Περιεχόμενα

Θέμα....................................................................................2

Εισαγωγή..........................................................................3

Βασικές θέσεις του πολιτικού και οικονομικού φιλελευθερισμού...............................3

Ο Κοινωνικός φιλελευθερισμός και η αναβίωση της οικονομικής ορθοδοξίας (νεοφιλελευθερισμός).................................................5

Στοχασμοί στις νέες προκλήσεις..........................9

Συμπεράσματα.............................................................11

Βιβλιογραφία................................................................12

1

ΘέμαΝα προσδιοριστούν τα βασικά σημεία διαφοροποίησης του κοινωνικού φιλελευθερισμού από τον νεοφιλελευθερισμό. Θεωρείτε ότι ο κοινωνικός φιλελευθερισμός ή ο νεοφιλελευθερισμός μπορεί να ανταποκριθεί καλύτερα στις προκλήσεις της εποχής μας;

ΕισαγωγήΜολονότι επωάζεται επί μακρόν στις δυτικές πολιτικές παρακαταθήκες, ως η συγκεκριμένη πολιτική πεποίθηση, κίνημα και οικονομική ιδεολογία του «φιλελευθερισμού» (liberalism) θα κυριαρχήσει στην Ευρώπη κατά τον 19ο αι., εκκινώντας από την Αγγλία της Βιομηχανικής Επανάστασης και κορυφαίο σταθμό τη Γαλλική Επανάσταση στα τέλη του 18ου αι., για να βιώσει το απόγειό της το τρίτο τέταρτο του 19ου αιώνα (1850 -1875). Φορείς του οι φιλελεύθεροι αστοί, ριζοσπάστες και μετριοπαθείς που βρέθηκαν στην πρωτοπορία της Γαλλικής Επανάστασης αλλά και την εξεγερτικότητα της περιόδου 1820 -1848, θα αξιώσουν την κατάργηση των προνομίων της μοναρχίας και της αριστοκρατίας και την αποκατάσταση των θεμελιωδών δικαιωμάτων του ανθρώπου και του

2

πολίτη όπως αυτά καταγράφονται στην ομώνυμη διακήρυξη της Γαλλικής Εθνοσυνέλευσης του 1789, καθώς και τη χειραφέτηση από τη εξουσία της κατεστημένης εκκλησίας.1

Στο πρώτο κεφάλαιο της μελέτης αυτής θα επιχειρηθεί η παράθεση ενός συστήματος πολιτικών και οικονομικών θέσεων που ανάγονται στις κοινές γενικές και θεμελιώδεις αρχές της πολιτικής θεώρησης που αναγιγνώσκεται ως φιλελευθερισμός. Στο δεύτερο κεφάλαιο, θα αντιδιασταλούν οι πρόνοιες της επικρατήσασας τάσης των σύγχρονων φιλελεύθερων ιδεών (20ος αιώνας), του κοινωνικού φιλελευθερισμού, με το φονταμενταλισμό των αγορών που επέβαλλε η αναβίωση του οικονομικού φιλελευθερισμού (δεκαετία του ΄70) , ο νεοφιλελευθερισμός. Στο τρίτο κεφάλαιο θα προταθούν οι θέσεις μας για την αντιμετώπιση των προκλήσεων των καιρών μας σε συνάφεια με τις προαναφερόμενες πολιτικοοικονομικές θεωρήσεις και τέλος θα καταγραφούν τα συμπεράσματά μας.

Βασικές θέσεις του πολιτικού και οικονομικού φιλελευθερισμούΟ φιλελεύθερος ριζοσπαστισμός θα επιδιώξει την αντικατάσταση της απολυταρχίας με μια συνταγματική και αργότερα αντιπροσωπευτική διακυβέρνηση (στο πλαίσιο μιας εύρυθμης/συναινετικής λειτουργίας του κοινοβουλευτισμού), παράλληλα δε με τη θριαμβική προέλαση της βιομηχανοποίησης όχι μόνο στην υπόλοιπη Ευρώπη αλλά και τη Β. Αμερική θα υποστηρίξει μια οικονομική τάξη της αγοράς που θα είναι «… “απελευθερωμένη” από την παρέμβαση της διακυβέρνησης , και στην οποία οι επιχειρήσεις θα μπορούσαν να κυνηγήσουν το κέρδος, ενώ τα έθνη θα παρακινούνταν να προχωρήσουν σε ελεύθερες μεταξύ τους εμπορικές συναλλαγές.»2 Τη Βίβλο της κλασσικής οικονομικής θεωρίας θα συγγράψει ο πολιτικός οικονομολόγος Adam Smith (1723-1790) με το έργο του «Ο Πλούτος των Εθνών», του οποίου οι φιλελεύθερες και ορθολογιστικές επιρροές στόχο είχαν την αποδόμηση του οικονομικού αφηγήματος της συγκεκριμένης χρονικής περιόδου (μερκαντιλισμός/mercantilism – 16ος & 17ος αιώνας). Και μολονότι ο ιδεότυπος του ιδιοτελούς «οικονομικού ανθρώπου» του Smith στηρίζεται στον ωφελιμισμό, το εφεύρημα του «αόρατου χεριού» αποκτά ρόλο κανονιστικό για την εκτόνωση των απρόσωπων δυνάμεων της αγοράς, συμβάλλει στην ιδεατή αυτορρύθμισή της και παράγει το δόγμα του laissez-faire (“..αφήστε τους να δράσουν..”).3

