Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης

Σχολή Νομικών Οικονομικών και Πολιτικών Επιστημών

Τμήμα Νομικής

Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών πρώτου επιπέδουΚλάδος Δημοσίου Δικαίου και Πολιτικών Επιστημών

Μάθημα Πολιτικής ΕπιστήμηςΑ΄ έτος

---------------------------------------------------

ΕΥΤΥΧΙΑ ΑΧΤΣΙΟΓΛΟΥ

Κριτική παρουσίαση

του έργου

του Pierre Bourdieu

lsquoΓια την τηλεόρασηrsquo

Σεπτέμβριος 2007

1

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ

Α Μια αθέατη λογοκρισία

Β Λόγος για την πληροφορία 1 Η επιλογή 2 Η αναμετάδοση

Γ Το πλατό και τα παρασκήνιά του 1 Οι ομιλητές 2 Οι προσκεκλημένοι 3 Ο ρόλος του παρουσιαστή

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ

Α Η αθέατη δομή και τα αποτελέσματα της Β Tο δημοσιογραφικό πεδίο και οι ιδιαιτερότητές του

Γ Μερίδια αγοράς και ανταγωνισμός 1 Συσχετισμός δυνάμεων

2 Συνέπειες του ανταγωνισμού 3 Αύξηση της δύναμης της τηλεόρασης στο χώρο των ΜΜΕ

2

Δ Η επικυριαρχία της τηλεόρασης

Ε Δικαίωμα εισόδου και υποχρέωση εξόδου

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Όταν έγινε γνωστή η είδηση του θανάτου του Pierre Bourdieu στις 24 Ιανουαρίου του 2002 αρκετοί ήταν εκείνοι που είπαν πως η σιωπηρή πλειοψηφία έχασε τη φωνή της Ο Bourdieu ανήκε στους διανοούμενους εκείνους που δεν κλείνονται σε στεγανά κομματικά ανένταχτος σrsquoόλη του τη ζωή τόνιζε πάντα πως ήταν τοποθετημένος

3

laquoαριστερότερα της αριστεράςraquo καθώς υποστήριζε laquoτην δημοκρατική πολιτική που η αριστερά ευαγγελίζεται αλλά δεν πραγματώνειraquo Στα τέλη της δεκαετίας του lsquo80 είναι από τους πιο πολυσυζητημένους Γάλλους κοινωνιολόγους Για τους φοιτητές του γίνεται γκουρού και αποκαλείται Bour-dieu (θεός) ενώ άλλοι τον θεωρούν τρομερό παράδειγμα τρομοκρατίας με την αμφίεση της κοινωνιολογίας Αν και εμφανίζεται συχνά σε τηλεοπτικές εκπομπές οι σχέσεις του με τα μέσα είναι αμφίσημη και συνοψίζεται στην σκέψη ότι laquoεγώ που τα καταγγέλλω πρέπει να χρησιμοποιώraquo Στο βιβλίο του lsquosur la televisionrsquo αντικείμενο της παρούσας εισήγησης συναντάμε μια μοναδική όσο και πρωτότυπη κριτική του δημοσιογραφικού πεδίου Το μέσο αντιμετωπίζεται ως πεδίο παραγωγής πολιτισμού όπου όμως η διαπλοκή αξιακών και εμπορευματικών στρατηγικών μας εισάγει στις λογικές της δημαγωγίας και του λαϊκισμού της χειραγώγησης Αξίζει να σημειωθεί ότι το βιβλίο αυτό κατηγορήθηκε για ελλιπή επιστημονική τεκμηρίωση ότι η κρίση δηλαδή του συγγραφέα είναι περισσότερο πολιτική και λιγότερο επιστημονική

Το βιβλίο laquoγια την τηλεόρασηraquo αποτελεί μεταγραφή δύο διαλέξεων που έδωσε ο συγγραφέας στην τηλεόραση με θέμα το πώς το επικοινωνιακό αυτό μέσο υποβάλλει σε μεγάλο κίνδυνο τόσο τις διάφορες σφαίρες της πολιτισμικής παραγωγής όσο και την πολιτική ζωή και τη δημοκρατία

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ

Α Μια αθέατη λογοκρισία

Ο συγγραφέας ξεκινά θέτοντας σε αδρές γραμμές έναν προβληματισμό στον οποίο επανέρχεται περισσότερο επεξηγηματικά

4

στο τέλος του βιβλίου του Θεωρεί εκ των προτέρων δεδομένο ότι στην τηλεόραση δεν μπορεί να ειπωθεί τίποτα σπουδαίο τη στιγμή που ο ίδιος εκτίθεται σrsquo αυτήν Και εδώ ακριβώς εντοπίζει το πρόβλημα εφόσον τίποτα το σημαντικό δεν μπορεί να ειπωθεί στην τηλεόραση μήπως οι διανοούμενοι δεν θα έπρεπε να εμφανίζονται σ αυτή Δύο είναι τα αναμφισβήτητα στοιχεία που γεννούν και τον προβληματισμό 1) ότι η τηλεόραση αγγίζει όλο τον κόσμο και 2) ότι οι λόγιοι και οι ερευνητές έχουν μια συγκεκριμένη αποστολή υποχρεούνται να επιστρέψουν σε όλους τα κεκτημένα της έρευνας τους Κατά συνέπεια μία a priori απόρριψη της τηλεόρασης από την πλευρά των διανοούμενων θα ήταν πλήρως ανεύθυνη σχεδόν ανήθικη

Μία πρώτη προσέγγιση που επιχειρείται σrsquo αυτό το σημείο καταλήγει στα εξής Το πρόβλημα του σχεδόν κενού λόγου που αρθρώνεται στην τηλεόραση δεν εντοπίζεται κατά τον Bourdieu στο ίδιο το γεγονός της εμφάνισης στο μέσο αυτό αλλά στις συνθήκες υπό τις οποίες υποχρεούται να κανείς να εμφανίζεται και να μιλά Αυτές οι συνθήκες είναι εξαιρετικά περιοριστικές 1ον) ο χρόνος είναι πάντα περιορισμένος 2ον) το θέμα της ομιλίας είναι συνήθως επιβεβλημένο και αδύνατον να αλλάξει κατά τη διάρκεια της εκπομπής και 3ον) ο δημοσιογράφος συχνά παρεμβαίνει ανακαλώντας στην τάξη ndashσε ποια τάξη άραγε- τον ομιλητή

Οι παραπάνω περιοριστικές συνθήκες που επιβάλλονται σε οποιονδήποτε επιθυμεί να μιλήσει στην τηλεόραση συνιστούν έναν καταναγκασμό του λόγου που ελαχιστοποιεί τις πιθανότητες να ειπωθεί κάτι σημαντικό σrsquo αυτήν Πρόκειται για μια λογοκρισία αθέατη

Οι λόγοι που επιβάλλουν αυτήν την λογοκρισία είναι κατά τον συγγραφέα καταρχάς πολιτικοί και δευτερευόντως οικονομικοί Όσον αφορά τους πολιτικούς λόγους η θέση που υποστηρίζεται είναι ότι σε μια ιστορική περίοδο όπου η καθημερινή ζωή των ατόμων ιδίως των νέων χαρακτηρίζεται από διαρκή επαγγελματική αβεβαιότητα θεωρείται κατανοητό να ενισχύεται και η τάση για πολιτικό κομφορμισμό Ωστόσο εντονότερος είναι σε κάθε περίπτωση ο

5

συμβιβασμός στις επιταγές που επιβάλει σήμερα ο οικονομικός καταναγκασμός Από τις πιέσεις αυτές δε θα μπορούσε να μείνει ανεπηρέαστο και το τηλεοπτικό πεδίο Ο συγγραφέας λέει χαρακτηριστικά laquoείναι πολύ σημαντικό να γνωρίζουμε και να έχουμε πάντα υπόψη το ποιος είναι ο ιδιοκτήτης του κάθε καναλιού αυτό οδηγεί στην κατανόηση πολλών πραγμάτωνraquo

Ο προβληματισμός σχετικά με τον καταναγκασμό που ασκεί η οικονομία στην τηλεόραση μένει προς στιγμήν μετέωρος προκειμένου να μεσολαβήσει μια κριτική ανάλυση των φανερών και αφανών δομών των ΜΜΕ Η παρέκβαση αυτή επιδιώκει λογικά να καταστήσει τους ακροατές των διαλέξεων περισσότερο ενημερωμένους ή καλύτερα περισσότερο υποψιασμένους σχετικά με το τηλεοπτικό φαινόμενο και επακόλουθα ικανούς στο να αντιληφθούν την αναγκαιότητα ανατροπής των ισχυουσών δομών

Β Λόγος για την πληροφορία 1 Η επιλογή

Ο συγγραφέας με μια χαρακτηριστική εικόνα περιγράφει τη διαδικασία με την οποία οι δημοσιογράφοι επιλέγουν τα θέματα που θα προβληθούν από τις τηλεοπτικές εκπομπές Οι δημοσιογράφοι κατά τον Bourdieu φορούν ειδικά γυαλιά τα οποία τους επιτρέπουν να βλέπουν κάποια πράγματα και να μη βλέπουν κάποια άλλα Η τηλεόραση λοιπόν μπορεί να αποκρύπτει - να παρακάμπτει δηλαδή γεγονότα ή πληροφορίες - δείχνοντας προβάλλοντας μrsquo άλλα λόγια ορισμένα μόνο θέματα

Είναι σημαντικό τώρα να δούμε με ποιόν τρόπον αποφασίζεται ποια πληροφορία είναι σημαντική για να προβληθεί Κατά τον Bourdieu τα πάντα λειτουργούν με τη νοοτροπία της

6

ακροαματικότητας Η σκέψη παντού κυριαρχείται από όρους εμπορικής επιτυχίας Το σημαντικό προς προβολή είναι αυτό που πουλάει και οι άνθρωποι της τηλεόρασης διακατέχονται συνήθως από το αίσθημα του lsquoπροφανούςrsquo ως προς αυτό Η συγκεκριμένη νοοτροπία όμως προκαλεί έναν έντονο εγκλωβισμό στους θεατές Προβάλλονται μόνο κάποια δεδομένα τα ίδια από όλα τα μέσα ενώ άλλες ενδεχομένως ουσιώδεις πληροφορίες ή γεγονότα δεν προβάλλονται ποτέ Πρόκειται για μία ομογενοποίηση που δε συνιστά τελικά τίποτε άλλο παρά μια ακόμη μορφή λογοκρισίας

Αναλύοντας την παραπάνω σκέψη λίγο περισσότερο θα λέγαμε ότι ενώ κατά κανόνα στους περισσότερους τομείς δραστηριοτήτων το μονοπώλιο ομογενοποιεί και ο ανταγωνισμός διαφοροποιεί στην περίπτωση της τηλεόρασης συμβαίνει ακριβώς το αντίστροφο ο ανταγωνισμός οδήγησε σε ομογενοποίηση Πώς εξηγείται το παράδοξο αυτό φαινόμενο

Οι δημοσιογράφοι σήμερα πληροφορούνται από και τελικά συμμορφώνονται με τις ίδιες σφυγμομετρήσεις τους ίδιους διαφημιζόμενους υποτάσσονται δηλαδή στους ίδιους καταναγκασμούς Στα πλαίσιο του ανταγωνισμού όμως που δημιουργείται επιδιώκουν διαρκώς να προηγηθούν των άλλων δημοσιογράφων και των αντίπαλων τηλεοπτικών σταθμών Για να το κάνουν ωστόσο αυτό αναγκάζονται να ασχοληθούν ndashνα δουν να διαβάσουν- με το τι είπαν τι έδειξαν τι έγραψαν οι άλλοι δημοσιογράφοι ndashανταγωνιστές τους Η πληροφορία διακινείται επομένως κυκλικά Αφού συλλάβουν την πληροφορία στη συνέχεια βέβαια προβαίνουν σε διαφοροποιήσεις που είναι όμως τόσο μικρές ώστε περνούν εντελώς απαρατήρητες από τον τηλεθεατή Οι μικρές βέβαια αυτές διαφορές στις οποίες οι δημοσιογράφοι αποδίδουν τόσο μεγάλη σημασία στην ουσία καλύπτουν τεράστιες ομοιότητες στην επιλογή των θεμάτων και τον τρόπο που θα προβληθούν στους ανθρώπους που θα κληθούν να σχολιάσουν κλπ Η κυκλική αυτή διακίνηση όπως περιγράφηκε πιο πάνω ενισχύει προφανώς τον ήδη ενεργό πνευματικό εγκλεισμό των τηλεθεατών και τα υφιστάμενα φαινόμενα λογοκρισίας

7

2 Η αναμετάδοση Τα θέματα που επιλέγονται από τους δημοσιογράφους ωστόσο

δεν προβάλλονται αυτούσια αλλά περνούν πρώτα από μια διαδικασία δραματοποίησης Το γεγονός σκηνοθετείται σε εικόνες και διογκώνεται προκειμένου να προκαλέσει το ενδιαφέρον του κοινού και να συγκινήσει Η εικόνα αποτελεί καταρχήν μια σχετική αναπαράσταση της πραγματικότητας σχηματίζει δηλαδή στους τηλεθεατές μία εντύπωση γιrsquo αυτήν Η συγκεκριμένη εντύπωση όμως συχνά αποτελεί την ίδια την πραγματικότητα για όσους δε μετείχαν στα γεγονότα με αποτέλεσμα να προκαλεί την ανάδυση ιδεών να κινητοποιεί να δημιουργεί συναισθήματα στους τηλεθεατές Τελικά η τηλεόραση από εργαλείο καταγραφής της πραγματικότητας γίνεται εργαλείο δημιουργίας της πραγματικότητας Γι αυτό και δράσεις που λαμβάνουν χώρα στοχεύοντας στην κινητοποίηση της κοινής γνώμης θα πρέπει για τον Bourdieu να στοχεύουν στην πρόκληση του ενδιαφέροντος της τηλεόρασης αν θέλουν να είναι αποτελεσματικές Μια διαδήλωση για παράδειγμα πρέπει να γίνεται για την τηλεόραση δηλαδή να γίνεται για να προκαλέσει το ενδιαφέρον των ανθρώπων της τηλεόρασης ώστε αναμεταδιδόμενη και διογκούμενη στη συνέχεια απrsquo αυτή να φέρει τα επιθυμητά αποτελέσματα

Γ Το πλατό και τα παρασκήνιά του

1 Οι ομιλητές

Ένα από τα μεγάλα προβλήματα που θέτει η τηλεόραση είναι αμφισβήτηση της σχέσης ανάμεσα στην σκέψη και την ταχύτητα Ο

