Τίνλος Μαθήμανος҅ Ισνορία νης Εκπαί wξσης ΙΙ ҬΟ Εκπαι...

Τίτλος Μαθήματος Ιστορία της Εκπαίδευσης ΙΙ (Ο Εκπαιδευτικός

Δημοτικισμός 1888-1976)

Ενότητα Εκπαιδευτικά συνδικάτα και εκπαιδευτικός Δημοτικισμός

Διδάσκων Αναπληρωτής Καθηγητής Χάρης Αθανασιάδης

Τμήμα Φιλοσοφίας Παιδαγωγικής και Ψυχολογίας

8ο Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο

ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

ΚΑΙ

ΣΥΝΔΙΚΑΛΙΣΜΟΣ

ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ

Β45ΑΘΑΝΑΣΙΑΔΗΣ ΠΡΩΤΗ ΔΙΟΡΘΩΣΗ 24 σελίδες

2 ΛΕΥΚΗ

Εκπαιδευτικά συνδικάτα και εκπαιδευτική πολιτικήΌψεις του 20ού αιώνα

Χάρης Αθανασιάδης

πηρεΑζουΝ οι συΝΔικΑλιστικεσ οργΑΝωσεισ των εκπαιδευτικώνε τη διαμόρφωση της κρατικής εκπαιδευτικής πολιτικής Αναμφίβολα ναι

ποιος είναι ο χαρακτήρας των παρεμβάσεών τους και ποιος ο βαθμός της επί-

δρασής τους εξαρτώνται από την ιστορική συγκυρία και τη συγκεκριμένη ορ-

γάνωση ndash την κοινωνική της σύνθεση και τον ιδεολογικό της προσανατολισμό

Μπορούν να υποστηριχθούν ιστορικά τέτοιου είδους αποφάνσεις Αυτός ακρι-

βώς είναι ο κεντρικός στόχος του παρόντος άρθρου

Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή και αρχή παιδεύσεως η τωνονομάτων επίσκεψις Επίσκεψις βεβαίως εννοιολογική και όχι γραμματοσυ-

ντακτική ή ετυμολογική τι είναι λοιπόν οι laquoσυνδικαλιστικές οργανώσειςraquo ή

όπως συνηθέστερα αναφέρονται τα laquoσυνδικάταraquo (εργατικά υπαλληλικά ή

όποια άλλα) Αν θέλαμε να δώσουμε έναν γενικό περιγραφικό ορισμό θα λέ-

γαμε πως είναι συσσωματώσεις ατόμων με κοινό επάγγελμα ή κοινή θέση στην

παραγωγική διαδικασία οι οποίες μέσω της συλλογικής δράσης αποσκοπούν

στην αύξηση των αποδοχών και τη βελτίωση των εργασιακών σχέσεων των με-

λών τους σε αυτή την υλική διάσταση του κεντρικού στόχου των συνδικάτων

συμφωνούν τόσο οι μαρξιστικές όσο και οι φιλελεύθερες προσεγγίσεις Από

κει και πέρα βεβαίως αρχίζουν οι μεταξύ τους διαφορές οι μαρξιστικές προ-

σεγγίσεις αποδίδουν στα συνδικάτα έναν ευρύτερο ιστορικό ρόλο είναι η μία

εκ των δύο ενδεδειγμένων μορφών οργάνωσης της εργατικής τάξης (η άλλη εί-

ναι το σοσιαλιστικό κόμμα) που θα της επιτρέψουν να εξέλθει νικήτρια στην

ταξική πάλη και να δρομολογήσει τον σοσιαλιστικό μετασχηματισμό της κοι-

νωνίας1 οι φιλελεύθερες προσεγγίσεις αντιθέτως δεν διακρίνουν στα συνδι-

κάτα καμιά ειδοποιό διαφορά από τις ποικιλώνυμες laquoομάδες πίεσηςraquo οι οποίες

1 Claus Offe laquoΔυο λογικές της συλλογικής δράσηςraquo στο Κοινωνία της Εργασίας Νήσος

Αθήνα 1993 σ 131-205


δραστηριοποιούνται στην κοινωνική αρένα (συχνά ανταγωνιζόμενες μεταξύ

τους) και αποσκοπούν να επηρεάσουν τις πολιτικές των κυβερνήσεων προς

την κατεύθυνση των ιδιαίτερων συμφερόντων ή ενδιαφερόντων τους2

τα εκπαιδευτικά συνδικάτα που αποτελούν το αντικείμενο αυτής της με-

λέτης θέτουν επίσης στο κέντρο της δράσης τους την προώθηση των υλικών

συμφερόντων των μελών τουςακριβώς όπως και τα εργατικά την οργανωτική

δομή των οποίων άλλωστε μιμήθηκαν πρόσθεσαν όμως ευθύς εξαρχής ως

δεύτερο σκοπό τους τη μελέτη του σχολικού θεσμού και τη συμβολή τους στην

ανάπτυξη και τη βελτίωσή του σε ποιο βαθμό όμως επιβεβαιώνεται ιστορικά

το καταστατικά διατυπωμένο ενδιαφέρον των εκπαιδευτικών συνδικάτων για

τη γενική πορεία της εκπαίδευσης πρόκειται μήπως για ένα ρητορικό επίχρι-

σμα που δεν αποσκοπεί παρά να εξωραΐσει τη συντεχνιακή ιδιοτέλεια των υλι-

κών τους στόχων Αν πάλι το ενδιαφέρον τους δεν είναι επίπλαστο σε ποιες

ιστορικές συνθήκες εκδηλώνεται και με ποιους τρόπους υπάρχουν περιπτώ-

σεις στις οποίες οι εκπαιδευτικές τους παρεμβάσεις αντιστρατεύονται τις ερ-

γασιακές τους στοχεύσεις και πάνω απrsquo όλα ποιος είναι ο ιδεολογικός προ-σανατολισμός των παρεμβάσεών τους και πόσο καθοριστική είναι η επίδρασήτους στην εκάστοτε κρατική εκπαιδευτική πολιτική

τέτοιου είδους ερωτήματα απασχόλησαν και συνεχίζουν να απασχολούν

μία μερίδα ιστορικών της εκπαίδευσης όσους κυρίως ενδιαφέρονται για την

κρατική εκπαιδευτική πολιτική του παρελθόντος και θεωρούν πως η τελική

της διαμόρφωση αφίσταται σχεδόν πάντοτε των αρχικών κυβερνητικών προ-

θέσεων καθώς ενσωματώνει τις ποικίλες κοινωνικές επιδράσεις ευρύτερα

Όσους κοινωνικούς επιστήμονες αποδέχονται ότι τα σύγχρονα καπιταλιστικά

κράτη ούτε όργανα των κυρίαρχων τάξεων είναι όπως διατείνεται ακόμη μία

ορισμένη μαρξιστική παράδοση ούτε λειτουργούν υπεράνω των κοινωνικών

αντιθέσεων και συγκρούσεων με γνώμονα κάποιο υποτιθέμενο γενικό καλό

όπως υποστήριζε κάποτε η φιλελεύθερη διανόηση3 τα σύγχρονα δυτικά κράτη

είναι ιστορικές και άρα δυναμικές κρυσταλλώσεις που αποτυπώνουν τον εκά-

στοτε συσχετισμό ισχύος ανάμεσα σε αντίπαλες πολιτικές και κοινωνικές δυ-

νάμεις4 υιοθετώντας στην παρούσα μελέτη αυτή την οπτική για το κράτος εί-

ναι εύλογο να υποθέτουμε μία διακριτή συμβολή των εκπαιδευτικών συνδικά-

των στην εξέλιξη και τον προσανατολισμό του σχολικού μηχανισμού καθώς

αδιαμφισβήτητα στα δυτικά αστικά κράτη τα εκπαιδευτικά συνδικάτα απο-

τελούν τις πιο σταθερές και ενεργές περί τα εκπαιδευτικά θεσμικές δομές μετά

τις κυβερνήσεις

στην ευρώπη και τον αγγλοσαξωνικό κόσμο η ιστορική και κοινωνιολογι-

κή έρευνα για την επίδραση των εκπαιδευτικών συνδικάτων στην εκπαιδευτι-

κή πολιτική αναπτύχθηκε σημαντικά από τα μέσα της δεκαετίας του 1960 και

εξής πράγμα που θα μπορούσε να αποδοθεί τόσο στην ισχύ των συνδικάτων

4 ΧΑΡΗΣ ΑΘΑΝΑΣΙΑΔΗΣ

κατά την laquoένδοξη τριακονταετίαraquo της σοσιαλδημοκρατίας όσο και στην ανα-

βίωση των μαρξιστικών προσεγγίσεων και την ανάπτυξη της κοινωνικής ιστο-

ρίας μετά την έκρηξη των κινημάτων του rsquo60 το αρχικό ερευνητικό ενδιαφέ-

ρον θα συνοψισθεί σε ειδικό κεφάλαιο στο γνωστό εγχειρίδιο της Olive Banks5

και θα αποτυπωθεί σε μια πρώτη συλλογή με συγκριτικές φιλοδοξίες6 η έρευ-

να συνεχίστηκε με ικανοποιητικό ρυθμό στις δεκαετίες του 1970 και του 19807

αλλά από την δεκαετία του 1990 και εξής βαίνει μειούμενη ως απόρροια ίσως

της αποδυνάμωσης των εκπαιδευτικών συνδικάτων (και γενικότερα όλων των

συνδικάτων) στη νεοφιλελεύθερη συνθήκη8

Αυτά στον υπόλοιπο δυτικό κόσμο στην ελλάδα προφανώς λόγω του εμ-

φυλίου πολέμου και των πολλαπλών του επιπτώσεων στην ελληνική κοινωνία

η ιστορική έρευνα για τη δράση των συνδικάτων ήταν ως την πτώση της δι-

κτατορίας των συνταγματαρχών πολιτικά ύποπτη επιστημονικά απαξιωμένη

και επαγγελματικά επικίνδυνη η ριζοσπαστικοποίηση ωστόσο της πρώτης

μεταπολιτευτικής περιόδου και η ταχεία σταθεροποίηση των δημοκρατικών

θεσμών θα επιτρέψουν και στα καθrsquo ημάς από τις αρχές της δεκαετίας του

1980 την ανάδειξη των συνδικάτων σε διακριτό αντικείμενο μελέτης Αρχικά

και για όλη τη δεκαετία του rsquo80 αποκλειστικά των εργατικών συνδικάτων9 τα

εκπαιδευτικά συνδικάτα θα χρειαστεί να περιμένουν κάμποσο ακόμα ως τα

μέσα της δεκαετίας του 1990 όταν ήταν δύσκολο πλέον να αγνοηθεί η αύξηση

της ισχύος τους η οποία συνδεόταν πολλαπλά με την κυριαρχία του πΑσοκ

στην ελληνική πολιτική σκηνή κατά τη δεκαετία του 198010

οι αξιόπιστες ειδικές μελέτες που έχουμε στη διάθεσή μας ωστόσο δεν

επαρκούν για μια πλήρη και εξαντλητική απάντηση στα ερωτήματα που τέθη-

καν ανωτέρω ελλείπουν παντελώς για παράδειγμα μελέτες για την ομο-

σπονδία των ιδιωτικών εκπαιδευτικών λειτουργών ενώ εκκρεμεί ακόμη λό-

γω ελλιπών τεκμηρίων η ολοκλήρωση μιας ειδικής μελέτης για την ολΜε του

μεσοπολέμου11 όπως και μία εξαντλητική έρευνα για τη στάση των τριών εκ-

παιδευτικών συνδικάτων στην περίοδο της δικτατορίας Από θεωρητική και

μεθοδολογική άποψη τα πράγματα φαίνονται ακόμα πιο απογοητευτικά για

τις περισσότερες μελέτες η θεωρητική σαφήνεια παραμένει ζητούμενο ενώ οι

laquoαπό τα κάτωraquo προσεγγίσεις12 όπως και οι οπτικές του φύλου ή των μειονοτι-

κών διδασκαλικών κατηγοριών δεν έχουν να επιδείξουν παρά ελάχιστες συ-

νεισφορές13 ελάχιστες τέλοςπαραμένουν οι συγκριτικές μελέτες ή οι σύγχρο-

νες έρευνες που επιλέγουν συνειδητά ως αναλυτικό πλαίσιο την ευρωπαϊκή

Ένωση αντί του ελληνικού έθνους-κράτους14

Με δεδομένο το ερευνητικό έλλειμμα στο άρθρο αυτό θα επιχειρήσω να

τεκμηριώσω ιστορικά πως παρότι η κυβερνητική ισχύς είναι αναμφισβήτητα

υπέρτερη έναντι αυτής των συνδικάτων οι παρεμβάσεις των τελευταίων δεν

μένουν χωρίς αντίκρισμα Αποτυπώνονται σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό

ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΑ ΣΥΝΔΙΚΑΤΑ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ 5