1 Δικαιώματα που πάντως δεν αναγνώριζαν στις κατώτερες τάξεις, όπως προέκυψε από τη στάση τους το 1848 όταν οι τελευταίες διεκδίκησαν ισότιμη πολιτική συμμετοχή και κοινοβουλευτική εκπροσώπηση. Κ .Ράπτης. «Γενική Ιστορία της Ευρώπης από τον 6Ο έως τον 18Ο αιώνα», Τόμος Α΄, Εκδόσεις ΕΑΠ, ΠΑΤΡΑ 1999, σελ 96

2Andrew Heywood, «Πολιτικές Ιδεολογίες», Μτφρ. Χ. Κουτρής, Εκδ. ΕΠΙΚΕΝΤΡΟ, Αθήνα, 2007, σ. 72

3 «Αυτή είναι η αντίληψη κατά την οποία το κράτος θα έπρεπε να μην έχει κανέναν απολύτως οικονομικό ρόλο […] Οι θεωρίες του laissez-faire παρέμειναν ισχυρές στο Ηνωμένο Βασίλειο κατά τη διαρκεια του μεγαλύτερου μέρους του 19ου αιώνα, και στις ΗΠΑ δεν αμφισβητήθηκαν ιδιαίτερα μέχρι τη δεκαετία του 1930.» Andrew Heywood, ό.π., σς 116-117

3

Άρρηκτα συνδεδεμένος με τον καπιταλισμό για πολλούς στοχαστές –υποστηρικτές όσο και επικριτές- ο φιλελευθερισμός αποδείχτηκε η επικρατούσα ιδεολογία της βιομηχανοποιημένης Δύσης, στη βάση θεμελιωδών αξιωμάτων στις οποίες παραδοσιακά εδράζεται, όπως: α) Η νομιμοποίηση της πολιτικής και κάθε μορφής εξουσίας, αίτημα μη διαπραγματεύσιμο, με στόχευση αφενός μεν την εξάλειψη της κυβερνητικής αυθαιρεσίας, αφετέρου δε την έστω υπό όρους αποδοχή εκ μέρους των πολιτών μιας μορφής διακυβέρνησης β) Η επιβεβλημένη ανεκτικότητα ως προς τις πεποιθήσεις των άλλων, που αφορμάται από την κατοχύρωση της ανεξιθρησκίας για να επεκταθεί σε κάθε μορφής αντίθεση γ) Ο θεσμός των ιδιοκτησιακών δικαιωμάτων και της ελεύθερης αγοράς, που εκτιμώνται ως απαραίτητη προϋπόθεση για την εξέλιξη κάθε ατόμου, και την ικανοποίηση των προτιμήσεων ενός εκάστου μέσα από τον πρωτογενή μηχανισμό της αγοράς, την προσφορά και τη ζήτηση, αντίστοιχα δ) Το απαραβίαστο της ατομικής ελευθερίας, νοούμενης ως απάλειψης κάθε είδους εξωτερικού ή εσωτερικού καταναγκασμού (αρνητική ελευθερία) ώστε το άτομο να αναπτύξει την αυτονομία του και να διεκδικήσει την τελείωσή του σε περιβάλλον διάδρασης με την κοινωνία, υπό την αίρεση ότι τα δικαιώματα που απορρέουν από αυτή δεν υπονομεύουν τα συμφέροντα και γενικότερα την άσκηση ανάλογης ελευθερίας των υπολοίπων μελών της κοινωνίας 4

Ζητήματα ασυμβατότητας ανάμεσα σε έννοιες όπως ελευθερία, δικαιοσύνη κλπ. με την απολύτως ανέλεγκτη λειτουργία της αγοράς, εξήραν αντίπαλοι του φιλελευθερισμού χαρακτηρίζοντας τον απλή αντανάκλαση των οικονομικών συμφερόντων της «άρχουσας τάξης» (Μαρξιστές) ενώ από το πάνθεον των υποστηρικτών και με προεξάρχοντα τον Friedrich von Hayek αντιτάχθηκε ο ισχυρισμός ότι «…η οικονομική ελευθερία (το δικαίωμα κατοχής, χρήσης και διάθεσης της ατομικής ιδιοκτησίας) είναι θεμελιώδης εγγύηση πολιτικής ελευθερίας.»5