8

συγγραφέας αναρωτιέται αν μπορούμε να σκεφτούμε μέσα στην ταχύτητα που επιβάλλει η τηλεόραση Η προφανής αρνητική απάντηση ωστόσο δεν προβληματίζει τους ανθρώπους της τηλεόρασης που εντόπισαν τη λύση στους λεγόμενους σχολιαστές laquofast-thinkersraquo Πρόκειται για ομιλητές που στοχάζονται εξαιρετικά γρήγορα Η ταχύτητα αυτή του στοχασμού τους δεν οφείλεται σε κάποια ειδική ικανότητα αλλά στο γεγονός ότι οι laquoδιανοούμενοιraquo αυτοί σκέφτονται και αναπαράγουν παραδεδεγμένες ιδέες Εκφράζονται δηλαδή με θέσεις που είναι αποδεκτές από το σύνολο του κόσμου κοινοτοπίες στην ουσία που πέρα από εξαιρετικά συμβατικές είναι και εύκολα αποκωδικοποιήσιμες από τον τηλεθεατή Αυτοί οι ταχυ-στοχαστές είναι οι laquoθαμώνεςraquo των μέσων οι μόνιμοι αλλά και επιβεβλημένοι ομιλητές των τηλεοπτικών συζητήσεων Η τακτική αυτή εξάλλου απαλλάσσει τους δημοσιογράφους από την υποχρέωση να αναζητήσουν σχολιαστές που θα είχαν πραγματικά κάτι καινούργιο να πουν

2 Οι προσκεκλημένοι

Η σύνθεσή των προσκεκλημένων που μετέχουν σε μια τηλεοπτική συζήτηση είναι μια διαδικασία επιλογής ιδιαίτερα σημαντική δεδομένου ότι η εικόνα που προβάλλεται θα πρέπει να πείθει τους θεατές σχετικά με την τήρηση μιας δημοκρατικής ισορροπίας Παράλληλα είναι και μια διεργασία αθέατη Τούτο σημαίνει ότι αυτό που τελικά βλέπει ο τηλεθεατής δεν του επιτρέπει να διακρίνει τους όρους που οδήγησαν στην κατασκευή του Πιο συγκεκριμένα υπάρχουν προσωπικότητες που οι παρουσιαστές δε διανοούνται να καλέσουν προσωπικότητες που καλούνται και αρνούνται την πρόσκληση και οι μόνιμοι προσκεκλημένοι Το κοινό ποτέ δεν αναρωτιέται γιατί δεν παρευρίσκονται στο πλατό όσοι δεν παρευρίσκονται Το ερώτημα είναι Μια αλλαγή στη σύνθεση των καλεσμένων μπορεί άραγε να επιφέρει αλλαγή στο νόημα του μηνύματος που μεταδίδεται

9

Όσον αφορά στους μόνιμους των τηλεοπτικών πλατό ο Bourdieu παρατηρεί ότι παρότι φαινομενικά πρόκειται για άτομα που ανήκουν σε διαφορετικά στρατόπεδα (συνήθως πολιτικά) στην ουσία είναι άνθρωποι που προέρχονται από την ίδια σφαίρα και γνωρίζονται συνήθως πολύ καλά μεταξύ τους Η σφαίρα των μόνιμων προσκεκλημένων αποτελεί ένα κλειστό κόσμο ενδογνωριμιών που λειτουργεί με τη λογική της μόνιμης αυτοενίσχυσης Πρόκειται στην ουσία για συνεργούς γιrsquo αυτό και οι συγκρούσεις αυτών των ατόμων μπροστά στις κάμερες είναι καθαρά συμβατικές Το πρόβλημα ωστόσο διογκώνεται αν αναλογιστεί κανείς ότι ενδεχομένως το κοινό να μην έχει επίγνωση αυτής της συνενοχής

3 Ο ρόλος του παρουσιαστή

Όσο οξύμωρο και αν φαίνεται για τον Bourdieu είναι ο παρουσιαστής ο κυρίαρχος στις τηλεοπτικές συζητήσεις Αυτός θέτει το θέμα θέτει τους κανόνες διανέμει το λόγο αλλά και - πέρα από τα προφανή- παρεμβαίνει μέσω της ασυνείδητης γλώσσας που χρησιμοποιεί Για να γίνει αυτό το τελευταίο κατανοητό δίνεται το εξής παράδειγμα Υπάρχουν διάφοροι τρόποι για να ειπωθεί το ευχαριστώ από τον παρουσιαστή σrsquo έναν ομιλητή laquoΕυχαριστώraquo μπορεί να σημαίνει laquoείμαι υπόχρεος ευγνώμωνraquo Μπορεί όμως και να σημαίνει laquoεντάξει τέλος περνάμε στον επόμενοraquo Αυτές οι τόσο λεπτές τονικές αποχρώσεις στο λόγο του παρουσιαστή που υποκρύπτουν όμως μια τόσο διαφορετική μεταχείριση εισπράττονται από τον ομιλητή και ο τελευταίος με τη σειρά του είτε ενθαρρύνεται είτε σαστίζει

Άλλη στρατηγική του παρουσιαστή είναι η χρήση του laquoεπείγοντοςraquo Χρησιμοποιώντας το χρόνο πιέζει διακόπτει αφαιρεί το λόγο Πολλές φορές δε ανάγει τον εαυτό του σε εκπρόσωπο του κοινού επικαλούμενος το μη αντιληπτό των όσων λέγονται από το θεατή υπονοώντας ότι ο τελευταίος είναι εξορισμού μειωμένης αντίληψης

10

Ακόμη πιο ενδεικτική είναι η συμπεριφορά των παρουσιαστών στους μη επαγγελματίες του λόγου και των πλατό που έχουν ωστόσο κάτι σημαντικό να πουν Όχι μόνον δεν τους βοηθούν αλλά αντίθετα τους αιφνιδιάζουν τους λογοκρίνουν τους πιέζουν και τελικά τους εξοντώνουν

Το αποτέλεσμα όλων αυτών των μηχανισμών που συνειδητά ή ασυνείδητα χρησιμοποιούνται είναι μια συζήτηση άνιση ενώ φαινομενικά πληρούνται όλα τα εξωτερικά προσχήματα της τυπικής ισότητας Τίθεται λοιπόν ένα σημαντικότατο πρόβλημα δημοκρατίας

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ

Α Η αθέατη δομή και τα αποτελέσματα της

Στο δεύτερο αυτό μέρος του βιβλίου ο Bourdieu περνάει σε μια πιο βαθιά κριτική ανάλυση της δομής της τηλεόρασης ndash μια δομή που κατά κανόνα δεν είναι αντιληπτή- καθώς και των συνεπειών που προκύπτουν απ΄ αυτήν Η τηλεόραση σήμερα κυριαρχεί αναμφισβήτητα στο σύνολο των επιστημονικών και καλλιτεχνικών δραστηριοτήτων ενσωματώνοντας όμως μέσα της μια βαθιά αντίφαση μια αντίφαση ανάμεσα στις συνθήκες που πρέπει να ισχύουν προκειμένου κάποιος να παράγει ένα ποιοτικό έργο -ερευνητικό επιστημονικό καλλιτεχνικό- και στις συνθήκες που πρέπει να ισχύουν προκειμένου να μεταδοθεί το προϊόν αυτού του έργου στον κόσμο Η τηλεόραση ενσωματώνει με τον πλέον χαρακτηριστικό τρόπο την αντίφαση ανάμεσα στην ελευθερία που είναι απαραίτητη συνθήκη για την παραγωγή ποιοτικών έργων και την ανελευθερία που προκαλεί ο οικονομικός καταναγκασμός πίεση που ασκείται μέσω της ακροαματικότητας

Ο συγγραφέας προσπαθεί στο τμήμα αυτό των διαλέξεών του να αποδείξει πως η τηλεόραση και κυρίως οι άνθρωποι που εργάζονται σ αυτή είναι τελικά ανδρείκελα μιας αναγκαιότητας που πρέπει να

11

γίνει γνωστή laquoΗ τηλεόραση είναι ένα ελάχιστα αυτόνομο εργαλείο επικοινωνίαςraquo λέει χαρακτηριστικά laquoστο οποίο ασκούν πίεση αλλεπάλληλοι καταναγκασμοί που απορρέουν κυρίως από τις σχέσεις αμείλικτου ανταγωνισμού μεταξύ των δημοσιογράφωνraquo

Β Tο δημοσιογραφικό πεδίο και οι ιδιαιτερότητές του

Ξεκινώντας αυτή την έρευνα ο Bourdieu διευκρινίζει προκαταρκτικά ότι ο κόσμος της δημοσιογραφίας είναι ένας μικρόκοσμος ο όποιος καταρχήν λειτουργεί με βάση δικούς του νόμους ταυτόχρονα όμως επηρεάζεται τόσο από τον ευρύτερο κόσμο που τον περιλαμβάνει όσο και από τους άλλους μικρόκοσμους με τους οποίους συνυπάρχει Δεν είναι δηλαδή σε καμία περίπτωση αυτόνομος Για να κατανοηθεί ο τρόπος με τον οποίο λειτουργεί θα πρέπει να είναι εξαρχής γνωστοί οι ιδιαίτεροι νόμοι που τον διέπουν -οι εσωτερικοί του μηχανισμοί- αλλά συγχρόνως θα πρέπει να ερευνώνται και οι εξωτερικοί παράγοντες που πιθανώς τον επηρεάζουν

Το δημοσιογραφικό πεδίο έχει μάλιστα την ιδιαιτερότητα να είναι περισσότερο εξαρτημένο από εξωτερικές δυνάμεις απrsquo ότι τα άλλα πεδία πολιτισμικής παραγωγής Εξαρτάται έτσι άμεσα από τη ζήτηση και συμμορφώνεται με τις απαιτήσεις της αγοράς περισσότερο ακόμη και από το πολιτικό πεδίο Ταυτόχρονα όμως λείπει από το πεδίο αυτό το είδος εκείνο ενυπάρχουσας δικαιοσύνης που ισχύει στα υπόλοιπα πεδία και βάσει του οποίου εκείνος που παραβιάζει ορισμένες απαγορεύσεις κατακρίνεται και περιθωριοποιείται από τους συναδέλφους του ενώ εκείνος που συμμορφώνεται με τους κανόνες χαίρει εκτίμησης και αποδοχής Υπάρχει άραγε έστω και η ελάχιστη δικαιοσύνη μέσα στην τηλεοπτική σφαίρα

12

Γ Μερίδια αγοράς και ανταγωνισμός

1 Συσχετισμός δυνάμεων

Για να καταλάβει κανείς τι συμβαίνει στην τηλεόραση θα πρέπει να εξετάζει τα πάντα με βάση τις αντικειμενικές σχέσεις μεταξύ των τηλεοπτικών καναλιών που είναι αναμφισβήτητα αμιγώς ανταγωνιστικές Ο ανταγωνισμός καθορίζεται από συσχετισμούς δυνάμεων οι οποίοι δεν είναι συνήθως αντιληπτοί Στο πλαίσιο αυτό δύο είναι τα βασικά ζητήματα που απασχολούν το συγγραφέα α) η δύναμη του ειδησεογραφικού οργάνου και β) η δύναμη επιβολής του κάθε δημοσιογράφου ατομικά

α) Ως προς τη δύναμη του ειδησεογραφικού οργάνου μέσα στο ειδησεογραφικό πεδίο αυτή κατά τον Bourdieu καθορίζεται πρώτον από την οικονομική βαρύτητα την αντιστοιχία δηλαδή του κάθε σταθμού στα μερίδια της αγοράς και δεύτερον από μια συμβολική βαρύτητα που δύσκολα προσδιορίζεται ποσοτικά και σχετίζεται με ιστορία και τη φήμη που έχει το όργανο στον ευρύτερο χώρο των ΜΜΕ Σήμερα οι πρωταγωνιστές του κάθε μέσου αναπτύσσουν μια κριτική και πολέμια στάση απέναντι στους πρωταγωνιστές δημοσιογράφους του άλλου μέσου με το οποίο βρίσκονται σε ανταγωνισμό Πρόκειται για μια ιδιαίτερα προσφιλή στρατηγική που στόχο έχει το μετασχηματισμό της θέσης του δημοσιογραφικού οργάνου και την αύξηση της δύναμής του στο ευρύτερο ειδησεογραφικό πεδίο β) Η δύναμη επιρροής του δημοσιογράφου αλλά και πριν απrsquo αυτό το τι θα πει τι θα θεωρήσει λογικό ή αδιανόητο ο κάθε δημοσιογράφος ατομικά εξαρτάται καταρχάς από τη θέση που κατέχει το ειδησεογραφικό όργανο στο οποίο εργάζεται σε ολόκληρο το δημοσιογραφικό πεδίο και δευτερευόντως από τη θέση του ίδιου του δημοσιογράφου μέσα στο χώρο που εργάζεται

13

2 Συνέπειες του ανταγωνισμού

Η πιο βασική και πλέον αντιληπτή συνέπεια του ανταγωνισμού είναι η επικράτηση του σκανδαλοθηρικού Προκειμένου να εξασφαλιστεί η εμπορική επιτυχία τα κανάλια αναζητούν όλο και περισσότερο το θεαματικό δίνοντας την πρώτη θέση στις ειδήσεις ποικίλης ύλης πολλές φορές μάλιστα ανεξάρτητα από συνταρακτικά γεγονότα που συμβαίνουν στον κόσμο Οι ειδήσεις αυτές οδηγούν στην πλήρη αποπολιτικοποίηση του κοινού η προσοχή στρέφεται και καθηλώνεται σε γεγονότα χωρίς καμία πολιτική συνεπεία με τους τηλεοπτικούς φιλοσόφους να προσδίδουν καθημερινά νόημα στο ασήμαντο και στο τυχαίο που έχει αναχθεί από τους ίδιους σε αυτό που ονομάζουν laquoκοινωνικό γεγονόςraquo