στην τελική έκβαση της κρατικής εκπαιδευτικής πολιτικής τόσο στο επίπεδο

της νομοθεσίας όσο και κυρίως σε αυτό της εφαρμογήςΘα επιμείνω ιδιαίτερα

στον διαφορετικό χαρακτήρα των παρεμβάσεων που επιχείρησαν τα εκπαι-

δευτικά συνδικάτα σε διαφορετικές συγκυρίες στη διάρκεια του 20ού αιώνα

και θα αναδείξω τη σχέση τους με τον ιδεολογικό προσανατολισμό των οργα-

νώσεων στις συγκεκριμένες περιόδους και συνακόλουθα με το είδος της σχέ-

σης που ανέπτυξαν με το κράτοςγια το σκοπό αυτό θα περιγραφούν σε αδρές

γραμμές και θα αναλυθούν διεξοδικά δύο χαρακτηριστικές και αντιθετικές

μεταξύ τους στιγμές της δράσης των ελληνικών εκπαιδευτικών συνδικάτων

η υποστήριξη που παρείχε κατά τον μεσοπόλεμο η laquoσοσιαλίζουσαraquo και δημο-

τικιστική Διδασκαλική ομοσπονδία στις προσπάθειες των κυβερνήσεων των

Φιλελευθέρων για τον αστικό μετασχηματισμό του σχολείου και οι αντιστάσεις

που πρόβαλλε η συντηρητική και υπέρμαχη της καθαρεύουσας ομοσπονδία

λειτουργών Μέσης εκπαίδευσης στην laquoφιλελεύθερηraquo εκπαιδευτική μεταρ-

ρύθμιση του 1964

α Διδασκαλική Ομοσπονδία και Εκπαιδευτικός Δημοτικισμός

οι δάσκαλοι υπήρξαν κατά την περίοδο του μεσοπολέμου η πολυπληθέστε-

ρη κατηγορία δημοσίων υπαλλήλων15 και η πρώτη που υιοθετώντας τις πρα-

κτικές των εργατών προχώρησαν στη συγκρότηση μιας ενιαίας πανελλαδικής

συνδικαλιστικής οργάνωσης οι διαδικασίες συγκρότησης της οργάνωσης ξε-

κίνησαν το δεύτερο μισό του 1919 και ολοκληρώθηκαν με το ιδρυτικό συνέδριο

της Διδασκαλικής ομοσπονδίας τον Μάρτιο του 192216 Αιτία για αυτή τη συ-

γκριτικά πρώιμη συνδικαλιστική συγκρότηση φαίνεται πως υπήρξε η μείωση

της αγοραστικής αξίας των δασκαλικών μισθών κατά 50 περίπου στην αμέ-

σως προηγούμενη πενταετία (1914-1918) η οποία με τη σειρά της οφειλόταν

στην τιμαριθμική έκρηξη που προκάλεσε ο πρώτος παγκόσμιος πόλεμος οι

οικονομικές πιέσεις ωστόσο δεν θεωρούνται επαρκής όρος για την ανάπτυξη

συλλογικής δράσης εφόσον θα μπορούσε κάλλιστα να εκβάλουν σε συλλογική

μοιρολατρία ή να πυροδοτήσουν ποικίλες ατομικές στρατηγικές επιβίωσηςοι

οικονομικές πιέσεις οδηγούν σε συλλογική δράση μόνο εφόσον διαμεσολα-

βούνται από την κατάλληλη για το σκοπό αυτό νοηματοδότηση η ιδεολογία

επιτελεί κρίσιμο ρόλο Από αυτή την άποψη δεν είναι χωρίς σημασία το γεγο-

νός ότι την ίδια περίοδο άρχισαν να κυοφορούνται στο χώρο της εκπαίδευσης

ριζοσπαστικές αντιλήψεις που κατανοούσαν τη σχέση του δάσκαλου με το

κράτος ως σχέση εργάτη προς εργοδότη τον δάσκαλο-λειτουργό (ως αυτοει-

κόνα) έρχεται να αντικαταστήσει ο δάσκαλος-εργαζόμενος τέτοιου είδους

μαρξιστικής εμπνεύσεως θεωρήσεις ενισχύονταν τόσο από διεθνείς εξελίξεις


όπως η επικράτηση της οκτωβριανής επανάστασης στη ρωσία (1917) και η

άνθηση του ευρωπαϊκού εργατικού κινήματος (1919-21) όσο και από ανάλο-

γες εγχώριες εξελίξεις όπως η ίδρυση τον οκτώβριο του 1918 της γενικής συ-

νομοσπονδίας εργατών ελλάδος (γσεε) και του σοσιαλιστικού εργατικού

κόμματος (σεκε) οι δάσκαλοι άλλωστε καθώς καταλάμβαναν από βαθμο-

λογική και μισθολογική άποψη τις χαμηλότερες βαθμίδες της δημοσιοϋπαλλη-

λίας ήταν αναμφίβολα η μικροαστική κατηγορία που περισσότερο από κάθε

άλλη γειτνίαζε με την εργατική τάξη επιπλέον όπως οι εργάτες συγκροτήθη-

καν σε τάξη σε μια περίοδο που άνθιζε η φιλολογία για τον ειδικό ιστορικό

τους ρόλο (θεωρήθηκαν ως το υποκείμενο που θα ανατρέψει το καπιταλιστικό

σύστημα) οι δάσκαλοι συγκροτήθηκαν συνδικαλιστικά όταν το σχέδιο των κυ-

βερνήσεων των Φιλελευθέρων για ένα σύγχρονο αστικό σχολείο ανέδειξε τον

κρίσιμο κοινωνικό τους ρόλο η παραδοσιακή συντηρητική τους ιδεολογία

(που ενισχυόταν από την αγροτική τους προέλευση και την ηθικο-θρησκευτική

τους κατάρτιση) θα αντικατασταθεί κατά τη δεκαετία του 1920 από φιλελεύ-

θερες αλλά και σοσιαλιστικές λογικές Αυτή η ιδεολογική μετατόπιση αφορά

την πλειονότητα του διδασκαλικού σώματος είναι ταχεία και θα συνδεθεί άρ-

ρηκτα με τις πολλαπλές εκπαιδευτικές και κοινωνικές συγκρούσεις γύρω από

το γλωσσικό ζήτημα

η συστηματική ενασχόληση της Διδασκαλικής ομοσπονδίας με το κεντρικό

διακύβευμα των μεταρρυθμιστικών εγχειρημάτων του μεσοπολέμου την κα-

θιέρωση της δημοτικής ως σχολικής γλώσσας αναπτύχθηκε κατά βάση στην

οκταετία 1923-1930κατά τον προηγούμενοπρώτο χρόνο της ζωής της (1922)

όλες της οι προσπάθειες κατέτειναν στον κεντρικό στόχο κάθε νεόκοπης ορ-

γάνωσης ndash την αναγνώριση Να αναγνωριστεί αφενός από τους δασκάλους ως

ο μόνος και γνήσιος εκπρόσωπός τους και αφετέρου από την κυβέρνηση ως

έγκυρος συνομιλητής για τα επαγγελματικά ζητήματα του διδασκαλικού κλά-

δου ο στόχος κάθε άλλο παρά εύκολος ήταν σε μια εποχή που κυριαρχούσε

η αντίληψη ότι ο συνδικαλισμός ήταν μια καθαρά εργατική πρακτική ndash οι δη-

μόσιοι υπάλληλοι ήταν αδιανόητο να εναντιωθούν στο κράτος διότι ήταν μέρος

του κράτους η πολιτική ευκαιρία για τη νεαρή οργάνωση δόθηκε το Φθινό-

πωρο του 1922 αμέσως μετά τη Μικρασιατική καταστροφή παρέχοντας έν-

θερμη πολιτική υποστήριξη στο επαναστατικό καθεστώς των πλαστήρα-γο-

νατά το οποίο είχε άμεση ανάγκη από κοινωνική νομιμοποίηση η Διδασκαλι-

κή ομοσπονδία ανταμείφθηκε με τη θεσμική προώθηση της εσωτερικής συνο-

χής του διδασκαλικού κλάδου οι εννέα διακριτές βαθμολογικές και μισθολο-

γικές κατηγορίες δασκάλων ενοποιήθηκαν με σημαντική αναβάθμιση των laquoκα-

τωτέρωνraquo ndash των διδασκαλισσών και των υποδιδασκάλων η απρόσμενη αυτή

επιτυχία προσέδωσε αίγλη στην οργάνωση και εκτίναξε την οργανωτική της

πυκνότητα στο 60 περίπου17 ποσοστό πρωτόγνωρο για τα σωματειακά δε-


δομένα του μεσοπολέμου

στο μεταξύ αξιοποιώντας επίσης την επιστροφή των βενιζελικών στην

εξουσία επανήλθαν στις καίριες θέσεις του υπουργείου παιδείας οι επιφανείς

του εκπαιδευτικού ομίλου Δημήτρης γληνός και Αλέξανδρος Δελμούζος18

οι οποίοι θα δρομολογήσουν ξανά την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση με κεντρικό

στόχο αυτή τη φορά την laquoαλλαγή της δασκαλικής ψυχήςraquo (γληνός) ndash τον ανα-

προσανατολισμό δηλαδή της παιδαγωγικής ιδεολογίας και πρακτικής των δα-

σκάλων Με την έναρξη του σχολικού έτους 1923-24 ταυτόχρονα με την επα-

νεισαγωγή των αναγνωστικών της δημοτικής τα οποία είχαν αποβληθεί για

δύο έτη19 θα οργανωθεί μία εκστρατεία διαφωτισμού των δασκάλων (τα λεγό-

μενα παιδαγωγικά Φροντιστήρια) που θα διαρκέσει ως τον ιούλιο του 1924

και θα καλύψει το σύνολο σχεδόν των εκπαιδευτικών περιφερειών της χώρας20

παράλληλα θα αναδιοργανωθεί υπό τη διεύθυνση του Δελμούζου το Μαρά-

σλειο Διδασκαλείο ώστε να εκπαιδεύει τους νέους δασκάλους με βάση τις αρ-

χές του εκπαιδευτικού δημοτικισμού (σεπτέμβριος 1924) και θα τεθεί σε εφαρ-

μογή ο νόμος 22431920 που πρόβλεπε την ίδρυση ενός νέου θεσμού της παι-

δαγωγικής aκαδημίας η οποία θα εκπαίδευε καθηγητές για τα Διδασκαλεία

της Δημοτικής eκπαίδευσης21

είναι γνωστό ότι οι ιδέες του εκπαιδευτικού δημοτικισμού ενέπνεαν ορι-

σμένα πεφωτισμένα μέλη της φιλελεύθερης και σοσιαλιστικής διανόησηςαλλά

κάθε άλλο παρά την πλειονότητα της κοινωνίας και του πολιτικού κόσμου εί-

χαν κερδίσει ορκισμένοι εχθροί της υπήρχαν ακόμη και μέσα στο κόμμα των

Φιλελευθέρων η γλωσσική μεταρρύθμιση ήταν αναμφίβολα μια μεταρρύθμι-

ση εκ των άνωΧρειαζόταν συνεπώς κοινωνικούς συμμάχουςΈνας από τους

πιο χρήσιμους θα ήταν αναμφίβολα η Διδασκαλική ομοσπονδία η μόνη θε-

σμική δομή που μπορούσε να δηλώσει με κάποια εγκυρότητα πως εκπροσωπεί

το σύνολο των δασκάλων της χώρας η ενδοκλαδική μάχη θα δοθεί τον Απρί-

λιο του 1923 στο τρίτο συνέδριο της ομοσπονδίας η θυελλώδης τριήμερη

αντιπαράθεση έληξε υπέρ των οπαδών του δημοτικισμού οι τέσσερις πιο βα-

σικές από τις σχετικές αποφάσεις του συνεδρίου είχαν ως εξής α Να γενικευ-

θεί το εξαετές δημοτικό σχολείο και να γίνει υποχρεωτικό για όλα τα παιδιά

αγόρια και κορίτσια22 να γενικευθεί η μικτή φοίτηση23 να εισαχθεί η δημοτική

γλώσσα σε όλες τις τάξεις ndash όχι μόνο στις πρώτες τέσσερις όπως πρόβλεπε η με-

ταρρύθμιση του 1917-20 και τέλος να ενταθεί η πρακτική διάσταση του σχο-

λείου και οι παιδαγωγικές πρακτικές του laquoσχολείου εργασίαςraquo24 είναι φανερό

