭi’” (Pmai 7,363).

“Ablativus tertiae declinationis in aliis per e correptam, in aliis per i, in aliis et per e et per i

profertur. per i in neutris, quae in e correptam desinunt per nominativum et sunt appellativa,

ut ‘hoc marĕ, hoc monilĕ’, ‘ab hoc mari, ab hoc monili’” (Pmai 7,331).

“alia vero omnia tertiae declinationis nomina in e desinunt per ablativos correptam, cum

omnes aliae terminationes ablativi in omni declinatione producantur” (Pmai 7,348).

“a secunda quoque tria, a singulari unum, ‘tŭi tŭus’, unde et corripitur paenultima, quomodo

in primitivo, a plurali pariter duo, ‘vestrum’ vel ‘vestri’, ‘vester’ et ‘vestras’; a tertia vero

persona unum, ‘sui suus’” (Pmai 12,580).

“si in i vel tam in i quam in e exeat ablativus, correpta i et addita a fit nominativus pluralis, ut

‘ab hoc mari haec maria’, ‘ab hoc cervicali cervicalia’, ‘a lacunari lacunaria’, ‘a pari’ vel ‘pare

paria’, ‘a felice’ vel ‘felici felicia’” (Pmai 7,350).

“neutrorum vero singularia, quae indeclinabilia esse supra dictum est, corripientia u

assumentiaque a faciunt nominativum et accusativum et vocativum plurales: ‘cornu cornua’,

‘genu genua’” (Pmai 7,365).

“Genetivus pluralis tertiae declinationis nascitur ab ablativo singulari hoc modo: cum in i vel et

in e et in i desinit, correpta i assumit ‘um’, ut ‘a sedili horum sedilium’, ‘a cervicali

cervicalium’, ‘ab equestri equestrium’, ‘ab utili utilium’, ‘a sapiente’ vel ‘sapienti sapientium’”

(Pmai 7,351).

279

“Genetivus pluralis a nominativo fit singulari abiecta s et assumpta ‘um’. corripitur enim u in

utraque syllaba, quomodo et nominativus: ‘horum senatŭŭm’, ‘harum manŭŭm’” (Pmai 7,364).

“‘artibus’ enim et ‘partibus’ et ‘arcibus’ ab arte, parte, arce nascuntur, quae sunt tertiae

declinationis, cuius dativus et ablativus pluralis paenultimam aliam nisi i correptam habere

non potest” (Pmai 7,364).

{IN ACCIDENTIBVS [tempus-modus]}

“Per ordinem igitur vocalium locum singulae obtinent apud nos. cum enim omnia verba, quae

aequali regula declinantur, in o vel in ‘or’ desinant, // in o quidem terminantia, si primae sint

coniugationis, in ‘as’ efferunt secundam personam, ut ‘oro oras’, ‘sto stas’; sin secundae, in

‘es’, ut ‘moneo mones’, ‘haereo haeres’; sin tertiae, in ‘is’ correptam, ut ‘cupio cupĭs’, ‘curro

currĭs’” (Pmai 8,442-443).

“nam ‘lego legas’ et ‘lego legis’ et ‘dico dicas’ et ‘dico dicis’ etiam in prima persona habent

differentias temporum: nam ‘lēgo lēgas’ et ‘dīco dīcis’ producunt paenultimas, ‘lĕgo lĕgis’ et

‘dĭco dĭcas’ corripiunt” (Pmai 8,403).

“‘lego’ quoque paenultima producta ‘lēgas’, correpta ‘lĕgis’” (Pmai 8,443).

“quod autem corripitur antepaenultima ‘păciscor’ et ‘nănciscor’ et ‘profĭciscor’ et

‘expĕrgiscor’, ex compositis sive primitivis eorum potest dinosci: ‘păciscor depĕciscor’,

‘profĭciscor’ a ‘făcio’, ‘expĕrgiscor’ a ‘pĕrgo pergis’, ‘nănciscor’ vero a ‘năncio’ est, quod in

usu fuit vetustissimis” (Pmai 10,513).

“tertiae in ‘ĕris’ paenultima correpta, ut ‘legor legĕris’, ‘sequor sequĕris’; quartae in ‘iris’, ut

‘munior muniris’, ‘molior moliris’, ‘audior audiris’” (Pmai 8,443).

“In ‘tior’ deponens tam tertiae quam quartae coniugationis unum invenitur, ‘potior’. Virgilius

in III Aeneidos: «Fas omne abrumpit, Polydorum obtruncat et auro / Vi potĭtur». i secundum

tertiam coniugationem corripuit paenultimam” (Pmai 10,502).

“Vocales quoque in eisdem perfectis, quae in principalibus syllabis inveniuntur verborum,

modo ex correptis producuntur, modo mutantur in alias vocales, modo manent eaedem” (Pmai

1,22).

“Quae praesentis temporis consonantes servantia ante o vel ‘eo’ vel ‘io’ positas easdem ante i

habent finalem in praeterito, paenultimas vel natura vel positione habent productas, sive sint in

praesenti correptae sive productae, ut ‘iŭvo iūvi’, ‘lăvo lāvi’, ‘vĭdeo vīdi’, ‘sĕdeo sēdi’, ‘făveo

fāvi’, // ‘lĕgo lēgi’, ‘defēndo defēndi’, ‘fŏdio fōdi’, ‘fŭgio fūgi’, ‘vĕnio vēni’” (Pmai 9,466-

467).




9,465).

“ergo ‘liqueo licŭi’ et ‘langueo langŭi’ pares habent in praeterito et in praesenti syllabas,

corripiunt enim paenultimas praeteriti, idque usus comprobat” (Pmai 9,447).

280

“sin positione sit in praesenti paenultima longa, est quando servatur in praeterito, est quando

abiecta consonante corripitur; servatur in his: ‘pōsco popōsci’, ‘pārco pepērci’, ‘fāllo fefēlli’,

‘tēndo tetēndi’, ‘pēndo pepēndi’, ‘cūrro cucūrri’; abiecta consonante corripitur in his: ‘dīsco

didĭci’, ‘pēllo pepŭli’, ‘tāngo tetĭgi’, ‘pāngo pepĭgi’, ‘pūngo pupŭgi’, ‘tūndo tutŭdi’” (Pmai

9,467).

“in principio repetentia, si in praesenti paenultimam brevem habuerint, in praeterito quoque

corripiunt eam: ‘cădo cecĭdi’, ‘căno cecĭni’, ‘parĭo pepĕri’” (Pmai 9,467).




perfectum, ut ‘pĕndeo pependi’, ‘tŏndeo totondi’, ‘mŏrdeo momordi’, ‘spŏndeo spopondi’, a

quo etiam s in secunda demitur syllaba euphoniae causa” (Pmai 9,481).

