Τίτλος Μαθήματος: Εκπαίδευση και κοινωνικός αποκλεισμός

Ενότητα: ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

Διδάσκων : Kαθηγήτρια Ε. Σιάνου

Τμήμα: Φιλοσοφίας, Παιδαγωγικής και Ψυχολογίας

1

ΕΝΟΤΗΤΑ I

ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΟΣ

ΚΑΙ

ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Τι είναι ο κοινωνικός αποκλεισμός;

Ο κοινωνικός αποκλεισμός είναι μια έννοια που χρησιμοποιείται ευρέως, κατά τις

τελευταίες δεκαετίες, αλλά το περιεχόμενό της δεν έχει πλήρως αποσαφηνισθεί.

Έχουν διατυπωθεί πολλοί ορισμοί που παρουσιάζουν διαφορές, ως προς το

περιεχόμενο τους, που έχουν σχέση με το θεωρητικό και το ιδεολογικό πλαίσιο, με

βάση το οποίο εξετάζεται το φαινόμενο του κοινωνικού αποκλεισμού. Συχνά

υποστηρίζεται ότι προέκυψε από τον επαναπροσδιορισμό του όρου φτώχεια και ότι

αναφέρεται στην οικονομική ανισότητα, η οποία συνδέεται με τη θέση των ατόμων

στην αγορά εργασίας, το εισόδημα και τις επαγγελματικές προοπτικές. Για το λόγο

αυτό ο κοινωνικός αποκλεισμός συνδέεται με την ανεργία και τη φτώχεια.

Σε πολλές μελέτες, ωστόσο, υποστηρίζεται ότι ο κοινωνικός αποκλεισμός είναι ένα

πολυσύνθετο κοινωνικό φαινόμενο, με πολύ ευρύτερες διαστάσεις από τη φτώχεια.

Δεν υπάρχει αμφιβολία για τη στενή σχέση ανάμεσα στην κατανομή του εισοδήματος

και του κοινωνικού αποκλεισμού. Ο κοινωνικός αποκλεισμός δεν αναφέρεται μόνο

στην οικονομική, αλλά και στην πολιτική και την κοινωνική ζωή, την έλλειψη

πρόσβασης στους θεσμούς του κράτους. Για παράδειγμα, η πρόσβαση στα δημόσια

σχολεία και το δημόσιο σύστημα υγείας, η οποία είναι δωρεάν και καθιστά το

ατομικό εισόδημα λιγότερο σημαντικό, εφόσον βέβαια η ποιότητα των υπηρεσιών

τους είναι παρόμοια και υψηλή. Από αυτή τη σκοπιά, η σχέση του κοινωνικού

αποκλεισμού με την κατανομή του εισοδήματος είναι μεν δεδομένη, αλλά εξαρτάται

από τον τρόπο που είναι διαμορφωμένοι και λειτουργούν οι θεσμοί του κοινωνικού

2

κράτους. Εξαρτάται, επίσης, από τη διασφάλιση, μέσω της εργασίας, των

στοιχειωδών υλικών συνθηκών για την επιβίωση, ώστε τα άτομα να διαθέτουν

εισόδημα για την κατοικία, τη συμμετοχή τους στην πολιτική και κοινωνική ζωή. Αυτό

σημαίνει ότι ο κοινωνικός αποκλεισμός είναι συνυφασμένος με τη φτώχεια, η οποία

σε κάθε περίπτωση έχει ως αποτέλεσμα την αποχή από τις οικονομικές, κοινωνικές

και πολιτικές δραστηριότητες. Δεν μπορεί, ωστόσο, να θεωρηθεί ότι μόνο η φτώχεια

που προκαλεί τον κοινωνικό αποκλεισμό. Τα βαθύτερα αίτια που προκαλούν τον

κοινωνικό αποκλεισμό συνδέονται άμεσα με τις οικονομικές, κοινωνικές δομές και

σχέσεις, τις κοινωνικές ανισότητες και οι διακρίσεις που υπάρχουν, αναπαράγονται

και οξύνονται διαρκώς στις σύγχρονες κοινωνίες, κάτω από την επίδραση της κρίσης.

Με βάση τα παραπάνω, δεν αποτελεί έκπληξη ότι άλλοτε συνδέεται με την

φτώχεια και την ανεργία, άλλοτε με τη μακροχρόνια αποχή από την οικονομική,

πολιτική και κοινωνική ζωή και άλλοτε ως αποτέλεσμα του αυτοαποκλεισμού που

οφείλεται στα ίδια τα άτομα. Επιπλέον, ο κοινωνικός αποκλεισμός μετακινείται από

το άτομο και παίρνει μια ευρύτερη διάσταση, συνδέεται με τα μειονεκτήματα και

τις αδυναμίες της κοινωνικής δομής. Αναγνωρίζεται μάλιστα ότι εντοπίζεται σε

πέντε πεδία δραστηριοτήτων, την παραγωγή, κατανάλωση, πλούτος και ευμάρεια,

κράτος και κοινωνία, στα οποία η συμμετοχή του ατόμου ανάμεσα είναι σημαντική

και οφείλεται: στα χαρακτηριστικά του ατόμου, τα γεγονότα στη ζωή του ατόμου,

τα χαρακτηριστικά της περιοχής, κοινότητας που διαμένει, την κοινωνία, οικονομία

και το κράτος που είναι πολίτης.

Ο κοινωνικός αποκλεισμός αποτελεί από τη δεκαετία του 1970 αντικείμενο

πολυάριθμων ερευνών από επιστήμονες διαφόρων επιστημονικών κλάδων. Αυτό

οφείλεται στη μεγάλη σημασία που έχουν τα αποτελέσματα του αποκλεισμού σε

εθνικό και παγκόσμιο επίπεδο.

Κοινωνικός αποκλεισμός και κοινωνική δικαιοσύνη

Ο κοινωνικός αποκλεισμός, σε κάθε περίπτωση, καταστρατηγεί την κοινωνική

δικαιοσύνη, γιατί θέτει εμπόδια και περιορισμούς στη ζωή των ατόμων, αναπαράγει

ή και οξύνει τις ανισότητες ως προς τις εκπαιδευτικές και επαγγελματικές ευκαιρίες,

3

γενικότερα τις ευκαιρίες ζωής. Η καταστρατήγηση της κοινωνικής δικαιοσύνης

υπονομεύει, με τη σειρά της, τα ανθρώπινα δικαιώματα που απορρέουν από την

ιδιότητα του πολίτη και κάθε δημοκρατικό κράτος οφείλει να προστατεύει.

Όπως είναι γνωστό, τα κράτη, οι υπερεθνικοί και οι διεθνείς οργανισμοί

αναγνωρίζουν και εγγυώνται την κατοχύρωση των δικαιωμάτων του πολίτη. Η

κατοχύρωση των δικαιωμάτων λειτουργεί ως δύναμη εξισορρόπησης κατά των

διακρίσεων και των ανισοτήτων, ως ένα αντίβαρο που συμβάλλει στη διασφάλιση

της κοινωνικής συναίνεσης και συνοχής. Τα δικαιώματα του πολίτη, σύμφωνα με

τον Marshall, χωρίζονται σε τρεις κατηγορίες. Είναι τα πολιτειακά που

κατοχυρώνουν την προσωπική ελευθερία, την ελευθερία του λόγου και της σκέψης,

την ιδιοκτησία των πολιτών, όπως επίσης και τη δικαιοσύνη που αποτελεί

θεμελιώδη προϋπόθεση για την προώθηση της ισότητας. Είναι τα πολιτικά που

κατοχυρώνουν τη συμμετοχή των πολιτών στην άσκηση της πολιτικής εξουσίας.