ότι οι αποφάσεις αυτές κινούνταν στην κατεύθυνση της κρατικής εκπαιδευτι-

κής πολιτικής αλλά υπερέβαιναν σαφώς τον ορίζοντά της υιοθετώντας το σύ-

νολο σχεδόν των προταγμάτων του εκπαιδευτικού δημοτικισμού Έκτοτε οι

παιδαγωγοί του υπουργείου δεν θα παραλείπουν να υπενθυμίζουν το εκπαι-

δευτικό πρόγραμμα της Διδασκαλικής ομοσπονδίας ώστε να καταδείξουν


πως η μεταρρύθμιση που θεσμοθέτησαν έχει τη συναίνεση του δασκαλικού

κλάδου25 Χαρακτηριστικά ο Αλέξανδρος Δελμούζος θα σχολιάσει τις απο-

φάσεις του διδασκαλικού συνεδρίου ως εξής laquoeνώ η γλωσσοεκπαιδευτική με-

ταρρύθμιση είταν δώ και λίγα χρόνια πόθος λίγων ανθρώπων τώρα μόνο και

μόνο με τη δύναμη των πραγμάτων και ιδίως με τη σύγκριση έγινε απαίτηση

ενός ολόκληρου διδασκαλικού κόσμουκαι ο δασκαλικός μάλιστα κόσμος στη

γενική συνέλευση των αντιπροσώπων του ζήτησε να φύγη εντελώς από το δη-

μοτικό σχολείο η καθαρεύουσα προχωρώντας έτσι πιο πέρα ακόμα από τη με-

ταρρύθμιση του 17-20 όπου είχε αποφασιστή στα δύο τελευταία χρόνια να δι-

δάσκεται παράλληλα με τη δημοτική και η καθαρεύουσαraquo26

η επικράτηση της παράταξης των δημοτικιστών και η τελική προσχώρηση

της Διδασκαλικής ομοσπονδίας στο στρατόπεδο του δημοτικισμού αποτελεί

αναμφίβολα μια μικρή ερμηνευτική πρόκληση ως εξηγητικό σχήμα θα μπο-

ρούσε να προταθεί η εγγενής ασυμβατότητα της καθαρεύουσας με το δημοτικό

σχολείο27 Μία γλώσσα των ανώτερων στρωμάτων όπως η καθαρεύουσα μία

ταξική γλώσσα δεν μπορούσε παρά να παραμένει ασύμβατη με ένα καταστα-

τικά διαταξικό σχολείο όπως το δημοτικό πρόκειται για δομική ασυμβατό-

τητα που εντεινόταν διαρκώς κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα καθώς το σχο-

λικό δίκτυο επεκτεινόταν στις αγροτικές περιοχές για να οδηγήσει εν τέλει σε

αδιέξοδο και πλήρη παράλυση όταν το σχολείο κλήθηκε να ενσωματώσει τους

ξενόφωνους των laquoνέων χωρώνraquo (1913) και τους πρόσφυγες από τη Μικρασία

και τον πόντο (1922 και εξής) στην καθημερινή σχολική πράξη η ασυμβατό-

τητα καθαρεύουσας και δημοτικού σχολείου μεταφραζόταν σε άλυτα διδακτι-

κά προβλήματα καμιά διδακτική μέθοδος δεν κατάφερνε να καταστήσει την

καθαρεύουσα γλωσσικό όργανο των αγροτικών στρωμάτων πόσο μάλλον να

ενσωματώσει στον εθνικό κορμό τους ξενόφωνους των laquoνέων χωρώνraquo στα δι-

δακτικά αδιέξοδα των δασκάλων ήρθαν να απαντήσουν πειστικά τα πρώτα

αναγνωστικά της δημοτικής που εισήχθησαν επαναστατικώ δικαίω στην πε-

ρίοδο 1917-20η διδακτική τους αποτελεσματικότητα (οι μαθητές καταλάβαι-

ναν τι διάβαζαν και διάβαζαν επειδή καταλάβαιναν) έγινε το όχημα της επέ-

λασης των λιγοστών αρχικά δημοτικιστών δασκάλωνη οριστική τους επικρά-

τηση παγιώνεται ακριβώς στην ευνοϊκή συγκυρία 1923-25

εφόσον όμως στη συγκεκριμένη συγκυρία υποστήριξη του εκπαιδευτικού

δημοτικισμού σήμαινε υποστήριξη της κρατικής εκπαιδευτικής πολιτικής η Δι-

δασκαλική ομοσπονδία όχι μόνο δεν κινδύνευε να υποπέσει σε κρατική δυ-

σμένεια αλλά αντιθέτως απολάμβανε της εύνοιας του υπουργείου παιδείας

πολύ σύντομα ωστόσο θα καλούνταν να επιβεβαιώσει την προσήλωσή της

στο μεταρρυθμιστικό σχέδιο υπό δυσμενέστερες πολιτικές συνθήκες Από τις

πολλαπλές συγκρούσεις ανάμεσα στην ομοσπονδία και το κράτος που θα ανα-

πτυχθούν στα αμέσως επόμενα χρόνια κυρίως στην περίοδο 1925-28 θα πε-


ριοριστώ ενδεικτικά σε μία η οποία εκτυλίχθηκε κατά το πρώτο τετράμηνο του

1926 στο πλαίσιο της δικτατορίας του στρατηγού παγκάλου

είναι γνωστό ότι το κίνημα του παγκάλου στηρίχθηκε στην αρχική του φά-

ση από δυνάμεις της βενιζελικής παράταξης Ήδη όμως από το Φθινόπωρο

του 1925 ο πάγκαλος θα αρχίσει να απομακρύνεται σταδιακά από τους παλι-

ούς πολιτικούς του φίλους και να αναζητά ολοένα και περισσότερο στηρίγ-

ματα στον αντιβενιζελικό χώρο η πολιτική του μετατόπιση θα εκφραστεί και

στην εκπαίδευση με τη διαδοχική ανάληψη του υπουργείου παιδείας από τον

δημοτικιστή ι τσιριμώκο τον άχρωμο Δ ρούφο και τους πολέμιους της με-

ταρρύθμισης ρλιβαθινόπουλο και ΔΑιγινήτηεπικαλούμενος τα Μαρασλει-

ακά ο λιβαθινόπουλος θα απολύσει στις αρχές του 1926 τους πρωτεργάτες

της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης (γληνό Δελμούζο τριανταφυλλίδη κά)

και θα παραδώσει το εκπαιδευτικό συμβούλιο την κορυφή του σχολικού συ-

στήματος στα χέρια των πλέον ακραιφνών καθαρευουσιάνων28 πολύ σύντο-

μα τον Μάρτιο του 1926 ο νέος πρόεδρος του εκπαιδευτικού συμβουλίου ο

καθηγητής της Φιλοσοφικής Αθηνών Νικόλαος εξαρχόπουλος θα ανακοινώ-

σει τα πρώτα μέτρα που αποσκοπούσαν στην αποδόμηση της μεταρρύθμισης

Ανάμεσα σε αυτά θα είναι και η συγγραφή νέων αναγνωστικών βιβλίων laquoεπί

τη βάσει υγιών παιδαγωγικών και γλωσσικών αρχώνraquo29 η Διδασκαλική ομο-

σπονδία θα εναντιωθεί μαχητικά οι κυβερνητικές αλλαγές αποτιμά σε μια

σειρά από ανακοινώσεις και υπομνήματά της σηματοδοτούν την επάνοδο

στον σχολαστικισμό και τον laquoγλωσσαμυντορισμόraquo και ως τέτοιες είναι εγκλη-

ματικές για τη λαϊκή εκπαίδευση30 η καθαρεύουσα γλώσσαπου το εκπαιδευ-

τικό συμβούλιο επιδιώκει να επαναφέρει καταγγέλλεται ως η βασική αιτία για

την οποία το σχολείο δε μπορούσε να πετύχει ούτε τον πλέον στοιχειώδη σκοπό

του τη γραφή και την ανάγνωση31 ταυτόχρονα η ομοσπονδία προσπαθεί να

συσφίξει ποικιλότροπα τις πολιτικές και ιδεολογικές της σχέσεις με τις δυνά-

μεις των μεταρρυθμιστών laquoοι μαλλιαροκομμουνισταίraquo θα παρατηρήσει το συ-

ντηρητικό περιοδικό Ερμής laquoεκδιωχθέντες εκ του Mαρασλείου και του

Yπουργείου μετέφερον το στρατηγείον των εις τα γραφεία της Διδασκαλικής

Oμοσπονδίας όπου συνεδριάζουν δις και τρις της ημέραςraquo32 η στενή συνερ-

γασία της ομοσπονδίας με τους μεταρρυθμιστές κατά την περίοδο αυτή (από

τον ιανουάριο ως τον Απρίλιο του 1926) αποτυπώθηκε με ενάργεια και στο

επαγγελματικό της έντυπο το Διδασκαλικό Βήμα η ποιότητα του οποίου γνώ-

ρισε μια πρόσκαιρη θεαματική βελτίωση33 Αξίζει μία ενδεικτική αναφορά στις

δύο μόνιμες στήλες που προστέθηκαν αυτή την περίοδο στην πρώτη υπό τον

τίτλο laquoγνώμες που δείχνουν το δρόμοraquo δημοσιεύτηκαν αποσπάσματα από ει-

κοσιπέντε συνολικά κείμενα ελλήνων και ξένων λογοτεχνών και γλωσσολόγων

με θετικές αποφάνσεις για τη νεοελληνική γλώσσα στη δεύτερη υπό τον γενι-

κό τίτλο laquoγύρω από το μεγάλο ζήτημα της εθνικής μας αναδημιουργίαςraquo ανα-


δημοσιεύτηκαν ορισμένα εκτενή καταξιωμένα δοκίμια επιφανών της ελληνι-

κής γραμματείας για την αξία της δημοτικής γλώσσας (των παύλου Nιρβάνα

Ίωνα ΔραγούμηΔιονυσίου σολωμού και γεωργίου Bηζυηνού) στην ίδια στή-

λη στεγάστηκαν επίσης τέσσερις από τις ομιλίες του Αλέξανδρου Δελμούζου

σε εκδηλώσεις της laquoΦοιτητικής συντροφιάςraquo και πέντε πρωτότυπα άρθρα του

Δημήτρη γληνού

το όγδοο συνέδριο της ομοσπονδίας (Απρίλιος 1926) θα επικροτήσει την

επιλογή της ηγεσίας να στηρίξει τις μεταρρυθμιστικές δυνάμεις ενάντια στις

κυβερνητικές εκπαιδευτικές επιλογές το κόστος όμως για την οργάνωση θα

είναι μεγάλο καταρχάς εσωτερικό ο διχασμός της σώματος σε δύο παρατά-

ξεις (την πλειοψηφική των δημοτικιστών με περίπου 70 και τη μειοψηφική

των καθαρευουσιάνων με περίπου 30) θα παγιωθεί και τροφοδοτούμενος

από ανάλογες συγκρούσεις των επόμενων ετών θα οδηγήσει τελικά την ομο-

σπονδία σε διάσπαση (1928)34 επιπτώσεις θα υπάρξουν επίσης στη διαπραγ-

ματευτική ισχύ της οργάνωσης οι σχέσεις της με το υπουργείο παιδείας θα

επιδεινωθούν σε τέτοιο βαθμό ώστε οι διαπραγματεύσεις για το μισθολόγιο

των δασκάλων θα διακοπούν παντελώς Δεν θα λείψουν τέλος οι τυπικές στα

αυταρχικά καθεστώτα διώξεις συνδικαλιστικών στελεχών ο υπουργός παι-

δείας Δaιγινήτης θα απολύσει τα πέντε μέλη του Διοικητικού συμβουλίου της

ομοσπονδίας (2641926) διότι laquoεπέκριναν το εκπαιδευτικόν πρόγραμμα της

Kυβερνήσεως κατά τρόπον απάδοντα εις δημοσίους υπαλλήλουςraquo35

τα πέντε απολυθέντα ηγετικά στελέχη (θα επαναπροσληφθούν μετά την

πτώση της δικτατορίας του παγκάλου) ήταν στο σύνολό τους πολιτικά σοσια-

λιστές και εκπαιδευτικά δημοτικιστέςΑνάμεσά τους και ο παναγής Δημητρά-

τος ευρύτερα γνωστός από την προγενέστερη πολιτική του δράση Ίσως δεν

υπάρχει πιο παραστατικός τρόπος να προσδιορίσουμε το ιδεολογικό στίγμα

της Διδασκαλικής ομοσπονδίας κατά τη δεκαετία του 1920 από τη σκιαγρά-

φηση της προσωπικότητας του παναγή Δημητράτου Από το 1914 σαν ήλθε

στην Αθήνα από τον τόπο καταγωγής του την κεφαλονιά ο Δημητράτος ανα-

μείχθηκε δραστήρια στις βραχύβιες σοσιαλιστικές οργανώσεις της εποχήςστα

1918 όταν ιδρύθηκε το σεκε το πρώτο αξιόλογο ελληνικό σοσιαλιστικό κόμ-

μα ήταν ήδη ανάμεσα στα ηγετικά του στελέχη συμμετείχε ως εκπρόσωπος

του κόμματος στο συνέδριο της ειρήνης στο παρίσι και αμέσως μετά εκλέχτη-

κε στη θέση του γραμματέα (1919) Αργότερα όμως στα 1924 όταν το σεκε

υιοθέτησε τους 21 όρους του λένιν και μετατράπηκε σε κομμουνιστικό (κκε)