Ο ανταγωνισμός έχει όμως και μια άλλη περισσότερο δυσανάγνωστη συνέπεια η τηλεόραση σήμερα έχει μετατραπεί σε μια δύναμη τυποποίησης Πιο αναλυτικά όσο περισσότερο ένα ειδησεογραφικό όργανο θέλει να προσεγγίσει ένα διευρυμένο κοινό τόσο περισσότερο οφείλει να χάσει τις απότραχύνσεις του να μην προκαλεί να μην εγείρει διχασμούς και εντάσεις Αυτός είναι ο λόγος που επιλέγονται όλο και συχνότερα από τα ειδησεογραφικά κανάλια τα λεγόμενα θέματα laquoomnibusraquo θέματα δηλαδή τα οποία ταιριάζουν σε όλο τον κόσμο τα οποία επιβεβαίωνουν πράγματα ήδη γνωστά και το κυριότερο θέματα τα οποία αφήνουν ανέπαφες τις νοητικές δομές Οποιαδήποτε συμβολική επανάσταση δηλαδή οτιδήποτε διαφορετικό από τα ήδη ειπωμένα οποιαδήποτε πρόκληση νοητική από οποιοδήποτε πεδίο δράσης και αν προέρχεται καλλιτεχνικό επιστημονικό κλπ ανακόπτεται Οι άνθρωποι της τηλεόρασης δημοσιογράφοι σχολιαστές παρουσιαστές των ειδήσεων εστιάζουν πάντοτε στο μέσο όρο χωρίς να επιτρέπουν τη διάδοση του laquoδιαφορετικούraquo Χαρακτηρίζονται από έναν έντονο ηθικό κομφορμισμό Έχουν μετατραπεί σε φερέφωνα μιας μικροαστικής ηθικής που laquoυπηρετούν όλο και περισσότερο -ολοένα και πιο δουλοπρεπώς- τις καθιερωμένες αξίεςraquo

14

3 Αύξηση της δύναμης της τηλεόρασης στο χώρο των ΜΜΕ

Στη δεκαετία του rsquo50 όταν γινόταν λόγος για δημοσιογραφία κανένας δε σκεφτόταν την τηλεόραση Σήμερα η κατάσταση έχει ανατραπεί και η τηλεόραση κυριαρχεί πλήρως στο δημοσιογραφικό πεδίο Η αύξηση της δύναμης της τηλεόρασης στο χώρο των μέσων διάδοσης οφείλεται κατά τον συγγραφέα στο ότι αυτή παρέχει σήμερα ένα μονοπώλιο στην πρόσβαση των απλών πολιτών στο δημόσιο χώρο Κυριαρχεί δηλαδή στα μέσα πρόσβασης στη δημόσια φήμη

Συνέπεια αυτή στις κυριαρχίας είναι ότι η τηλεόραση έχει τη δυνατότητα να επιβάλει στην κοινωνία τις δίκες τις αρχές θέασης του κόσμου Μπορεί μεν ο δημοσιογραφικός κόσμος να είναι πολύπλευρος ωστόσο υπάρχουν ορισμένα ελάχιστα προαπαιτούμενα τα οποία εφαρμόζονται και αποτελούν τη βάση της επιλογής που διενεργούν όλοι δημοσιογράφοι προκειμένου να επιτρέψουν αυτή την πρόσβαση στη δημόσια φήμη Κάθε λόγος ή δράση υπόκειται σε μια δημοσιογραφική επιλογή προκειμένου να κρατηθεί μόνο ότι θα προκαλέσει το ενδιαφέρον αυτή η επιλογή δε διενεργείται αδιακρίτως από το σύνολο του δημοσιογραφικού κόσμου Συνεπώς οποιοσδήποτε επιθυμεί να εκφράσει λόγο δημόσια θα πρέπει να υπακούσει σε μια σειρά προδιαγραφών που του επιβάλλονται από το τηλεοπτικό μέσο Για άλλη μια φορά καταλήγουμε στη διαπίστωση της επιβολής μιας τρομερής λογοκρισίας

Μια δεύτερη συνέπεια από την αύξηση του βάρους της τηλεόρασης μέσα στο χώρο των μέσων διάδοσης είναι η σταδιακή υποταγή της ίδιας στις λαϊκές προτιμήσεις Η τηλεόραση σήμερα δεν επιθυμεί να διαμορφώσει τις προτιμήσεις όπως στη δεκαετία του ΄50 αντίθετα επιθυμεί να τις κολακέψει ώστε να αγγίξει το μεγαλύτερο

15

δυνατό ακροατήριο Ως χαρακτηριστικά παραδείγματα εκπομπών που ακολουθούν αυτή την τακτική αναφέρονται τα talk-shows και τα realities που καλύπτουν laquoειδώνoβλεπτικές και επίδειξιομανικές ορέξεις του κοινούraquo Τρίτη συνέπεια εξαιρετικά σημαντική επίσης είναι ότι με την αύξηση του συμβολικού βάρους της τηλεόρασης και μεταξύ των ανταγωνιστικών τηλεοράσεων του συμβολικού βάρους αυτών που επιδίδονται κυρίως στην αναζήτηση του σκανδαλοθηρικού τείνει να επιβληθεί στο σύνολό του δημοσιογραφικού κόσμου μια άποψη της πληροφόρησης που μέχρι τώρα ήταν περιορισμένη σrsquo ένα πολύ μικρό τμήμα της έντυπης δημοσιογραφίας τις λεγόμενες laquoσκανδαλοθηρικές εφημερίδεςraquo Έτσι μια κατηγορία από τους πλέον διεφθαρμένους οικονομικά και πλέον αδιάφορους απέναντι σε κάθε μορφή δεοντολογίας δημοσιογράφους τείνει να επιβάλλει τις αξίες της στο σύνολο του δημοσιογραφικού κόσμου Οι εκπρόσωποι της έντυπης δημοσιογραφίας βρίσκονται συνεπώς σήμερα μπροστά στο εξής δίλημμα να συμβιβασθούν με τις απαιτήσεις της ακροαματικότητας κινούμενοι στην κατεύθυνση του κυρίαρχου προτύπου ή να ακολουθήσουν μια στρατηγική διαφοροποίησης του προϊόντος να προβάλουν δηλαδή τη διαφορά των δύο επιπέδων Κατά τον συγγραφέα η τάση που παρατηρείται είναι ότι τα όργανα της πάλαι ποτέ πολιτισμικής παραγωγής τείνουν να απολέσουν τον ειδικό τους χαρακτήρα και να εισέλθουν σε ένα έδαφος όπου αναπόφευκτα θα ηττηθούν

Δ Η επικυριαρχία της τηλεόρασης

Στις μέρες μας το δημοσιογραφικό πεδίο επιδρά σε όλα τα πεδία πολιτισμικής παραγωγής Το ίδιο καταναγκάζεται από την αγορά και καταναγκάζει άλλα πεδία Το σχήμα έχει ως εξής Με τη μεσολάβηση της ακροαματικότητας η πίεση της οικονομίας ασκείται στην

16

τηλεόραση η οποία με τη σειρά της τη μεταφέρει στο σύνολο του ειδησεογραφικού πεδίου αφού όπως είδαμε η τηλεόραση κυριαρχεί στο τελευταίο Δεδομένης δε της συνολικής βαρύτητας του δημοσιογραφικού πεδίου στο ευρύτερο πλαίσιο της επιστημονικής και πολιτισμικής παραγωγής η οικονομική αυτή πίεση καταλήγει να υποτάσσει όλα τα υπόλοιπα πεδία

Περαιτέρω παρατηρείται ότι μέσα σε κάθε πεδίο υπάρχουν κυρίαρχοι και κυριαρχημένοι σύμφωνα με την εσωτερική του ιεραρχία Η ετερονομία αρχίζει όταν παρεμβάλλονται εξωτερικά στοιχεία μέσα σε ένα καταρχήν αυτόνομο πεδίο δηλαδή όταν κάποιος ο οποίος δεν ανήκει στο πεδίο αυτό εκφράζει την άποψη του για αυτό και κατορθώνει να το επηρεάζει

Αυτός είναι ο τρόπος που τα ΜΜΕ παρεμβαίνουν σε ερμητικά κλειστά πεδία επιστημονικά ή καλλιτεχνικά εκφέροντας δηλαδή διαρκώς ετυμηγορίες γιrsquo αυτά Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο αντιδιανοουμενισμός ρεύμα που χαρακτηρίζει εν πολλοίς τη σημερινή τηλεόραση Καθημερινά οργανώνονται τηλεοπτικές συζητήσεις που αφορούν στα σφάλματα των διανοουμένων Σrsquo αυτές καλούνται μη πραγματικοί διανοούμενοι άτομα δηλαδή που δεν αναγνωρίζονται από τον κύκλο τους ως τέτοιοι και τα media του αποδίδουν αυθεντία Οι παρεμβάσεις όμως αυτές επηρεάζουν αδαείς που έχουν ωστόσο λόγο στη σύσταση μιας εμπορικής επιτυχίας Χαρακτηριστική περίπτωση είναι αυτή των best-sellers όπου τα μέσα ενημέρωσης εξάρουν προϊόντα οι θεατές-αναγνώστες που λίγη λογοτεχνική γνώση έχουν αγοράζουν τα βιβλία αυτά συμβάλλουν δηλαδή στην εμπορική επιτυχία αυτών των έργων οι εκδοτικοί οίκοι προκειμένου να αυξήσουν το κέρδος τους ενισχύουν την έκδοση τέτοιων έργων αδιαφορώντας για τα υπόλοιπα και έτσι τελικά επηρεάζεται ολόκληρη η μελλοντική λογοτεχνική παραγωγή

Είναι συνεπώς πλέον τέτοια η παρέμβαση που ασκεί το

τηλεοπτικό μέσο στα υπόλοιπα πεδία επιστημονικής και καλλιτεχνικής παραγωγής ώστε όλο και περισσότερο ενισχύονται εξωτερικά κριτήρια

17

αξιολόγησης των πρωταγωνιστών τους και αυτό συμβαίνει εις βάρος της εσωτερικής αξιολόγησης που είναι σαφώς περισσότερο φερέγγυα Η τηλεοπτική αποδοχή έχει πλέον αντικαταστήσει την εκτίμηση των συναδέλφων

Αναζητώντας τον τρόπο με τον οποίο επέρχεται αυτή η παρέμβαση για τον συγγραφέα είναι αυταπόδεικτο ότι μόνο μέσω συνεργών είναι δυνατό τα media να παρεμβληθούν στην αυτονομία των υπόλοιπων πεδίων

Ποιοι είναι όμως αυτοί που σήμερα συνεργάζονται με την τηλεόραση Ποιοι είναι αυτοί οι επιστήμονες καλλιτέχνες κλπ που τελούν σε εξάρτηση από τα ΜΜΕ και τη δημόσια φήμη που τα τελευταία εγγυώνται Ποιοι πανεπιστημιακοί σπεύδουν στα μέσα ενημέρωσης ποιοί συγγραφείς επαιτούν μια πρόσκληση ποιοί καλλιτέχνες εκλιπαρούν για μια δημόσια προβολή

Είναι προφανώς αυτοί που προορίζουν τα προϊόντα τους για αγορές ευρείας κατανάλωσης που εξαρτώνται δηλαδή από την εμπορικότητα Πρόκειται για επιστήμονες αποτυχημένους στον κλάδο τους που αναζητούν την αναγνώριση έξω από το ειδικό τους πεδίο επειδή ακριβώς δεν μπορούν να τη βρουν εκεί Ένας επιστήμονας πλούσιος σε ειδικό κεφάλαιο δηλαδή ένας επιστήμονας που λαμβάνει μεγάλη αναγνώριση από τους συναδέλφους του κατά κανόνα θα έχει και μεγαλύτερες αντιστάσεις και αντίστροφα όσο πιο ετερόνομος είναι στις πρακτικές του ένας επιστήμονας τόσο μεγαλύτερη ροπή θα έχει προς τη συνεργασία Οι ετερόνομοι αυτοί διανοούμενοι αν το βλέπαμε σχηματικά θα λέγαμε ότι αποτελούν το δούρειο ίππο μέσω του οποίου εισέρχονται σε κάθε επιστημονικό πεδίο οι νόμοι του εμπορίου και της οικονομίας

Ε Δικαίωμα εισόδου και υποχρέωση εξόδου

18

Στο τελευταίο του κεφάλαιο του βιβλίου του ο συγγραφέας επανέρχεται στον προβληματισμό που έθεσε στην αρχή Περισσότερο θεμελιωμένος τώρα ο προβληματισμός αυτός συμπυκνώνεται στο δίπτυχο ερμητισμός-ελιτισμός Πιο αναλυτικά

Κάθε είδος επιστημονικού ή πνευματικού έργου απαιτεί ή πρέπει να απαιτεί ένα υψηλό επίπεδο ποιότητας Η απαίτηση αυτή το καθιστά πολλές φορές ακατανόητο για ένα μεγάλο αριθμό ατόμων το περιορίζει σrsquo έναν στενότατο κύκλο διανοούμενων το οδηγεί μrsquo άλλα λόγια στον ερμητισμό Από την άλλη είναι δημοκρατικό μέλημα τα κεκτημένα της επιστήμης να καθίστανται γνωστά και προσιτά στο μεγαλύτερο δυνατό αριθμό προσώπων

Βρισκόμαστε λοιπόν μπροστά σε ένα οξύτατο πρόβλημα Από τη μια μεριά τα έργα της επιστήμης πρέπει να ανοιχτούν στο ευρύ κοινό ή αλλιώς το ευρύ κοινό πρέπει να εξασφαλιστεί μrsquo ένα δικαίωμα εισόδου στα πεδία παραγωγής αυτών και ταυτόχρονα τα επιστημονικά κεκτημένα και τα καλλιτεχνικά έργα πρέπει να προσεγγίσουν το ευρύ κοινό έχουν δηλαδή μια υποχρέωση εξόδου από την ασφυκτικά κλειστή σφαίρα τους Αύξηση του δικαιώματος εισόδου και ταυτόχρονη ενίσχυση της υποχρέωσης εξόδου Δύο βασικά αιτήματα που ωστόσο συνυπάρχουν με τον κίνδυνο να κινηθούν από τον ελιτισμό(όπου τώρα βρίσκεται η επιστημονική παραγωγή) στη δημαγωγία

Για τον συγγραφέα η μόνη λύση στη σύγκρουση αυτή είναι η συλλογική δράση των διανοούμενων οι οποίοι ερχόμενοι σε διαπραγμάτευση με τους δημοσιογράφους θα καταλήξουν σε ένα είδος συμβολαίου σχετικά με τους όρους υπό τους οποίους θα εκτίθενται τόσο οι ίδιοι όσο και τα έργα τους στην τηλεόραση Η κατάκτηση αυτή μπορεί να γίνει μόνο εφόσον οι παραγωγοί των επιστημονικών ιδεών βγουν από το μικρό τους οχυρό και αγωνιστούν συλλογικά για να υπάρξουν ικανές συνθήκες διάδοσης των ιδεών τους και για να έχουν την κυριότητα των μέσων διάδοσής τους

laquoΜπορούμε και οφείλουμεraquo λέει χαρακτηριστικά ο συγγραφέας laquoνα αγωνιστούμε στο όνομα της δημοκρατίας ενάντια στην ακροαματικότηταraquo