Είναι, ακόμη, τα κοινωνικά που εγγυώνται την οικονομική ευημερία και ασφάλεια,

ενώ, ταυτόχρονα, παρέχουν στο άτομο τη δυνατότητα να απολαμβάνει μια

πολιτισμένη ζωή, ανάλογα με τα κριτήρια που ισχύουν και προσιδιάζουν στην

ιδιότητά του ως ενεργού πολίτη. Στα κοινωνικά δικαιώματα εντάσσεται και η

εκπαίδευση, η οποία δύναται να συνεισφέρει στην προώθηση της ισότητας και την

κατοχύρωση της κοινωνικής δικαιοσύνης.

Ο κοινωνικός αποκλεισμός πλήττει κυρίως συγκεκριμένες κοινωνικές κατηγορίες,

στις οποίες εντάσσονται άτομα από τα χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα και από

μειονεκτούσες κοινωνικές ομάδες που, λόγω των ανισοτήτων και των διακρίσεων,

αντιμετωπίζουν εμπόδια και δυσκολίες στην εκπαίδευση, την ένταξή τους στην

εργασιακή και την κοινωνική ζωή. Βιώνουν μόνιμα την κοινωνικοοικονομική

ανασφάλεια, έχουν χαμηλά εισοδήματα, υποβαθμισμένο επίπεδο ζωής.

Αντιμετωπίζουν, γενικότερα, δυσκολίες που δεν τους επιτρέπουν τη συμμετοχή

στην οικονομική, κοινωνική και πολιτική ζωή.

Οι μελέτες που ασχολούνται με τον κοινωνικό αποκλεισμό εστιάζονται συχνότερα

στους νέους και εξετάζουν τις συνθήκες ζωής, την εκπαίδευση, την εργασία και τις

επαγγελματικές προοπτικές ή τις συνθήκες εργασίας, εφόσον είναι εμφανές ότι

υποφέρουν περισσότερο, ειδικά, όταν προέρχονται από μειονεκτούσες κοινωνικές

4

κατηγορίες. Δίνουν, επίσης, έμφαση στους έχοντες χαμηλότερα εισοδήματα,

επειδή σε αυτούς εκδηλώνεται με ποικίλους τρόπους και έχει σοβαρότερες

αρνητικές συνέπειες. Δίνουν ιδιαίτερη έμφαση στην εργασία που ασκούν τα άτομα

ή τις κοινωνικές ομάδες, οι οποίες πλήττονται από τον κοινωνικό αποκλεισμό,

εφόσον αποτελεί το βασικότερο μέσο εξασφάλισης εισοδήματος. Είναι ουσιώδης

παράγοντας που προσδιορίζει την κοινωνική ταυτότητα και την κοινωνική θέση,

προστατεύει ή οδηγεί τα άτομα στη μακροχρόνια φτώχεια. Είναι, επίσης,

προϋπόθεση για την πρόσβαση στους θεσμούς κοινωνικής προστασίας και σε ένα

ευρύτερο επίπεδο θεμέλιο για τη διαμόρφωση των οικονομικών και κοινωνικών

σχέσεων.

Κοινωνικός αποκλεισμός και κοινωνική πολιτική

Με βάση τα παραπάνω, εξηγείται το γεγονός ότι γίνεται σύνδεση με την

κοινωνική πολιτική, από την οποία εξαρτώνται οι θεσμοί προστασίας των κοινωνικά

αποκλεισμένων.

Ο όρος κοινωνική πολιτική χρησιμοποιείται για να περιγράψει το σύνολο των

αποφάσεων και των δραστηριοτήτων του κράτους, σκοπός των οποίων είναι η

πρόληψη ή η επίλυση προβλημάτων που αντιμετωπίζει το κοινωνικό σύνολο και

ιδιαίτερα οι μειονεκτούσες κοινωνικές κατηγορίες. Απώτερος στόχος να

αμβλυνθούν οι κοινωνικές ανισότητες, να βελτιωθούν οι συνθήκες ζωής και να

επιτευχθεί η κοινωνική ανάπτυξη, να διασφαλισθεί η κοινωνική συνοχή.

Ιστορικά, οι απαρχές του κοινωνικού κράτους βρίσκονται στο τέλος του 19ου

αιώνα, όταν οξύνονται τα κοινωνικά προβλήματα και εντείνεται η εκμετάλλευση της

εργατικής τάξης. Σταθμός για την ανάπτυξη του κοινωνικού κράτους αποτελεί η

ίδρυση του Συνδέσμου Κοινωνικής Πολιτικής στη Γερμανία που συνεδριάζει το 1872

και διεκδικεί την κατοχύρωση των βασικών δικαιωμάτων των εργαζομένων στις

βιομηχανίες, ώστε να βελτιωθούν οι συνθήκες εργασίας και να μειωθεί η

εκμετάλλευσή τους. Ο Μπίσμαρκ θέτει τα θεμέλια για τη δημιουργία του

συστήματος κοινωνικής προστασίας. Η κοινωνική πολιτική αποτελεί αντικείμενο

ευρύτατου διαλόγου και μέρος της πολιτικής πρακτικής τις δεκαετίες μετά το

δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, όταν ενισχύεται ο κρατικός παρεμβατισμός,

5

ενδυναμώνεται ο ρυθμιστικός ρόλος του κράτους και δομούνται οι θεσμοί του

κοινωνικού κράτους.

Ο όρος κοινωνικό κράτος-κράτος πρόνοιας (welfare state) επικράτησε στις

ανεπτυγμένες χώρες της Ευρώπης μεταπολεμικά. Αναφέρεται στην ιστορικά

καθορισμένη μορφή του κράτους που χαρακτηρίζεται από τη διεύρυνση των

κοινωνικών λειτουργιών του, κατά κύριο λόγο στο πεδίο της κοινωνικής

αναπαραγωγής. Αναλαμβάνει την ευθύνη να καλύψει τις ανάγκες της υγείας, της

εκπαίδευσης, της ασφάλισης και προστασίας των πολιτών με δύο τρόπους:

Αναπτύσσοντας κρατικούς μηχανισμούς που παρέχουν αυτές τις υπηρεσίες.

Ρυθμίζοντας την παροχή των υπηρεσιών αυτών από τον ιδιωτικό τομέα.

Πρόκειται για μία μορφή κράτους που βασίζεται στην υπόθεση πως οι κοινωνικές

λειτουργίες του μπορούν να διασφαλίσουν μία δικαιότερη κατανομή του πλούτου,

των προνομίων και των υπηρεσιών. Υπηρετεί τις αρχές της κοινωνικής δικαιοσύνης

και διασφαλίζει την αλληλεγγύη, τη συλλογική δράση, αμβλύνει τις κοινωνικές

ανισότητες. Οι κυριότεροι παράγοντες που επηρέασαν τη δομή και τη μορφή του

κοινωνικού κράτους είναι:

-Η ανάπτυξη του καπιταλιστικού συστήματος και οι λειτουργίες της ελεύθερης

αγοράς, γιατί μετασχηματίζουν τις ανάγκες και τις συνθήκες για συλλογική

ρύθμιση.

-Τα κοινωνικά και συνδικαλιστικά κινήματα που διεκδικούν την ικανοποίηση

βασικών αιτημάτων, την κατοχύρωση των ατομικών και συλλογικών δικαιωμάτων

και την κοινωνική συναίνεση.

-Οι ιδέες και οι αρχές που προάγουν τη διεύρυνση των κοινωνικών λειτουργιών

του κράτους.