“A correpta convertitur in productam, ‘făveo fāvi’” (Pmai 1,25).

“E correpta modo eadem manet, ut ‘ĕgeo ĕgui’; modo producitur, ut // ‘lĕgo lēgi’, ‘sĕro sēvi’,

‘cĕrno crēvi’, ‘sĕdeo sēdi’, ‘vĕnio vēni’” (Pmai 9,460-461).

“E correpta transit in productam, ‘lĕgo lēgi’” (Pmai 1,25).

“excipiuntur quae in praesenti paenultimam i habent correptam eamque servant in praeterito

quoque paenultimam. ea enim non producitur in praeterito per hanc formam, etiamsi in

praesenti positione fit longa, ut ‘bĭbo bĭbi’, ‘fīndo fĭdi’, ‘scīndo scĭdi’” (Pmai 9,467).

“I correpta modo manet eadem, ut ‘nĭteo nĭtui’; modo producitur, ut ‘vĭdeo vīdi’, ‘cupĭo

cupīvi’” (Pmai 9,461).

“modo in i correptam, ut ‘ĕo ĭi’” (Pmai 9,461).

“In ‘pio’ ‘ca’ antecedente mutant a in e productam et abiecta o productaque i faciunt

praeteritum perfectum, ut ‘capio cēpī’. ab eo composita in praesenti quidem mutant a

correptam simplicis in i brevem, praeteritum vero integrum manet, ut ‘incĭpio incēpi’, ‘recĭpio

recēpi’, ‘suscĭpio suscēpi’” (Pmai 10,498).

“O correpta modo manet eadem, ut ‘dŏceo dŏcui’, ‘cŏndo cŏndidi’; modo producitur, ut

‘mŏveo mōvi’, ‘fŏveo fōvi’, ‘fŏdio fōdi’” (Pmai 9,461).

“V correpta modo manet eadem, ut ‘rŭo rŭi’; modo producitur natura vel positione, ut ‘fŭgio

fūgi’, ‘strŭo strūxi’, ‘flŭo flūxi’” (Pmai 9,461).

“si enim pura sit paenultima, in plerisque corripitur etiam in praeterito, ut ‘luo lŭi’, ‘nuo nŭi’,

‘spuo spŭi’, ‘suo sŭi’, ‘ruo rŭi’” (Pmai 9,459).

“modo in u correptam, ut ‘docĕo docŭi’, ‘monĕo monŭi’” (Pmai 9,461).

281

“omnis autem paenultima supra dictae formae (hoc est in ‘ui’ divisas desinentium) corripitur;

raro enim in Latinis dictionibus vocalem paenultimam ante alteram vocalem productam

invenies” (Pmai 9,465).

“‘contīngo contĭgi’, ‘attīngo attĭgi’, in quibus notandum, quod paenultima praeteriti

corripitur” (Pmai 10,524).

“in aliis enim positione sunt longae tantum, ut ‘traho trāxi’, ‘vincio vīnxi’, ‘duco dūxi’, quod

ostenditur esse correptum ex nomine, quod ab eo derivatur et corripitur, ‘dux dŭcis’, sicut

‘rēxi’ produci approbatur ex nomine, quod ab eo nascitur, ‘rex rēgis’” (Pmai 9,466).

“‘pōno pŏsui’, quod cum in praesenti producit paenultimam ‘po’, in praeterito eandem

antepaenultimam factam corripit” (Pmai 9,465).

“In hac enim coniugatione (id est tertia) etiam in fine fit repetitio eiusdem syllabae ubique

paenultima correpta: ‘vendo vendĭdi’, ‘credo credĭdi’, ‘reddo reddĭdi’” (Pmai 9,468).

“in e vero correptam ex contrario, quando a praesenti disyllabo praeteritum fit trisyllabum:

‘cădo cĕcidi’, ‘tăngo tĕtigi’” (Pmai 9,460).

“solent autem composita servare simplicium tempora; ‘cădo cecĭdi’, ‘concĭdo concĭdi’,

paenultima correpta” (Pmai 10,518).

“‘pendo pependi’, ‘tendo tetendi’, ‘tundo tutudi’, paenultima a plerisque // correpta, a

quibusdam autem etiam producta propter supra dictam rationem (id est ne vincatur in

compositis ab eo temporibus syllabarum a praesenti praeteritum)” (Pmai 10,517-518).

“Omne igitur praeteritum perfectum primam personam in i terminat: ‘amavi’, ‘docui’, ‘dixi’,

‘comperi’, et assumpta ‘sti’ facit secundam: ‘amavisti’, ‘docuisti’, ‘dixisti’, ‘comperisti’, t vero

ascita et correpta i tertiam: ‘amavĭt’, ‘docuĭt’, ‘dixĭt’, ‘comperĭt’” (Pmai 9,458).

“‘amavĭt’, ‘docuĭt’, ‘dixĭt’, ‘comperĭt’, ‘mus’ primam pluralem: ‘amavĭmus’, ‘docuĭmus’,

‘dixĭmus’, ‘comperĭmus’, i tamen paenultima correpta” (Pmai 9,458).

“Lucretius ab ‘excello excellis’ infinitum protulit ‘excellĕre’ paenultima correpta: «Omnibus

ornatum voluisti excellĕre rebus»” (Pmai 10,527).


“neutrorum duodecim inveniuntur terminales literae: a, e correpta, i, u, l, m, n, r, s, c, t, d, ut

‘poema’, ‘marĕ’, ‘gummi’, ‘cornu’, ‘mel’, ‘regnum’, ‘numen’, // ‘tuber’, ‘sidus’, ‘lac’, ‘caput’,

‘aliud’” (Pmai 5,142-143).

“sunt autem nomina in ‘us’ desinentia communia quattuor, duo in ‘us’ productam monosyllaba

et duo disyllaba in ‘us’ correptam, de quibus supra diximus, ‘hic’ et ‘haec sūs suis’, ‘grūs

gruis’” (Pmai 6,265).

{IN PROSODIA}

282

“ergo quando corripiunt eam secundum Romanam consuetudinem, accentu quoque Latino

pronuntiatur, ut in his: ‘Itáliă, Phrýgiă, Lýdiă, Sýriă, Tróïă’: haec enim antepaenultimam

habent acutam, quia a finalem corripiunt, quamvis apud Graecos sit producta” (Pmai 7,287).

“si enim non esset abscisio, debuerunt huiuscemodi vocativi (id est qui in i desinentes

paenultimam correptam habent) antepaenultimam acuere, ut ‘Vírgili’, ‘Mércuri’, quod

minime licet, nam paenultimam acuimus” (Pmai 7,302).