ο Δημητράτος θα αποχωρήσει υπήρξε σε όλη του τη ζωή συνεπής σοσιαλιστής

αλλά ουδέποτε κομμουνιστής υπήρξε επίσης ευθύς εξαρχής συνεπής δημο-

τικιστής στις αρχές του 1919 όταν έφτασε στα σχολεία το πιο ρηξικέλευθο από

τα πρώτα αναγνωστικά της δημοτικής Τα Ψηλά Βουνά του ζαχαρία παπα-

ντωνίου το οποίο επικρίθηκε ακόμα και από φιλελεύθερους διανοούμενους


ο Δημητράτος σε αντίθεση με την επιφυλακτική στάση άλλων αριστερών της

εποχής το υποστήριξε δυναμικά μέσα από τις στήλες του Ριζοσπάστη36 υπήρ-

ξε τέλος ικανός συνδικαλιστής εντυπωσιακά ανένδοτος στις πιέσεις της κρα-

τικής εξουσίας συγκροτώντας μία σχετικά μικρή αλλά δραστήρια και ιδεολο-

γικά συνεκτική ομάδα δασκάλων (ανδρών και γυναικών) θα κυριαρχήσει

στον διδασκαλικό και ευρύτερα στον δημοσιοϋπαλληλικό συνδικαλισμό από

το 1924 όταν θα εγκαταλείψει την κεντρική πολιτική σκηνή ως το 1931 οπότε

θα εξοβελιστεί δια των διατάξεων του λεγόμενου laquoδιαλυτικούraquo νόμου37 το

1927-28 στη διάρκεια μιας ακόμα σύγκρουσης της Διδασκαλικής ομοσπον-

δίας με τον υπουργό παιδείας της laquoοικουμενικήςraquo κυβέρνησης (τον Θεόδουλο

Νικολούδη του κόμματος ελευθεροφρόνων) επίσης για ζητήματα εκπαιδευ-

τικής πολιτικής ο Δημητράτος θα καθαιρεθεί από τη θέση του προέδρου με

κυβερνητική παρέμβαση και θα απολυθεί από την υπηρεσία για ακόμη μία φο-

ρά Θα επανεκλεγεί ωστόσο πανηγυρικά στις επόμενες αρχαιρεσίες και θα

υπερασπιστεί τις πρακτικές του με ένα μανιφέστο πέντε σημείων στο οποίο

επιχείρησε να ορίσει τη σχέση του συνδικάτου με το κράτοςαντλώντας λογικές

και όρους από τη σοσιαλιστική παράδοσητο πέμπτο και τελευταίο σημείο της

διακήρυξης αποτελεί την πιο μαχητική όσο γνωρίζω υποστήριξη του δικαιώ-

ματος των εκπαιδευτικών συνδικάτων (αλλά και των μεμονωμένων δασκά-

λων) να παρεμβαίνουν στα ζητήματα της κρατικής εκπαιδευτικής πολιτικής

laquoO δάσκαλος όχι μονάχα σαν πολίτης που κάνει χρήση των δικαιωμάτων του

μα και σαν εκπαιδευτικός λειτουργός φορέας και διερμηνευτής των αναγκών

της λαϊκής παιδείας υπερασπιστής των λαϊκών απαιτήσεων για τη βελτίωση της

παιδείας έχει την υποχρέωση να φέρνει στη δημοσιότητα είτε ατομικά είτε ομα-

δικά τις γνώμες του και να κρίνει όλα τα μέτρα όσα προτείνονται για την παι-

δεία με το σκοπό να διαφωτίση τη δημόσια γνώμη H τέτια δημόσια κριτική του

δασκάλου δε μπορεί να εξαρτηθή από οποιαδήποτε άδεια ή έγκριση των προϊ-

σταμένων του ούτε να χρησιμοποιηθή σαν αφορμή διώξεων εις βάρος τουraquo38

β Η ΟΛΜΕ και η Εκπαιδευτική Μεταρρύθμιση του 1964

το 1924 όταν ιδρύθηκε η ολΜε τα κοινωνικά χαρακτηριστικά των (δυνητι-

κών) μελών της των καθηγητών της Μέσης [Δευτεροβάθμιας] εκπαίδευσης

ήταν ριζικά διαφορετικά από εκείνα των δασκάλων σε αντίθεση με τους δα-

σκάλους οι καθηγητές προέρχονταν κατά βάση από τη μεσαία τάξη των πό-

λεων είχαν εξαιρετικά υψηλή για την εποχή μόρφωση (πτυχιούχοι του μονα-

δικού και laquoαριστοκρατικούraquo ακόμη πανεπιστημίου) εργάζονταν και κατοι-

κούσαν στις έδρες των νομών και αμείβονταν με μισθούς έως και διπλάσιους

των διδασκαλικών ο μικρός συνολικά αριθμός του καθηγητικού σώματος


αποτύπωνε τη συγκριτικά υψηλή θέση του στην πυραμίδα των επαγγελμάτων

οι καθηγητές αριθμούσαν μόλις 250039 έναντι των 10000 περίπου δημοδιδα-

σκάλων ενώ παρέμεναν ένα σχεδόν αποκλειστικά ανδρικό επάγγελμα άρα

αξιοσέβαστο σύμφωνα με τις κοινωνικές νόρμες της εποχής40 Απόρροια αυτών

των δεδομένων ήταν προφανώς το συγκριτικά υψηλό κοινωνικό κύρος που

απολάμβαναν σημαντικότερο όμως ήταν το γεγονός πως οι ίδιοι αντιλαμβά-

νονταν τον εαυτό τους ως κάτι περισσότερο από μία ακόμα κατηγορία δημο-

σίων υπαλλήλων ως Δημόσιους λειτουργούς ο ρόλος των οποίων ήταν κρί-

σιμος για τη λειτουργία και την αναπαραγωγή της κοινωνίας Ακριβώς γιrsquo αυ-

τόάλλωστε ονόμασαν την συνδικαλιστική τους οργάνωση laquoομοσπονδία Λει-τουργών Μέσης εκπαίδευσηςraquo παρότι ο Ριζοσπάστης το όργανο του σοσια-

λιστικού εργατικού κόμματος θα τους εγκαλέσει για κοινωνική τύφλωση και

θα τους παροτρύνει να απαλλαγούν από την laquoψώρα της ψευτοαριστοκρα-

τίαςraquo41 η καταγγελία περί ψευδούς συνειδήσεως δύσκολα ευσταθεί η αυτοει-

κόνα των καθηγητών του μεσοπολέμου εδραζόταν αναμφισβήτητα σε ισχυρά

στοιχεία καθώς η Μέση εκπαίδευση δεν είχε ακόμη μαζικοποιηθεί (αυτό θα

συμβεί στη δεκαετία του 1960) ήταν πράγματι αυτοί που επέλεγαν και διαπαι-

δαγωγούσαν την μελλοντική ελίτ της ελληνικής κοινωνίας Ήταν ενσυνείδητοι

φορείς της παραδοσιακής ιδεολογίας του 19ου αιώνα οργανικοί διανοούμενοι

της προβιομηχανικής ελλάδαςτα εκπαιδευτικά προπύργια της συντηρητικής

ιδεολογίας ήταν κυρίως η καθαρεύουσα γλώσσα ο κλασικιστικός προσανατο-

λισμός του προγράμματος και δευτερευόντως η ορθοδοξία ο συντηρητικός

προσανατολισμός αποτυπωνόταν ανάγλυφα στην ποσοστιαία συμμετοχή κα-

θεμιάς από τις επιστημονικές ειδικεύσεις των καθηγητών επί του συνόλου του

σώματος οι μισοί περίπου από τους 2432 που εργάζονταν όταν συγκροτήθη-

κε η ολΜε (Μάρτιος 1924) ήταν φιλόλογοι (1096) ενώ οι θεολόγοι (284) υπερ-

τερούσαν των μαθηματικών (242) και των φυσικών (154)42 Έτσι η κορυφή της

εγχώριας συντηρητικής διανόησης συγκροτούνταν κατά βάση από τους καθη-

γητές της Φιλοσοφικής Αθηνών και η ραχοκοκαλιά της αρθρωνόταν αναμφί-

βολα από τους καθηγητές της Μέσης εκπαίδευσης Δεν είναι τυχαίο λοιπόν

πως σε σύγκριση με το σώμα των δασκάλων η όσμωση του καθηγητικού σώ-

ματος με την ηγεμονική στον ελληνικό μεσοπόλεμο φιλελεύθερη ή την αναδυό-

μενη τότε σοσιαλιστική ιδεολογία υστερούσε καταφανώς

ο παραδοσιακός συντηρητισμός του καθηγητικού σώματος φαίνεται πως

εντάθηκε και παγιώθηκε όταν συναντήθηκε με την laquoεθνικοφροσύνηraquo την επί-

σημη ιδεολογία του μετεμφυλιακού κράτους Θα μπορούσε να ισχυριστεί κα-

νείς βάσιμα ότι η επανίδρυση της ολΜε43 τον Μάιο του 1949 πριν ακόμη ο εμ-

φύλιος πόλεμος τελειώσει δεν ήταν τίποτε περισσότερο από τη σύμπηξη δύο

laquoεπιστημονικώνraquo σωματείων που αποτύπωναν με τον καλύτερο τρόπο το υπό

κατασκευή ελληνοχριστιανικό ιδεολόγημα της Ένωσης Ελλήνων Φιλολόγων


η οποία συνέχιζε την παράδοση του κλασικισμού και της Χριστιανικής Ένω-σης Εκπαιδευτικών Λειτουργών η οποία συγκροτήθηκε ως πολιορκητικός

κριός της θρησκευτικής οργάνωσης laquoζωήraquo στο χώρο της παιδείας και επιχεί-

ρησε να αναδείξει την ορθοδοξία σε κεντρικό κανόνα της εκπαιδευτικής ζωής

Όπως στο μεσοπόλεμο έτσι και στα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια οι ειδικότη-