-Ο τρόπος λειτουργίας των μηχανισμών του κράτους και οι γραφειοκρατικές

διοικητικές δομές.

-Η σχέση του κράτους με τους θεσμούς κοινωνικής αναπαραγωγής.

-Η πίεση των ομάδων με οργανωμένα συμφέροντα στις λειτουργίες των

μηχανισμών του κράτους.

Μετά την κρίση της δεκαετίας του ΄70 το ζήτημα της κοινωνικής πολιτικής

επανέρχεται στο προσκήνιο, καθώς η νεοφιλελευθερισμός θέτει σε αμφισβήτηση τις

αρχές και την αξία του κοινωνικού κράτους, με το επιχείρημα ότι δε συνεισφέρει στην

6

ευημερία των πολιτών και παρακωλύει την ανάπτυξη. Το κοινωνικό κράτος

συρρικνώνεται και υπάρχουν άτομα, τα οποία δεν έχουν πρόσβαση στις υπηρεσίες

του, όπως η δημόσια εκπαίδευση ή το εθνικό σύστημα υγείας, χρειάζεται να

διαθέτουν εισοδήματα για να το επιλέξουν. Αυτό οφείλεται σε δύο παράγοντες, που

και οι δύο εξαρτώνται από τις αποφάσεις των κυβερνήσεων για την κοινωνική συνοχή

και αλληλεγγύη. Ο πρώτος είναι η προσβασιμότητα και η ποιότητα των δημόσιων

υπηρεσιών που απαιτούν ολοένα και μεγαλύτερες δαπάνες. Μειώνουν τη στροφή

προς τον ιδιωτικό τομέα, καθιστούν ανεκτή ακόμη και τη μεγάλη διαφορά των

εισοδημάτων. Ο δεύτερος είναι της ισορροπίας ανάμεσα στο δημόσιο και τον

ιδιωτικό τομέα. Αυτό σημαίνει ότι η ποιότητα των δημοσίων υπηρεσιών πρέπει να

φθάσει σε υποφερτά επίπεδα, ώστε ακόμη και κάποιος που έχει χρήματα δε θα τις

απόφευγε.

Η κοινωνική πολιτική συνδέεται άμεσα με την κοινωνιολογία που αναλύει τα

κοινωνικά φαινόμενα και προτείνει, με βάση τα ευρήματα των ερευνών, λύσεις για

τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι ασθενέστερες τάξεις και τις ανάγκες για τη

βελτίωση της κοινωνικής ζωής. Η κοινωνική πολιτική επεκτείνεται σε ποικίλα πεδία

παρέμβασης, μεταξύ των οποίων ξεχωρίζει αυτό της εκπαίδευσης, με σκοπό την

προώθηση της ισότητας ως προς την πρόσβαση στη γνώση, την άμβλυνση των

ανισοτήτων και την αντιμετώπιση του κοινωνικού αποκλεισμού.

7

ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΟΣ

Παρότι δεν έχει αποσαφηνισθεί πλήρως η σχέση εκπαίδευσης και κοινωνικού

αποκλεισμού, επικρατεί στις σύγχρονες κοινωνίες η άποψη ότι η εκπαίδευση

μπορεί να μειώσει τις ανισότητες και τις διακρίσεις που προκαλούν τον κοινωνικό

αποκλεισμό. Βάση της θεώρησης αυτής είναι η θεωρία του ανθρωπίνου κεφαλαίου,

σύμφωνα με την οποία η εκπαίδευση παρέχει στα άτομα τις γνώσεις, καλλιεργεί τις

ικανότητες και τις δεξιότητες που αυξάνουν τις ευκαιρίες ως προς τις ακαδημαϊκές

και επαγγελματικές διαδρομές. Όσο περισσότερα εκπαιδευτικά προσόντα διαθέτει

το άτομο στις σύγχρονες κοινωνίες της γνώσης, τόσο αυξάνονται οι ευκαιρίες στην

εξεύρεση εργασίας και την άσκηση επαγγελμάτων με υλικά και συμβολικά οφέλη.

Με βάση τη θεώρηση αυτή, η εκπαιδευτική πολιτική δίνει έμφαση στα μέτρα για τη

βελτίωση του σχολείου, στις πρακτικές που απευθύνονται στις ομάδες μαθητών με

χαμηλή κοινωνική προέλευση, διαφορετικό εθνικό, φυλετικό, γλωσσικό και

θρησκευτικό υπόβαθρο και έχουν σκοπό να μειώσουν τον κοινωνικό αποκλεισμό

στην εκπαίδευση και στην αγορά εργασίας.

Υπόσχεται την ισότητα των ευκαιριών ως προς την πρόσβαση στη γνώση σε όλους,

ανεξάρτητα από την κοινωνική προέλευση, το φύλο, τη φυλή και άλλες μορφές

διάκρισης.

Η έννοια της ισότητας έχει βάση της τα ιδεώδη της ελευθερίας, της δικαιοσύνης

και της προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Υπάρχει πάντα ως πρόθεση στο

πολιτικό πεδίο, δεν επιτυγχάνεται όμως στην πράξη. Πολυάριθμες έρευνες

δείχνουν ότι η ισότητα των ευκαιριών είναι σε μεγάλο βαθμό μύθος. Παρά την

επέκταση των συστημάτων της εκπαίδευσης οι ανισότητες στην εκπαίδευση

εξακολουθούν να πλήττουν μειονεκτούσες κοινωνικές ομάδες και κοινωνικά

στρώματα. Η κεντρική ιδέα, στην οποία βασίζονται, είναι ότι στις σύγχρονες

κοινωνίες υπάρχουν διάφορες μορφές ανισότητας ανάμεσα στα άτομα και τις

κοινωνικές ομάδες, αφού ορισμένοι σπάνιοι, με υλική ή συμβολική αξία πόροι,

όπως ο πλούτος, η ιδιοκτησία, το εισόδημα, η εξουσία, ακόμη και η εκπαίδευση

είναι άνισα κατανεμημένοι.

8

Η άνιση κατανομή βρίσκεται σε συνάφεια με τις ανισότητες και τις διαφορές που

πηγάζουν από την κοινωνική τάξη, το φύλο, τη φυλή, την εθνότητα, την ηλικία και

άλλα χαρακτηριστικά που δημιουργούν μορφές διάκρισης και κοινωνικού

αποκλεισμού.

Αξίζει να επισημανθεί ότι τις τελευταίες δεκαετίες παρατηρείται στην κοινωνική

και πολιτική θεωρία μία μετατόπιση στον προβληματισμό και τους σχετικούς

προσανατολισμούς. Δίνεται έμφαση στον πολιτισμό, παρά στις υλικές συνθήκες, τις

πολιτικές της ταυτότητας παρά στην κοινωνική τάξη, στις συνταγματικές

μεταρρυθμίσεις παρά στην οικονομική ισότητα, στη διαφορά, παρά στην

ανισότητα.

Μέχρι τη δεκαετία του 1970 το ερώτημα είναι πώς θα αμβλυνθεί η ανισότητα,

η οποία οφείλεται στις κοινωνικές τάξεις. Στη συνέχεια το ερώτημα είναι πώς θα

επιτευχθεί η ισότητα αναγνωρίζοντας τη διαφορά. Αλλάζει, δηλαδή, ο

θεωρητικός προσανατολισμός, από τις ταξικές αναλύσεις για τις ανισότητες, στις

θεωρίες που βλέπουν τις κοινωνικές τάξεις ως προέκταση των ανισοτήτων σε

σχέση με το φύλο, την εθνότητα, τη φυλή κλπ. που παραπέμπουν σε διαφορές.