“dicitur tamen etiam ‘noto notas’, in quo similiter est notandum, quod, cum a nōto sit

derivatum, corripuit tamen paenultimam; nec mirum, cum composita a ‘nōtus’ est quando

mutant o in i correptam, ut ‘agnĭtus’, ‘cognĭtus’, cum ‘ignōtus’ servavit o” (Pmai 8,430).

“notandum tamen, quod ‘cognosco cognovi cognĭtum’ et ‘agnosco agnovi agnĭtum’ in

frequentiore usu faciunt, pro o paenultima producta, quam vetustissimi servabant analogiam

sequentes, i correptam adhibentia. unde Iuvenalis in I: «Agnĭtus accipies, iubet a praecone

vocari / Ipsos Troiugenas»” (Pmai 10,511).

“a vero correptam ante ‘tus’ in quattuor solis participiis inveni, duobus primae coniugationis,

quae duplicant in praeterito priorem syllabam, ‘dedi dătus’ et ‘steti stătus’, quod participio

simile nomen est, unde futurum ‘staturus’” (Pmai 11,569).

“et sciendum, quod in nullo alio supino sive participio seu nomine participiali a paenultima

corripitur, nisi in supra dicto et aliis tribus, id est ‘sătus, rătus, dătus, stătus’” (Pmai 10,534).

“et hoc solum verbum primae coniugationis a paenultimam in praesenti et in praeterito

imperfecto et futuro et infinito et participio praeteriti corripit: ‘dămus dătis dăris dătur dăbam

dăbo dăre dătus dăturus’ et quae ex hoc solent fieri, ‘dăbamini’” (Pmai 9,471).

“cum ‘dătum’ et ‘dătus’, sicut superius ostendimus, corripiant a paenultimam” (Pmai 9,474).

“quod autem paenultimae supra dictorum supinorum corripiuntur, poetarum exempla

docebunt. Virgilius a ‘praetereor’ in VIII: «O mihi praeterĭtos referat si Iuppiter annos»” (Pmai

10,530).

“a ‘civi’ quoque ‘citus’ licet et corripere et producere paenultimam’” (Pmai 11,569).

“Terentius in hecyra: «Nam cum compressa est nata, forma in tenebris nosci non quĭta est»; est

enim quaternarius iambicus [..]. a ‘cio’ composita tam corripientia quam producentia

paenultimam inveniuntur” (Pmsi 10,531).

“Et sciendum, quod haec omnia paenultimas productas habent tam in verbis praeteriti quam in

participiis, exceptis ‘sevi sătus’ et ‘sivi sĭtus’, quae in participiis paenultimas corripiunt, et

‘lini’ vel ‘livi lĭtus’” (Pmai 11,569).

“obicitur tamen huic illud, quod oportet ergo ‘oblitus’, ‘oblatus’, ‘obruo’, ‘abrado’ et similia, si

b transit in secundam syllabam more simplicium dictionum, primam communem habere in

metris, ut possit etiam corripi: sed hoc nusquam invenitur” (Pmai 2,45).

283

“quae vero in praesenti in ‘uo’ desinunt, i extrema praeteriti in ‘tus’ conversa faciunt participia:

‘polluo pollui pollutus’, ‘acuo acui acutus’, ‘suo sui sutus’, ‘tribuo tribui tributus’, ‘eruo erui

erŭtus’, quod solum paenultimam corripit” (Pmai 11,571).

“est tamen in hoc quoque notandum, quod nomina ab eo derivata a paenultimam corripiunt

vel antepaenultimam, ut ‘stătus stăta stătum stăbilis’. Lucanus in X: «quorum stăta tempora

flatus»” (Pmai 9,474).

“‘stāturus’ quoque et ‘stāturum’ producuntur, quamvis ‘stătus stăta stătum’ corripiuntur”

(Pmai 4,125).

“pro eo autem, qui dativo articuli adiungitur, infinito apud Graecos antecedente

praepositione, nos in ‘do’ utimur terminatione, quae similis est dativo vel ablativo nominis -

nisi quod verbum hoc existimantes quidam etiam corripiunt o finalem eius. Iuvenalis in I:

«Plurimus hic aeger moritur vigilandŏ, sed illum / Languorem peperit cibus inperfectus»”

(Pmai 8,409).

“supina illa quidem, quae a ‘do’ componuntur, mutant o in i correptam et assumunt ‘tum’, ut

‘reddo redditum’, ‘credo creditum’, ‘perdo perditum’” (Pmai 10,519).

“excipiuntur in ‘eo’ desinentia et disyllaba aliarum coniugationum, quae paenultimam supini

corripiunt, ut ‘eo ivi’ vel ‘ii ĭtum’, ‘adeo adivi’ vel ‘adii adĭtum’, ‘praetereo praeterivi’ vel

‘praeterii praeterĭtum’, ‘queo quivi’ vel ‘quii quĭtum’, ‘sino sivi’ vel ‘sii sĭtum’, ‘lino livi’ vel

‘lii’, quod in rarissimo usu est, ‘lĭtum’” (Pmai 10,543).

“et sciendum, quod tam ‘lĭtum’ quam ‘sĭtum’ et ‘ĭtum, quĭtum, cĭtum, sătum’ corripiunt

paenultimas, quod in aliis supinis, quae a praeteritis in ‘vi’ terminantibus nascuntur, non

invenitur, ut ‘amavi amātum’, ‘movi mōtum’, ‘nevi nētum’, ‘favi fautum’, ‘cupivi cupītum’,

‘munivi munītum’” (Pmai 10,530).

“‘cieo’ quoque ‘civi’ vel ‘cii cĭtum’ corripit paenultimam, quando vero a ‘cio cis’ quartae

coniugationis est, producit eam” (Pmai 10,543).

“excipitur ‘rŭtum’ vel ‘ruitum’, quod u corripuit vel quod i servavit; nam secundum futuri

participium, id est ‘ruiturus’, debet ‘ruitum’ esse” (Pmai 10,505).

“excipiuntur etiam duo composita, quae quamvis antepaenultimam i habeant correptam, in

‘tum’ tamen, non in ‘ctum’ faciunt supinum: ‘commĭniscor commentum’, ‘adĭpiscor adeptum’”

(Pmai 10,514).

“et cum omnia huiuscemodi diminutiva tam paenultimam quam antepaenultimam corripiunt,

‘cuticula’ i antepaenultimam producit. Iuvenalis: «Combibet aestivum contracta cuticula

solem», quod eum facere metri necessitas compulit: quattuor enim breves habens dictio in

heroico poni aliter non poterat” (Pmai 3,106).