19

20

21

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ

Α Μια αθέατη λογοκρισία

Β Λόγος για την πληροφορία 1 Η επιλογή 2 Η αναμετάδοση

Γ Το πλατό και τα παρασκήνιά του 1 Οι ομιλητές 2 Οι προσκεκλημένοι 3 Ο ρόλος του παρουσιαστή

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ

Α Η αθέατη δομή και τα αποτελέσματα της Β Tο δημοσιογραφικό πεδίο και οι ιδιαιτερότητές του

Γ Μερίδια αγοράς και ανταγωνισμός 1 Συσχετισμός δυνάμεων

2 Συνέπειες του ανταγωνισμού 3 Αύξηση της δύναμης της τηλεόρασης στο χώρο των ΜΜΕ

2

Δ Η επικυριαρχία της τηλεόρασης

Ε Δικαίωμα εισόδου και υποχρέωση εξόδου

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Όταν έγινε γνωστή η είδηση του θανάτου του Pierre Bourdieu στις 24 Ιανουαρίου του 2002 αρκετοί ήταν εκείνοι που είπαν πως η σιωπηρή πλειοψηφία έχασε τη φωνή της Ο Bourdieu ανήκε στους διανοούμενους εκείνους που δεν κλείνονται σε στεγανά κομματικά ανένταχτος σrsquoόλη του τη ζωή τόνιζε πάντα πως ήταν τοποθετημένος

3

laquoαριστερότερα της αριστεράςraquo καθώς υποστήριζε laquoτην δημοκρατική πολιτική που η αριστερά ευαγγελίζεται αλλά δεν πραγματώνειraquo Στα τέλη της δεκαετίας του lsquo80 είναι από τους πιο πολυσυζητημένους Γάλλους κοινωνιολόγους Για τους φοιτητές του γίνεται γκουρού και αποκαλείται Bour-dieu (θεός) ενώ άλλοι τον θεωρούν τρομερό παράδειγμα τρομοκρατίας με την αμφίεση της κοινωνιολογίας Αν και εμφανίζεται συχνά σε τηλεοπτικές εκπομπές οι σχέσεις του με τα μέσα είναι αμφίσημη και συνοψίζεται στην σκέψη ότι laquoεγώ που τα καταγγέλλω πρέπει να χρησιμοποιώraquo Στο βιβλίο του lsquosur la televisionrsquo αντικείμενο της παρούσας εισήγησης συναντάμε μια μοναδική όσο και πρωτότυπη κριτική του δημοσιογραφικού πεδίου Το μέσο αντιμετωπίζεται ως πεδίο παραγωγής πολιτισμού όπου όμως η διαπλοκή αξιακών και εμπορευματικών στρατηγικών μας εισάγει στις λογικές της δημαγωγίας και του λαϊκισμού της χειραγώγησης Αξίζει να σημειωθεί ότι το βιβλίο αυτό κατηγορήθηκε για ελλιπή επιστημονική τεκμηρίωση ότι η κρίση δηλαδή του συγγραφέα είναι περισσότερο πολιτική και λιγότερο επιστημονική

Το βιβλίο laquoγια την τηλεόρασηraquo αποτελεί μεταγραφή δύο διαλέξεων που έδωσε ο συγγραφέας στην τηλεόραση με θέμα το πώς το επικοινωνιακό αυτό μέσο υποβάλλει σε μεγάλο κίνδυνο τόσο τις διάφορες σφαίρες της πολιτισμικής παραγωγής όσο και την πολιτική ζωή και τη δημοκρατία

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ

Α Μια αθέατη λογοκρισία

Ο συγγραφέας ξεκινά θέτοντας σε αδρές γραμμές έναν προβληματισμό στον οποίο επανέρχεται περισσότερο επεξηγηματικά

4

στο τέλος του βιβλίου του Θεωρεί εκ των προτέρων δεδομένο ότι στην τηλεόραση δεν μπορεί να ειπωθεί τίποτα σπουδαίο τη στιγμή που ο ίδιος εκτίθεται σrsquo αυτήν Και εδώ ακριβώς εντοπίζει το πρόβλημα εφόσον τίποτα το σημαντικό δεν μπορεί να ειπωθεί στην τηλεόραση μήπως οι διανοούμενοι δεν θα έπρεπε να εμφανίζονται σ αυτή Δύο είναι τα αναμφισβήτητα στοιχεία που γεννούν και τον προβληματισμό 1) ότι η τηλεόραση αγγίζει όλο τον κόσμο και 2) ότι οι λόγιοι και οι ερευνητές έχουν μια συγκεκριμένη αποστολή υποχρεούνται να επιστρέψουν σε όλους τα κεκτημένα της έρευνας τους Κατά συνέπεια μία a priori απόρριψη της τηλεόρασης από την πλευρά των διανοούμενων θα ήταν πλήρως ανεύθυνη σχεδόν ανήθικη

Μία πρώτη προσέγγιση που επιχειρείται σrsquo αυτό το σημείο καταλήγει στα εξής Το πρόβλημα του σχεδόν κενού λόγου που αρθρώνεται στην τηλεόραση δεν εντοπίζεται κατά τον Bourdieu στο ίδιο το γεγονός της εμφάνισης στο μέσο αυτό αλλά στις συνθήκες υπό τις οποίες υποχρεούται να κανείς να εμφανίζεται και να μιλά Αυτές οι συνθήκες είναι εξαιρετικά περιοριστικές 1ον) ο χρόνος είναι πάντα περιορισμένος 2ον) το θέμα της ομιλίας είναι συνήθως επιβεβλημένο και αδύνατον να αλλάξει κατά τη διάρκεια της εκπομπής και 3ον) ο δημοσιογράφος συχνά παρεμβαίνει ανακαλώντας στην τάξη ndashσε ποια τάξη άραγε- τον ομιλητή

Οι παραπάνω περιοριστικές συνθήκες που επιβάλλονται σε οποιονδήποτε επιθυμεί να μιλήσει στην τηλεόραση συνιστούν έναν καταναγκασμό του λόγου που ελαχιστοποιεί τις πιθανότητες να ειπωθεί κάτι σημαντικό σrsquo αυτήν Πρόκειται για μια λογοκρισία αθέατη

Οι λόγοι που επιβάλλουν αυτήν την λογοκρισία είναι κατά τον συγγραφέα καταρχάς πολιτικοί και δευτερευόντως οικονομικοί Όσον αφορά τους πολιτικούς λόγους η θέση που υποστηρίζεται είναι ότι σε μια ιστορική περίοδο όπου η καθημερινή ζωή των ατόμων ιδίως των νέων χαρακτηρίζεται από διαρκή επαγγελματική αβεβαιότητα θεωρείται κατανοητό να ενισχύεται και η τάση για πολιτικό κομφορμισμό Ωστόσο εντονότερος είναι σε κάθε περίπτωση ο

5

συμβιβασμός στις επιταγές που επιβάλει σήμερα ο οικονομικός καταναγκασμός Από τις πιέσεις αυτές δε θα μπορούσε να μείνει ανεπηρέαστο και το τηλεοπτικό πεδίο Ο συγγραφέας λέει χαρακτηριστικά laquoείναι πολύ σημαντικό να γνωρίζουμε και να έχουμε πάντα υπόψη το ποιος είναι ο ιδιοκτήτης του κάθε καναλιού αυτό οδηγεί στην κατανόηση πολλών πραγμάτωνraquo

Ο προβληματισμός σχετικά με τον καταναγκασμό που ασκεί η οικονομία στην τηλεόραση μένει προς στιγμήν μετέωρος προκειμένου να μεσολαβήσει μια κριτική ανάλυση των φανερών και αφανών δομών των ΜΜΕ Η παρέκβαση αυτή επιδιώκει λογικά να καταστήσει τους ακροατές των διαλέξεων περισσότερο ενημερωμένους ή καλύτερα περισσότερο υποψιασμένους σχετικά με το τηλεοπτικό φαινόμενο και επακόλουθα ικανούς στο να αντιληφθούν την αναγκαιότητα ανατροπής των ισχυουσών δομών

Β Λόγος για την πληροφορία 1 Η επιλογή

Ο συγγραφέας με μια χαρακτηριστική εικόνα περιγράφει τη διαδικασία με την οποία οι δημοσιογράφοι επιλέγουν τα θέματα που θα προβληθούν από τις τηλεοπτικές εκπομπές Οι δημοσιογράφοι κατά τον Bourdieu φορούν ειδικά γυαλιά τα οποία τους επιτρέπουν να βλέπουν κάποια πράγματα και να μη βλέπουν κάποια άλλα Η τηλεόραση λοιπόν μπορεί να αποκρύπτει - να παρακάμπτει δηλαδή γεγονότα ή πληροφορίες - δείχνοντας προβάλλοντας μrsquo άλλα λόγια ορισμένα μόνο θέματα

Είναι σημαντικό τώρα να δούμε με ποιόν τρόπον αποφασίζεται ποια πληροφορία είναι σημαντική για να προβληθεί Κατά τον Bourdieu τα πάντα λειτουργούν με τη νοοτροπία της

6

ακροαματικότητας Η σκέψη παντού κυριαρχείται από όρους εμπορικής επιτυχίας Το σημαντικό προς προβολή είναι αυτό που πουλάει και οι άνθρωποι της τηλεόρασης διακατέχονται συνήθως από το αίσθημα του lsquoπροφανούςrsquo ως προς αυτό Η συγκεκριμένη νοοτροπία όμως προκαλεί έναν έντονο εγκλωβισμό στους θεατές Προβάλλονται μόνο κάποια δεδομένα τα ίδια από όλα τα μέσα ενώ άλλες ενδεχομένως ουσιώδεις πληροφορίες ή γεγονότα δεν προβάλλονται ποτέ Πρόκειται για μία ομογενοποίηση που δε συνιστά τελικά τίποτε άλλο παρά μια ακόμη μορφή λογοκρισίας

Αναλύοντας την παραπάνω σκέψη λίγο περισσότερο θα λέγαμε ότι ενώ κατά κανόνα στους περισσότερους τομείς δραστηριοτήτων το μονοπώλιο ομογενοποιεί και ο ανταγωνισμός διαφοροποιεί στην περίπτωση της τηλεόρασης συμβαίνει ακριβώς το αντίστροφο ο ανταγωνισμός οδήγησε σε ομογενοποίηση Πώς εξηγείται το παράδοξο αυτό φαινόμενο

Οι δημοσιογράφοι σήμερα πληροφορούνται από και τελικά συμμορφώνονται με τις ίδιες σφυγμομετρήσεις τους ίδιους διαφημιζόμενους υποτάσσονται δηλαδή στους ίδιους καταναγκασμούς Στα πλαίσιο του ανταγωνισμού όμως που δημιουργείται επιδιώκουν διαρκώς να προηγηθούν των άλλων δημοσιογράφων και των αντίπαλων τηλεοπτικών σταθμών Για να το κάνουν ωστόσο αυτό αναγκάζονται να ασχοληθούν ndashνα δουν να διαβάσουν- με το τι είπαν τι έδειξαν τι έγραψαν οι άλλοι δημοσιογράφοι ndashανταγωνιστές τους Η πληροφορία διακινείται επομένως κυκλικά Αφού συλλάβουν την πληροφορία στη συνέχεια βέβαια προβαίνουν σε διαφοροποιήσεις που είναι όμως τόσο μικρές ώστε περνούν εντελώς απαρατήρητες από τον τηλεθεατή Οι μικρές βέβαια αυτές διαφορές στις οποίες οι δημοσιογράφοι αποδίδουν τόσο μεγάλη σημασία στην ουσία καλύπτουν τεράστιες ομοιότητες στην επιλογή των θεμάτων και τον τρόπο που θα προβληθούν στους ανθρώπους που θα κληθούν να σχολιάσουν κλπ Η κυκλική αυτή διακίνηση όπως περιγράφηκε πιο πάνω ενισχύει προφανώς τον ήδη ενεργό πνευματικό εγκλεισμό των τηλεθεατών και τα υφιστάμενα φαινόμενα λογοκρισίας

7

2 Η αναμετάδοση Τα θέματα που επιλέγονται από τους δημοσιογράφους ωστόσο

δεν προβάλλονται αυτούσια αλλά περνούν πρώτα από μια διαδικασία δραματοποίησης Το γεγονός σκηνοθετείται σε εικόνες και διογκώνεται προκειμένου να προκαλέσει το ενδιαφέρον του κοινού και να συγκινήσει Η εικόνα αποτελεί καταρχήν μια σχετική αναπαράσταση της πραγματικότητας σχηματίζει δηλαδή στους τηλεθεατές μία εντύπωση γιrsquo αυτήν Η συγκεκριμένη εντύπωση όμως συχνά αποτελεί την ίδια την πραγματικότητα για όσους δε μετείχαν στα γεγονότα με αποτέλεσμα να προκαλεί την ανάδυση ιδεών να κινητοποιεί να δημιουργεί συναισθήματα στους τηλεθεατές Τελικά η τηλεόραση από εργαλείο καταγραφής της πραγματικότητας γίνεται εργαλείο δημιουργίας της πραγματικότητας Γι αυτό και δράσεις που λαμβάνουν χώρα στοχεύοντας στην κινητοποίηση της κοινής γνώμης θα πρέπει για τον Bourdieu να στοχεύουν στην πρόκληση του ενδιαφέροντος της τηλεόρασης αν θέλουν να είναι αποτελεσματικές Μια διαδήλωση για παράδειγμα πρέπει να γίνεται για την τηλεόραση δηλαδή να γίνεται για να προκαλέσει το ενδιαφέρον των ανθρώπων της τηλεόρασης ώστε αναμεταδιδόμενη και διογκούμενη στη συνέχεια απrsquo αυτή να φέρει τα επιθυμητά αποτελέσματα

Γ Το πλατό και τα παρασκήνιά του

1 Οι ομιλητές

Ένα από τα μεγάλα προβλήματα που θέτει η τηλεόραση είναι αμφισβήτηση της σχέσης ανάμεσα στην σκέψη και την ταχύτητα Ο