Πολιτισμός Υλικές συνθήκες

Κοινωνική τάξη

Κοινωνική τάξη

Πολιτική της

ταυτότητας

ταυτότητας

ταυτότητας

Οικονομικές

ανισότητες

Συνταγματικές

μεταρρυθμίσεις

Διαφορά

Ανισότητα

9

Θεμελιώνεται στο σκεπτικό ότι οι διαφορές δεν είναι αναπόφευκτο και αιώνιο

πρόβλημα και, όταν πάψουν να υπάρχουν, θα επικρατήσει ισότητα, όπως η

ισότητα των φύλων, με την κατάργηση των διαφορών μεταξύ ανδρών και

γυναικών, η ισότητα εθνοτήτων, με αμφισβήτηση χαρακτηριστικών

συνδεδεμένων με την ταυτότητά τους κλπ.

Ο κοινωνικός αποκλεισμός έρχεται σε αντίθεση με την ισότητα των ευκαιριών με δύο

κυρίως τρόπους:

1. Ο κοινωνικός αποκλεισμός οδηγεί σε άνισες εκπαιδευτικές και

επαγγελματικές ευκαιρίες.

2. Ο κοινωνικός αποκλεισμός θέτει σε αμφισβήτηση την ισότητα των ευκαιριών.

Οι έρευνες δείχνουν ότι η ισότητα των ευκαιριών καταλήγει σε μία ανεπαρκή,

αποτυχημένη προσπάθεια, αφού οξύνονται οι ανισότητες, μεγαλώνουν τα

φαινόμενα του κοινωνικού αποκλεισμού, καθώς συντελούνται ταχείες κοινωνικές

αλλαγές, μεγαλώνουν η πόλωση ανάμεσα στα άτομα και τις κοινωνικές ομάδες, η

κοινωνική διαφοροποίηση και οι ανισότητες που εξασθενούν τις παραδοσιακές

μορφές της κοινωνικής συνοχής. Μεγαλώνει ο αριθμός των ατόμων που δεν έχουν

μόνιμη εργασία, πλήρους απασχόλησης, η πρόσβαση σε πληροφορίες σχετικά με τις

ευκαιρίες εργασίας είναι σχεδόν ολοκληρωτικά ελλιπής. Καθώς μάλιστα στις

μεγάλες πόλεις υπάρχει κοινωνική απομόνωση καθίσταται πολύ πιο δύσκολο για

αυτούς που ψάχνουν εργασίες να εμπλακούν στα σχετικά δίκτυα και να τις

πληροφορούνται.

Η έλλειψη ευκαιριών εργασίας περιορίζει τη ζήτηση για εκπαίδευση και μειώνει

την προσπάθεια των ατόμων να εξασφαλίσουν υψηλή σχολική επίδοση, με

αποτέλεσμα να έχουν εξαιρετικά περιορισμένες ευκαιρίες εργασίας. Η έλλειψη

προσπάθειας, η μη αφοσίωση στην ιδέα της εκπαιδευτικής και επαγγελματικής

προόδου τροφοδοτεί και αυτό - αναπαράγει τις άνισες ευκαιρίες.

Σε αυτές τις διαδικασίες παίζει μεγάλη σημασία η φτώχεια, η οποία αποτελεί από

μόνη της παράγοντα που ενισχύει τις ανισότητες ως προς τις εκπαιδευτικές και

επαγγελματικές ευκαιρίες. Ένας φτωχός μαθητής δεν μπορεί να ανταποκριθεί στις

απαιτήσεις του σχολείου για πολλούς συχνά πρακτικούς λόγους, όπως η έλλειψη

10

χώρου μελέτης, κομπιούτερ κλπ. Επίσης, φοιτά σε σχολεία υποβαθμισμένων

περιοχών που επικρατεί η ανεργία, η ανασφάλεια, ακόμη και η βία.

Ο κοινωνικός αποκλεισμός παίζει σημαντικό ρόλο στην αναπαραγωγή των

κοινωνικών ανισοτήτων στην εκπαίδευση. Προκαλεί την ομοιογένεια των σχολείων,

ως προς την κοινωνική σύνθεση του μαθητικού πληθυσμού, που είναι εξαιρετικά

σημαντικός παράγοντας αναπαραγωγής. Πολλές μελέτες έχουν δείξει ότι στα

σχολεία, στα οποία φοιτούν μαθητές της μεσαίας τάξης το επίπεδο επίδοσης είναι

υψηλό και συμβάλλει στη γενική άνοδο της επίδοσης των υπολοίπων μαθητών με

χαμηλή κοινωνική προέλευση. Ένα σχολείο χωρίς τέτοιους μαθητές είναι

υποβαθμισμένο και περιορίζει τις εκπαιδευτικές ευκαιρίες στους μαθητές από

μειονεκτούσες κοινωνικές ομάδες που τις έχουν μεγαλύτερη ανάγκη. Από την

άλλη πλευρά η φοίτηση των παιδιών από πλούσιες οικογένειες στα ιδιωτικά σχολεία

διαιωνίζει τα προνόμιά τους. Αντίθετα με τους προερχόμενους από τις μειονεκτούσες

κοινωνικές κατηγορίες, οι κοινωνικά προνομιούχοι μαθητές ολοκληρώνουν με

λιγότερες δυσκολίες τις σπουδές τους, έχουν πρόσβαση σε δίκτυα για να

προσληφθούν στις πιο επιθυμητές και επικερδείς εργασίες.

Κάτω από αυτές τις συνθήκες η ισότητα των ευκαιριών στην εκπαίδευση και στην

αγορά εργασία υπονομεύεται, αφού κάποιοι έχουν εκ των προτέρων τη δυνατότητα

να αξιοποιήσουν ελάχιστες ευκαιρίες και άλλοι πάρα πολλές. Ο κοινωνικός

αποκλεισμός υπονομεύει την κοινωνική δικαιοσύνη σε σχέση με την ισότητα των

ευκαιριών. Σε ορισμένες περιπτώσεις συνιστά άρνηση της κοινωνικής δικαιοσύνης,

αφού υπάρχουν κάποια αναφαίρετα δικαιώματα που η διασφάλισή τους θεωρείται

δεδομένη. Οι ανισότητες έχουν ως αποτέλεσμα την υπονόμευση αυτών των

δικαιωμάτων, αν ληφθεί μάλιστα υπόψη η σχέση του κοινωνικού αποκλεισμού με την

κοινωνική δικαιοσύνη.

Ο κοινωνικός αποκλεισμός είναι από μόνος του μία μορφή κοινωνικής αδικίας, μια

υπονόμευση των ευκαιριών που, υποτίθεται, ότι πρέπει να παρέχονται σε όλους,

ανεξάρτητα από την καταγωγή τους, το φύλο, τη φυλή κλπ. Η συμμετοχή στην

αξιοποίηση των ευκαιριών με ισότιμους όρους γίνεται μόνο υπό ορισμένες

11

προϋποθέσεις που δεν τις έχουν οι προερχόμενοι από κοινωνικά μειονεκτούσες

κατηγορίες.

Επομένως, η ισότητα των ευκαιριών καταλήγει σε μία ανεπαρκή, αποτυχημένη

προσπάθεια, καθώς μάλιστα οξύνονται οι ανισότητες, μεγαλώνουν τα φαινόμενα

του κοινωνικού αποκλεισμού, καθώς συντελούνται ταχείες κοινωνικές αλλαγές,

μεγαλώνουν η πόλωση ανάμεσα στα άτομα και τις κοινωνικές ομάδες, η κοινωνική

διαφοροποίηση και οι ανισότητες που εξασθενούν τις παραδοσιακές μορφές της

κοινωνικής συνοχής.