Ο Κοινωνικός φιλελευθερισμός και η αναβίωση της οικονομικής ορθοδοξίας (νεοφιλελευθερισμός)Ο κοινωνικός φιλελευθερισμός θα εκφράσει εξίσου ένα μεταρρυθμιστικό πνεύμα αλληλεγγύης όσο και πραγματισμού καπιταλιστικών κοινωνιών, οι οποίες μέσω της αντιπροσωπευτικής διακυβέρνησης θα μεριμνήσουν για την καταπολέμηση της φτώχειας, της ανέχειας, της άγνοιας, ενισχύοντας ταυτόχρονα τη βελτιστοποίηση της οικονομίας με υγιέστερο και αποτελεσματικότερο εργατικό δυναμικό που αναπαράγεται καθώς και ισχυρότερες ένοπλες δυνάμεις.6 Στον αντίποδα της θεωρητικής αφετηρίας πολιτικών και διανοούμενων που διερεύνησαν άλλοτε επιφυλακτικά και άλλοτε ταυτιζόμενοι πλήρως, συστήματα

4 Ειδικότερα για την ισχύ του ευρύτατου αυτού πεδίου ο Φ. Παιονίδης επισημαίνει τις συνεχιζόμενες συζητήσεις σχετικά με την ερμηνεία, την τεκμηρίωση, τις εξαιρέσεις ή/και τις διακρίσεις στους κύκλους των φιλελεύθερων θεωρητικών, μέχρι σήμερα. Φ. Παιονίδης, Εισαγωγή στο Ronald Dworkin, «Φιλελευθερισμός», Εκδ. ΣΑΚΚΟΥΛΑ, Θεσσαλονίκη, 1992, σς. 15-18

5 Ο ισχυρισμός του Hayek καθαγίαζε την καπιταλιστική οικονομική τάξη ως το μόνο πλαίσιο στο οποίο μπορεί να αναπτυχθεί ένα φιλελεύθερο δημοκρατικό πολίτευμα και να γίνουν σεβαστές οι ελευθερίες των πολιτών. Andrew Heywood, ό.π., σ. 74

6 Andrew Heywood, ό.π., σ. 1294

αυταρχικού παρεμβατισμού ως ελκυστικές πολιτικές λύσεις για την αντιστάθμιση της αδράνειας των δημοκρατιών και την απαίτηση εκσυγχρονισμού του μεσοπολέμου, θα αρθρωθεί η κεϋνσιανή ρύθμιση: προβλέπει πολιτικές αναδιανομής του εισοδήματος και κοινωνικής πρόνοιας έτσι ώστε η διασφαλισμένη αναπαραγωγή της εργατικής δύναμης να εγγυάται και την κατανάλωση.7

Σύμφωνα με τον Φ. Παιονίδη προηγήθηκαν οι αναθεωρητικές αναζητήσεις της αμερικανικής οικονομικής σκέψης που αμφισβήτησαν την εμμονική προσήλωση στην ελευθερία και τα ατομικά δικαιώματα καθώς και οι αμετάκλητες συνέπειες της πρωτοφανούς οικονομικής κρίσης του ΄30 (great depression) που επέβαλαν την κρατική προνοιακή παρέμβαση για την άμβλυνση τους. Αργότερα η ρηξικέλευθη προσέγγιση της πολιτικής και κοινωνικής φιλοσοφίας που σηματοδοτείται από τη συγγραφική συμβολή του John Rowls (A theory of Justice, 1971), θα επιτρέψει τον εμπλουτισμό τους από την πολύτιμη παράδοση της ηθικής φιλοσοφίας και θα αρθρώσει μια νέα κανονιστική θεώρηση για την αντίληψη «…των δικαιωμάτων, του κοινωνικού συμβολαίου, της πολιτικής υποχρέωσης, της αντιπροσώπευσης, της ισότητας, της δικαιοσύνης, της ελευθερίας, της ατομικής ιδιοκτησίας καθώς και άλλων βασικών εννοιών της πολιτικής φιλοσοφίας…».8