“‘ambītus ambīta ambītum’, in nomine autem sive vocabulo rei, differentiae causa in ‘eo’

terminantium regulam servans, corripuit paenultimam ‘ambĭtus’ - ut Ovidius in I

metamorphoseon: «Iussit et ambītae circumdare litora terrae»” (Pmai 10,547).

284

“a ‘pavi pastus’, non ‘patus’, ab ‘ambio ambĭtus’ correpta paenultima, quando nomen est; nam

in participio producitur. Ovidius in I metamorphoseon: «Iussit et ambītae circumdare litora

terrae»” (Pmai 11,570).

“Nomina quoque pro adverbiis in e correptam desinentia invenimus, ut Sallustius in

Iugurthino: cetera haud facilĕ conperta narraverim; Virgilius in III: «Fortĕ fuit iuxta tumulus,

quo cornea summo / Virgulta»” (Pmai 15,67-68).

“et saepe corripiunt o terminalem, quando in adverbia transeunt, ut ‘citŏ, serŏ, modŏ’.

Iuvenalis in libro I: «Et citŏ rapturus de nobilitate comesa / Quod superest»” (Pmai 15,69).

“sin vero a, producitur: ‘cunābŭlum’, ‘vocābŭlum’, ‘conciliābŭlum’, ‘pābŭlum’. excipitur

‘stăbŭlum’, quod corripit a” (Pmai 4,124).




“excipitur ‘stăbilis’, quod solum antepaenultimam a corripuit Lucanus in V: «Quam non e

stăbili, tremulo sed culmine cuncta / Despiceret»” (Pmai 4,132).

“quos sequentes in hoc etiam pro ei diphthongo e longam ponimus ‘Achillēus’ dicentes, unde

Virgilius in III: «Stirpis Achillēae fastus», quamvis reperiatur etiam e correpta in huiuscemodi

derivativis, ut Virgilius in I: «Nate patris summi, qui tela Typhoëa temnis»” (Pmai 2,73).

“‘Dardanus’ vero proprium est et primitivum ideoque a correptam habet: abusive tamen

poetae pro ‘Dardanio’ ponunt ‘Dardanum’” (Pmai 2,81).

“similiter ‘quo, aliquo, eo, illo’; sed quando pro adverbiis accipiuntur, inveniuntur interdum

corripientia o, sicut ostendimus” (Pmai 15,73).

“alii vero ad imitationem Graecorum, apud quos praepositio corripitur, nostros quoque in

quorundam compositione hoc fecisse dicunt” (Pmai 14,49).

“A igitur terminantia vel primitiva sunt, ut ‘ită’, quod solum a correptam habuit, quamvis

quidam ‘puta’ quoque adverbium esse accipiant ideoque Persium id corripuisse, ut «Hoc pută

non iustum est, illud male, rectius illud»” (Pmai 15,65).


“nam in ‘ara’ deorum ‘a’ paenultima producitur et circumflectitur in nominativo nec habet

aspirationem, cum autem significat stabulum porcorum, eadem syllaba paenultima corripitur

et acuitur et habet aspirationem” (Pmai 2,53).

“‘ chorea’, e paenultima modo correpta modo // producta” (Pmai 1,24-25).

“nec non etiam in Graecis nominibus as vel es terminantibus plerumque tollitur, cum sint

primae declinationis, ut ‘Geta’, ‘Byrrhia’, ‘Phaedria’, ‘Chaerea’, ‘poeta’, ‘sophista’ quoque,

‘Scytha’, ‘citharista’, in quibus etiam e producta in a correptam convertitur” (Pmai 1,32).

285




“In ‘go’ vero desinentia, sive sint derivativa seu primitiva sive composita, paenultimam

producunt vel natura vel positione: ‘virāgo’, ‘compāgo’, ‘Carthāgo’, ‘sartāgo’, ‘calīgo’, ‘ulīgo’,

‘rubīgo’, ‘ferrūgo’, ‘aerūgo’, ‘vīrgo’, ‘mārgo’; excipitur unum ‘lĭgo’, cuius paenultima

corripitur, nec mirum, cum sit masculinum et solum disyllabum vocalem ante ‘go’ habens”

(Pmai 4,122).

“et sciendum, quod ‘pār’ et ‘Nār’ producitur in nominativo, ut Lucanus in IIII: // «Pār animi

laus est, et quos speraveris annos» […] -, ‘pār’ corripuit. - Virgilius in bucolico: «numero

dens impăre gaudet»” (Pmai 6,222-223).

“duabus igitur sibi adversis regulis repugnantibus mansit indeclinabile, quamvis inveniatur

huius quoque apud quosdam veterum genetivus, modo producens modo corripiens

paenultimam secundum supra dictas diversas rationes, ut G. Annius in I: «Hic adoris dat

primitias, ibi sanguine libat»” (Pmai 6,237).

“invenitur tamen etiam simplex ‘decor decŏris’ paenultima correpta apud vetustissimos,

quando pro ‘decorus decora decorum’ accipitur. Naevius in carmine belli Punici: «Magnamque

domum decŏremque ditem vexerant», // aliter enim iambus stare non potest” (Pmai 6,235-236).

“excipiuntur corripientia o etiam in genetivo haec: ‘hic’ et ‘haec’ et ‘hoc memor memŏris’,

‘immemor immemŏris’, quod a verbo ‘memoro’ natum paenultimam eius servavit syllabam”

(Pmai 6,235).

“excipiuntur etiam in neutris haec, quae pro u o correptam habent per obliquos casus, ut ‘hoc

robur huius robŏris’, ‘ebur ebŏris’, ‘femur femŏris’. Horatius: «femur, Cerinthe, tuum»” (Pmai

6,238).

“Horatius sermonum I: «Omnia magna loquens, modo: sit mihi mensa tripēs et / Concha salis

puri». // Probus tamen inter correpta haec ponit” (Pmai 6,241-242).

“excipiuntur ‘inquiĕs inquiētis’, quod simplicis declinationem servavit in composito, quamvis

corripiat extremitatem nominativi, similiter ‘ŏs ōssis’ et ‘lăc lāctis’, quod quibusdam placet in

nominativo per apocopam ‘te’ proferri: ‘hoc lacte’ enim dicebant antiqui” (Pmai 7,326).

“In ‘ons’ Latina masculina vel feminina vel omnis: ‘hic mons huius montis’, ‘haec frons huius

frontis’, ‘hic’ et ‘haec’ et ‘hoc insons huius insontis’, quod solum teste Probo o ante ‘ns’ habet

correptam, et eius simplex ‘sons sontis’” (Pmai 7,319).