Σε πολλές σχετικές μελέτες δίνεται μια πιο ευρεία διάσταση στο περιεχόμενο του

κοινωνικού αποκλεισμού, όταν χρησιμοποιείται για να περιγράψει τη μακροχρόνια

αποχή από την οικονομική, την κοινωνική και την πολιτική ζωή. Με βάση τον

ευρύτερο αυτό ορισμό ο κοινωνικός αποκλεισμός εντοπίζεται σε πέντε σφαίρες

δραστηριοτήτων: α) παραγωγή, β) κατανάλωση, γ) ζωή του ατόμου, δ)

χαρακτηριστικά της περιοχής που ζει, ε) κοινωνία, οικονομία, κράτος ( Burchardt,

2000). Εκδηλώνεται σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης με πολυάριθμους

τρόπους και πλήττει κοινωνικές ομάδες που υπόκεινται σε διάφορες μορφές

διάκρισης, όπως οι γυναίκες ή οι προερχόμενοι από μειονότητες, άλλες εθνότητες

κλπ. Για παράδειγμα υπάρχουν πολλές έρευνες για τις συνέπειες που έχουν οι

διαφορές του φύλου στην εκπαίδευση. Μακροχρόνιες εθνικές έρευνες δείχνουν

πως, ενώ το επίπεδο της επίδοσης των κοριτσιών είναι υψηλότερο από των

αγοριών, οι διαφορές δεν εξαφανίζονται στα πεδία της επιστήμης ή της

σταδιοδρομίας. Τα κορίτσια αποφεύγουν τις θετικές επιστήμες και αποκλείονται

από τις σπουδές που δίνουν πρόσβαση σε δουλειές με καλύτερους μισθούς και

κύρος. Αυτές οι επιλογές είναι δικαιολογημένες, κατά τον Boudon (1974), αλλά

προκαλούν αδικίες μεταξύ των φύλων σε σχέση με τις οικονομικές και κοινωνικές

ευκαιρίες, λόγω της διαφοράς σε ανθρώπινο κεφάλαιο. Η κοινωνική δικαιοσύνη

καταστρατηγείται, γιατί αναπαράγονται οι διαφορές στις εκπαιδευτικές διαδρομές,

όχι στο επίπεδο της επίδοσης αλλά των επιλογών. Το ίδιο συμπέρασμα συνάγεται

και για τους μαθητές με διαφορετική εθνική καταγωγή. Μπορεί να είναι παρόμοιες

οι επιδόσεις, αλλά οι επιλογές τους παρουσιάζουν διαφορές στους μετανάστες,

12

τους μειονεκτούντες μαθητές κλπ. σε όλους τους τύπους σχολείων και σε όλη τη

διάρκεια της εκπαιδευτικής τους πορείας. Οι διαφορετικές επιλογές είναι αυτές που

οδηγούν στον αποκλεισμό μαθητές με διαφορετικό εθνικό, κοινωνικό υπόβαθρο

και φύλο, όπως αναφέρεται πιο συγκεκριμένα στη συνέχεια.

Στην υποχρεωτική εκπαίδευση: πρόσβαση και παραμονή

Σύμφωνα με τη συνταγματική επιταγή η εννιάχρονη εκπαίδευση είναι

υποχρεωτική. Η εγγραφή σε αυτήν είναι, τυπικά, καθολική και υψηλά ποσοστά

μαθητών συνεχίζουν τις σπουδές στον ανώτερο κύκλο της δευτεροβάθμιας

εκπαίδευσης, επί δώδεκα έτη.

Παρόλα αυτά, εξακολουθούν να υπάρχουν παιδιά που δεν εγγράφονται ή

εγκαταλείπουν το σχολείο. Ένα σοβαρό ποσοστό δεν τελειώνει το γυμνάσιο.

Πρόκειται για μαθητές από τα χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα, μειονεκτούσες

κοινωνικές ομάδες, όπως τα παιδιά φτωχών οικογενειών, μειονοτήτων, μεταναστών

που αντιπροσωπεύουν το 10% στην ελληνική δημόσια πρωτοβάθμια και

δευτεροβάθμια εκπαίδευση.

Σχολική επίδοση, ακαδημαϊκά επιτεύγματα

Η σχολική επίδοση, μέσα στο ανταγωνιστικό πλαίσιο του σχολείου, παίζει

σημαντικό ρόλο στην αξιοποίηση των ευκαιριών στην εκπαίδευση και των

ευκαιριών στη ζωή που προσδιορίζουν, στη συνέχεια και σε μεγάλο βαθμό, το

εισόδημα και την κοινωνική θέση.

Η διαφοροποίηση στη σχολική επίδοση συντηρεί ή μεγαλώνει την αναντιστοιχία

ανάμεσα στις προσδοκίες και τις εκβάσεις στην εκπαίδευση, στην οικονομική και

κοινωνική ζωή και στις διαδικασίες της κοινωνικής κινητικότητας ή του κοινωνικού

αποκλεισμού. Η σχολική αποτυχία έχει επιπτώσεις στις εκπαιδευτικές και

επαγγελματικές διαδρομές.

Τα επίσημα στοιχεία δείχνουν ότι το επίπεδο της σχολικής επίδοσης και, γενικότερα,

των εκπαιδευτικών επιτευγμάτων γίνεται διαρκώς υψηλότερο. Παράλληλα

μεγαλώνουν τα φαινόμενα της βίας στο σχολείο, της εγκατάλειψης των σπουδών που

13

δεν επιτρέπουν την απόκτηση των τυπικών προσόντων, των γνώσεων και των

δεξιοτήτων που απαιτούνται για την ένταξη στην αγορά εργασίας. Επιπλέον, οι

έχοντες υψηλή επίδοση που προέρχονται από τις πιο προνομιούχες κοινωνικές

κατηγορίες, διαθέτουν και την «προσωπικότητα», τα ατομικά χαρακτηριστικά που

αποτελούν κριτήριο για την πρόσληψη και την επαγγελματική σταδιοδρομία: ομαδικό

πνεύμα, προσαρμοστικότητα, ευελιξία, διάθεση εργασίας κλπ.

Οι έρευνες δείχνουν ότι υπάρχει συνάφεια ανάμεσα στη σχολική επίδοση και τα

ατομικά, κοινωνικά και πολιτισμικά χαρακτηριστικά των μαθητών: το φύλο, η

κοινωνική τάξη, το εισόδημα και τα χαρακτηριστικά της οικογένειας, η ανεργία των

γονέων, η εργασία της μητέρας, η φυλή και η εθνική καταγωγή της οικογένειας κλπ.

Τα παιδιά, για παράδειγμα, με διαφορετική εθνική καταγωγή αντιμετωπίζουν σοβαρά

προβλήματα με τη γλώσσα, από την καλή χρήση της οποίας εξαρτάται η σχολική

επίδοση. Επίσης, τα παιδιά που μεγαλώνουν σε φτωχές συνοικίες των μεγάλων

αστικών κέντρων, όπου υπάρχουν υψηλά ποσοστά ανέργων, έντονα φαινόμενα

παραβατικότητας, βίας, διακρίσεων έχουν συχνότερα χαμηλή επίδοση ή

εγκαταλείπουν το σχολείο. Οι παράγοντες αυτοί αλληλεπιδρούν και μεγαλώνουν τους

κινδύνους της σχολικής αποτυχίας και μετέπειτα του κοινωνικού αποκλεισμού στην

εκπαίδευση και στην αγορά εργασίας.