τες των φιλολόγων και των θεολόγων κυριαρχούσαν στο χώρο της Μέσης εκ-

παίδευσης το 1952 από τους 2292 καθηγητές με πανεπιστημιακή μόρφωση

1636 ήταν φιλόλογοι 353 θεολόγοι και μόλις 303 μαθηματικοί και φυσικοίτην

ίδια χρονιά η laquoσύνθεσηraquo ελληνισμού και ορθοδοξίας θα αποτυπωθεί σε συ-

νταγματικό επίπεδο για πρώτη φορά στην ιστορία του ελληνικού κράτους

σύμφωνα με το άρθρο 16 του συντάγματος του 1952 η διαπαιδαγώγηση των

μαθητών οφείλει να στηρίζεται επί laquoτων ιδεολογικών κατευθύνσεων του ελ-

ληνοχριστιανικού πολιτισμούraquoη ιδεολογική αναβάθμιση της ορθοδοξίας κα-

τά τη δεκαετία του 1950 είναι ευεξήγητητο μετεμφυλιακό κράτοςπαράλληλα

με τα ευρείας κλίμακας κατασταλτικά μέτρα που επέβαλλε στους ηττημένους

του εμφυλίου είχε ανάγκη από ένα συνεκτικό ιδεολογικό σχήμα ώστε να επι-

τύχει την πολιτική του νομιμοποίηση οι αξίες του φιλελεύθερου αστισμού η

πολιτική και πνευματική ελευθερία την οποία η Δύση αντέτασσε στο σοβιετικό

μοντέλο διακυβέρνησης κρίθηκαν ακατάλληλες για την περίπτωση της ελλά-

δας εφόσον μπορούσαν εύκολα να μετατραπούν σε όπλα του αντιπάλου Δεν

έμενε παρά η αξιοποίηση του laquoέθνουςraquo με τις διττές αναφορές του αφενός

στην κλασική αρχαιότητα αφετέρου στην ορθοδοξία η ορθοδοξία ιδιαιτέ-

ρως με τις βαθιές της ρίζες στα αγροτικά στρώματα τη συγκριτικά εκλεπτυ-

σμένη πατερική της φιλοσοφία και τις υποβλητικές της τελετουργίες συγκέ-

ντρωνε τη λαϊκότητα το κύρος και την laquoεπικοινωνιακότηταraquo αξιοποιήθηκε

ποικιλότροπα από το κράτος για την τελική ιδεολογική συντριβή του κομμου-

νισμού Αυτό που έχει σημασία να τονιστεί εδώ είναι πως η ολΜε δεν υιοθέ-

τησε εκ των υστέρων την επίσημη ιδεολογία του μετεμφυλιακού κράτους συμ-

μετείχε ευθύς εξαρχής στη διαμόρφωσή της και στη συνέχεια συνέβαλε καθο-

ριστικά στη διάχυσή της στο κοινωνικό σώμα υπrsquo αυτή την οπτική η ολΜε

της πρώτης μεταπολεμικής περιόδου υπήρξε μέρος του θεσμικού και ιδεολο-

γικού οπλοστασίου της εθνικόφρονης παράταξης οι όποιες εσωτερικές αντι-

στάσεις σε αυτό τον προσανατολισμό ήταν πλέον ανύπαρκτες εφόσον είχε συ-

ντελεσθεί στο μεταξύ η επιχείρηση εκκαθάρισης του εκπαιδευτικού σώματος

από τους κομμουνιστές και τους laquoσυνοδοιπόρουςraquo τους οι καθηγητές που

απολύθηκαν λόγω των πολιτικών τους πεποιθήσεων στο διάστημα πριν κατά

και αμέσως μετά τον εμφύλιο υπολογίστηκαν στο ένα πέμπτο περίπου του σώ-

ματος ενώ αδιευκρίνιστος παραμένει ο αριθμός όσων βρήκαν το θάνατο στις

μάχες ή πήραν το δρόμο για την υπερορία44

Διατηρώντας τουλάχιστον σε επίπεδο ηγεσίας τον συντηρητικό της προ-


σανατολισμό η ολΜε θα κληθεί δεκαπέντε χρόνια μετά την επανίδρυσή της

να τοποθετηθεί απέναντι στο μόνο από τα φιλελεύθερα μεταρρυθμιστικά εγ-

χειρήματα των προηγούμενων πενήντα ετών που έθεσε στο επίκεντρο τη Μέση

εκπαίδευση πράγματι αμέσως μετά την ξεκάθαρη εκλογική της επικράτηση

στις αρχές του 1964 η Ένωση κέντρου ανέδειξε την εκπαιδευτική μεταρρύθ-

μιση ως μία από τις σημαντικές πτυχές του ευρύτερου σχεδίου της για τον εκ-

δημοκρατισμό της πολιτικής και κοινωνικής ζωής της χώρας η κυβερνητική

προτεραιότητα θα εκφραστεί συμβολικά με την ανάληψη του υπουργείου παι-

δείας από τον ίδιο τον πρωθυπουργό τον γεώργιο παπανδρέου αλλά η χάρα-

ξη και γενική εποπτεία της μεταρρύθμισης θα ανατεθεί στον γενικό γραμματέα

του υπουργείου τον καταξιωμένο φιλόσοφο και παιδαγωγό ευάγγελο παπα-

νούτσο συνδυάζοντας τα οράματα των δημοτικιστών του μεσοπολέμου με τη

διαδεδομένη στη δεκαετία του 1960 θεωρία του ανθρώπινου κεφαλαίου45 ο

παπανούτσος θα προκρίνει τη γενίκευση της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης και

την ανάπτυξη του διπλού δικτύου (τη θεσμοθέτηση δηλαδή και τεχνικής εκ-

παίδευσης) ως τις δύο πλέον κρίσιμες εκπαιδευτικές ρυθμίσεις για την αποτε-

λεσματική δεξίωση του μεταπολεμικού ευρωπαϊκού οικονομικού θαύματος46

Ανάμεσα ωστόσο στις αυτονόητες παιδαγωγικές προϋποθέσεις των νέων

κατευθύνσεων ήταν και η επέκταση της δημοτικής γλώσσας στη Μέση εκπαί-

δευση Διότι η διατήρηση της καθαρεύουσας θα αντιστρατευόταν και θα υπο-

νόμευε τόσο τη διεύρυνση της εκπαιδευτικής πρόσβασης όσο και την ανάπτυξη

του διπλού δικτύου Φορτωμένο με πολλαπλές ιδεολογικές και ταξικές παρα-

δηλώσεις και κυρίως με κοινωνικές και εκπαιδευτικές εντάσεις και συγκρού-

σεις οκτώ περίπου δεκαετιών το γλωσσικό ζήτημα θεωρήθηκε για άλλη μια

φορά η πλέον εύφλεκτη πτυχή της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης για να προ-

ληφθούν οι αντιδράσεις προκρίθηκε μια φαινομενικά σολομώντεια λύση η δη-

μοτική γενικεύθηκε και παγιώθηκε ως η μοναδική γλώσσα στη στοιχειώδη

[πρωτοβάθμια] εκπαίδευση (όπου οι μεσοπολεμικές μεταρρυθμίσεις του 1917

και 1929 είχαν προλειάνει το έδαφος) αλλά στη Δευτεροβάθμια εισήχθη μάλ-

λον διστακτικά ως laquoισότιμηraquo με την καθαρεύουσα οπότε η ουσιαστική επί-

λυση του ακανθώδους ζητήματος μετατέθηκε στο πεδίο εφαρμογής στη γλώσ-

σα των νέων εγχειριδίων τα οποία θα συγγράφονταν υπό την εποπτεία του νε-

οσύστατου παιδαγωγικού ινστιτούτου

ως το καλοκαίρι του 1965 οπότε οι ραγδαίες αλλαγές στην κεντρική πολι-

τική σκηνή θα ανακόψουν την ορμή και την αισιοδοξία των μεταρρυθμιστών

ολοκληρώθηκε η έγκριση και η εκτύπωση οκτώ εγχειριδίων για τις δύο πρώτες

τάξεις του γυμνασίου και τα οκτώ ήταν γραμμένα στη δημοτική γλώσσα Δεν

ήταν όμως μόνο η γλώσσα που τα έκανε να ξεχωρίζουν από τα προγενέστερα

Ήταν ο γενικότερος αναπροσανατολισμός του περιεχομένου τους πέντε από

τα οκτώ βιβλία47 απαντούσαν στην κεντρική επιλογή των μεταρρυθμιστών να


διδάσκεται η αρχαία γραμματεία από δόκιμες μεταφράσειςΝα εγκαταλειφθεί

συνεπώς η χρονοβόρα και άγονη ενασχόληση με τη γραμματική και το συντα-

κτικό της Αρχαίας ελληνικής Να δίνεται βάρος στο περιεχόμενο και όχι στη

γλωσσική φόρμαώστε τα λαϊκά στρώματα η συμμετοχή των οποίων στην Δευ-

τεροβάθμια εκπαίδευση είχε ήδη αρχίσει να εντείνεται να έρχονται σε ουσια-

στική επαφή με την κλασική παιδεία Αντίθετη με τις αλλαγές αυτές η ολΜε

θα επιμείνει στη συστηματική διδασκαλία καθαρεύουσας γλώσσας και των αρ-

χαίων από το πρωτότυπο48 τα υπόλοιπα τρία από τα οκτώ εγχειρίδια ήταν βι-

βλία ιστορίας (Α΄ και Β΄ γυμνασίου) και Θρησκευτικών (Α΄ γυμνασίου) τα

οποία απέκλιναν αισθητά από το ελληνοχριστιανικό πνεύμα των προγενέστε-

ρων της περιόδου 1949-6449 Ένα μάλιστα από αυτά το εγχειρίδιο laquoρωμαϊκής

και Μεσαιωνικής ιστορίαςraquo του κώστα καλοκαιρινούφαίνεται πως ξεπέρασε

τις ανοχές των εκπροσώπων του συντηρητισμού οι οποίοι θα απαιτήσουν και

θα πετύχουν την απόσυρσή του50 Αν και δεν θα ηγηθεί των αντιδράσεων η

ολΜε θα συνταχθεί μαζί τους

η εμμονή της ολΜε στην καθαρεύουσα και τον κλασικιστικό προσανατο-

λισμό του προγράμματος των γυμνασίων σχετίζεται αναμφίβολα με την αφε-

τηριακή μορφωτική σκευή και την καθημερινή επαγγελματική πρακτική των

φιλολόγων και θεολόγων οι οποίοι όπως είδαμε αποτελούσαν τις κυρίαρχες

ειδικότητες ποσοτικά και βαθμολογικά (από αυτούς επιλέγονταν οι γυμνα-

σιάρχες) ως και την δεκαετία του 1950 ωστόσο εύρισκε ισχυρά κοινωνικά

ερείσματα διότι η Μέση εκπαίδευση παρέμενε προνόμιο της μεσαίας και με-

γάλης αστικής τάξης οι γόνοι των (μεσο)αστικών στρωμάτων είχαν οικογε-

νειακά (και ευρύτερα κοινωνικά) διαμορφωμένες υποδοχές για να ενστερνι-

σθούν και να αφομοιώσουν μία επίσημη μη καθομιλουμένη γλώσσα όπως η

καθαρεύουσα Θα ήταν άλλωστε και αυτή μία από τις προϋποθέσεις για τη

μελλοντική τους επαγγελματική άνοδο κοινωνική καταξίωση και εν τέλει τα-

ξική ταυτότητα

Από τις αρχές της δεκαετίας του 1960 όμως τα δεδομένα αλλάζουν με γορ-

γό ρυθμό και ο συντηρητισμός της ολΜε δεν θα μένει πλέον χωρίς ενδοκλα-

δικό αντίλογο την ίδια στιγμή που η ηγεσία της οργάνωσης συντασσόταν με

τις συντηρητικές εκπαιδευτικές δυνάμεις και εναντιωνόταν στη εκπαιδευτική

Μεταρρύθμιση του 1964 στη βάση της εκδηλώθηκαν δημοσίως οι πρώτες δια-

φοροποιήσεις ο συγκρουσιακός κύκλος που άρχισε το 1961 τόσο στον εργα-

τικό χώρο όσο και στην κεντρική πολιτική σκηνή51 δεν θα αφήσει ανεπηρέα-

στους τους καθηγητές ιδιαιτέρως τους νεώτερους σε ηλικία ο αριθμός των

οποίων από το 1960 και εξής θα αυξάνεται αλματωδώς πράγματι ενώ κατά

τη δεκαετία του 1950 η αύξηση του εκπαιδευτικού δυναμικού υπήρξε μικρή

και μπορεί να αποδοθεί απλώς στην επούλωση των πληγών της ταραγμένης

δεκαετίας του 1940 (οι 3724 καθηγητές του 1950 γίνονται 5148 το 1959) στη δε-


καετία του 1960 η ελλάδα θα ακολουθήσει τη γενική ευρωπαϊκή τάση της ρα-

γδαίας επέκτασης της Μέσης εκπαίδευσης Μόλις μία επταετία αργότερα κα-

τά το σχολικό έτος 1965-66 όταν κορυφώνονται οι πολιτικές και κοινωνικές

αντιπαραθέσεις για την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση υπηρετούν στην Μέση