8

συγγραφέας αναρωτιέται αν μπορούμε να σκεφτούμε μέσα στην ταχύτητα που επιβάλλει η τηλεόραση Η προφανής αρνητική απάντηση ωστόσο δεν προβληματίζει τους ανθρώπους της τηλεόρασης που εντόπισαν τη λύση στους λεγόμενους σχολιαστές laquofast-thinkersraquo Πρόκειται για ομιλητές που στοχάζονται εξαιρετικά γρήγορα Η ταχύτητα αυτή του στοχασμού τους δεν οφείλεται σε κάποια ειδική ικανότητα αλλά στο γεγονός ότι οι laquoδιανοούμενοιraquo αυτοί σκέφτονται και αναπαράγουν παραδεδεγμένες ιδέες Εκφράζονται δηλαδή με θέσεις που είναι αποδεκτές από το σύνολο του κόσμου κοινοτοπίες στην ουσία που πέρα από εξαιρετικά συμβατικές είναι και εύκολα αποκωδικοποιήσιμες από τον τηλεθεατή Αυτοί οι ταχυ-στοχαστές είναι οι laquoθαμώνεςraquo των μέσων οι μόνιμοι αλλά και επιβεβλημένοι ομιλητές των τηλεοπτικών συζητήσεων Η τακτική αυτή εξάλλου απαλλάσσει τους δημοσιογράφους από την υποχρέωση να αναζητήσουν σχολιαστές που θα είχαν πραγματικά κάτι καινούργιο να πουν

2 Οι προσκεκλημένοι

Η σύνθεσή των προσκεκλημένων που μετέχουν σε μια τηλεοπτική συζήτηση είναι μια διαδικασία επιλογής ιδιαίτερα σημαντική δεδομένου ότι η εικόνα που προβάλλεται θα πρέπει να πείθει τους θεατές σχετικά με την τήρηση μιας δημοκρατικής ισορροπίας Παράλληλα είναι και μια διεργασία αθέατη Τούτο σημαίνει ότι αυτό που τελικά βλέπει ο τηλεθεατής δεν του επιτρέπει να διακρίνει τους όρους που οδήγησαν στην κατασκευή του Πιο συγκεκριμένα υπάρχουν προσωπικότητες που οι παρουσιαστές δε διανοούνται να καλέσουν προσωπικότητες που καλούνται και αρνούνται την πρόσκληση και οι μόνιμοι προσκεκλημένοι Το κοινό ποτέ δεν αναρωτιέται γιατί δεν παρευρίσκονται στο πλατό όσοι δεν παρευρίσκονται Το ερώτημα είναι Μια αλλαγή στη σύνθεση των καλεσμένων μπορεί άραγε να επιφέρει αλλαγή στο νόημα του μηνύματος που μεταδίδεται

9

Όσον αφορά στους μόνιμους των τηλεοπτικών πλατό ο Bourdieu παρατηρεί ότι παρότι φαινομενικά πρόκειται για άτομα που ανήκουν σε διαφορετικά στρατόπεδα (συνήθως πολιτικά) στην ουσία είναι άνθρωποι που προέρχονται από την ίδια σφαίρα και γνωρίζονται συνήθως πολύ καλά μεταξύ τους Η σφαίρα των μόνιμων προσκεκλημένων αποτελεί ένα κλειστό κόσμο ενδογνωριμιών που λειτουργεί με τη λογική της μόνιμης αυτοενίσχυσης Πρόκειται στην ουσία για συνεργούς γιrsquo αυτό και οι συγκρούσεις αυτών των ατόμων μπροστά στις κάμερες είναι καθαρά συμβατικές Το πρόβλημα ωστόσο διογκώνεται αν αναλογιστεί κανείς ότι ενδεχομένως το κοινό να μην έχει επίγνωση αυτής της συνενοχής

3 Ο ρόλος του παρουσιαστή

Όσο οξύμωρο και αν φαίνεται για τον Bourdieu είναι ο παρουσιαστής ο κυρίαρχος στις τηλεοπτικές συζητήσεις Αυτός θέτει το θέμα θέτει τους κανόνες διανέμει το λόγο αλλά και - πέρα από τα προφανή- παρεμβαίνει μέσω της ασυνείδητης γλώσσας που χρησιμοποιεί Για να γίνει αυτό το τελευταίο κατανοητό δίνεται το εξής παράδειγμα Υπάρχουν διάφοροι τρόποι για να ειπωθεί το ευχαριστώ από τον παρουσιαστή σrsquo έναν ομιλητή laquoΕυχαριστώraquo μπορεί να σημαίνει laquoείμαι υπόχρεος ευγνώμωνraquo Μπορεί όμως και να σημαίνει laquoεντάξει τέλος περνάμε στον επόμενοraquo Αυτές οι τόσο λεπτές τονικές αποχρώσεις στο λόγο του παρουσιαστή που υποκρύπτουν όμως μια τόσο διαφορετική μεταχείριση εισπράττονται από τον ομιλητή και ο τελευταίος με τη σειρά του είτε ενθαρρύνεται είτε σαστίζει

Άλλη στρατηγική του παρουσιαστή είναι η χρήση του laquoεπείγοντοςraquo Χρησιμοποιώντας το χρόνο πιέζει διακόπτει αφαιρεί το λόγο Πολλές φορές δε ανάγει τον εαυτό του σε εκπρόσωπο του κοινού επικαλούμενος το μη αντιληπτό των όσων λέγονται από το θεατή υπονοώντας ότι ο τελευταίος είναι εξορισμού μειωμένης αντίληψης

10

Ακόμη πιο ενδεικτική είναι η συμπεριφορά των παρουσιαστών στους μη επαγγελματίες του λόγου και των πλατό που έχουν ωστόσο κάτι σημαντικό να πουν Όχι μόνον δεν τους βοηθούν αλλά αντίθετα τους αιφνιδιάζουν τους λογοκρίνουν τους πιέζουν και τελικά τους εξοντώνουν

Το αποτέλεσμα όλων αυτών των μηχανισμών που συνειδητά ή ασυνείδητα χρησιμοποιούνται είναι μια συζήτηση άνιση ενώ φαινομενικά πληρούνται όλα τα εξωτερικά προσχήματα της τυπικής ισότητας Τίθεται λοιπόν ένα σημαντικότατο πρόβλημα δημοκρατίας

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ

Α Η αθέατη δομή και τα αποτελέσματα της

Στο δεύτερο αυτό μέρος του βιβλίου ο Bourdieu περνάει σε μια πιο βαθιά κριτική ανάλυση της δομής της τηλεόρασης ndash μια δομή που κατά κανόνα δεν είναι αντιληπτή- καθώς και των συνεπειών που προκύπτουν απ΄ αυτήν Η τηλεόραση σήμερα κυριαρχεί αναμφισβήτητα στο σύνολο των επιστημονικών και καλλιτεχνικών δραστηριοτήτων ενσωματώνοντας όμως μέσα της μια βαθιά αντίφαση μια αντίφαση ανάμεσα στις συνθήκες που πρέπει να ισχύουν προκειμένου κάποιος να παράγει ένα ποιοτικό έργο -ερευνητικό επιστημονικό καλλιτεχνικό- και στις συνθήκες που πρέπει να ισχύουν προκειμένου να μεταδοθεί το προϊόν αυτού του έργου στον κόσμο Η τηλεόραση ενσωματώνει με τον πλέον χαρακτηριστικό τρόπο την αντίφαση ανάμεσα στην ελευθερία που είναι απαραίτητη συνθήκη για την παραγωγή ποιοτικών έργων και την ανελευθερία που προκαλεί ο οικονομικός καταναγκασμός πίεση που ασκείται μέσω της ακροαματικότητας

Ο συγγραφέας προσπαθεί στο τμήμα αυτό των διαλέξεών του να αποδείξει πως η τηλεόραση και κυρίως οι άνθρωποι που εργάζονται σ αυτή είναι τελικά ανδρείκελα μιας αναγκαιότητας που πρέπει να

11

γίνει γνωστή laquoΗ τηλεόραση είναι ένα ελάχιστα αυτόνομο εργαλείο επικοινωνίαςraquo λέει χαρακτηριστικά laquoστο οποίο ασκούν πίεση αλλεπάλληλοι καταναγκασμοί που απορρέουν κυρίως από τις σχέσεις αμείλικτου ανταγωνισμού μεταξύ των δημοσιογράφωνraquo

Β Tο δημοσιογραφικό πεδίο και οι ιδιαιτερότητές του

Ξεκινώντας αυτή την έρευνα ο Bourdieu διευκρινίζει προκαταρκτικά ότι ο κόσμος της δημοσιογραφίας είναι ένας μικρόκοσμος ο όποιος καταρχήν λειτουργεί με βάση δικούς του νόμους ταυτόχρονα όμως επηρεάζεται τόσο από τον ευρύτερο κόσμο που τον περιλαμβάνει όσο και από τους άλλους μικρόκοσμους με τους οποίους συνυπάρχει Δεν είναι δηλαδή σε καμία περίπτωση αυτόνομος Για να κατανοηθεί ο τρόπος με τον οποίο λειτουργεί θα πρέπει να είναι εξαρχής γνωστοί οι ιδιαίτεροι νόμοι που τον διέπουν -οι εσωτερικοί του μηχανισμοί- αλλά συγχρόνως θα πρέπει να ερευνώνται και οι εξωτερικοί παράγοντες που πιθανώς τον επηρεάζουν

Το δημοσιογραφικό πεδίο έχει μάλιστα την ιδιαιτερότητα να είναι περισσότερο εξαρτημένο από εξωτερικές δυνάμεις απrsquo ότι τα άλλα πεδία πολιτισμικής παραγωγής Εξαρτάται έτσι άμεσα από τη ζήτηση και συμμορφώνεται με τις απαιτήσεις της αγοράς περισσότερο ακόμη και από το πολιτικό πεδίο Ταυτόχρονα όμως λείπει από το πεδίο αυτό το είδος εκείνο ενυπάρχουσας δικαιοσύνης που ισχύει στα υπόλοιπα πεδία και βάσει του οποίου εκείνος που παραβιάζει ορισμένες απαγορεύσεις κατακρίνεται και περιθωριοποιείται από τους συναδέλφους του ενώ εκείνος που συμμορφώνεται με τους κανόνες χαίρει εκτίμησης και αποδοχής Υπάρχει άραγε έστω και η ελάχιστη δικαιοσύνη μέσα στην τηλεοπτική σφαίρα

12

Γ Μερίδια αγοράς και ανταγωνισμός

1 Συσχετισμός δυνάμεων

Για να καταλάβει κανείς τι συμβαίνει στην τηλεόραση θα πρέπει να εξετάζει τα πάντα με βάση τις αντικειμενικές σχέσεις μεταξύ των τηλεοπτικών καναλιών που είναι αναμφισβήτητα αμιγώς ανταγωνιστικές Ο ανταγωνισμός καθορίζεται από συσχετισμούς δυνάμεων οι οποίοι δεν είναι συνήθως αντιληπτοί Στο πλαίσιο αυτό δύο είναι τα βασικά ζητήματα που απασχολούν το συγγραφέα α) η δύναμη του ειδησεογραφικού οργάνου και β) η δύναμη επιβολής του κάθε δημοσιογράφου ατομικά

α) Ως προς τη δύναμη του ειδησεογραφικού οργάνου μέσα στο ειδησεογραφικό πεδίο αυτή κατά τον Bourdieu καθορίζεται πρώτον από την οικονομική βαρύτητα την αντιστοιχία δηλαδή του κάθε σταθμού στα μερίδια της αγοράς και δεύτερον από μια συμβολική βαρύτητα που δύσκολα προσδιορίζεται ποσοτικά και σχετίζεται με ιστορία και τη φήμη που έχει το όργανο στον ευρύτερο χώρο των ΜΜΕ Σήμερα οι πρωταγωνιστές του κάθε μέσου αναπτύσσουν μια κριτική και πολέμια στάση απέναντι στους πρωταγωνιστές δημοσιογράφους του άλλου μέσου με το οποίο βρίσκονται σε ανταγωνισμό Πρόκειται για μια ιδιαίτερα προσφιλή στρατηγική που στόχο έχει το μετασχηματισμό της θέσης του δημοσιογραφικού οργάνου και την αύξηση της δύναμής του στο ευρύτερο ειδησεογραφικό πεδίο β) Η δύναμη επιρροής του δημοσιογράφου αλλά και πριν απrsquo αυτό το τι θα πει τι θα θεωρήσει λογικό ή αδιανόητο ο κάθε δημοσιογράφος ατομικά εξαρτάται καταρχάς από τη θέση που κατέχει το ειδησεογραφικό όργανο στο οποίο εργάζεται σε ολόκληρο το δημοσιογραφικό πεδίο και δευτερευόντως από τη θέση του ίδιου του δημοσιογράφου μέσα στο χώρο που εργάζεται

13

2 Συνέπειες του ανταγωνισμού

Η πιο βασική και πλέον αντιληπτή συνέπεια του ανταγωνισμού είναι η επικράτηση του σκανδαλοθηρικού Προκειμένου να εξασφαλιστεί η εμπορική επιτυχία τα κανάλια αναζητούν όλο και περισσότερο το θεαματικό δίνοντας την πρώτη θέση στις ειδήσεις ποικίλης ύλης πολλές φορές μάλιστα ανεξάρτητα από συνταρακτικά γεγονότα που συμβαίνουν στον κόσμο Οι ειδήσεις αυτές οδηγούν στην πλήρη αποπολιτικοποίηση του κοινού η προσοχή στρέφεται και καθηλώνεται σε γεγονότα χωρίς καμία πολιτική συνεπεία με τους τηλεοπτικούς φιλοσόφους να προσδίδουν καθημερινά νόημα στο ασήμαντο και στο τυχαίο που έχει αναχθεί από τους ίδιους σε αυτό που ονομάζουν laquoκοινωνικό γεγονόςraquo

Ο ανταγωνισμός έχει όμως και μια άλλη περισσότερο δυσανάγνωστη συνέπεια η τηλεόραση σήμερα έχει μετατραπεί σε μια δύναμη τυποποίησης Πιο αναλυτικά όσο περισσότερο ένα ειδησεογραφικό όργανο θέλει να προσεγγίσει ένα διευρυμένο κοινό τόσο περισσότερο οφείλει να χάσει τις απότραχύνσεις του να μην προκαλεί να μην εγείρει διχασμούς και εντάσεις Αυτός είναι ο λόγος που επιλέγονται όλο και συχνότερα από τα ειδησεογραφικά κανάλια τα λεγόμενα θέματα laquoomnibusraquo θέματα δηλαδή τα οποία ταιριάζουν σε όλο τον κόσμο τα οποία επιβεβαίωνουν πράγματα ήδη γνωστά και το κυριότερο θέματα τα οποία αφήνουν ανέπαφες τις νοητικές δομές Οποιαδήποτε συμβολική επανάσταση δηλαδή οτιδήποτε διαφορετικό από τα ήδη ειπωμένα οποιαδήποτε πρόκληση νοητική από οποιοδήποτε πεδίο δράσης και αν προέρχεται καλλιτεχνικό επιστημονικό κλπ ανακόπτεται Οι άνθρωποι της τηλεόρασης δημοσιογράφοι σχολιαστές παρουσιαστές των ειδήσεων εστιάζουν πάντοτε στο μέσο όρο χωρίς να επιτρέπουν τη διάδοση του laquoδιαφορετικούraquo Χαρακτηρίζονται από έναν έντονο ηθικό κομφορμισμό Έχουν μετατραπεί σε φερέφωνα μιας μικροαστικής ηθικής που laquoυπηρετούν όλο και περισσότερο -ολοένα και πιο δουλοπρεπώς- τις καθιερωμένες αξίεςraquo