Κατά ταύτα και σε αντίθεση με τους κλασικούς φιλελεύθερους, οι σύγχρονοι επικαλέστηκαν την ισότητα των ευκαιριών για την ανακούφιση των κοινωνικών συνθηκών μειονεκτούντων ατόμων ή/και ομάδων, αποδίδοντας στο κράτος την ευθύνη αυτή, πεπεισμένοι ότι όχι μόνο δεν περιορίζονται τα ατομικά δικαιώματα -τουναντίον διευρύνονται- και πολιόρκησαν τα ιδεολογικά στεγανά του σοσιαλισμού. Η στενή σύνδεση του κεϋνσιανισμού με το φορντισμό (μετά το 1945), συγκλίνοντας στην ανάπτυξη ενός διακριτού καθεστώτος συσσώρευσης, δημιούργησε την πλατφόρμα απογείωσης της μεταπολεμικής οικονομίας, επέτρεψε δε στον καπιταλισμό τη μοναδικότητα της διεθνιστικής όσο και παγκόσμιας επέκτασής του και την εδραίωση της απόλυτης ηγεμονίας του.

Με την ακολουθία της εγκατάλειψης των συναλλαγματικών ισοτιμιών του Bretton Woods και των επάλληλων πετρελαϊκών κρίσεων της δεκαετίας του ΄70, η συντριβή του πλαισίου των εδραιωμένων συνθηκών φορντικής παραγωγής και συσσώρευσης που κυριάρχησε μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, θα στρέψει ταχύτατα τους πειραματισμούς του καπιταλισμού σε πεδία νέων τεχνολογιών, αγορών, θεσμών, κοινωνιών, προκρίνοντας την ευελιξία ως όχημα σε συνθήκες ραγδαίων αλλαγών.9

Διαφορετικές επιμέρους στοχεύσεις και εθνικές στρατηγικές υιοθετήθηκαν στην αντιμετώπιση της κρίσης, χωρίς προφανή 7 «[…]Το πρόβλημα, έτσι όπως το έβλεπε ένας οικονομολόγος όπως ο Keynes (1883-1946), ήταν να βρεθεί ένα σύνολο επιστημονικών στρατηγικών διεύθυνσης των επιχειρήσεων και κρατικών εξουσιών που θα σταθεροποιούσε τον καπιταλισμό αποφεύγοντας ταυτοχρόνως την εμφανή καταπίεση και τους προφανείς ανορθολογισμούς, την πολεμοκαπηλία και το στενό εθνικισμό των εθνικοσοσιαλιστικών λύσεων.» David Harvey, «Διεύρυνση των απαρχών της πολιτισμικής μεταβολής», Μτφ., Ε. Αστερίου, Εκδ. Μεταίχμιο, Αθήνα, 2009, σ. 181-182

8 Φ. Παιονίδης, ό.π., σς. 20-22

9Ζ. Ασημακοπούλου, στο Μ. Δρίτσα (επιμ.), «Θέματα Οικονομικής και Κοινωνικής Ιστορίας της Ευρώπης», ΕΑΠ, Πάτρα, 2000, σ. 259-265

5

αποτελέσματα στη μάχη με το στασιμοπληθωρισμό (stagflation) τα αμέσως επόμενα χρόνια, από τις ευρωπαϊκές κυβερνήσεις. Ανάλογη ήταν η έκβαση στη διαχείριση της διογκούμενης ανεργίας και των δημόσιων δαπανών σε αναντιστοιχία με τα έσοδα. Η γοητεία των κεϋνσιανών πολιτικών υπέκυψε εντέλλει στην οικονομική ανασφάλεια και την επιθετικότητα του αναδυόμενου νεοφιλελευθερισμού (neoliberalism).

Με χαρακτήρα αντεπαναστατικό και στόχο την αναστροφή της τάσης προς τη μεγάλη διακυβέρνηση και την παρεμβατικότητα του κράτους, ο νεοφιλελευθερισμός προσλαμβάνει, κατά τον Heywood, χαρακτηριστικά φονταμενταλισμού της αγοράς υπερβαίνοντας και αυτήν την κλασσική εκδοχή της οικονομικής θεωρίας.10 Μακράν των ορίων που ο ίδιος ο Adam Smith έθετε στην αγορά αλλά και στη φύση των ατόμων ως μεγιστοποιητών οφέλους, οι θεωρητικοί της «ελεύθερης αγοράς» όπως οι Friedrich von Hayek και Milton Friedman πλαγιοκόπησαν τις παρεμβατικές οικονομικές πολιτικές, ισχυριζόμενοι ότι η ανικανότητα της δημόσιας γραφειοκρατίας να επεξεργαστεί το πλήθος και την πολυπλοκότητα των οικονομικών πληροφοριών την καθιστά και ατελέσφορη και επικίνδυνη για την αρχή της ατομικής ελευθερίας (ο πρώτος), και ότι οι πολιτικές για την αποκατάσταση των ανισορροπιών του καπιταλισμού όχι μόνο δεν συγκρατούν αποτελεσματικά την ανεργία αλλά τροφοδοτούν τον πληθωρισμό και σε κάθε περίπτωση τις ιδιοτελείς προθέσεις του πολιτικού προσωπικού σε βάρος της κοινής ωφέλειας (ο δεύτερος).