“‘hic’ et ‘haec compos huius compotis’. Livius in XXVI: «profecto satis compotem mentis

esse». o tamen in hoc solo corripitur” (Pmai 6,253).

“In ‘os’ correptam unum Latinum neutrum ‘hoc ŏs huius ossis’, quod etiam ‘hoc ossum’

antiqui protulerunt” (Pmai 7,318).

“sed hoc in ‘us’ correptam dehinc Attice prolatum est, quomodo pro

” (Pmai 6,255).

286

“et in paucis aliis, in quibus auctores pro e paenultima longa i longam posuerunt, ut ‘Phthīus

Phthīa’, ‘dīus dīa’ et ‘Chīus’, ‘Arīus’, ‘Lycīus’, ‘Sperchīus’ […] // […] idem in georgicon II:

«Sperchīusque, et virginibus bacchata Lacaenis». Horatius in II sermonum: «Caecuba vina

ferens, Alcon Chīum maris expers». nam primitivum ‘Chius’ corripitur - Lucanus in VIII:

«Quas †sasine cautes, et quas Chĭus asperat undas»” (Pmai 2,71-72).

“‘palus’ tamen etiam correpta ‘us’ invenitur apud Horatium de arte poetica: «Debemur morti

nos nostraque: sive receptus / Terra Neptunus classes aquilonibus arcet, / Regis opus,

sterilisque diu palŭs aptaque remis»” (Pmai 6,267-268).

“excipitur etiam ‘lepŭs leporis’, quod solum in ‘us’ correptam desinens masculinum tertiae

declinationis invenitur” (Pmai 6,264).

“‘Venŭs Veneris’ quoque excipitur, quod solum proprium femininum invenitur Latinum in ‘us’

desinens correptam” (Pmai 6,269).

“‘Venus Veneris’, cum omnia in ‘us’ correptam propria secundae sint, solum tertiae invenitur,

ne, si ‘Veni’ dicamus, verbum esse putetur” (Pmai 8,372).


nominis, ut ‘mūs mūris’, ‘plūs plūris’, ‘iūs iūris’, ‘tūs tūris’, ‘crūs crūris’, exceptis ‘grūs’ et

‘sūs’, quae sola in monosyllabis communia inveniuntur et in nominativo producuntur, in

obliquis vero corripiuntur, quod apud Graecos quoque productum in nominativo reliquos

casus corripit” (Pmai 6,265).




“a vero secundum genetivum etiam in nominativo produci vel corripi dicunt, ut ‘

’ corripitur in nominativo, quoniam et in genetivo corripitur, ‘ ’ vero

‘ ’ in utroque producitur” (Pmai 7,323).

“dicunt enim, nominativum quidem et accusativum et vocativum corripi, reliquos vero produci

-, ego in usu pariter in omnibus produci invenio casibus haec nomina; nec irrationabiliter:

omnis enim in quacumque parte terminatio in u desinens producitur: ‘fluctū’, ‘Panthū’, ‘tū’,

‘diū’” (Pmai 7,362).

“iure igitur compositum quoque ex eo ‘requiēs’, quod in eodem genere mansit, tam quintae

quam tertiae invenitur. Virgilius in IIII: «Tempus inane peto, requiem spatiumque furori».

Cicero in dialogo de senectute: «ut meae senectutis requietem oblectamentumque noscatis».

nam ‘inquies’, cuius extremam corripi dicit Probus, ‘inquietis’ declinatur, quod trium factum

est generum, ut supra ostendimus” (Pmai 6,242).

“Dativus tertiae declinationis nascitur a genetivo abiecta s producta i: // ‘huius schematis huic

schemati’, ‘huius maris huic mari’, ‘huius Ciceronis huic Ciceroni’. inveniuntur poetae

rarissime in Graecis, quae apud Graecos in i correptam terminant supra dictum casum, ipsi

quoque eum corripientes” (Pmai 7,326-327).

287

“illud miror, quod Iuvenalis ‘Calpe’ ablativum corripuit, cum sit simile hoc nomen

‘Penelope’, ‘Arachne’, ‘Calliope’, quorum ablativus numquam in e correptam terminat.

Lucanus in I: «Tethys maioribus undis / Hesperiam Calpēn summumque inplevit Atlanta»”

(Pmai 7,291).

“eius femininum ‘eadem’, neutrum ‘ĭdem’ i correpta, quae in masculino producitur. Virgilius

in IIII Aeneidos: «Īdem ambas ferro dolor atque eadem hora tulisset»” (Pmai 12,589).

“‘meus tuus suus, noster vester, nostras vestras’, et rursus nomina declinationem pronominum,

ut ‘unus unius uni, solus solius soli, totus totius toti, ullus ullius ulli, nullus nullius nulli, alius

alīus alii’, cuius genetivus, quia par est syllabis nominativo, producit semper paenultimam,

cum ‘alterius’ contra, quia duabus vincit syllabis nominativum suum, semper corripit

paenultimam, ‘alter alterĭus alteri’” (Pmai 13,20).

“et producitur paenultima i genetivi, quam tamen poetae etiam corripiunt absque uno

‘alterĭus’, quod quia solum duabus vincit syllabis proprium nominativum, corripit semper

paenultimam I” (Pmai 13,6).

“et sciendum, quod in ‘ius’ terminantium genetivus producit paenultimam, nisi poetica

auctoritas eam corripiat, excepto ‘alter alterius’, quod ideo magis correptam habuit

paenultimam, quod duabus syllabis vincit genetivus” (Pmai 6,228).

“‘uter’ vero ‘utrius’, quia una superat syllaba, licet in metris et producere et corripere, et quae

ex eis componuntur” (Pmai 13,20).


“‘strido’ et ‘strideo’ tam tertiae quam secundae coniugationis invenitur [...]. Horatius

sermonum libro II: «Stridĕre secreta divisos aure susurros», correpta paenultima. Statius vero

eandem productam protulit in VIII: «Nil stridēre domi»” (Pmai 10,521).

“‘dico’ ad dicationem ‘dĭcas’, paenultima tamen correpta, ‘dico’ vero ad dictionem

paenultima producta ‘dīcis’” (Pmai 8,443).

“In ‘do’ unum anomalum invenitur, ‘edo es est’. vetustissimi tamen etiam ‘ĕdo ĕdis ĕdit’

dicebant correpta prima syllaba. Naevius in carbonaria: «Tibi servi multi apud mensam

adstant, ille ipse adstat, quando ĕdit»” (Pmai 10,522).