14

3 Αύξηση της δύναμης της τηλεόρασης στο χώρο των ΜΜΕ

Στη δεκαετία του rsquo50 όταν γινόταν λόγος για δημοσιογραφία κανένας δε σκεφτόταν την τηλεόραση Σήμερα η κατάσταση έχει ανατραπεί και η τηλεόραση κυριαρχεί πλήρως στο δημοσιογραφικό πεδίο Η αύξηση της δύναμης της τηλεόρασης στο χώρο των μέσων διάδοσης οφείλεται κατά τον συγγραφέα στο ότι αυτή παρέχει σήμερα ένα μονοπώλιο στην πρόσβαση των απλών πολιτών στο δημόσιο χώρο Κυριαρχεί δηλαδή στα μέσα πρόσβασης στη δημόσια φήμη

Συνέπεια αυτή στις κυριαρχίας είναι ότι η τηλεόραση έχει τη δυνατότητα να επιβάλει στην κοινωνία τις δίκες τις αρχές θέασης του κόσμου Μπορεί μεν ο δημοσιογραφικός κόσμος να είναι πολύπλευρος ωστόσο υπάρχουν ορισμένα ελάχιστα προαπαιτούμενα τα οποία εφαρμόζονται και αποτελούν τη βάση της επιλογής που διενεργούν όλοι δημοσιογράφοι προκειμένου να επιτρέψουν αυτή την πρόσβαση στη δημόσια φήμη Κάθε λόγος ή δράση υπόκειται σε μια δημοσιογραφική επιλογή προκειμένου να κρατηθεί μόνο ότι θα προκαλέσει το ενδιαφέρον αυτή η επιλογή δε διενεργείται αδιακρίτως από το σύνολο του δημοσιογραφικού κόσμου Συνεπώς οποιοσδήποτε επιθυμεί να εκφράσει λόγο δημόσια θα πρέπει να υπακούσει σε μια σειρά προδιαγραφών που του επιβάλλονται από το τηλεοπτικό μέσο Για άλλη μια φορά καταλήγουμε στη διαπίστωση της επιβολής μιας τρομερής λογοκρισίας

Μια δεύτερη συνέπεια από την αύξηση του βάρους της τηλεόρασης μέσα στο χώρο των μέσων διάδοσης είναι η σταδιακή υποταγή της ίδιας στις λαϊκές προτιμήσεις Η τηλεόραση σήμερα δεν επιθυμεί να διαμορφώσει τις προτιμήσεις όπως στη δεκαετία του ΄50 αντίθετα επιθυμεί να τις κολακέψει ώστε να αγγίξει το μεγαλύτερο

15

δυνατό ακροατήριο Ως χαρακτηριστικά παραδείγματα εκπομπών που ακολουθούν αυτή την τακτική αναφέρονται τα talk-shows και τα realities που καλύπτουν laquoειδώνoβλεπτικές και επίδειξιομανικές ορέξεις του κοινούraquo Τρίτη συνέπεια εξαιρετικά σημαντική επίσης είναι ότι με την αύξηση του συμβολικού βάρους της τηλεόρασης και μεταξύ των ανταγωνιστικών τηλεοράσεων του συμβολικού βάρους αυτών που επιδίδονται κυρίως στην αναζήτηση του σκανδαλοθηρικού τείνει να επιβληθεί στο σύνολό του δημοσιογραφικού κόσμου μια άποψη της πληροφόρησης που μέχρι τώρα ήταν περιορισμένη σrsquo ένα πολύ μικρό τμήμα της έντυπης δημοσιογραφίας τις λεγόμενες laquoσκανδαλοθηρικές εφημερίδεςraquo Έτσι μια κατηγορία από τους πλέον διεφθαρμένους οικονομικά και πλέον αδιάφορους απέναντι σε κάθε μορφή δεοντολογίας δημοσιογράφους τείνει να επιβάλλει τις αξίες της στο σύνολο του δημοσιογραφικού κόσμου Οι εκπρόσωποι της έντυπης δημοσιογραφίας βρίσκονται συνεπώς σήμερα μπροστά στο εξής δίλημμα να συμβιβασθούν με τις απαιτήσεις της ακροαματικότητας κινούμενοι στην κατεύθυνση του κυρίαρχου προτύπου ή να ακολουθήσουν μια στρατηγική διαφοροποίησης του προϊόντος να προβάλουν δηλαδή τη διαφορά των δύο επιπέδων Κατά τον συγγραφέα η τάση που παρατηρείται είναι ότι τα όργανα της πάλαι ποτέ πολιτισμικής παραγωγής τείνουν να απολέσουν τον ειδικό τους χαρακτήρα και να εισέλθουν σε ένα έδαφος όπου αναπόφευκτα θα ηττηθούν

Δ Η επικυριαρχία της τηλεόρασης

Στις μέρες μας το δημοσιογραφικό πεδίο επιδρά σε όλα τα πεδία πολιτισμικής παραγωγής Το ίδιο καταναγκάζεται από την αγορά και καταναγκάζει άλλα πεδία Το σχήμα έχει ως εξής Με τη μεσολάβηση της ακροαματικότητας η πίεση της οικονομίας ασκείται στην

16

τηλεόραση η οποία με τη σειρά της τη μεταφέρει στο σύνολο του ειδησεογραφικού πεδίου αφού όπως είδαμε η τηλεόραση κυριαρχεί στο τελευταίο Δεδομένης δε της συνολικής βαρύτητας του δημοσιογραφικού πεδίου στο ευρύτερο πλαίσιο της επιστημονικής και πολιτισμικής παραγωγής η οικονομική αυτή πίεση καταλήγει να υποτάσσει όλα τα υπόλοιπα πεδία

Περαιτέρω παρατηρείται ότι μέσα σε κάθε πεδίο υπάρχουν κυρίαρχοι και κυριαρχημένοι σύμφωνα με την εσωτερική του ιεραρχία Η ετερονομία αρχίζει όταν παρεμβάλλονται εξωτερικά στοιχεία μέσα σε ένα καταρχήν αυτόνομο πεδίο δηλαδή όταν κάποιος ο οποίος δεν ανήκει στο πεδίο αυτό εκφράζει την άποψη του για αυτό και κατορθώνει να το επηρεάζει

Αυτός είναι ο τρόπος που τα ΜΜΕ παρεμβαίνουν σε ερμητικά κλειστά πεδία επιστημονικά ή καλλιτεχνικά εκφέροντας δηλαδή διαρκώς ετυμηγορίες γιrsquo αυτά Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο αντιδιανοουμενισμός ρεύμα που χαρακτηρίζει εν πολλοίς τη σημερινή τηλεόραση Καθημερινά οργανώνονται τηλεοπτικές συζητήσεις που αφορούν στα σφάλματα των διανοουμένων Σrsquo αυτές καλούνται μη πραγματικοί διανοούμενοι άτομα δηλαδή που δεν αναγνωρίζονται από τον κύκλο τους ως τέτοιοι και τα media του αποδίδουν αυθεντία Οι παρεμβάσεις όμως αυτές επηρεάζουν αδαείς που έχουν ωστόσο λόγο στη σύσταση μιας εμπορικής επιτυχίας Χαρακτηριστική περίπτωση είναι αυτή των best-sellers όπου τα μέσα ενημέρωσης εξάρουν προϊόντα οι θεατές-αναγνώστες που λίγη λογοτεχνική γνώση έχουν αγοράζουν τα βιβλία αυτά συμβάλλουν δηλαδή στην εμπορική επιτυχία αυτών των έργων οι εκδοτικοί οίκοι προκειμένου να αυξήσουν το κέρδος τους ενισχύουν την έκδοση τέτοιων έργων αδιαφορώντας για τα υπόλοιπα και έτσι τελικά επηρεάζεται ολόκληρη η μελλοντική λογοτεχνική παραγωγή

Είναι συνεπώς πλέον τέτοια η παρέμβαση που ασκεί το

τηλεοπτικό μέσο στα υπόλοιπα πεδία επιστημονικής και καλλιτεχνικής παραγωγής ώστε όλο και περισσότερο ενισχύονται εξωτερικά κριτήρια

17

αξιολόγησης των πρωταγωνιστών τους και αυτό συμβαίνει εις βάρος της εσωτερικής αξιολόγησης που είναι σαφώς περισσότερο φερέγγυα Η τηλεοπτική αποδοχή έχει πλέον αντικαταστήσει την εκτίμηση των συναδέλφων

Αναζητώντας τον τρόπο με τον οποίο επέρχεται αυτή η παρέμβαση για τον συγγραφέα είναι αυταπόδεικτο ότι μόνο μέσω συνεργών είναι δυνατό τα media να παρεμβληθούν στην αυτονομία των υπόλοιπων πεδίων

Ποιοι είναι όμως αυτοί που σήμερα συνεργάζονται με την τηλεόραση Ποιοι είναι αυτοί οι επιστήμονες καλλιτέχνες κλπ που τελούν σε εξάρτηση από τα ΜΜΕ και τη δημόσια φήμη που τα τελευταία εγγυώνται Ποιοι πανεπιστημιακοί σπεύδουν στα μέσα ενημέρωσης ποιοί συγγραφείς επαιτούν μια πρόσκληση ποιοί καλλιτέχνες εκλιπαρούν για μια δημόσια προβολή

Είναι προφανώς αυτοί που προορίζουν τα προϊόντα τους για αγορές ευρείας κατανάλωσης που εξαρτώνται δηλαδή από την εμπορικότητα Πρόκειται για επιστήμονες αποτυχημένους στον κλάδο τους που αναζητούν την αναγνώριση έξω από το ειδικό τους πεδίο επειδή ακριβώς δεν μπορούν να τη βρουν εκεί Ένας επιστήμονας πλούσιος σε ειδικό κεφάλαιο δηλαδή ένας επιστήμονας που λαμβάνει μεγάλη αναγνώριση από τους συναδέλφους του κατά κανόνα θα έχει και μεγαλύτερες αντιστάσεις και αντίστροφα όσο πιο ετερόνομος είναι στις πρακτικές του ένας επιστήμονας τόσο μεγαλύτερη ροπή θα έχει προς τη συνεργασία Οι ετερόνομοι αυτοί διανοούμενοι αν το βλέπαμε σχηματικά θα λέγαμε ότι αποτελούν το δούρειο ίππο μέσω του οποίου εισέρχονται σε κάθε επιστημονικό πεδίο οι νόμοι του εμπορίου και της οικονομίας

Ε Δικαίωμα εισόδου και υποχρέωση εξόδου

18

Στο τελευταίο του κεφάλαιο του βιβλίου του ο συγγραφέας επανέρχεται στον προβληματισμό που έθεσε στην αρχή Περισσότερο θεμελιωμένος τώρα ο προβληματισμός αυτός συμπυκνώνεται στο δίπτυχο ερμητισμός-ελιτισμός Πιο αναλυτικά

Κάθε είδος επιστημονικού ή πνευματικού έργου απαιτεί ή πρέπει να απαιτεί ένα υψηλό επίπεδο ποιότητας Η απαίτηση αυτή το καθιστά πολλές φορές ακατανόητο για ένα μεγάλο αριθμό ατόμων το περιορίζει σrsquo έναν στενότατο κύκλο διανοούμενων το οδηγεί μrsquo άλλα λόγια στον ερμητισμό Από την άλλη είναι δημοκρατικό μέλημα τα κεκτημένα της επιστήμης να καθίστανται γνωστά και προσιτά στο μεγαλύτερο δυνατό αριθμό προσώπων

Βρισκόμαστε λοιπόν μπροστά σε ένα οξύτατο πρόβλημα Από τη μια μεριά τα έργα της επιστήμης πρέπει να ανοιχτούν στο ευρύ κοινό ή αλλιώς το ευρύ κοινό πρέπει να εξασφαλιστεί μrsquo ένα δικαίωμα εισόδου στα πεδία παραγωγής αυτών και ταυτόχρονα τα επιστημονικά κεκτημένα και τα καλλιτεχνικά έργα πρέπει να προσεγγίσουν το ευρύ κοινό έχουν δηλαδή μια υποχρέωση εξόδου από την ασφυκτικά κλειστή σφαίρα τους Αύξηση του δικαιώματος εισόδου και ταυτόχρονη ενίσχυση της υποχρέωσης εξόδου Δύο βασικά αιτήματα που ωστόσο συνυπάρχουν με τον κίνδυνο να κινηθούν από τον ελιτισμό(όπου τώρα βρίσκεται η επιστημονική παραγωγή) στη δημαγωγία

Για τον συγγραφέα η μόνη λύση στη σύγκρουση αυτή είναι η συλλογική δράση των διανοούμενων οι οποίοι ερχόμενοι σε διαπραγμάτευση με τους δημοσιογράφους θα καταλήξουν σε ένα είδος συμβολαίου σχετικά με τους όρους υπό τους οποίους θα εκτίθενται τόσο οι ίδιοι όσο και τα έργα τους στην τηλεόραση Η κατάκτηση αυτή μπορεί να γίνει μόνο εφόσον οι παραγωγοί των επιστημονικών ιδεών βγουν από το μικρό τους οχυρό και αγωνιστούν συλλογικά για να υπάρξουν ικανές συνθήκες διάδοσης των ιδεών τους και για να έχουν την κυριότητα των μέσων διάδοσής τους

laquoΜπορούμε και οφείλουμεraquo λέει χαρακτηριστικά ο συγγραφέας laquoνα αγωνιστούμε στο όνομα της δημοκρατίας ενάντια στην ακροαματικότηταraquo

19

20

21

Δ Η επικυριαρχία της τηλεόρασης

Ε Δικαίωμα εισόδου και υποχρέωση εξόδου

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Όταν έγινε γνωστή η είδηση του θανάτου του Pierre Bourdieu στις 24 Ιανουαρίου του 2002 αρκετοί ήταν εκείνοι που είπαν πως η σιωπηρή πλειοψηφία έχασε τη φωνή της Ο Bourdieu ανήκε στους διανοούμενους εκείνους που δεν κλείνονται σε στεγανά κομματικά ανένταχτος σrsquoόλη του τη ζωή τόνιζε πάντα πως ήταν τοποθετημένος