Στους αντίποδες, οι ευαίσθητοι «νευρώνες» της αγοράς έχοντας τη δυνατότητα πλήρους αξιοποίησης του συνόλου των εκπεμπόμενων οικονομικών μηνυμάτων α) τείνουν στην εξασφάλιση μακροπρόθεσμων ισορροπιών μέσω της αυτορρύθμισης, β) αντλούν ανενδοίαστα με τον πλέον επικερδή τρόπο από όλους τους δυνητικούς πόρους, γ) δημιουργούν κίνητρα πειθάρχησης στον κανόνα εξασφάλισης κέρδους αδιακρίτως σε πλούσιους και φτωχούς, δ) αναγορεύουν τον καταναλωτή σε μέτρο της λειτουργίας τους τόσο ως προς την παραγωγή όσο και ως προς την τιμολόγηση. Η κατακλείδα αυτής της συλλογιστικής απονέμει «…δίκαιη μεταχείριση και οικονομική δικαιοσύνη…» στο βαθμό που η αγορά πριμοδοτεί την προετοιμασία και την εργατικότητα, παρέχοντας ίσες ευκαιρίες σε όλους, και εξιλεώνεται για την ύπαρξη υλικών ανισοτήτων αντιστοιχίζοντάς τες με τις φυσικές ανισότητες.11

Σε επίπεδο θεωρητικής τεκμηρίωσης ο νεοφιλελευθερισμός δεν περιορίστηκε στην επαναφορά της αξιακής κλίμακας του ορθόδοξου οικονομικού φιλελευθερισμού (classical liberalism), ούτε στην παροχή ιδεολογικού άλλοθι για τους οικονομικούς πειραματισμούς «δεξαμενών σκέψης» της νέας δεξιάς κατά την προέλασή της σε ΗΠΑ (Ρήγκαν) και Ην. Βασίλειο (Θάτσερ) καταρχήν. Διαμορφώθηκε από ευρύτερες δυνάμεις ως κυρίαρχο ιδεολόγημα της οικονομικής παγκοσμιοποίησης ώστε σε περιβάλλον ανυπαρξίας «χωροχρόνου» οι διεθνοποιημένες κορπορατιστικές ελίτ να επιδοθούν απερίσπαστες στις προσφιλείς χρηματοοικονομικές ακροβασίες ενός παγκόσμιου καπιταλισμού. Μια ελάχιστη προϋπόθεσή που ήταν η

10 Andrew Heywood, ό.π., σ. 119-120

11Andrew Heywood, ό.π., σ. 1216

άρση των «αγκυλώσεων» της καθεστηκυίας ύπαρξης εθνών-κρατών, αντιμετωπίστηκε με το δραστικό ανασκολοπισμό των οικονομικών-πολιτικών και κοινωνικών συνθηκών στη Λατινική Αμερική, στις επικράτειες των χωρών της μετασοβιετικής Ανατολικής Ευρώπης και σε περιοχές του αναπτυσσόμενου κόσμου, σταδιακά. Η πεπατημένη για τους παγκόσμιους επενδυτές μέσω υπερεθνικών συσσωματώσεων όπως το Δ.Ν.Τ. , ο ΠΟΕ, η Παγκόσμια Τράπεζα κ.ά., «αναδιαρθρώνει» με «αναπτυξιακά προγράμματα» που ιδιωτικοποιούν κοινωφελής υπηρεσίες, χαλαρώνουν ή/και καταργούν περιοριστικές ρυθμίσεις για τους πολυεθνικούς κολοσσούς, αποδυναμώνουν τα συνδικάτα, ενθαρρύνουν τη δημιουργία τεράστιας κλίμακας εξαγωγικών εταιρειών, συλλήβδην, και πάντως σε πλήρη αναντιστοιχία με τα θέσφατα του παραδοσιακού οικονομικού φιλελευθερισμού.12 Διότι, όπως σημειώνει ο Heywood, σίγουρα δεν έδειξαν να ενοχλούνται οι νεοφιλελεύθεροι για το αν και κατά πόσο δοκιμάζεται η/και υποχωρεί η δημοκρατία από την πίεση που ασκούν τα συμφέροντα των υπερεθνικών εταιρειών, σε πιο βαθμό κινδυνεύει το «ορθό» και το «αγαθό» της ανθρώπινης ιδιοσυστασίας από τον άκρατο καταναλωτισμό στον οποίον ωθεί ο ανταγωνιστικός ατομικισμός ή από την απειλή στην οποία εκτίθεται η διαφορετικότητα, οικονομική και πολιτισμική «…από την εμφάνιση παγκόσμιων αγαθών και την τάση για συγχώνευση και μονοπώλιο.»13