Η διαρροή και η σχολική αποτυχία έχουν μεγάλη σημασία, γιατί οι γνώσεις που

αποκτά το άτομο κατά τη διάρκεια της υποχρεωτικής εκπαίδευσης είναι πολύ

σημαντικές για τη μετέπειτα επαγγελματική πορεία και την κοινωνική θέση του,

όταν ενηλικιωθεί. Οι περισσότερες εργασίες στο δημόσιο και τον ιδιωτικό τομέα

απαιτούν ένα ολοένα και πιο υψηλό επίπεδο εκπαίδευσης. Όσο περισσότερα

εκπαιδευτικά προσόντα διαθέτει κάποιος τόσο αυξάνονται οι ευκαιρίες εργασίας,

τόσο περιορίζονται οι πιθανότητες κοινωνικού αποκλεισμού. Τόσο περισσότερο,

επίσης, αυξάνονται οι ευκαιρίες για την άσκηση εργασίας με υλικά και συμβολικά

οφέλη.

Η εκπαίδευση είναι άμεσα συνδεμένη με την ανεργία και η χαμηλή εκπαίδευση

αυξάνει λοιπόν το ρίσκο του κοινωνικού αποκλεισμού στην ενήλικη ζωή του

ατόμου. Ενήλικες χαμηλά με προσόντα έχουν πενταπλάσιες πιθανότητες να μείνουν

14

άνεργοι από αυτούς με υψηλά προσόντα. Οι εργοδότες σήμερα, παρά ποτέ

απαιτούν από τους εργαζόμενους υψηλό επίπεδο εκπαίδευσης και υψηλά

προσόντα που αυξάνονται διαρκώς.

Εκπαιδευτικές επιλογές

Οι μελέτες των εκπαιδευτικών και επαγγελματικών επιλογών σε διαφορετικές

κοινωνικές ομάδες καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι επηρεάζονται από τους

βαθύτερους μηχανισμούς. Εκτός από την κοινωνική προέλευση, παίζουν σημαντικό

ρόλο στην εκπαιδευτική διαδρομή και άλλοι παράγοντες, όπως οι διάφορες μορφές

κοινωνικής διάκρισης και επιλογής, όπως και η γεωγραφική διάσταση. Παρότι η

δημόσια εκπαίδευση επεκτείνεται σε όλες τις περιφέρειες, υπάρχουν στοιχεία που

δείχνουν ότι η πιθανότητα οι μαθητές να επιλέγουν τη γενική εκπαίδευση είναι

εμφανώς μεγαλύτερη στα αστικά κέντρα. Οι εκπαιδευτικές και επαγγελματικές

επιλογές γίνονται συχνά για τους περισσότερους με βάση τη διαθεσιμότητα των

πραγματικών εκπαιδευτικών ευκαιριών σε τοπικό επίπεδο. Στα πανεπιστήμια με το

υψηλότερο ακαδημαϊκό κύρος φοιτούν μεγαλύτερα ποσοστά από προνομιούχα

οικογενειακά υπόβαθρα. Υπάρχει στενή σχέση ανάμεσα στη γεωγραφική κινητικότητα

και το φύλο, τη φυλή, την εθνότητα κλπ., γενικότερα τις κοινωνικές ανισότητες και

διακρίσεις. Οι προερχόμενοι από πιο προνομιούχα υπόβαθρα παρουσιάζουν

μεγαλύτερη κινητικότητα, έχουν πρόσβαση σε περισσότερα εκπαιδευτικά ιδρύματα

και διευρυμένες ευκαιρίες απασχόλησης. Οι προερχόμενοι από μειονεκτούσες

κοινωνικές κατηγορίες εγκλωβίζονται σε μεγαλύτερο βαθμό από τον τόπο κατοικίας.

Δίνουν έμφαση στην απόσταση από το χώρο εκπαίδευσης και εργασίας, ώστε να

μειώσουν τις δαπάνες και φροντίσουν καλύτερα τα μέλη της οικογένειας.

Τις τελευταίες δεκαετίες και κάτω από την επίδραση της κρίσης παρατηρείται μια

σημαντική διαφορά σε σχέση με το παρελθόν. Από τη δεκαετία του '60 και κυρίως του

'70 οι νέοι εκδήλωναν την τάση να εγκατασταθούν στα μεγάλα αστικά κέντρα. Σήμερα

η τάση αυτή έχει αντιστραφεί, οι νέοι από τις μη προνομιούχες κοινωνικές κατηγορίες

επιστρέφουν στην επαρχία. Το πρόβλημα είναι ότι οι τοπικές κοινότητες δεν μπορούν

να απορροφήσουν τις μάζες των ανέργων όχι μόνο με χαμηλό επίπεδο εκπαίδευσης,

αλλά και αυτών με υψηλό επίπεδο εκπαίδευσης. Αυτό οφείλεται στην πτώση του

15

ιδιωτικού τομέα και στην αδυναμία του δημοσίου τομέα να απορροφήσει και

άλλους εργαζόμενους. Έτσι, οι νέοι, όχι μόνο έχοντες χαμηλό επίπεδο εκπαίδευσης

αλλά και οι έχοντες υψηλό, στις περιφέρειες αποτελούν τους «χαμένους»,

περιθωριοποιούνται και αποκλείονται από την αγορά εργασίας.

Πρόσβαση και συμμετοχή στην ανώτατη εκπαίδευση.

Είναι γνωστό ότι τις τελευταίες δεκαετίες η ανώτατη εκπαίδευση γνωρίζει μια

εντυπωσιακή επέκταση. Ο αριθμός των εισακτέων έχει αυξηθεί, έχουν μειωθεί οι

ανισότητες μεταξύ των φύλων, αφού τα ποσοστά συμμετοχής δεν παρουσιάζουν

πλέον διαφορές, η συμμετοχή των γυναικών είναι μεγαλύτερη των ανδρών. Η

επίδοση επίσης των γυναικών είναι υψηλότερη από των ανδρών περισσότερο από 10

ποσοστιαίες μονάδες.

Οι έρευνες δείχνουν ότι η επέκταση της ανώτατης εκπαίδευσης αυξάνει τον αριθμό

των φοιτητών, αλλά δε μειώνει, τις κοινωνικές ανισότητες. Οι κοινωνικές

ανισότητες θεωρούνται μάλιστα σε ολοένα και μεγαλύτερο βαθμό παράγοντας -

κλειδί σε κάθε μελέτη που εξετάζει τις λειτουργίες της ανώτατης εκπαίδευσης στη

συντήρηση των ανισοτήτων στην κοινωνία, αλλά και εντός αυτής, την εκδήλωση

φαινομένων κοινωνικού αποκλεισμού, παρά κοινωνικής ενσωμάτωσης.

Η επιτυχία στις πανελλαδικές εξετάσεις έχουν μεγάλη σημασία για την ανεύρεση

εργασίας, τις μελλοντικές απολαβές, κλπ. Επιπλέον όμως, σημαντικό ρόλο για την

μετέπειτα εξέλιξη και ανέλιξη παίζουν και άλλοι παράμετροι που είναι

συνδεδεμένοι άμεσα με την εκπαίδευση, όπως η σωστή συμπεριφορά, τα

προσωπικά χαρίσματα, σημαντικό κριτήριο για ανεύρεση εργασίας, γιατί

καθορίζουν τις σχέσεις του ατόμου με τους πελάτες και τους συναδέλφους,

διευκολύνουν τη φιλικότητα, το ομαδικό πνεύμα, τη σωστή επικοινωνία και

έκφραση, τα κίνητρα, την όρεξη για δουλειά, την αφοσίωση, την εμπιστοσύνη, το

ενδιαφέρον για περαιτέρω μάθηση.