3

laquoαριστερότερα της αριστεράςraquo καθώς υποστήριζε laquoτην δημοκρατική πολιτική που η αριστερά ευαγγελίζεται αλλά δεν πραγματώνειraquo Στα τέλη της δεκαετίας του lsquo80 είναι από τους πιο πολυσυζητημένους Γάλλους κοινωνιολόγους Για τους φοιτητές του γίνεται γκουρού και αποκαλείται Bour-dieu (θεός) ενώ άλλοι τον θεωρούν τρομερό παράδειγμα τρομοκρατίας με την αμφίεση της κοινωνιολογίας Αν και εμφανίζεται συχνά σε τηλεοπτικές εκπομπές οι σχέσεις του με τα μέσα είναι αμφίσημη και συνοψίζεται στην σκέψη ότι laquoεγώ που τα καταγγέλλω πρέπει να χρησιμοποιώraquo Στο βιβλίο του lsquosur la televisionrsquo αντικείμενο της παρούσας εισήγησης συναντάμε μια μοναδική όσο και πρωτότυπη κριτική του δημοσιογραφικού πεδίου Το μέσο αντιμετωπίζεται ως πεδίο παραγωγής πολιτισμού όπου όμως η διαπλοκή αξιακών και εμπορευματικών στρατηγικών μας εισάγει στις λογικές της δημαγωγίας και του λαϊκισμού της χειραγώγησης Αξίζει να σημειωθεί ότι το βιβλίο αυτό κατηγορήθηκε για ελλιπή επιστημονική τεκμηρίωση ότι η κρίση δηλαδή του συγγραφέα είναι περισσότερο πολιτική και λιγότερο επιστημονική

Το βιβλίο laquoγια την τηλεόρασηraquo αποτελεί μεταγραφή δύο διαλέξεων που έδωσε ο συγγραφέας στην τηλεόραση με θέμα το πώς το επικοινωνιακό αυτό μέσο υποβάλλει σε μεγάλο κίνδυνο τόσο τις διάφορες σφαίρες της πολιτισμικής παραγωγής όσο και την πολιτική ζωή και τη δημοκρατία

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ

Α Μια αθέατη λογοκρισία

Ο συγγραφέας ξεκινά θέτοντας σε αδρές γραμμές έναν προβληματισμό στον οποίο επανέρχεται περισσότερο επεξηγηματικά

4

στο τέλος του βιβλίου του Θεωρεί εκ των προτέρων δεδομένο ότι στην τηλεόραση δεν μπορεί να ειπωθεί τίποτα σπουδαίο τη στιγμή που ο ίδιος εκτίθεται σrsquo αυτήν Και εδώ ακριβώς εντοπίζει το πρόβλημα εφόσον τίποτα το σημαντικό δεν μπορεί να ειπωθεί στην τηλεόραση μήπως οι διανοούμενοι δεν θα έπρεπε να εμφανίζονται σ αυτή Δύο είναι τα αναμφισβήτητα στοιχεία που γεννούν και τον προβληματισμό 1) ότι η τηλεόραση αγγίζει όλο τον κόσμο και 2) ότι οι λόγιοι και οι ερευνητές έχουν μια συγκεκριμένη αποστολή υποχρεούνται να επιστρέψουν σε όλους τα κεκτημένα της έρευνας τους Κατά συνέπεια μία a priori απόρριψη της τηλεόρασης από την πλευρά των διανοούμενων θα ήταν πλήρως ανεύθυνη σχεδόν ανήθικη

Μία πρώτη προσέγγιση που επιχειρείται σrsquo αυτό το σημείο καταλήγει στα εξής Το πρόβλημα του σχεδόν κενού λόγου που αρθρώνεται στην τηλεόραση δεν εντοπίζεται κατά τον Bourdieu στο ίδιο το γεγονός της εμφάνισης στο μέσο αυτό αλλά στις συνθήκες υπό τις οποίες υποχρεούται να κανείς να εμφανίζεται και να μιλά Αυτές οι συνθήκες είναι εξαιρετικά περιοριστικές 1ον) ο χρόνος είναι πάντα περιορισμένος 2ον) το θέμα της ομιλίας είναι συνήθως επιβεβλημένο και αδύνατον να αλλάξει κατά τη διάρκεια της εκπομπής και 3ον) ο δημοσιογράφος συχνά παρεμβαίνει ανακαλώντας στην τάξη ndashσε ποια τάξη άραγε- τον ομιλητή

Οι παραπάνω περιοριστικές συνθήκες που επιβάλλονται σε οποιονδήποτε επιθυμεί να μιλήσει στην τηλεόραση συνιστούν έναν καταναγκασμό του λόγου που ελαχιστοποιεί τις πιθανότητες να ειπωθεί κάτι σημαντικό σrsquo αυτήν Πρόκειται για μια λογοκρισία αθέατη

Οι λόγοι που επιβάλλουν αυτήν την λογοκρισία είναι κατά τον συγγραφέα καταρχάς πολιτικοί και δευτερευόντως οικονομικοί Όσον αφορά τους πολιτικούς λόγους η θέση που υποστηρίζεται είναι ότι σε μια ιστορική περίοδο όπου η καθημερινή ζωή των ατόμων ιδίως των νέων χαρακτηρίζεται από διαρκή επαγγελματική αβεβαιότητα θεωρείται κατανοητό να ενισχύεται και η τάση για πολιτικό κομφορμισμό Ωστόσο εντονότερος είναι σε κάθε περίπτωση ο

5

συμβιβασμός στις επιταγές που επιβάλει σήμερα ο οικονομικός καταναγκασμός Από τις πιέσεις αυτές δε θα μπορούσε να μείνει ανεπηρέαστο και το τηλεοπτικό πεδίο Ο συγγραφέας λέει χαρακτηριστικά laquoείναι πολύ σημαντικό να γνωρίζουμε και να έχουμε πάντα υπόψη το ποιος είναι ο ιδιοκτήτης του κάθε καναλιού αυτό οδηγεί στην κατανόηση πολλών πραγμάτωνraquo

Ο προβληματισμός σχετικά με τον καταναγκασμό που ασκεί η οικονομία στην τηλεόραση μένει προς στιγμήν μετέωρος προκειμένου να μεσολαβήσει μια κριτική ανάλυση των φανερών και αφανών δομών των ΜΜΕ Η παρέκβαση αυτή επιδιώκει λογικά να καταστήσει τους ακροατές των διαλέξεων περισσότερο ενημερωμένους ή καλύτερα περισσότερο υποψιασμένους σχετικά με το τηλεοπτικό φαινόμενο και επακόλουθα ικανούς στο να αντιληφθούν την αναγκαιότητα ανατροπής των ισχυουσών δομών

Β Λόγος για την πληροφορία 1 Η επιλογή

Ο συγγραφέας με μια χαρακτηριστική εικόνα περιγράφει τη διαδικασία με την οποία οι δημοσιογράφοι επιλέγουν τα θέματα που θα προβληθούν από τις τηλεοπτικές εκπομπές Οι δημοσιογράφοι κατά τον Bourdieu φορούν ειδικά γυαλιά τα οποία τους επιτρέπουν να βλέπουν κάποια πράγματα και να μη βλέπουν κάποια άλλα Η τηλεόραση λοιπόν μπορεί να αποκρύπτει - να παρακάμπτει δηλαδή γεγονότα ή πληροφορίες - δείχνοντας προβάλλοντας μrsquo άλλα λόγια ορισμένα μόνο θέματα

Είναι σημαντικό τώρα να δούμε με ποιόν τρόπον αποφασίζεται ποια πληροφορία είναι σημαντική για να προβληθεί Κατά τον Bourdieu τα πάντα λειτουργούν με τη νοοτροπία της

6

ακροαματικότητας Η σκέψη παντού κυριαρχείται από όρους εμπορικής επιτυχίας Το σημαντικό προς προβολή είναι αυτό που πουλάει και οι άνθρωποι της τηλεόρασης διακατέχονται συνήθως από το αίσθημα του lsquoπροφανούςrsquo ως προς αυτό Η συγκεκριμένη νοοτροπία όμως προκαλεί έναν έντονο εγκλωβισμό στους θεατές Προβάλλονται μόνο κάποια δεδομένα τα ίδια από όλα τα μέσα ενώ άλλες ενδεχομένως ουσιώδεις πληροφορίες ή γεγονότα δεν προβάλλονται ποτέ Πρόκειται για μία ομογενοποίηση που δε συνιστά τελικά τίποτε άλλο παρά μια ακόμη μορφή λογοκρισίας

Αναλύοντας την παραπάνω σκέψη λίγο περισσότερο θα λέγαμε ότι ενώ κατά κανόνα στους περισσότερους τομείς δραστηριοτήτων το μονοπώλιο ομογενοποιεί και ο ανταγωνισμός διαφοροποιεί στην περίπτωση της τηλεόρασης συμβαίνει ακριβώς το αντίστροφο ο ανταγωνισμός οδήγησε σε ομογενοποίηση Πώς εξηγείται το παράδοξο αυτό φαινόμενο

Οι δημοσιογράφοι σήμερα πληροφορούνται από και τελικά συμμορφώνονται με τις ίδιες σφυγμομετρήσεις τους ίδιους διαφημιζόμενους υποτάσσονται δηλαδή στους ίδιους καταναγκασμούς Στα πλαίσιο του ανταγωνισμού όμως που δημιουργείται επιδιώκουν διαρκώς να προηγηθούν των άλλων δημοσιογράφων και των αντίπαλων τηλεοπτικών σταθμών Για να το κάνουν ωστόσο αυτό αναγκάζονται να ασχοληθούν ndashνα δουν να διαβάσουν- με το τι είπαν τι έδειξαν τι έγραψαν οι άλλοι δημοσιογράφοι ndashανταγωνιστές τους Η πληροφορία διακινείται επομένως κυκλικά Αφού συλλάβουν την πληροφορία στη συνέχεια βέβαια προβαίνουν σε διαφοροποιήσεις που είναι όμως τόσο μικρές ώστε περνούν εντελώς απαρατήρητες από τον τηλεθεατή Οι μικρές βέβαια αυτές διαφορές στις οποίες οι δημοσιογράφοι αποδίδουν τόσο μεγάλη σημασία στην ουσία καλύπτουν τεράστιες ομοιότητες στην επιλογή των θεμάτων και τον τρόπο που θα προβληθούν στους ανθρώπους που θα κληθούν να σχολιάσουν κλπ Η κυκλική αυτή διακίνηση όπως περιγράφηκε πιο πάνω ενισχύει προφανώς τον ήδη ενεργό πνευματικό εγκλεισμό των τηλεθεατών και τα υφιστάμενα φαινόμενα λογοκρισίας

7

2 Η αναμετάδοση Τα θέματα που επιλέγονται από τους δημοσιογράφους ωστόσο

δεν προβάλλονται αυτούσια αλλά περνούν πρώτα από μια διαδικασία δραματοποίησης Το γεγονός σκηνοθετείται σε εικόνες και διογκώνεται προκειμένου να προκαλέσει το ενδιαφέρον του κοινού και να συγκινήσει Η εικόνα αποτελεί καταρχήν μια σχετική αναπαράσταση της πραγματικότητας σχηματίζει δηλαδή στους τηλεθεατές μία εντύπωση γιrsquo αυτήν Η συγκεκριμένη εντύπωση όμως συχνά αποτελεί την ίδια την πραγματικότητα για όσους δε μετείχαν στα γεγονότα με αποτέλεσμα να προκαλεί την ανάδυση ιδεών να κινητοποιεί να δημιουργεί συναισθήματα στους τηλεθεατές Τελικά η τηλεόραση από εργαλείο καταγραφής της πραγματικότητας γίνεται εργαλείο δημιουργίας της πραγματικότητας Γι αυτό και δράσεις που λαμβάνουν χώρα στοχεύοντας στην κινητοποίηση της κοινής γνώμης θα πρέπει για τον Bourdieu να στοχεύουν στην πρόκληση του ενδιαφέροντος της τηλεόρασης αν θέλουν να είναι αποτελεσματικές Μια διαδήλωση για παράδειγμα πρέπει να γίνεται για την τηλεόραση δηλαδή να γίνεται για να προκαλέσει το ενδιαφέρον των ανθρώπων της τηλεόρασης ώστε αναμεταδιδόμενη και διογκούμενη στη συνέχεια απrsquo αυτή να φέρει τα επιθυμητά αποτελέσματα

Γ Το πλατό και τα παρασκήνιά του

1 Οι ομιλητές

Ένα από τα μεγάλα προβλήματα που θέτει η τηλεόραση είναι αμφισβήτηση της σχέσης ανάμεσα στην σκέψη και την ταχύτητα Ο

8

συγγραφέας αναρωτιέται αν μπορούμε να σκεφτούμε μέσα στην ταχύτητα που επιβάλλει η τηλεόραση Η προφανής αρνητική απάντηση ωστόσο δεν προβληματίζει τους ανθρώπους της τηλεόρασης που εντόπισαν τη λύση στους λεγόμενους σχολιαστές laquofast-thinkersraquo Πρόκειται για ομιλητές που στοχάζονται εξαιρετικά γρήγορα Η ταχύτητα αυτή του στοχασμού τους δεν οφείλεται σε κάποια ειδική ικανότητα αλλά στο γεγονός ότι οι laquoδιανοούμενοιraquo αυτοί σκέφτονται και αναπαράγουν παραδεδεγμένες ιδέες Εκφράζονται δηλαδή με θέσεις που είναι αποδεκτές από το σύνολο του κόσμου κοινοτοπίες στην ουσία που πέρα από εξαιρετικά συμβατικές είναι και εύκολα αποκωδικοποιήσιμες από τον τηλεθεατή Αυτοί οι ταχυ-στοχαστές είναι οι laquoθαμώνεςraquo των μέσων οι μόνιμοι αλλά και επιβεβλημένοι ομιλητές των τηλεοπτικών συζητήσεων Η τακτική αυτή εξάλλου απαλλάσσει τους δημοσιογράφους από την υποχρέωση να αναζητήσουν σχολιαστές που θα είχαν πραγματικά κάτι καινούργιο να πουν