εκπαίδευση 10130 καθηγητές και καθηγήτριες (ποσοστιαία αύξηση σχεδόν

100)52 συγκροτείται συνεπώς μία νεώτερη γενιά λειτουργών της Μέσης εκ-

παίδευσης η ιδεολογική διαφοροποίηση της οποίας από την παλαιότερη θα

προκαλέσει εσωτερικούς κραδασμούς στην ομοσπονδία αλλά δεν θα καταφέ-

ρει να την αποσπάσει από το συντηρητικό στρατόπεδο Διότι την ηγεσία της

θα συνεχίσουν να ελέγχουν οι γηραιοί γυμνασιάρχες φιλόλογοι κατά βάση ή

θεολόγοι γνήσιοι φορείς του παραδοσιακού συντηρητικού πνεύματος και

εμποτισμένοι επιπλέον με την ιδεολογία της μετεμφυλιακής εθνικοφροσύνης

οι ενδοκλαδικές διαφοροποιήσεις σε συνδυασμό με το γεγονός ότι η εκ-

παιδευτική Μεταρρύθμιση ήταν κοινωνικά δημοφιλής (εφόσον ανάμεσα στα

άλλα καθιστούσε τυπικές τις εξετάσεις από το δημοτικό στο γυμνάσιο καθιέ-

ρωνε τη δωρεάν παιδεία τα μαθητικά συσσίτια κτό άνοιγε δηλαδή τις πύλες

της Μέσης εκπαίδευσης στα λαϊκά στρώματα) ανάγκαζε συχνά την ηγεσία

της ολΜε να συγκαλύπτει την αντίθεσή της παροχετεύοντάς την σε επιμέ-

ρους ndashαλλά πολλαπλά κρίσιμεςndash πτυχές της Μεταρρύθμισης ως ενδεικτικό

παράδειγμα περιορίζομαι εδώ να περιγράψω τις ενστάσεις της για τη στελέ-

χωση του παιδαγωγικού ινστιτούτου

το παιδαγωγικό ινστιτούτο ιδρύθηκε για να παράσχει θεσμική υπόσταση

και πολιτική ισχύ στις δυνάμεις της μεταρρύθμισης ακριβώς επειδή τα κέντρα

που παραδοσιακά διαμόρφωναν τα δεδομένα της εκπαιδευτικής πολιτικής

(όπως η Φιλοσοφική Αθηνών και το εκπαιδευτικό συμβούλιο) ελέγχονταν

από τους συντηρητικούς η στελέχωσή του δεν άφηνε περιθώρια για τον εκ-

παιδευτικό και ιδεολογικό προσανατολισμό του ιδρύματος για παράδειγμα ο

στόχος για την οικοδόμηση της τεχνικής εκπαίδευσης η οποία αναμενόταν να

αποτελέσει μοχλό για την οικονομική ανάπτυξη της χώρας εκφράστηκε με τον

διορισμό του Νίκου κρητικού καθηγητή του εθνικού Μετσόβιου πολυτεχνεί-

ου στη θέση του Αντιπροέδρου στην ίδια κατεύθυνση η πρόταξη της δημο-

τικής γλώσσας έναντι της καθαρεύουσας θα εκφραστεί με την ανάθεση της θέ-

σης του προέδρου στον πιο γνωστό και έγκυρο από τους λιγοστούς καθηγητές

της κλασικής Φιλολογίας που υπήρξαν υπέρμαχοί της τον ιωάννη κακριδή53

το προφίλ των δύο επιτελικών στελεχών αξιοποιήθηκε στη συνέχεια ως πρό-

τυπο για την επιλογή των παρέδρων και συμβούλων54 πράγματι αν κρίνουμε

από τους πρώτους δεκαεπτά που επιλέγηκαν όλοι τους συνδύαζαν την επι-

στημονική επιφάνεια με τη φιλελεύθερη ιδεολογίακανείς τους όμως δεν προ-

ερχόταν από τις τάξεις των στελεχών (γυμνασιαρχών και επιθεωρητών) της

Μέσης εκπαίδευσης ndash ακριβώς επειδή τα στελέχη αυτά είχαν αναδειχθεί στη


δεκαετία του 1950 και ως εκ τούτου ήταν γνήσια τέκνα του συντηρητικού πνεύ-

ματος η ολΜε θα αντιταχθεί με σφοδρότητα στο διορισμό αυτών των στελε-

χών αλλά δεν θα θέσει το δάχτυλο επί των τύπων των ήλων Θα μεταθέσει

έντεχνα την αντιπαράθεση από το γενικό στο προσωπικό και από το πολιτικό

στο ηθικό Δεν θα καταφερθεί ενάντια στη φιλελεύθερη ιδεολογία των επιλε-

γέντων Θα αμφισβητήσει την επιστημονική τους αρτιότητα την ηθική τους

υπόσταση και προπαντός την ουσιαστική επαφή τους με το σώμα των καθη-

γητών55 οι άνθρωποι αυτοί θα ισχυριστεί laquohellipείναι άμοιροι της λειτουργίας

της Μέσης παιδείας της Διοικήσεως αυτής και της εν γένει σχολικής πράξε-

ωςhellipraquo πράγμα εξηγήσιμο αφήνει να εννοηθεί εφόσον laquohellipαπέφυγον εις τας

κρισίμους στιγμάς της παιδείας και του Έθνους να θητεύσουν εις τας εσχατιάς

της πατρίδος hellipraquo56

η απάντηση που θα δώσει ο αρχιτέκτονας της Μεταρρύθμισης ο φιλελεύ-

θερος διανοούμενος ευάγγελος παπανούτσος ελάχιστα απέχει από την απά-

ντηση που έδωσε στη Διδασκαλική ομοσπονδία σαράντα χρόνια νωρίτερα ο

συντηρητικός υπουργός παιδείας Θεόδουλος Νικολούδης Έργο της ολΜε

υποστήριξε laquohellip είναι να προασπίζη τα επαγγελματικά συμφέροντα του κλά-

δου και όχι να υποδεικνύει εις την κυβέρνησιν τα πρόσωπα τα οποία πρέπει

να χρησιμοποιηθούν εις υψηλάς επιστημονικάς και εκπαιδευτικάς θέσειςhellipraquo57

Δεν είναι εύκολο να αποφανθεί κανείς με σιγουριά αν η αποστροφή του πα-

πανούτσου αποτυπώνει απλώς την οίηση της κρατικής εξουσίας ή τον ριζωμέ-

νο πατερναλισμό των πολιτικών και κρατικών αξιωματούχων της εποχής ndash τη

βαθιά πεποίθηση ότι το κράτος είναι ο αποκλειστικός φορέας για την εκπόνηση

της εκπαιδευτικής (και κάθε άλλης) πολιτικής υπrsquo αυτήν την έννοια ο όρος

laquoφιλελευθερισμόςraquo μόνο καταχρηστικά (για τις ανάγκες διάκρισης από τον συ-

ντηρητισμό) μπορεί να χρησιμοποιηθεί για τις πολιτικές λογικές που διέπνεαν

τα στελέχη της Ένωσης κέντρου

Ανταπαντώντας με τη σειρά της η συντηρητική ολΜε της μετεμφυλιακής

περιόδου θα υπερασπιστεί το δικαίωμά της να παρεμβαίνει σε ζητήματα εκ-

παιδευτικής πολιτικής όπως ακριβώς έπραξε σε άλλες συνθήκες εκκινώντας

από εντελώς διαφορετική ιδεολογική αφετηρία η σοσιαλιστική Διδασκαλική

ομοσπονδία του μεσοπολέμου

laquoη ολΜε είναι επιστημονική εκπαιδευτική οργάνωσις διφυής επιδιώκουσα

την προάσπισιν των επαγγελματικών συμφερόντων του κλάδου και την προκο-

πήν της εθνικής παιδείας εις τον τομέα της Μέσης κατrsquo ακολουθίαν eX

OffICIO και κατά τας καταστατικάς διατάξεις της οργανώσεως υποχρεούται

να εκφέρη γνώμην επί των εκπαιδευτικών θεμάτων των αναφερομένων εις την

Μέσην παιδείανraquo58


Συμπέρασμα

Από την ίδρυσή τους στις αρχές της δεκαετίας του 1920 και σε όλη τη διάρ-

κεια του 20ού αιώνα τα ελληνικά εκπαιδευτικά συνδικάτα διεκδίκησαν συ-

στηματικά εκτός από την προώθηση των υλικών συμφερόντων των μελών

τους και τη συμβολή τους στη διαμόρφωση της κρατικής εκπαιδευτικής πολι-

τικήςη μορφή και το περιεχόμενο των εκπαιδευτικών τους παρεμβάσεων φαί-

νεται να συναρτάται με τον ιδεολογικό προσανατολισμό του κάθε συνδικάτου

ο οποίος με τη σειρά του σχετίζεται με την κοινωνική προέλευση των μελών

του και την κοινωνική λειτουργία της κάθε εκπαιδευτικής βαθμίδας στη δεδο-

μένη ιστορική συγκυρία η ιστορική αφήγηση και ανάλυση που προηγήθηκε

επικεντρώθηκε σε δύο επιλεγμένες περιπτώσεις οι οποίες μοιάζει να ορίζουν

το εύρος της ιδεολογικού φάσματος των παρεμβάσεωνΑπό τη μια η Διδασκα-

λική ομοσπονδία της δεκαετίας του 1920 η οποία διαπνεόταν από φιλελεύθε-

ρες έως και σοσιαλιστικές λογικές και από την άλλη η ολΜε της μετεμφυλια-

κής περιόδου η οποία λειτούργησε ως προκεχωρημένο φυλάκιο του πλέον

ακραιφνούς εγχώριου συντηρητισμού - της ελληνοχριστιανικής ιδεολογίας

στις δύο αυτές συγκυρίες τα δύο συνδικάτα θα προβούν σε μία σειρά εκπαι-

δευτικών παρεμβάσεων οι οποίες άλλοτε θα συγκλίνουν και άλλοτε θα αφί-

στανται από τις εκπαιδευτικές πολιτικές των εκάστοτε κυβερνήσεων η Διδα-

σκαλική ομοσπονδία του μεσοπολέμου θα υποστηρίξει δραστήρια τον δημο-

τικισμό τόσο όταν συνέπλεε με την κρατική εξουσία και απολάμβανε πολλα-

πλά υλικά και συμβολικά οφέλη όπως κατά τη διάρκεια που κυβερνούσαν οι

διάφοροι σχηματισμοί των Φιλελευθέρων (1923-25) όσο και όταν εναντιώθηκε

σε αυτή υπέπεσε σε δυσμένεια και υπέστη ποικίλες διώξεις όπως κατά τη

διάρκεια της δικτατορίας του παγκάλου και των laquoοικουμενικών κυβερνήσε-

ωνraquo (1925-28) παρόμοια η ολΜε θα παραμείνει υπέρμαχη της καθαρεύου-

σας και του κλασικιστικού προσανατολισμού του αναλυτικού προγράμματος

των γυμνασίων τόσο κατά τη δεκαετία του 1950 όταν η ελληνοχριστιανική ιδε-

ολογία ηγεμόνευε όσο και κατά τη δεκαετία του 1960 οπότε ο δημοτικισμός

επανήλθε με νέους όρους Ανεξάρτητα πάντως από τις κατά περίπτωση και

κατά οργάνωση ιδεολογικές διαφοροποιήσεις ή μετατοπίσεις ο κοινός παρο-

νομαστής παραμένει στις σύγχρονες αστικές δημοκρατίες οι κυβερνήσεις είναι

αναγκασμένες προκειμένου να εκπονήσουν τις εκπαιδευτικές τους πολιτικές

να συνυπολογίζουν τις θέσεις των εκπαιδευτικών συνδικάτων ndash είτε για να τις

υιοθετήσουν να τις ενσωματώσουν να τις αξιοποιήσουν είτε για να τις αντι-

παλέψουν να τις αποδομήσουν να τις τροποποιήσουν


Οι ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ θα τοποθετηθούν υποσελίδιες μετά τη διόρθωση

2 γιωργοσ ΜΑυρογορΔΑτοσ Ομάδες πίεσης και Δημοκρατία παττάκης Αθήνα 2001

3 για μια κριτική επισκόπηση των θεωριών περί κράτους βλ PatrICK DuNleavY and

BreNDaN OrsquolearY Theories of the State Macmillan λονδίνο 1987

4 για τη θεώρηση του κράτους ως συμπύκνωση ενός συσχετισμού δυνάμεων βλ Νικοσ που-

λΑΝτζΑσ Το κράτος η εξουσία ο σοσιαλισμός Θεμέλιο Αθήνα 1991 (α΄ έκδ παρίσι 1978) σ

175-230 την κατεύθυνση αυτή εξελίσσει θεωρητικά ο Bob Jessop στη συλλογή άρθρων του με γε-

νικό τίτλο State Theory Putting Capitalist States in their Place Polity Press οξφόρδη 1990

5 Βλ laquoοι οργανώσεις των εκπαιδευτικώνraquo στο Olive Banks Η Κοινωνιολογία της Εκπαί-

δευσης παρατηρητής Θεσσαλονίκη 1987 σ 285-297 (α΄ έκδ 1968)

6 alBert BluM (ed) Teachers Unions and Associations A comparative study university of

Illinois Press ιλινόις 1969

7 Δύο ακόμη συγκριτικές απόπειρες απεικονίζουν ταυτόχρονα το ερευνητικό ενδιαφέρον

και την κατάσταση πραγμάτων στις δύο αυτές δεκαετίες MartIN lawN (ed) The Politics of

Teacher Unionism International Perspectives Croom Helm λονδίνο 1985∙ BruCe COOPer (ed)

Labor relations in educationAn international perspective Greenwood press λονδίνο 1992 η δεύ-

τερη περιέχει και την περίπτωση της ελλάδας η οποία ωστόσο δεν ευτύχησε καθώς γράφτηκε

από δύο ομογενείς ιστορικούς του εργατικού κινήματος με εμφανή άγνοια των ελληνικών εκπαι-

δευτικών πραγμάτων

8 για τη δεκαετία του 1990 μπορεί κανείς ακόμη να αλιεύσει αξιόλογα δημοσιεύματα για κά-

μποσες από τις χώρες του δυτικού κόσμου ενδεικτικά για την Αγγλία rOBIN Betts laquoldquotried as

in a furnacerdquo the National union of teachers and the ablation of the school boards 1896-1903raquo

History of Education vol 25 no 1 1996 pp 55-71∙ τον καναδά NINa BasCIa laquoteacher unions

and education reformraquo in aNDY HarGreaves et al (ed) International Handbook of Educational

Change Kluwer academic Publishers λονδίνο 1998 pp 895-915∙ τις ηπΑ MYrON lIeBerMaN

The Teacher Unions How they sabotage educational reform and why encounter Books σαν Φρα-

ντζίσκο 2000∙ τη γαλλία reNe MOurIauX Le syndicalisme enseignant en France Presses

universitaires de france παρίσι 1996 η δεκαετία του 2000 έχει να επιδείξει ελάχιστα δείγματα

Ανάμεσα σε αυτά ξεχωρίζει μία πρόσφατη συλλογή η οποία προσπαθεί να επαναφέρει και να

ανανεώσει την προβληματική συγκεντρώνοντας και αντιπαραβάλλοντας κείμενα τόσο ακαδη-

μαϊκών όσο και μάχιμων συνδικαλιστών Βλ MarY COMPtON and lOIs weINer (ed) The Global

Assault on TeachingTeachers and their Unions Pagrave Νέα υόρκη 2008

9 την έναρξη σηματοδοτεί χαράσσοντας ταυτόχρονα τις συντεταγμένες του πεδίου ο γιωρ-