16

Μετάβαση από την εκπαίδευση στην αγορά εργασίας

Σε όλες τις χώρες η εύρεση εργασίας ή η ανεργία σχετίζονται στενά με το επίπεδο

εκπαίδευσης. Η εύρεση ή όχι εργασίας και η κοινωνική τάξη είναι ένδειξη της

κοινωνικής ανισότητας και του κοινωνικού αποκλεισμού.

Η χαμηλή επίδοση ή η εγκατάλειψη της υποχρεωτικής εκπαίδευσης αυξάνει τον

κίνδυνο του κοινωνικού αποκλεισμού στην αγορά εργασίας. Η απουσία γνώσεων και

προσόντων μεγαλώνει τον κίνδυνο να μείνουν άνεργοι ή να εργάζονται σε

εναλλακτικούς άτυπους τομείς με πολύ χαμηλό εισόδημα σε επισφαλείς εργασίες. Οι

έρευνες δείχνουν ότι ενήλικες με πολύ χαμηλά εκπαιδευτικά προσόντα έχουν

πενταπλάσιες πιθανότητες να μείνουν άνεργοι.

Τα αίτια της σχολικής επίδοσης και αποτυχίας

-Εξωσχολικοί και κοινωνικοί παράγοντες, όπως είναι τα ατομικά χαρακτηριστικά του

μαθητή, η κοινωνική τάξη, δηλαδή το χαμηλό οικογενειακό εισόδημα, οι άνεργοι

γονείς, ο τόπος κατοικίας, η εκπαίδευση και τα προσόντα των γονιών, η δομή της

οικογένειας, η καταγωγή και η γλώσσα. Πρόκειται για παράγοντες που είναι

αλληλένδετοι μεταξύ τους, ελλοχεύουν κινδύνους. Όσο αυξάνονται οι παράγοντες

αυξάνεται τόσο αυξάνονται και οι πιθανότητες το παιδί να έχει ασταθή σχέση με το

σχολείο και κακή εξέλιξη.

-Το φύλο, αφού τα κορίτσια έχουν καλύτερα αποτελέσματα από τα αγόρια, τα

οποία παρουσιάζουν συχνότερα παραβατική συμπεριφορά στο σχολείο.

-Η υγεία, ειδικά για τους μαθητές από τα χαμηλότερα και μη ευνοημένα κοινωνικά

στρώματα που διαμένουν σε κακές συνθήκες. Έρευνες δείχνουν πως υπάρχει σχέση

μεταξύ της υγείας και των εκπαιδευτικών επιδόσεων και η αγωγή υγείας μειώνει

την αποτυχία, τη βία μεταξύ μαθητών.

-Η ανεργία γονέων επηρεάζει την επίδοση και την επιτυχία στις εξετάσεις, στην όλη

συμπεριφορά του.

- Η στέγη επιδρά σημαντικά, ειδικά στην επίδοση των παιδιών που δε ζουν σε

ιδιόκτητο σπίτι, ζουν σε σπίτια τα οποία βρίσκονται σε άθλια κατάσταση, είναι

δύσκολη η πρόσβαση στα μεταφορικά μέσα.

17

- Η εκπαίδευση των γονέων που όσο υψηλότερη είναι, τόσο αυξάνονται οι

πιθανότητες του μαθητή να πετύχει στις σχολικές εξετάσεις και να αποκτήσει μέχρι

πανεπιστημιακό πτυχίο.

- Η οικογενειακή δομή, εφόσον συνδέεται με άλλους παράγοντες, όπως το χαμηλό

εισόδημα, το διαζύγιο ή ο θάνατος γονέων κλπ.

- Η εθνική καταγωγή και ευχέρεια στην ελληνική γλώσσα παίζει ρόλο στη σχολική

επίδοση, κυρίως στη δημοτική εκπαίδευση.

- Η περιοχή που ζει και μεγαλώνει ένα παιδί επηρεάζει την επίδοση στο σχολείο.

Παιδιά που μεγαλώνουν μέσα σε φτωχές συνοικίες, σε περιοχές που υπάρχει

έξαρση βίας, φυλετικές διακρίσεις έχουν μεγαλύτερες δυσκολίες.

-Το σχολείο που μπορεί να βοηθήσει τους αδύνατους μαθητές, χωρίς τιμωρίες που

δημιουργούν ανυπακοή, βία και ενοχλητική συμπεριφορά, επιδρούν στην

επαγγελματική και προσωπική τους ζωή. Μια τέτοια προοπτική προϋποθέτει

επαρκείς πόρους, εκπαιδευτικούς με καλές απολαβές και περισσότερα προσόντα,

προγράμματα σπουδών που βοηθούν στην κατανόηση μαθημάτων κλπ.

Πολιτικές για την αντιμετώπιση του κοινωνικού αποκλεισμού στην εκπαίδευση

Οι κυβερνήσεις σε όλα τα κράτη της Ε.Ε. εφαρμόζουν πολιτικές για την

αντιμετώπιση του κοινωνικού αποκλεισμού στην εκπαίδευση. Οι πολιτικές αυτές

βασίζονται στη θεώρηση ότι τα σχολεία με μαθητές που κινδυνεύουν να οδηγηθούν

στον κοινωνικό αποκλεισμό χρειάζονται μέτρα για τη βελτίωση της ποιότητας και

της αποδοτικότητάς τους. Χρειάζονται, ακόμη, πρακτικές που θα βελτιώσουν την

επίδοση και τη συμπεριφορά των μαθητών, θα βελτιώσουν τη σχέση του σχολείου

με τους γονείς και την κοινότητα. Οι σχετικές μελέτες δείχνουν ότι τα μέτρα που

λαμβάνονται δε αρκούν για να μειώσουν τον κίνδυνο του κοινωνικού αποκλεισμού.

Οι μαθητές από τις πιο προνομιούχες κοινωνικές κατηγορίες εξακολουθούν να

βρίσκονται σε πλεονεκτική θέση. Τα προγράμματα στήριξης των σχολείων με

μαθητές από μειονεκτούσες κατηγορίες έχουν πενιχρά αποτελέσματα, ως προς την

αντιμετώπιση των φαινομένων του κοινωνικού αποκλεισμού. Περισσότερο

18

ευεργετικά αποτελέσματα έχει η μείωση των μαθητών σε κάθε τάξη κυρίως στην

πρωτοβάθμια εκπαίδευση. Επίσης, η ευαισθητοποίηση των εκπαιδευτικών για τα

θέματα των κοινωνικών ανισοτήτων και του κοινωνικού αποκλεισμού στην

εκπαίδευση.