“‘edo ēs’. quod non dubito differentiae causa esse factum, ne, si ‘edis’ diceretur, dubitationem

faceret scriptura, quomodo deberemus pronuntiare e, productam an correptam” (Pmai 9,456).

“Plautus in lipargo: «Nil moror mihi fucum in alveo, apibus qui perĕdit cibum, corripitur

enim paenultima»” (Pmai 10,522).

“‘āio ăis ăit’, quod in alio huius coniugationis verbo non invenis, et quod paenultima primae

solius personae producitur, quae sola i habet loco consonantis; unde tertia quoque pluralis,

quae solet a prima fieri, similiter i consonantem habens producit paenultimam; quod autem in

aliis corripitur, ostendit usus. Virgilius in I Aeneidos: «Sic ăit et dicto citius tumida aequora

placat»” (Pmai 10,542).

288

“‘ais ait’. itaque pares habet in tribus personis syllabas, cum omnia in ‘io’ desinentia tertiae vel

quartae coniugationis una syllaba minores habent prima persona secundam et tertiam, ut ‘facio

facis facit’, ‘audio audis audit’. sed in hoc primae personae paenultima positione producitur,

secundae vero et tertiae corripitur [sicut quibusdam videtur, tertiae est coniugationis] nec per

totam in usu invenitur declinationem” (Pmai 10,494).

“dicitur tamen et ‘līquor līqueris’ prima syllaba producta, quae in superioribus corripitur”

(Pmai 8,398).





“Mutantur a et e: a quidem in e modo productam modo correptam; productam, ut ‘ago ēgi’,

‘capio cēpi’, ‘facio fēci’, ‘frango frēgi’; correptam, ‘tango tĕtigi’, ‘cado cĕcidi’, ‘parco

pĕperci’” (Pmai 1,22).

“nam cum soleat plerumque compositio a correptam vel in e correptam vel in i convertere

per quaecumque tempora, ut ‘hăbeo inhibeo, hăbebam inhibebam, hăbui inhibui, hăbueram

inhibueram, hăbebo inhibebo’; ‘ăgo exigo, ăgebam exigebam, ăgam exigam’; ‘făcio inficio,

făciebam inficiebam, făciam inficiam’; ‘iăcio iniicio, iăciebam // iniiciebam, iăciam iniiciam’;

‘frăngo infringo, frăngebam infringebam, frăngam infringam’” (Pmai 8,437-438).

“A brevis modo manet eadem, ut ‘căreo cărui’, ‘răpio răpui’, ‘văleo vălui’, modo producitur:

‘făveo fāvi’, modo mutatur in e correptam, ut ‘cădo cĕcidi’, ‘tăngo tĕtigi’, modo in e

productam, ut ‘ăgo ēgi’, ‘făcio fēci’, ‘iăcio iēci’, ‘frăngo frēgi’” (Pmai 9,460).

“o producta in quibusdam manet, ut ‘ōro ōravi’, ‘dōno dōnavi’, in aliis corripitur, ut ‘pōno

pŏsui’, ‘cōgo cŏegi’” (Pmai 9,461).

“vetustissimi tamen tam producebant quam corripiebant supra dicti verbi [id est ‘tutudi’]

paenultimam. Ennius in XIIII: «Infit: o cives, quae me fortuna ferox sic / Contŭdit, indigno

bello confecit acerbo». ecce hic corripuit. idem in XVI: «Ingenio forti dextra latus pertŭdit

hasta»” (Pmai 10,518).

“illud quoque sciendum, quod in ‘ui’ divisas terminantia praeteritum perfectum cum soleant

corripere paenultimam, tamen vetustissimi inveniuntur etiam produxisse eandem

paenultimam, in his maxime, quae a praesenti in ‘uo’ desinente divisas proficiscuntur, ut ‘eruo

erūi’, ‘arguo argūi’, ‘annuo annūi’” (Pmai 10,504).

“In ‘ii’ vero tertiae et quartae, quae in ‘ivi’ desinentia intercepta u consonante corripiunt i

paenultimam, ut ‘cupivi cupĭi’, ‘arcessivi arcessĭi’, ‘sivi sĭi’, ‘munivi munĭi’, ‘audivi audĭi’”

(Pmai 9,463).


coniugationis, in quibus i ante u consonantem posita producitur eademque subtracta

corripitur, ut ‘cupivi cupii’, ‘cupiveram cupieram’, ‘audivi audii’, ‘audiveram audieram”

(Pmai 1,15-16).

289





“Observandum autem in omnibus est verbis, quod, si minuat praesentis syllabas praeteritum,

necessario paenultimam producit, sive producta sive correpta sit in praesenti, nisi syncopam

patiatur, ut ‘cieo cīvi’ et per syncopam ‘cĭi’” (Pmai 9,477).

“Calvus ‘conivere’ infinitum secundum tertiam coniugationem correpta paenultima protulit:

«Cum gravis ingenti conivĕre pupula somno»” (Pmai 9,479).

“ab ‘olo’ Plautus infiniti verbi secundam syllabam corripuit in mustellaria: «Non omnes

possunt olĕre unguenta exotica»” (Pmai 9,480).


“invenitur tamen haec diphthongus in media dictione correpta tunc, quando compositae

dictionis antecedentis in fine est sequente vocali, ut ‘praeustus’. Virgilius in VII: «Stipitibus

duris agitur sudibusve praeustis»” (Pmai 1,38).

“In vocalibus quoque sunt affines e correpta sive producta cum ei diphthongo, qua veteres

Latini utebantur ubique loco i longae: nunc autem contra pro ea i longam ponimus vel e

productam, ut ‘ Nīlus’, ‘ Calliopēa’” (Pmai 1,24).

“‘raro’ autem diximus propter ‘Medeam’, ‘Plateam’. nam quod Virgilius «Qui tela Typhoëa

temnis» e correptam protulit, Doricum est: illi enim solent ei diphthongo abicere I” (Pmai

1,41).

“ponitur haec eadem litera in Graecis nominibus modo loco diphthongi, ut ‘Musa’ pro

‘ ’, modo pro correpta, ut ‘Homerus’ pro ‘ ’, pro eadem producta, ut ‘fur’ pro

‘ ’” (Pmai 1,27).

“sicut e contrario pro ‘ ’ ‘bōs’, modo pro longa, ut ‘ mus’, modo pro correpta,

‘ purpura’” (Pmai 1,27).

“in plerisque tamen Aeolis secuti hoc facimus: illi enim ‘ ’ dicunt pro // ‘ ’

corripientes, vel magis sono u soliti sunt pronuntiare ideoque ascribunt , non ut

diphthongum faciant, sed ut sonum Aeolicum ostendant, ut: «

», quod nos secuti u modo correptam modo productam habemus, quamvis videatur

diphthongi sonum habere” (Pmai 1,27-28).