γοσ Kουκουλεσ με το βιβλίο του Για μια ιστορία του ελληνικού συνδικαλιστικού κινήματος Eι-

σαγωγή στην παιδαγωγική της ιστορικής έρευνας Oδυσσέαςaθήνα 1983

10 οι βασικότερες από τις σχετικές μελέτες που είδαν το φως της δημοσιότητας έχουν σε

χρονολογική σειρά ως εξής ΒΑσω ΒΑσιλου-πΑπΑγεωργιου Ο συνδικαλισμός των εκπαιδευτι-

κών πατάκης Αθήνα 1994 Νίκος σαλτερής Eκπαιδευτικές ομοσπονδίες και εκπαιδευτική ιδε-

ολογία (1974-1989) Αθήνα 1998 (διδακτορική διατριβή) ΘεοΧΑρησ ΑΘΑΝΑσιΑΔησ Η Διδασκα-

λική Ομοσπονδία Ελλάδος στο μεσοπόλεμο ιωάννινα 1999 (διδακτορική διατριβή) ΔηΜητρησ

XΑρΑλΑΜπουσ Iστορία του Διδασκαλικού Συνδικαλισμού στην Kύπρο (1898-1960) eλληνικά

γράμματαΑθήνα 2000ΘωΜΑσ ΜπΑκΑσΕκπαιδευτική πολιτική και συνδικαλιστικό κίνημα των

εκπαιδευτικών στην Ελλάδα μετά το 1974 Η συμβολή της Διδασκαλικής Ομοσπονδίας Ελλάδας

στις εκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις της περιόδου 1974-2000Αθήνα 2001 (διδακτορική διατριβή)

πΑΝΑγιωτησ πΑπΑΔουρησ (διδακτορική διατριβή)

11 ορισμένες κρίσιμες αρχειακές ελλείψεις έχουν αναστείλει προσωρινά την σχετική έρευνά

μου Αντιθέτως ευελπιστούμε να δούμε σύντομα ολοκληρωμένη την έρευνα για την ολΜε της


μεταπολεμικής περιόδου οποία εκπονείται ως διδακτορική διατριβή στο πάντειο πανεπιστήμιο

από τον παναγιώτη πιρπιρή

12 ΧΑρησ ΑΘΑΝΑσιΑΔησ κωστΑσ ζΑΦειροπουλοσ και Νικοσ ΜΑρΑΝτζιΔησ laquoσυνδικαλιστι-

κή δράση και πολιτική συμπεριφορά H περίπτωση των εκπαιδευτικών 1995-1997raquo Eπιθεώρηση

Eργασιακών Σχέσεων 1999 τχ 16 σ 4-18

13 εΦη aΒΔελΑ laquoH θέση της δασκάλας λόγοι και αντίλογοι σε ένα μεσοπολεμικό επαγγελ-

ματικό έντυποraquo Δίνη τχ 3 1988 σ 46-53 πΑυλοσ ΧΑρΑΜησ laquoο συνδικαλισμός των εκπαιδευ-

τικών η διάσταση του φύλουraquo ανακοίνωση στο επιστημονικό συμπόσιο Ο συνδικαλισμών των

εκπαιδευτικών στην Ελλάδα Η συγκρότηση του πεδίου ρέθυμνο 27-2762003 κΑτεριΝΑ ΜΑρ-

κου laquoΜορφές οργάνωσης των μουσουλμάνων δασκάλων της ελληνικής Θράκηςraquo ανακοίνωση

στο επιστημονικό συμπόσιο Ο συνδικαλισμών των εκπαιδευτικών στην Ελλάδα Η συγκρότηση

του πεδίου ρέθυμνο 27-2762003

14 HarrIs atHaNasIaDes amp aleXaNDrOs PatraMaNIsldquoGlobalizationeducation restruct -

uring and teacher unions in france and Greece Decentralization Policies or Disciplinary

Parochialismrdquo 2002 published by the Globalisation and europeanization Network in education

available at httpwwwgenie-tnnet Χαράλαμπος Νούτσος laquoγια μια νέα ldquoΔιεθνή των εργατών

της παιδείαςrdquo στην ευρώπηraquo στο Ευρωπαϊκή ολοκλήρωση και Εκπαιδευτικοί ιΝε-γσεε Αθή-

να 2003 τάσος Αποστολόπουλος laquoοι σχέσεις της Διδασκαλικής ομοσπονδίας με τις εθνικές και

διεθνείς συνδικαλιστικές οργανώσεις του δημοσιοϋπαλληλικού χώρουraquoανακοίνωση στο επιστη-

μονικό συμπόσιο Ο συνδικαλισμών των εκπαιδευτικών στην Ελλάδα Η συγκρότηση του πεδίου

ρέθυμνο 27-276 (πτυχή της υπό εκπόνηση διδακτορικής του διατριβής στο πάντειο πανεπιστή-

μιο)

15 σύμφωνα με τα στοιχεία της εσυε κατά το έτος 1927 υπήρχαν συνολικά 36762 δημόσιοι

υπάλληλοι (δεν περιλαμβάνονται οι στρατιωτικοί) Με 12125 άτομα το διδασκαλικό σώμα κα-

ταλάμβανε το 33Ακολουθούσαν με 5139 (14) οι εργαζόμενοι στις επικοινωνίες 3344 (91)

στη Mέση eκπαίδευση 3279 (89) στη δικαιοσύνη 2484 (68) στην aστυνομία και Xωροφυ-

λακή και οι υπόλοιπες 10404 (283) στις διοικητικές υπηρεσίες των διαφόρων υπουργείων

16 Όσες από τις πληροφορίες που παρατίθενται στο κεφάλαιο αυτό δεν τεκμηριώνονται με

ρητή αναφορά σε συγκεκριμένες πηγές αντλούνται από τη διδακτορική μου διατριβή Βλ Θεο-

ΧΑρησ ΑΘΑΝΑσιΑΔησ όπ

17 κατά το έτος 1924-25 για το οποίο υπάρχουν ακριβή στοιχεία η Διδασκαλική ομοσπον-

δία αριθμούσε 5885 μέλη επί συνόλου 9533 δασκάλων της χώρας ανδρών και γυναικών

18 ο Μανόλης τριανταφυλλίδης θα απουσιάζει για σπουδές στη γερμανία και η συμμετοχή

του στη φάση αυτή θα είναι περιστασιακήΑντιθέτως θέσεις κλειδιά θα αναλάβουν δύο νεώτεροι

παιδαγωγοί ο Μιχάλης παπαμαύρος και ο κώστας σωτηρίου ndash υποδιευθυντής του Μαρασλείου

και διευθυντής του περιοδικού Εργασία ο πρώτοςτμηματάρχης Δημοτικής εκπαίδευσης ο δεύ-

τερος

19 κατά το έτος 1923-24 στις δύο πρώτες τάξεις και σταδιακά στις επόμενες δύο

20 για τα παιδαγωγικά συνέδρια βλ περ Αυγή τχ 3 6 9 11 12 και περ Εργασία τχ 13-14

και 19-20

21 ο θεσμός αυτός δεν σχετίζεται με τις παιδαγωγικές Ακαδημίες που θεσμοθετήθηκαν αρ-

γότερα το 1932 για να εκπαιδεύουν δασκάλους

22 ως τότε υπήρχαν τα πλήρη (εξαετή) δημοτικά σχολεία και τα κοινά (τετραετή) η συντρι-

πτική πλειονότητα των παιδιών από τα λαϊκά στρώματα (αγροτικά και εργατικά) φοιτούσαν στα

κοινά Αλλά και όσοι από τους μαθητές συνέχιζαν τις σπουδές τους επέλεγαν τη φοίτηση απευ-

θείας στα τριετή laquoελληνικά σχολείαraquo τα οποία στη συνέχεια οδηγούσαν στα τετραετή γυμνάσια

στην ουσία η Διδασκαλική ομοσπονδία διεκδικούσε αυτό που τελικώς θεσμοθετήθηκε με τη με-

ταρρύθμιση του 1929 όταν η δομή τετραετές Δημοτικό-τριετές ελληνικό-τετραετές γυμνάσιο


αντικαταστάθηκε με τη δομή εξαετές Δημοτικό-εξαετές γυμνάσιο

23 οι κυρίαρχες κοινωνικές νόρμες της ελληνικής κοινωνίας ως τα χρόνια του μεσοπολέμου

έθεσαν ανυπέρβλητους φραγμούς στην κοινή φοίτηση αγοριών-κοριτσιώνΑναγκαστική εξαίρε-

ση γινόταν μόνο στα μονοθέσια σχολεία των μικρών χωριών ndash όπου όμως στην πράξη οι γονείς

κρατούσαν τα κορίτσια στο σπίτι στην απόφαση αυτή της Διδασκαλικής ομοσπονδίας αποτυ-

πώνεται καταφανώς η επίδραση των φεμινιστριών διδασκαλισσών οι οποίες μετείχαν στις σχε-

τικές διεργασίες ενώ ταυτόχρονα συμμετείχαν δραστήρια στον σύνδεσμο για τα Δικαιώματα της

γυναίκας που είχε ιδρυθεί τρία χρόνια νωρίτερα στα 1920

24 Βλ Ερμής τχ 74 1561923 σ 7 και τχ 75 3061923 σ 2-8 για το σχολείο εργασίας βλ

το μελέτημά μου laquoο Μιχάλης παπαμαύρος και το σχολείο εργασίαςraquoΠαιδεία και Κοινωνία (έν-

θετο της εφ Η Αυγή) τχ 4 ιούλιος 2005

25 ενδεικτικά H επιτροπή laquoαπεφάσισεν ομόφωνα να υποβάλη εις υμάς [στον υπουργό της

παιδείας] το αίτημα όπως εισαχθή και πάλιν η κοινή ομιλουμένη γλώσσα εις πάσας τας τάξεις

των δημοτικών σχολείων συμφώνως άλλως τε και προς την επισήμως διατυπωθείσαν και υπο-

βληθείσαν γνώμην της παμψηφίας σχεδόν του δημοδιδασκαλικού κόσμου της eλλάδοςhellipraquo βλ

περ Eργασία τχ 3 15101923 σ 60-4 και τχ 4 31101923 σ 82-3 και από ομιλία του τριαντα-

φυλλίδη στα παιδαγωγικά Φροντιστήρια laquoγιrsquo αυτό είδαμε με ιδιαίτερη χαρά όλοι όσοι πρωτο-

στατήσαμε μια φορά στην εξύψωση και σχολική καθιέρωση της σχολικής μας γλώσσας τους ίδι-

ους τους δασκάλους να αξιώνουν πέρυσι με τους αντιπροσώπους των στο συνέδριο των aθηνών

να ξαναγυρίσουν μέσα στα σχολεία τους τα δεκατρία αναγνωστικά που τυφλή μεσαιωνική κρίση

τα είχε καταδικάσει μαζί με τη γραμματική της εθνικής γλώσσας να καούνraquo Βλ laquoπαιδαγωγικές

ομιλίες των ανώτερων εποπτώνraquo περ Αυγή τχ 8 1531924 σ 6-8

26 Bλ laquoMια συνέντευξη με τον κ Δελμούζοraquo περ Aυγή τχ 3 15121923 σ 2-3

27 Βλ και ΧΑρησ ΑΘΑΝΑσιΑΔησ laquoοι δάσκαλοι της ldquoΑντίδρασηςrdquoraquo περ Παιδεία και Κοινω-

νία (ένθετο της εφ η Αυγή) τχ 10 οκτώβριος 2006

28 Bλ laquoaπελύθησαν οι μαλλιαροίraquo εφ Aθήναι 611926

29 H σχετική εγκύκλιος του εκπαιδευτικού συμβουλίου εκδόθηκε στις 20-3-1926 βλ Εκπαι-

δευτικόν Δελτίον τχ 4 161926 σ 110-1

30 Bλ laquoMια διαμαρτυρία των δημοδιδασκάλωνraquo εφ Δημοκρατία 1011924

31 Bλ laquotο επιδοθέν υπόμνημα προς το εκπαιδευτικόν συμβούλιονraquo Διδασκαλικόν Bήμα

τχ 71 2131926 σ 3-4

32 Bλ Eρμής τχ 185 2311926 σ 8

33 Χρειάζεται να διευκρινισθεί ότι σε αντίθεση με τις τελευταίες δεκαετίες κατά τις οποίες

το Διδασκαλικό Βήμα είναι ένα τυπικό διμηνιαίο επαγγελματικό έντυπο στα χρόνια του μεσο-

πολέμου ήταν μια εβδομαδιαία δωδεκασέλιδη εφημερίδα (όταν οι καθημερινές πολιτικές εφημε-

ρίδες σπανίως υπερέβαιναν τις τέσσερις σελίδες) με περιεχόμενο που ξεπερνούσε κατά πολύ την

καταγραφή των δραστηριοτήτων του σωματείου

34 Βλ laquotα πρακτικά της H΄ γεν συνελεύσεωςraquo Διδασκαλικόν Βήμα τχ 81 (661926) έως 93