Στοχασμοί στις νέες προκλήσεις

Ας μας επιτραπεί η παρουσίαση ενός φασματικού σεναρίου, όπως αυτό υπαγορεύεται από τις εφαρμοσμένες επιταγές του νεοφιλελευθερισμού στους καιρούς του παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού: αποδιάρθρωση κοινωνικών πολιτικών, εργασιακών δικαιωμάτων, ωραρίων, μισθών, ασφαλιστικών συστημάτων, αποσάθρωση του κοινωνικού ιστού, θυσία στο βωμό της αποτελεσματικότητας της οικονομίας, με όχημα υπερεθνικά επιχειρηματικά συμφέροντα για τη μεγιστοποίηση των κερδών. Δοθέντος ότι όλα αυτά δεν οφείλονται στη γραμμική ιστορικοκοινωνική εξέλιξη, καταλήγουμε αναπόδραστα στην κοσμοθεώρηση ορισμένων ανθρώπων όπως του Milton Friedman και της σχολής σκέψης του (Σχολή του Σικάγου) αλλά και τους δογματικούς τρόπους επιβολής της σε όλον τον πλανήτη.

Στην τελεολογία του συγκεκριμένου οικονομικού προτάγματος παρατηρούμε μια αυστηρή ιεραρχική διάταξη, ανάλογη με αυτή των θρησκειών που αναφέρεται σε Θεό/Θεούς (χρήμα/αγορές), ιερατείο (τραπεζίτες/επενδυτές/κερδοσκόποι), ζηλωτές/πιστοί (πολιτικοί/opinion leaders/επιχειρηματίες), ερμηνευτές των γραφών και πατέρες της νεόκοπης «εκκλησίας» («ανανήψαντες» οικονομολόγοι/τεχνοκράτες/ λοιποί «σοφοί»), ναούς (τράπεζες/χρηματιστήρια). Η μόνη αποδεκτή τακτική σ΄ αυτούς τους κύκλους εξουσίας είναι ο «κεραυνοβόλος πόλεμος» (η χιτλερική στρατηγική του Blitzkrieg) που έπεται κάθε κρίσης και καταστροφής και η οποία εφόσον δεν επισυμβεί προκαλείται, υπό τον όρο προσεταιρισμού της τοπικής/εθνικής ελίτ για να εξασφαλιστεί η συμφωνία ή έστω η ανοχή όσο το δυνατό περισσότερων δυνάμεων

12 Naomi Klein, “Φράχτες και παράθυρα», Εκδ. Α.Α. Λιβάνη, Αθήνα, 2011, σ. 77

13 Andrew Heywood, ό.π., σ. 1227

στρατολογημένων στο νεοφιλελεύθερο μπλοκ. Και η επιδίωξη είναι μόνο τα όσα προφανή αφορούν στην απρόσκοπτη μετακίνηση κεφαλαίου παγκοσμίως και την πλήρη «απελευθέρωση της επιχειρηματικότητας», άραγε, ή η διαφαινόμενη παγκόσμια διακυβέρνηση;

Ας μη σταθούμε στο ποιόν των «εκλεκτών» που θα την υλοποιήσουν, ούτε στην προσχηματική επίφαση της «διαρκούς ειρήνης» που μας υπαγορεύεται από τις διασυνδεμένες παγκοσμίως ελίτ. Ας προσπαθήσουμε να μαντέψουμε τι είδους ανθρώπινες κοινωνίες θα μας παραδώσει η ευόδωση αυτών των σκοπών, ποια θα είναι η τύχη της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας όπως συναντάται στις χώρες της Δύσης, ως πρακτική συνάφεια του φιλελευθερισμού. Αν το «παράδειγμα» απουσίας δημόσιας σφαίρας στην ΕΕ αποδεικνύεται χρήσιμο για την εξαγωγή συμπερασμάτων, τότε καταλήγουμε σε μια μηχανιστική, σχηματική, απαξιωμένη έννοια της δημοκρατίας που έχει στερηθεί το περιεχόμενό της. Και αν επιτρέψουμε στα σωρευμένα παραδείγματα διακυβέρνησης των κοινωνιών μας να γίνουν «οδοδείκτες» στον εκκωφαντικό βηματισμό της νεοφιλελεύθερης αδιαλλαξίας, δεν μπορούμε παρά να αναγνωρίσουμε τη νομοτελειακή διολίσθηση στην απάλειψη των εθνικών προσδιορισμών και την καταγωγής, της ιστορικής σημειολογίας, της ταξικής κοινωνικής διάρθρωσης, όλων εν γένει των επιχειρημάτων για τα δικαιώματα ή την ευημερία. Η σκεπτικιστική προοπτική περιλαμβάνει μόνο την «παγκοσμιοποιημένη επιχειρηματική τάξη» -κυριολεκτικά και μεταφορικά- και ένα -αλληλέγγυο στην κατάπτωση και την ανέχεια- απέραντο προλεταριάτο, καταναγκασμένο σε συμπεριφορές νηπιακού ναρκισσισμού ενός αρχετυπικού μεταμοντέρνου καταναλωτή, δηλαδή στην επιβίωση.