Σύμφωνα με τα ευρήματα πρόσφατης μελέτης των Μητράκου Τσακλόγλου1 οι

ανισότητες στην Ελλάδα οφείλονται κυρίως σε διαφορές που βρίσκονται εντός των

ποικίλων κοινωνικοοικονομικών ομάδων παρά μεταξύ τους, ενώ μόνο οι

εκπαιδευτικές ανισότητες φαίνεται να συνδέονται με τις οικονομικές. Συνεπώς, οι

πολιτικές για την άμβλυνση των ανισοτήτων χρειάζεται να στοχεύουν στο σύνολο

του πληθυσμού. Οι πολιτικές που αμβλύνουν τις εκπαιδευτικές ανισότητες μπορεί

να περιορίσουν μακροπρόθεσμα τις οικονομικές ανισότητες. Κύριος παράγοντας

της φτώχειας και συνεπώς του αποκλεισμού είναι το χαμηλό επίπεδο εκπαίδευσης,

η ανεργίας, η διαμονή σε αγροτικές περιοχές. Πιο πρόσφατα χρόνια, νέοι

παράγοντες επηρεάζουν τις μεταβολές της ανισότητας και της φτώχειας. Είναι οι

δημογραφικές μεταβολές, η αύξηση του μεριδίου των εισοδημάτων στα

ευπορότερα τμήματα του πληθυσμού, η μετανάστευση, η αύξηση της ανεργίας,

ιδίως της μακροχρόνιας, κυρίως στις γυναίκες και τους νέους, η κρίση.

Αν οι κυβερνήσεις επιθυμούν να αντιμετωπίσουν τα φαινόμενα του κοινωνικού

αποκλεισμού, δεν μπορούν να αδιαφορούν για τις ανισότητες. Επομένως οι

πολιτικές χρειάζεται να στραφούν στην αντιμετώπιση των ανισοτήτων και

διακρίσεων, την καταπολέμηση της ανεργίας και της φτώχειας που αυξάνεται

διαρκώς. Η δημόσια πολιτική μπορεί να κάνει διαφορά σε σχέση με τα

αποτελέσματα σε κάθε βαθμό και μορφή ανισότητας που έχει σημασία στην έκταση

και στη σοβαρότητα του κοινωνικού αποκλεισμού. Σε οποιαδήποτε κοινωνία, είτε

το μεγαλύτερο μέρος των αγαθών και υπηρεσιών προσφέρονται μέσω της αγοράς

είτε παρέχονται δημόσια μπορούν επίσης να αγοράζονται ιδιωτικά, υπάρχει,

αναμφίβολα, στενή σχέση ανάμεσα στην ανισότητα και τον κοινωνικό αποκλεισμό.

1 Μητράκος Θ. Τσακλόγλου Π. (2010) «Φτώχεια και ανισότητα στην Ελλάδα: Τι δείχνουν τα

διαθέσιμα στοιχεία;» στο Κονιόρδος Σ. Φωτόπουλος Ν. Φτώχεια, ανισότητες και εκπαίδευση στο πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης, Αθήνα: ΚΑΝΕΠ-ΓΣΕΕ, σσ. 145-174.

19

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ανδρούτσου Α. Ασκούνη Ν. (επιμ.) (2011) Πολιτισμική ετερότητα και ανθρώπινα

δικαιώματα. Προκλήσεις για την εκπαίδευση, Αθήνα: Μεταίχμιο.

Archer L. Hutchings, M. & Ross A. (2002) Higher Education and Social Class: Issues of

Exclusion and Inclusion, London: RoutledgeFalmer.

Ασδραχάς Σ. Τσιάκαλος Γ. Κωνσταντόπουλος Ν κ.α. (2009) Ανθρώπινη αξιοπρέπεια

και κοινωνικός αποκλεισμός. Εκπαιδευτική πολιτική στην Ευρώπη, Αθήνα: Ελληνικά

Γράμματα.

Boudon, R. (1974) Education, opportunity, and social inequality. New York: John Wiley.

Burchardt T (2000) “Social exclusion: concepts and evidence” στο Gordon D &

Townsend P. (Eds) Breadline Europe: The measurement of poverty, Bristol: Policy

Press.

Brown, P. (1995): Cultural Capital and Social Exclusion: Some Observations on

Recent Trends in Education, Employment and the Labour Market, in: Work,

Employment & Society 1, 9, σσ.21-51.

Byrne D. (2005) Social Exclusion (Issues in Society), London: Open University Press.

Commission of the European Communities (1993) Background Report: Social

Exclusion – Poverty and Other Social Problems in the European Community

ISEC/B11/93. Luxembourg: Office for Official Publications of the European

Communities.

20

ΕΚΚΕ (1996) Διαστάσεις του κοινωνικού αποκλεισμού στην Ελλάδα. Κύρια θέματα

και προσδιορισμός προτεραιοτήτων πολιτικής, Αθήνα: ΕΚΚΕ, τομ. Α & Β.

Κασιμάτη Κ. (επιμ.) (1998) Κοινωνικός αποκλεισμός: η ελληνική εμπειρία, Αθήνα:

Κέντρο Κοινωνικής Μορφολογίας και Κοινωνικής Πολιτικής.

Kογκίδου Δ., Mαρβάκης Α., Tρέσσου Ε., Tσιάκαλος Γ., ( 1997) Φτώχεια – Κοινωνικός

αποκλεισμός, Βιβλιογραφικός Οδηγός (1970-1995), Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής.

Κονιόρδος Σ. Φωτόπουλος Ν. (2010) Φτώχεια, ανισότητες και εκπαίδευση

στο πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης, Αθήνα: ΚΑΝΕΠ-ΓΣΕΕ.

Λύτρας Α., Σουλιώτης Κ. (2004) Αποκλεισμοί στην παγκοσμιοποίηση: ζητήματα

κοινωνικής πολιτικής, Αθήνα: Παπαζήσης.

Percy-Smith J. (2000) Policy Responses To Social Exclusion: Towards Inclusion?

London: Open University Press.

Piachaud D. (2002) Capital and the Determinants of Poverty and Social Exclusion,

CASEpaper 60 Centre for Analysis of Social Exclusion, London School of Economics

Pierson J. (2010) Tackling Social Exclusion, New York: Routledge.

Στασινοπούλου Ο. ( Επιμ.) (2007) Lewis G., Gewirtz S. & Clarke J. Κοινωνική

πολιτική. Μια άλλη προσέγγιση, Αθήνα: Gutenberg.

Smith P. (2006) Πολιτισμική θεωρία. Μια εισαγωγή, Αθήνα: Εκδόσεις Κριτική.

Touraine, A. (1991): Face à l'exclusion, in: Esprit (Paris) 169 (February), σσ. 7-

113.

Τουρτούρας Χ. (2010) Σχολική αποτυχία και κοινωνικός αποκλεισμός, Αθήνα:

Εκδόσεις Επίκεντρο.

21

Τσομπάνογλου Γ., Κορρές Γ., Γιαννοπούλου Ι. (επιμ.) (2005) Κοινωνικός αποκλεισμός

και πολιτικές ενσωμάτωσης, Αθήνα: Παπαζήσης.

Weis L. (Ed) (1998), Class, race and gender in American education (pp. 144-160). Albany:

State University of New York Press.

Whitty G. (2001) «Education, social class and social exclusion» Journal of Education

Policy, 16:4, 287-295.

UIS (UNESCO Institute for Statistics) ( 2005) Children Out of School: Measuring

Exclusion from Primary Education, Montreal: United Nations Educational, Scientific

and Cultural Organization.

Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα

Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων

Τέλος Ενότητας

Χρηματοδότηση

• Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα.

• Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων» έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού.

• Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.

Σημειώματα

Σημείωμα Αναφοράς

Copyright Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Διδάσκων : Kαθηγήτρια Ε. Σιάνου. «Εκπαίδευση και

κοινωνικός αποκλεισμός. ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ». Έκδοση: 1.0.

Ιωάννινα 2014. Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση:

http://ecourse.uoi.gr/course/view.php?id=1138.

Σημείωμα Αδειοδότησης

• Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons

Αναφορά Δημιουργού - Παρόμοια Διανομή, Διεθνής Έκδοση 4.0 [1] ή μεταγενέστερη.

[1] https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/.