“pro quoque solent frequenter ponere Graeci, ‘ ’ ‘ ’ pro ‘ ’ ‘ ’,

‘ ’ ‘ ’ dicentes, quod nos frequenter habemus in finalibus maxime syllabis, ut

‘Priamus’, ‘Pylus’, ‘Pelium’, u tamen corripientes” (Pmai 1,28).

“Vocales apud Latinos omnes sunt ancipites vel liquidae, hoc est quae facile modo produci

modo corripi possunt, sicut etiam apud antiquissimos erant Graecorum ante inventionem et

, quibus inventis et , quae // ante ancipites erant, remanserunt perpetuo breves, cum earum

productarum loca possessa sint a supra dictis vocalibus semper longis” (Pmai 1,9-10).

290

“Latini tamen omnes vocales bitempores, id est , habentes, ad genetivum

respicientes dicunt produci vel corripi vocales ante x positas in nominativo” (Pmai 7,323).

“A correpta convertitur in productam, ‘făveo fāvi’, in e correptam ‘părco pepĕrci’, ‘ărmatus

inĕrmis’, productam, ‘făcio fēci’, ‘căpio cēpi’, producta quoque a in e productam invenitur,

‘hālitus anhēlitus’; in i correptam ‘amicus inĭmicus’; in o etiam, ‘ marmor’; in u,

‘salsus insulsus’, ‘ara arula’” (Pmai 1,25).

“in Latinis autem dictionibus difficile invenies i longam ante vocalem positam, nisi in genetivis

in ius desinentibus, ut ‘illius’, ‘solius’, ‘ullius’, quae tamen licet et corripere, et in verbo ‘fiam

fias fiat’, quod ipsum quoque contra aliorum eiusdem coniugationis fit regulam verborum”

(Pmai 1,41).

“et Naevius: «An nata est sponsa praegnans? vel ăi vel nega»; nam nisi corripiatur a, iambus

stare non potest” (Pmai 10,542).

“Plautus in mustellaria: «Non omnes possunt olĕre unguenta exotica», nam nisi corripias

paenultimam, iambus stare non potest” (Pmai 8,444).

“sic etiam longae vocales solent corripi, ut ‘dehisco’. Virgilius in V: «Infindunt pariter sulcos

totumque dehiscit / Convulsum remis rostrisque † stridentibus aequor»” (Pmai 1,38).





“inveniuntur etiam pro vocali correpta hoc digamma illi usi, ut : «

», est enim dimetrum iambicum, et sic est proferendum, ut faciat brevem syllabam”

(Pmai 1,16).

CORRIPIO-ERE >> CORREPTE

A) {Gr. [<s.c.>]}.

B) ThLL (s.v.: corripio); DicTGG (s.v. [Gr.] ---) ; IndG (s.v.); LexLGT (s.v.).

C.1) {[1.- VI/1.1: PROSODIA (sonus-tempus)]}.

C.2) {[≈ ]; [≠ producte]}.


E:)

(0) In genere:

(1.1) PROSODIA (sonus-tempus):

291

“Horatius in IIII carminum correpte protulit: «Quod regum tumidas contŭderit minas»” (Pmai

10,518).

CORRVMPO-ERE >> CORRVPTIO-ONIS

A) {Gr. 1. apolípô; 2. ephtharménos]}.

B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.vv. [Gr. 1-2]: 75, 201); IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.vv.: corrumpo,

corruptus).


C.2) {[≈ imperfectus, irregular]; [≠ integer]}.

D) Schreiner (1954: 57,n. 3); Amsler (1993: 59); Law (1997: 265); Basset (2007: 60).

E:)

(0.1) In genere:

“Componuntur autem nomina modis quattuor: ex duobus integris, ut ‘tribunusplebis’,

‘iusiurandum’; ex duobus corruptis, ut ‘benivolus’, ‘pinnirapus’; ex integro et corrupto, ut

‘inimicus’, ‘extorris’; ex corrupto et integro, ut ‘efferus’, ‘impius’. et sciendum, quod omnes

partes orationis habent composita absque interiectione et plerisque participiis” (Pmai 5,178).

“una est enim res supposita, duae vero voces diversae sub uno accentu prolatae, quas invenis

separans compositum, etiamsi sit a corruptis compositum, ut est ‘parricida’” (Pmai 5,177).


“compositio enim, non enclisis, corrumpere dictiones solet: dicimus enim ‘siqua’, ‘nequa’, ut

‘aliqua’” (Pmai 5,183).

“Haec igitur, hoc est ‘met te pte ce’ adiectiones esse ipse sensus arguit, qui nullus in his

separatis potest inveniri: nihil enim compositum dividitur, quod cum separetur, quamvis sit ex

corruptis, non tamen haec eadem corrupta ab integris esse ostendat, ut ‘expers’ ab ‘ex’

praepositione et ‘pars’, ‘conficio’ a ‘con’ et ‘facio’, ‘idem’ ‘is demum’. ergo ‘egomet, tute,

suapte, huiusce’ minime dicenda sunt composita, quia additio, si separetur, nihil significare

possit per se” (Pmai 12,593).







duobus corruptis” (Pmai 8,437).

292


hiatus causa et euphoniae ‘alterutra’ pro ‘altera ultra’, et ‘alterutrum’ pro ‘alterum utrum’ -, et

necessario extrinsecus habuerint declinationem, id est ‘alterutrius’” (Pmai 5,181).

“ex quo quidam errantes ea pronomina, sicut supra diximus, voluerunt esse. ex eis compositum

‘alteruter’ quamvis in masculino ex duobus sit nominativis, tamen, quia in feminino ‘alterutra’

// et in neutro ‘alterutrum’ ex corrupto et integro est, ex altera parte plerumque declinatur (id

est exteriore) ‘alteruter alterutrius’, ut sit genetivus et dativus trium generum similis, quod

proprium est omnium in ‘ius’ terminantium genetivum” (Pmai 6,225-226).

“‘tantundem tantidem’ praeterea, quod cum in nominativo sit ex duobus corruptis, in genetivo

ex integro est et corrupto, sicut et ‘quicquam cuiusquam’ et ‘idem eiusdem’” (Pmai 888,437).

“et nominativus quidem tam masculini quam neutri ex duobus est corruptis nec non

accusativus tam masculini quam feminini: mutatur enim m in n ante d euphoniae causa, ut

‘eundem, eandem’, quod in aliis quoque compositis fieri solet propter eandem consonantem, ut

‘quendam, quandam” (Pmai 12,589).