Στο σενάριο αυτό που η συρρικνωμένη ισχύς των κρατών θα εξαντλείται στη διατήρηση της τάξης, στην απευκταία περίπτωση απειθαρχίας μελών του παγκόσμιου απαρτχάιντ ώστε να μη τίθεται σε κίνδυνο η ευημερία των ελάχιστων «αρείων» προνομιούχων, η ζοφερή κατακλείδα ανάγεται στο εξής οξύμωρο: την κατάλυση του ίδιου του καπιταλισμού με τη διαδοχή κρίσεων που θα προκαλούνται από α) την ανέκκλητη συμπίεση του βιοτικού επιπέδου λόγω της εξαφάνισης των μεσαίων στρωμάτων, β) την υποχώρησης της παγκόσμιας ζήτησης, άρα του διεθνούς εμπορίου και τη συνεπάγωγη υφεσιακή αστάθεια, γ) τη φαλκίδευση του ανταγωνισμού από τις όλο και πιο ολιγάριθμες μονάδες παραγωγής αγαθών και υπηρεσιών δ) στις οποίες απασχολείται το κακοπληρωμένο όσο ράθυμο και κατά το πλείστον αντιπαραγωγικό πλέον παγκόσμιο εργατικό προλεταριάτο. Όσοι δε θα μπορούν να υπολογίζουν στο «ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα», μια ακόμα φαεινή σύλληψη του Friedman, εξ ανάγκης θα αρχίσουν να παράγουν και έστω σε περιορισμένη κλίμακα να ανταλλάσουν, γεγονός που με ασφάλεια οδηγεί στο βαθμιαίο αποχρηματισμό της οικονομίας.

Προτού οι συλλογισμοί μας αυτοί οδηγηθούν σε φιλολογικές ελευθεριότητες θα σταματήσουμε, επισημαίνοντας ότι οι πιθανότητες να διαψευστεί αυτό το σενάριο είναι πολλές. Προβλήματα όπως το περιβαλλοντικό (με την εξάντληση των φυσικών πόρων) υποχρεώνουν ήδη τους ισχυρότερους παράγοντες της νεοφιλελεύθερης ολιγαρχίας να επιδιώξουν τον έλεγχο στα εναπομείναντα αποθέματα, πριν ολοκληρωθούν οι διεργασίες για την όσμωση της παγκόσμιας

8

διακυβέρνησης. Αυτό συνιστά έναν κρισιμότατο παράγοντα αστάθειας, από εκείνους που σε διάφορες ιστορικές περιόδους παρήγαγαν πολέμους (καταστροφή μέρους του κεφαλαίου), εφόσον οι λαοί, δηλαδή όλοι εμείς οι άνθρωποι, δεν αποδεχτούμε τη ρητή ευθύνη μας, ως συνειδητά υποκείμενα της ιστορίας, να διεκδικήσουμε το προσκήνιο της.

Τέλος, ας μας επιτραπεί να σημειώσουμε ότι είναι ισοπεδωτική η προσέγγιση που εγκλωβίζει όλες τις αξίες των κλασσικών φιλελευθερισμών στη σημερινή «φιλελεύθερη» γλώσσα και ανάγει όλα τα ενδιαφέροντά τους διαχρονικά στο πρωταρχικό θεμέλιο της χομπσιανής θεώρησης που αντιλαμβάνεται τον άνθρωπο ως τον όν του φόβου για τον άλλο και της αποφυγής του θανάτου. Ως ηθική, απογυμνώνεται από τον οικουμενισμό του υπερβατολογικού Καντιανισμού ή της εξισωτικής μέριμνας των Rawls και Dvorkin, όταν συνδέεται μόνο με την ιδιοτέλεια, την ασυδοσία, την εμπορευματική συναλλαγή. Για να αποδώσουμε δικαιοσύνη στο θέμα μας πρέπει να ομολογήσουμε το δισυπόστατο του φιλελευθερισμού, ως συμβάντος της ιστορίας των πολιτικών ιδεών και συγχρόνως ως καθοριστικού για την αστική διακυβέρνηση, καταπιστεύματος. Όχι το μοναδικό αλλά σίγουρα το πρότυπο από το οποίο αφορμάται το κανονιστικό πλαίσιο των συστημάτων που θεωρούνται παράγωγα των διανοητικών και πολιτικοκοινωνικών επαναστάσεων του 18ου και 19ου αιώνα. Στα ευτυχέστερα από αυτά (π.χ. Σκανδιναβικές χώρες), διατηρείται ακόμα ένας γαλαξίας «φιλελεύθερων» επιχειρημάτων, που στο ρευστό πεδίο των αέναων ιδεολογικών παλινδρομήσεων διεκδικούνται εξίσου και από την αριστερή διαλεκτική της σοσιαλδημοκρατίας, ωστόσο.