(2981926)

35 Διδασκαλικόν Βήμα τχ 77 951926 σ 7

36 πΔ (=παναγής Δημητράτος) laquotα διδακτικά βιβλίαraquo εφ Pιζοσπάστης 721919

37 Ν 4879 ΦΕΚ 53Α 631931aνάμεσα στις άλλες ρυθμίσεις του ο νόμος αυτός έθετε ορι-

σμένους καίριους περιορισμούς στο δικαίωμα του εκλέγεσθαι στην ηγεσία των συνδικάτωνaπα-

γόρευε την εκλογή στη διοίκηση ενός σωματείου όσων ατόμων είχαν ήδη θητεύσει έστω μία φορά

στα προηγούμενα πέντε χρόνια από το 1926 δηλαδή ως το 1931 Mε την εφαρμογή της ρύθμισης

απομακρύνθηκαν από τις ηγετικές θέσεις της Διδασκαλικής ομοσπονδίας (και των τοπικών της

συλλόγων) όλα τα στελέχη που αναδείχθηκαν κατά τη δεκαετία του 1920 μέσα από τη συνάντηση

του εκπαιδευτικού δημοτικισμού με τη σοσιαλιστική σκέψη και το συνδικαλισμό


38 Βλ Διδασκαλικόν Βήμα τχ 174 1351928 (διατηρείται η ορθογραφία του πρωτοτύπου)

39 περ Εργασία τ 3 τχ 2 οκτώβριος 1925 σ 92-93

40 κατά το έτος 1926-27 για το οποίο υπάρχουν αναλυτικά στοιχεία οι υπηρετούντες στη

Μέση εκπαίδευση ανέρχονταν σε 3544 Από αυτούς οι 3185 (8987) ήταν άνδρες και οι 359

(1013) γυναίκες οι οποίες κάλυπταν κατά βάση laquoδευτερεύονταraquo μαθήματα Βλ ΓΣΥΕ Στα-

τιστική της Εκπαιδεύσεως 1926-27 μέρος Β ΄ Μέση Εκπαίδευσις εν Αθήναις 1932 για τη σύ-

γκριση το ίδιο έτος οι διδασκάλισσες ανέρχονταν στο 385 του διδασκαλικού σώματος (4665

επί συνόλου 12125)

41 Βλ O σύντροφος laquotο δασκαλικό συνέδριοraquo εφ Pιζοσπάστης 1731924


43 είχε διαλυθεί από τον κονδύλη μετά την επικράτηση του κινήματός του την Άνοιξη του

1935 κάποιες προσπάθειες για επανίδρυση κατά το επόμενο έτος διακόπηκαν μετά την επιβολή

του καθεστώτος της 4ης Αυγούστου από τον Μεταξά

44 κατά την πενταετία 1946-50 απολύθηκαν ή τέθηκαν σε διαθεσιμότητα με βάση κυρίως

το Θ΄ ψήφισμα του 1946 και τον ΑΝ 5161948 587 καθηγητές Βλ Χαράλαμπος Νούτσος laquoτο

σχολείο της ldquoεθνικοφροσύνηςrdquo (1945-1952)raquo στο Χρήστος Χατζηιωσήφ (επιμ) Ιστορία της Ελ-

λάδος του 20ού αιώνα Βιβλιόραμα Αθήνα 2009 τ Δ2 σ 109-131

45 η θεωρία του ανθρώπινου κεφαλαίου κυριάρχησε ταχύτατα κατά τη δεκαετία του 1960

και επηρέασε παγκοσμίως τις εκπαιδευτικές πολιτικές κυρίως επειδή πρόβαλε ως αιτιακή σχέση

τη διαπιστούμενη συνάφεια ανάμεσα στο μορφωτικό επίπεδο μιας κοινωνίας (νοούμενου κυρίως

ως ενσωματωμένες γνώσεις και δεξιότητες των εργαζομένων) και το ρυθμό της οικονομικής της

ανάπτυξης Από τα κείμενα της εποχής βλ ενδεικτικά tHeODOre w sCHultz ldquoInvestment in

Human Capitalrdquo American Economic Review 51 Μάρτιος 1961 σ 1-17 και finis welch ldquoHuman

Capital theory education Discrimination and life Cyclesrdquo American Review 65 Μάιος 1965 σ

63-73

46 το μεταρρυθμιστικό σχέδιο θα αποτυπωθεί νομοθετικά τον οκτώβρη του 1964 με το ΝΔ

4379 laquoπερί οργανώσεως και διοικήσεως της γενικής (στοιχειώδους και Μέσης) εκπαιδεύσεωςraquo

ΦΕΚ 18224101964

47 Ομήρου Οδύσσεια σε μετάφραση των Αργύρη εφταλιώτη και Νικόλαου ποριώτη Ομή-

ρου Οδύσσεια σε μετάφραση ζήσιμου σιδέρη Ομήρου Ιλιάς σε μετάφραση ιάκωβου πολυλά

Ηροδότου Μηδικοί σε μετάφραση γ Βλαχογιάννη και πλουτάρχου Θεμιστοκλής-Περικλής σε

μετάφραση Μιχ Χ οικονόμου

48 laquoυπόμνημα της ολΜε επί του σχεδίου νόμου ldquoπερί οργανώσεως και διοικήσεως της γε-

νικής εκπαιδεύσεωςrdquoraquo Δελτίον ΟΛΜΕ τχ 240 1091964 προκειμένου να εξασφαλίσει τη συ-

ναίνεση της ολΜε ο παπανούτσος θα αυξήσει από δύο σε τρεις ώρες την εβδομάδα τη διδα-

σκαλία αρχαίων από το πρωτότυπο

49 ΑΘηΝΑ κΑλογεροπουλου Ιστορία των Αρχαίων Χρόνων ως το 146 πΧ (ιστορία Α΄ γυ-

μνασίου)κωστΑ κΑλοκΑιριΝου (Ιστορία Ρωμαϊκή και Μεσαιωνική 146 πΧ - 1453 μΧ (ιστορία

Β΄ γυμνασίου) Χ γκοτσησ amp κ γρηγοριΑΔησ Η υπόσχεση και η εκπλήρωση της βασιλείας του

Θεού (Θρησκευτικά για την Α΄ γυμνασίου)

50 Βλ την ειδική μελέτη μου laquoΈθνος και σχολική ιστορία η πολεμική στο βιβλίο Ιστορία

Ρωμαϊκή και Μεσαιωνική 146 πΧ - 145 μ Χ της Β΄ γυμνασίου (1965)raquo περ Δοκιμές (επιθεώ-

ρηση κοινωνικών σπουδών) τχ 15-16 σ 71-103

51 σερΑΦειΜ σεΦεριΑΔησ laquoσυλλογικές δράσεις κινηματικές πρακτικές η ldquoσύντομηrdquo δεκα-

ετία του rsquo60 ως ldquoσυγκρουσιακός κύκλοςrdquoraquo στο Αλκησ ρηγοσ σερΑΦειΜ σεΦεριΑΔησ και ευΑΝΘησ

ΧΑτζηΒΑσιλειου Η ldquoσύντομηrdquo δεκαετία του rsquo60 καστανιώτης Αθήνα 2007 σσ 57-77

52 τα στοιχεία από τις στατιστικές της εκπαιδεύσεως της γσυε για το 1950 από την εισηγη-

τική έκθεση του ΑΝ 18231951


53 ως καθηγητής της κλασικής Φιλολογίας στη Φιλοσοφική Αθηνών ο ιωάννης κακριδής

(1901-1985) είχε υποστεί πειθαρχική δίωξη εκ μέρους δεκατριών συναδέλφων του οι οποίοι κατά

την περίοδο της κατοχής (1942) εισηγήθηκαν στον υπουργό παιδείας (της κυβέρνησης των δω-

σίλογων) την απόλυσή του διότι με τη μελέτη του Ελληνική Κλασική Παιδεία (εστία Αθήνα

2002 11939) υποστήριξε εμπράκτως την καθιέρωση της δημοτικής γλώσσας και του μονοτονικού

συστήματος στην εκπαίδευση η υπόθεση έμεινε γνωστή ως η Δίκη των Τόνων Βλ Η Δίκη των

Τόνων Η πειθαρχική δίωξη του καθηγητή Ι Θ Κακριδή εστία 1998 (11943)

54 τα πρώτα 17 στελέχη διορίστηκαν τον ιανουάριο του 1965 (Φεκ 14 3011965 τ Α΄)

55 Βλ laquoη ολΜεεκφράζει ζωηράν ανησυχίαν διότι διωρίσθησαν ακατάλληλα πρόσωπα εις

το πιraquo εφ Η Καθημερινή 1611965 πρβλ laquoπερί την επάνδρωσιν του παιδαγωγικού ινστιτού-

του Χάσμα αγεφύρωτονraquo Δελτίον ΟΛΜΕ τχ 248 121965 σ 1 Θα φτάσει να ζητήσει έως και

επιβεβαίωση της ύπαρξης και αυθεντικότητας των τίτλων σπουδών τους Βλ Έγγραφο ολΜε

προς τον Δ ζούκα Διευθυντή της στατιστικής υπηρεσίας ελλάδος Αρχείο ολΜε φακ εξερ-

χομένων 1965-66 αρ 61 εργαστήριο ιστορίας της εκπαίδευσης τμήμα ΦπΨ της Φιλοσοφικής

σχολής του πανεπιστημίου ιωαννίνων

56 laquoπερί την επάνδρωσιν του παιδαγωγικού ινστιτούτου Χάσμα αγεφύρωτονraquo Δελτίον

ΟΛΜΕ τχ 248 121965 σ 1

57 Βλ Δελτίον ΟΛΜΕ τχ 248 121965 σ2

58 όπ


Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα

Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων

Τέλος Ενότητας

Χρηματοδότηση

bull Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα

bull Το έργο laquoΑνοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνωνraquo έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού

bull Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος laquoΕκπαίδευση και Δια Βίου Μάθησηraquo και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους

Σημειώματα

Σημείωμα Αναφοράς

Copyright Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Διδάσκων Αναπληρωτής Καθηγητής Χάρης

Αθανασιάδης laquoΙστορία της Εκπαίδευσης ΙΙ Ο Εκπαιδευτικός Δημοτικισμός 1888-1976

Εκπαιδευτικά συνδικάτα και εκπαιδευτικός Δημοτικισμόςraquo Έκδοση 10 Ιωάννινα 2014

Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση httpecourseuoigrcourseviewphpid=1226

Σημείωμα Αδειοδότησης

bull Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons

Αναφορά Δημιουργού - Παρόμοια Διανομή Διεθνής Έκδοση 40 [1] ή μεταγενέστερη

[1] httpscreativecommonsorglicensesby-sa40

8ο Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο

ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

ΚΑΙ

ΣΥΝΔΙΚΑΛΙΣΜΟΣ

ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ


2 ΛΕΥΚΗ


























Αθήνα 1993 σ 131-205







































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































μιο)















τερος



και 19-20








































τχ 71 2131926 σ 3-4

32 Bλ Eρμής τχ 185 2311926 σ 8







(2981926)



































63-73



ΦΕΚ 18224101964






































ΟΛΜΕ τχ 248 121965 σ 1


58 όπ



















2 ΛΕΥΚΗ


























Αθήνα 1993 σ 131-205







































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































μιο)















τερος



και 19-20








































τχ 71 2131926 σ 3-4

32 Bλ Eρμής τχ 185 2311926 σ 8







(2981926)



































63-73



ΦΕΚ 18224101964






































ΟΛΜΕ τχ 248 121965 σ 1


58 όπ












































Αθήνα 1993 σ 131-205







































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































μιο)















τερος



και 19-20








































τχ 71 2131926 σ 3-4

32 Bλ Eρμής τχ 185 2311926 σ 8







(2981926)



































63-73



ΦΕΚ 18224101964






































ΟΛΜΕ τχ 248 121965 σ 1


58 όπ
























































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































μιο)















τερος



και 19-20








































τχ 71 2131926 σ 3-4

32 Bλ Eρμής τχ 185 2311926 σ 8







(2981926)



































63-73



ΦΕΚ 18224101964






































ΟΛΜΕ τχ 248 121965 σ 1


58 όπ

















































τχ 71 2131926 σ 3-4

32 Bλ Eρμής τχ 185 2311926 σ 8







(2981926)



































63-73



ΦΕΚ 18224101964






































ΟΛΜΕ τχ 248 121965 σ 1


58 όπ











































63-73



ΦΕΚ 18224101964






































ΟΛΜΕ τχ 248 121965 σ 1


58 όπ



































ΟΛΜΕ τχ 248 121965 σ 1


58 όπ



















Τίνλος Μαθήμανος҅ Ισνορία νης Εκπαί wξσης ΙΙ ҬΟ Εκπαι...

Documents

Transcript of Τίνλος Μαθήμανος҅ Ισνορία νης Εκπαί wξσης ΙΙ ҬΟ Εκπαι...