“ceteri vero casus supra dictorum pronominum, hoc est ‘eadem, eiusdem, eidem, eodem,

eadem, eisdem, easdem, eosdem’, ex integro et // corrupto inveniuntur” (Pmai 12,589-590).

“‘tantundem tantidem’ praeterea, quod cum in nominativo sit ex duobus corruptis, in genetivo

ex integro est et corrupto, sicut et ‘quicquam cuiusquam’ et ‘idem eiusdem’” (Pmai 8,437).

“in omnibus vero, quae solent a secunda nasci persona, corruptam invenies regulam

coniugationis, ‘es’ tamen productam, quam a secunda acceperunt persona, servatam ubique:

‘ēs, ēst ēste ēsto ēstote ēssent ēsse’” (Pmai 9,457).

“haec enim omnia cum in praesenti extremam partem [id est dictionem] corruptam habeant, in

praeterito integram habent” (Pmai 8,439).

“optativus quoque eius verbi tam in praesenti sive in praeterito imperfecto quam in futuro

similiter corrumpit regulam, ut ‘vellem’ et ‘velim’” (Pmai 9,456).

“nec mirum, quippe corrupta secunda persona indicativi, ex qua solet imperativi secunda

nasci, tertia quoque, quamvis in hac coniugatione ex prima persona indicativi fieri solet mutata

o in ‘at’: ‘lego legat’, ‘dico dicat’, ‘fero ferat’” (Pmai 9,455).

“sic enim veteres codices habent, quos imperitia quorundam corrupit mutantium scripturam”

(Pmai 7,345).

CORRVMPO-ERE >> CORRVPTIO-ONIS

A) {Gr. [<s.c.>]}.



293

C.2) {[<s.c.>]}.

D)

E:)


“et praesentis quidem, quod et praeteritum est imperfectum, causa est corruptionis corruptio

secundae personae indicativi, ex qua oritur, futuri vero synonymia, id est anceps significatio,

quae fieret, si ‘volam volas volat volamus volatis volant’ diceremus” (Pmai 9,456).

CRASSITVDO-INIS

A) {Gr. [<s.c.> ]}.


C.1) {[0.- 0.1: In genere]}.

C.2) {[≈ latitudo]; [>< altitudo, longitudo]}.

D) Luque Moreno (2006: 105-111).

E:)

(0.1) In genere:

“praeterea tamen singulae syllabae altitudinem quidem habent in tenore, crassitudinem vero

vel latitudinem in spiritu, longitudinem in tempore” (Pmai 1,6).

CREDO-ERE

A) {Gr. [<s.c.>]}.



C.2) {[<s.c.>]}.

D)

E:)

(0.0) In genere:

294

“nihil enim ex omni parte perfectum in humanis inventionibus esse posse credo” (Pmai 1,2).




tam Homeri credo quam Virgilii anima constare” (Pmai 1,2).

“nec vituperandum me esse credo, si eos imitor, qui principatum inter scriptores Graios artis




“dativus autem loco consonantis eam accipi prohibebat, quam ipse duplicat vocalem - et credo

differentiae causa, ne ‘ali’ verbum infinitum esse putaretur -, ideo plerique recusaverunt eum

frequenti usu proferre” (Pmai 7,303).

CRESCO-ERE

A) {Gr. [<s.c.>]}.



C.2) {[<s.c.>]}.

D)

E:)

(0.0) In genere:

“tibi ergo hoc opus devoveo, omnis eloquentiae // praesul, ut quantamcumque mihi deus

annuerit suscepti laboris gloriam, te comite quasi sole quodam dilucidius crescat” (Pmai 1,2-

3).

(0.1) In genere:

“illa quoque masculina sunt, quae una syllaba crescunt in genetivo, ut ‘hic lapis lapidis’,

‘pulvis pulveris’, ‘sanguis sanguinis’, ‘vomis vomeris’, ‘cinis cineris’” (Pmai 5,161).

“in secundae vero coniugationis et tertiae verbis in ‘io’ desinentibus et in omnibus quartae

numquam crescit praeteritum perfectum, sed vel pares habet praesenti syllabas vel minuitur:

pares, ut ‘pareo parui’, ‘habeo habui’, ‘cupio cupivi’, ‘munio munivi’, ‘aperio aperui’” (Pmai

9,459).

“in crescentibus vero, in quibus repetitio fit principii per praeteritum, paenultimae // vel

antepaenultimae principalis syllabae praesentis tempora servantur in praeteriti paenultima, ut

295

‘caēdo cecīdi’, ‘cūrro cucūrri’, ‘mōrdeo momōrdi’, ‘tōndeo totōndi’, ‘spōndeo spopōndi’, ‘fāllo

fefēlli’, ‘pēdo pepēdi’, ‘cădo cecĭdi’, ‘părio pepĕri’, ‘căno cecĭni’, ‘tēndo tetēndi’, ‘pōsco

popōsci’” (Pmai 9,459-460).


“‘hic’ et ‘haec obses obsidis’, ‘deses desidis’. excipitur ‘haec apēs huius apis’, quia hoc solum

a pede compositum, ut quibusdam videtur, e longam servavit neque ulla crevit syllaba in

genetivo, quamvis et alia composita ab eo, quod est ‘pes’, auctores producunt, ut Virgilius:

«Stat sonipēs ac frena ferox spumantia mandit»” (Pmai 6,241).

“et sciendum, quod in ‘ius’ terminantium genetivus producit paenultimam, nisi poetica

auctoritas eam corripiat, excepto ‘alter alterius’, quod ideo magis correptam habuit

paenultimam, quod duabus syllabis vincit genetivus. quod igitur crevit syllabis, hoc minuit

tempore” (Pmai 6,228).

CVRIOSIOR-IVS

A) {Gr. [<s.c.>]}.

B) ThLL (s.v. ---); DicTGG (s.v. [Gr.] ---) ; IndG (s.v. [etc.]); LexLGT (s.v. ---).


C.2) {[<s.c.>]}.

D)

E:)


“idque in vetustissimis invenies scripturis, quotiens inter duas vocales ponitur, ut ‘eiius’,

‘Pompeiius’, ‘Vulteiius’, ‘Gaiius’, quod etiam omnes, qui de litera curiosius scripserunt,

affirmant” (Pmai 7,303).

· 1 -C- C A) {Gr. [1. Κ]}. B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr.] ---) ; IndG (s.v.); LexLGT (s.v....

Documents

Transcript of · 1 -C- C A) {Gr. [1. Κ]}. B) ThLL (s.v.); DicTGG (s.v. [Gr.] ---) ; IndG (s.v.); LexLGT (s.v....