Συμπεράσματα

Από τα προαναφερόμενα γίνεται σαφές ότι οι γενεσιουργές αιτίες της κρίσης καθαυτής αποδίδονται στη φανατική προσήλωση του σημερινού φιλελευθερισμού σε συστήματα όπου κυριαρχούν οι έννοιες του ανταγωνισμού, της ανταποδοτικότητας, της εξατομικευμένης παροχής, της «αριστείας» και των ανταμοιβών αποκλειστικά στους «καινοτόμους» και τους «πλέον παραγωγικούς». Συνεπώς μια ορθολογική φιλοσοφία που είναι μονοσήμαντα προσανατολισμένη στην κατασκευή του «νεοφιλελεύθερου υποκειμένου», που αναδεικνύει εμφατικά το νατουραλισμό των συμφερόντων, που παροξύνει την εγωιστική επιδίωξη για απεριόριστη απόλαυση, που ταυτίζει την ελευθερία με την απουσία συμβολικών περιορισμών στο «θέλω», που μεταφράζει τις ηθικές κατηγορίες σε οικονομικές, που εξανδραποδίζει κάθε έννοια «ορθού» και «αγαθού» από τον ενισχυμένο νομικό και ποινικό κομφορμισμό των κρατών, αυτονοήτως δεν αποτελεί λύση στη σημερινή κρίση.

Από την άλλη πλευρά, η συχνή, πρόθυμη και μάλλον νοσταλγική τάση καταφυγής στη θαλπωρή του «καλού» φιλελευθερισμού -νοούμενου ως επιλογή του μικρότερου κακού στο πλαίσιο της αντίληψης οργάνωσης της «εμπορικής κοινωνίας» με τη βοήθεια του δικαίου και της οικονομίας- που καταγράφεται συχνά και πρόθυμα, αναρωτιέμαι αν δεν αποκαλύπτει απλώς την αμηχανία μας μπροστά στον ωφελισμισμό του Jeremy Bentham και τον «εξελικτισμό» του Herbert Spencer που ανακαλούνται από τα καθεστώτα οικονομικής βίας, τα οποία

9

εγκαθιδρύουν την ισχύ τους με συστηματική δολιοφθορά στα φιλελεύθερα συντάγματα, όπως προσφυώς επισημαίνει ο Νικόλας Σεβαστάκης.14

Βιβλιογραφία

Ασημακοπούλου Ζ, στο Μ. Δρίτσα (επιμ.), «Θέματα Οικονομικής και Κοινωνικής Ιστορίας της Ευρώπης», ΕΑΠ, Πάτρα, 2000

Παιονίδης Φ., Εισαγωγή στο Ronald Dworkin, «Φιλελευθερισμός», Εκδ. ΣΑΚΚΟΥΛΑ, Θεσσαλονίκη, 1992

Ράπτης Κ., «Γενική Ιστορία της Ευρώπης από τον 6Ο έως τον 18Ο

αιώνα», Τόμος Α΄, Εκδόσεις ΕΑΠ, ΠΑΤΡΑ 1999

14 Νικόλας Σεβαστάκης, «Φιλελευθερισμός και Αντιφιλελευθερισμός», http :// rnbnet . gr / details . php ? id =2971 10

Σεβαστάκης Ν., «Φιλελευθερισμός και Αντιφιλελευθερισμός», http :// rnbnet . gr / details . php ? id =2971

Harvey David, «Διεύρυνση των απαρχών της πολιτισμικής μεταβολής», Μτφ., Ε. Αστερίου, Εκδ. Μεταίχμιο, Αθήνα, 2009

Heywood Andrew, «Πολιτικές Ιδεολογίες», Μτφρ. Χ. Κουτρής, Εκδ. ΕΠΙΚΕΝΤΡΟ, Αθήνα, 2007

Klein Naomi, “Φράχτες και παράθυρα», Εκδ. Α.Α. Λιβάνη, Αθήνα, 2011, σ. 77

11