2 Οι προσκεκλημένοι

Η σύνθεσή των προσκεκλημένων που μετέχουν σε μια τηλεοπτική συζήτηση είναι μια διαδικασία επιλογής ιδιαίτερα σημαντική δεδομένου ότι η εικόνα που προβάλλεται θα πρέπει να πείθει τους θεατές σχετικά με την τήρηση μιας δημοκρατικής ισορροπίας Παράλληλα είναι και μια διεργασία αθέατη Τούτο σημαίνει ότι αυτό που τελικά βλέπει ο τηλεθεατής δεν του επιτρέπει να διακρίνει τους όρους που οδήγησαν στην κατασκευή του Πιο συγκεκριμένα υπάρχουν προσωπικότητες που οι παρουσιαστές δε διανοούνται να καλέσουν προσωπικότητες που καλούνται και αρνούνται την πρόσκληση και οι μόνιμοι προσκεκλημένοι Το κοινό ποτέ δεν αναρωτιέται γιατί δεν παρευρίσκονται στο πλατό όσοι δεν παρευρίσκονται Το ερώτημα είναι Μια αλλαγή στη σύνθεση των καλεσμένων μπορεί άραγε να επιφέρει αλλαγή στο νόημα του μηνύματος που μεταδίδεται

9

Όσον αφορά στους μόνιμους των τηλεοπτικών πλατό ο Bourdieu παρατηρεί ότι παρότι φαινομενικά πρόκειται για άτομα που ανήκουν σε διαφορετικά στρατόπεδα (συνήθως πολιτικά) στην ουσία είναι άνθρωποι που προέρχονται από την ίδια σφαίρα και γνωρίζονται συνήθως πολύ καλά μεταξύ τους Η σφαίρα των μόνιμων προσκεκλημένων αποτελεί ένα κλειστό κόσμο ενδογνωριμιών που λειτουργεί με τη λογική της μόνιμης αυτοενίσχυσης Πρόκειται στην ουσία για συνεργούς γιrsquo αυτό και οι συγκρούσεις αυτών των ατόμων μπροστά στις κάμερες είναι καθαρά συμβατικές Το πρόβλημα ωστόσο διογκώνεται αν αναλογιστεί κανείς ότι ενδεχομένως το κοινό να μην έχει επίγνωση αυτής της συνενοχής

3 Ο ρόλος του παρουσιαστή

Όσο οξύμωρο και αν φαίνεται για τον Bourdieu είναι ο παρουσιαστής ο κυρίαρχος στις τηλεοπτικές συζητήσεις Αυτός θέτει το θέμα θέτει τους κανόνες διανέμει το λόγο αλλά και - πέρα από τα προφανή- παρεμβαίνει μέσω της ασυνείδητης γλώσσας που χρησιμοποιεί Για να γίνει αυτό το τελευταίο κατανοητό δίνεται το εξής παράδειγμα Υπάρχουν διάφοροι τρόποι για να ειπωθεί το ευχαριστώ από τον παρουσιαστή σrsquo έναν ομιλητή laquoΕυχαριστώraquo μπορεί να σημαίνει laquoείμαι υπόχρεος ευγνώμωνraquo Μπορεί όμως και να σημαίνει laquoεντάξει τέλος περνάμε στον επόμενοraquo Αυτές οι τόσο λεπτές τονικές αποχρώσεις στο λόγο του παρουσιαστή που υποκρύπτουν όμως μια τόσο διαφορετική μεταχείριση εισπράττονται από τον ομιλητή και ο τελευταίος με τη σειρά του είτε ενθαρρύνεται είτε σαστίζει

Άλλη στρατηγική του παρουσιαστή είναι η χρήση του laquoεπείγοντοςraquo Χρησιμοποιώντας το χρόνο πιέζει διακόπτει αφαιρεί το λόγο Πολλές φορές δε ανάγει τον εαυτό του σε εκπρόσωπο του κοινού επικαλούμενος το μη αντιληπτό των όσων λέγονται από το θεατή υπονοώντας ότι ο τελευταίος είναι εξορισμού μειωμένης αντίληψης

10

Ακόμη πιο ενδεικτική είναι η συμπεριφορά των παρουσιαστών στους μη επαγγελματίες του λόγου και των πλατό που έχουν ωστόσο κάτι σημαντικό να πουν Όχι μόνον δεν τους βοηθούν αλλά αντίθετα τους αιφνιδιάζουν τους λογοκρίνουν τους πιέζουν και τελικά τους εξοντώνουν

Το αποτέλεσμα όλων αυτών των μηχανισμών που συνειδητά ή ασυνείδητα χρησιμοποιούνται είναι μια συζήτηση άνιση ενώ φαινομενικά πληρούνται όλα τα εξωτερικά προσχήματα της τυπικής ισότητας Τίθεται λοιπόν ένα σημαντικότατο πρόβλημα δημοκρατίας

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ

Α Η αθέατη δομή και τα αποτελέσματα της

Στο δεύτερο αυτό μέρος του βιβλίου ο Bourdieu περνάει σε μια πιο βαθιά κριτική ανάλυση της δομής της τηλεόρασης ndash μια δομή που κατά κανόνα δεν είναι αντιληπτή- καθώς και των συνεπειών που προκύπτουν απ΄ αυτήν Η τηλεόραση σήμερα κυριαρχεί αναμφισβήτητα στο σύνολο των επιστημονικών και καλλιτεχνικών δραστηριοτήτων ενσωματώνοντας όμως μέσα της μια βαθιά αντίφαση μια αντίφαση ανάμεσα στις συνθήκες που πρέπει να ισχύουν προκειμένου κάποιος να παράγει ένα ποιοτικό έργο -ερευνητικό επιστημονικό καλλιτεχνικό- και στις συνθήκες που πρέπει να ισχύουν προκειμένου να μεταδοθεί το προϊόν αυτού του έργου στον κόσμο Η τηλεόραση ενσωματώνει με τον πλέον χαρακτηριστικό τρόπο την αντίφαση ανάμεσα στην ελευθερία που είναι απαραίτητη συνθήκη για την παραγωγή ποιοτικών έργων και την ανελευθερία που προκαλεί ο οικονομικός καταναγκασμός πίεση που ασκείται μέσω της ακροαματικότητας

Ο συγγραφέας προσπαθεί στο τμήμα αυτό των διαλέξεών του να αποδείξει πως η τηλεόραση και κυρίως οι άνθρωποι που εργάζονται σ αυτή είναι τελικά ανδρείκελα μιας αναγκαιότητας που πρέπει να

11

γίνει γνωστή laquoΗ τηλεόραση είναι ένα ελάχιστα αυτόνομο εργαλείο επικοινωνίαςraquo λέει χαρακτηριστικά laquoστο οποίο ασκούν πίεση αλλεπάλληλοι καταναγκασμοί που απορρέουν κυρίως από τις σχέσεις αμείλικτου ανταγωνισμού μεταξύ των δημοσιογράφωνraquo

Β Tο δημοσιογραφικό πεδίο και οι ιδιαιτερότητές του

Ξεκινώντας αυτή την έρευνα ο Bourdieu διευκρινίζει προκαταρκτικά ότι ο κόσμος της δημοσιογραφίας είναι ένας μικρόκοσμος ο όποιος καταρχήν λειτουργεί με βάση δικούς του νόμους ταυτόχρονα όμως επηρεάζεται τόσο από τον ευρύτερο κόσμο που τον περιλαμβάνει όσο και από τους άλλους μικρόκοσμους με τους οποίους συνυπάρχει Δεν είναι δηλαδή σε καμία περίπτωση αυτόνομος Για να κατανοηθεί ο τρόπος με τον οποίο λειτουργεί θα πρέπει να είναι εξαρχής γνωστοί οι ιδιαίτεροι νόμοι που τον διέπουν -οι εσωτερικοί του μηχανισμοί- αλλά συγχρόνως θα πρέπει να ερευνώνται και οι εξωτερικοί παράγοντες που πιθανώς τον επηρεάζουν

Το δημοσιογραφικό πεδίο έχει μάλιστα την ιδιαιτερότητα να είναι περισσότερο εξαρτημένο από εξωτερικές δυνάμεις απrsquo ότι τα άλλα πεδία πολιτισμικής παραγωγής Εξαρτάται έτσι άμεσα από τη ζήτηση και συμμορφώνεται με τις απαιτήσεις της αγοράς περισσότερο ακόμη και από το πολιτικό πεδίο Ταυτόχρονα όμως λείπει από το πεδίο αυτό το είδος εκείνο ενυπάρχουσας δικαιοσύνης που ισχύει στα υπόλοιπα πεδία και βάσει του οποίου εκείνος που παραβιάζει ορισμένες απαγορεύσεις κατακρίνεται και περιθωριοποιείται από τους συναδέλφους του ενώ εκείνος που συμμορφώνεται με τους κανόνες χαίρει εκτίμησης και αποδοχής Υπάρχει άραγε έστω και η ελάχιστη δικαιοσύνη μέσα στην τηλεοπτική σφαίρα

12

Γ Μερίδια αγοράς και ανταγωνισμός

1 Συσχετισμός δυνάμεων

Για να καταλάβει κανείς τι συμβαίνει στην τηλεόραση θα πρέπει να εξετάζει τα πάντα με βάση τις αντικειμενικές σχέσεις μεταξύ των τηλεοπτικών καναλιών που είναι αναμφισβήτητα αμιγώς ανταγωνιστικές Ο ανταγωνισμός καθορίζεται από συσχετισμούς δυνάμεων οι οποίοι δεν είναι συνήθως αντιληπτοί Στο πλαίσιο αυτό δύο είναι τα βασικά ζητήματα που απασχολούν το συγγραφέα α) η δύναμη του ειδησεογραφικού οργάνου και β) η δύναμη επιβολής του κάθε δημοσιογράφου ατομικά

α) Ως προς τη δύναμη του ειδησεογραφικού οργάνου μέσα στο ειδησεογραφικό πεδίο αυτή κατά τον Bourdieu καθορίζεται πρώτον από την οικονομική βαρύτητα την αντιστοιχία δηλαδή του κάθε σταθμού στα μερίδια της αγοράς και δεύτερον από μια συμβολική βαρύτητα που δύσκολα προσδιορίζεται ποσοτικά και σχετίζεται με ιστορία και τη φήμη που έχει το όργανο στον ευρύτερο χώρο των ΜΜΕ Σήμερα οι πρωταγωνιστές του κάθε μέσου αναπτύσσουν μια κριτική και πολέμια στάση απέναντι στους πρωταγωνιστές δημοσιογράφους του άλλου μέσου με το οποίο βρίσκονται σε ανταγωνισμό Πρόκειται για μια ιδιαίτερα προσφιλή στρατηγική που στόχο έχει το μετασχηματισμό της θέσης του δημοσιογραφικού οργάνου και την αύξηση της δύναμής του στο ευρύτερο ειδησεογραφικό πεδίο β) Η δύναμη επιρροής του δημοσιογράφου αλλά και πριν απrsquo αυτό το τι θα πει τι θα θεωρήσει λογικό ή αδιανόητο ο κάθε δημοσιογράφος ατομικά εξαρτάται καταρχάς από τη θέση που κατέχει το ειδησεογραφικό όργανο στο οποίο εργάζεται σε ολόκληρο το δημοσιογραφικό πεδίο και δευτερευόντως από τη θέση του ίδιου του δημοσιογράφου μέσα στο χώρο που εργάζεται

13

2 Συνέπειες του ανταγωνισμού

Η πιο βασική και πλέον αντιληπτή συνέπεια του ανταγωνισμού είναι η επικράτηση του σκανδαλοθηρικού Προκειμένου να εξασφαλιστεί η εμπορική επιτυχία τα κανάλια αναζητούν όλο και περισσότερο το θεαματικό δίνοντας την πρώτη θέση στις ειδήσεις ποικίλης ύλης πολλές φορές μάλιστα ανεξάρτητα από συνταρακτικά γεγονότα που συμβαίνουν στον κόσμο Οι ειδήσεις αυτές οδηγούν στην πλήρη αποπολιτικοποίηση του κοινού η προσοχή στρέφεται και καθηλώνεται σε γεγονότα χωρίς καμία πολιτική συνεπεία με τους τηλεοπτικούς φιλοσόφους να προσδίδουν καθημερινά νόημα στο ασήμαντο και στο τυχαίο που έχει αναχθεί από τους ίδιους σε αυτό που ονομάζουν laquoκοινωνικό γεγονόςraquo

Ο ανταγωνισμός έχει όμως και μια άλλη περισσότερο δυσανάγνωστη συνέπεια η τηλεόραση σήμερα έχει μετατραπεί σε μια δύναμη τυποποίησης Πιο αναλυτικά όσο περισσότερο ένα ειδησεογραφικό όργανο θέλει να προσεγγίσει ένα διευρυμένο κοινό τόσο περισσότερο οφείλει να χάσει τις απότραχύνσεις του να μην προκαλεί να μην εγείρει διχασμούς και εντάσεις Αυτός είναι ο λόγος που επιλέγονται όλο και συχνότερα από τα ειδησεογραφικά κανάλια τα λεγόμενα θέματα laquoomnibusraquo θέματα δηλαδή τα οποία ταιριάζουν σε όλο τον κόσμο τα οποία επιβεβαίωνουν πράγματα ήδη γνωστά και το κυριότερο θέματα τα οποία αφήνουν ανέπαφες τις νοητικές δομές Οποιαδήποτε συμβολική επανάσταση δηλαδή οτιδήποτε διαφορετικό από τα ήδη ειπωμένα οποιαδήποτε πρόκληση νοητική από οποιοδήποτε πεδίο δράσης και αν προέρχεται καλλιτεχνικό επιστημονικό κλπ ανακόπτεται Οι άνθρωποι της τηλεόρασης δημοσιογράφοι σχολιαστές παρουσιαστές των ειδήσεων εστιάζουν πάντοτε στο μέσο όρο χωρίς να επιτρέπουν τη διάδοση του laquoδιαφορετικούraquo Χαρακτηρίζονται από έναν έντονο ηθικό κομφορμισμό Έχουν μετατραπεί σε φερέφωνα μιας μικροαστικής ηθικής που laquoυπηρετούν όλο και περισσότερο -ολοένα και πιο δουλοπρεπώς- τις καθιερωμένες αξίεςraquo

14

3 Αύξηση της δύναμης της τηλεόρασης στο χώρο των ΜΜΕ

Στη δεκαετία του rsquo50 όταν γινόταν λόγος για δημοσιογραφία κανένας δε σκεφτόταν την τηλεόραση Σήμερα η κατάσταση έχει ανατραπεί και η τηλεόραση κυριαρχεί πλήρως στο δημοσιογραφικό πεδίο Η αύξηση της δύναμης της τηλεόρασης στο χώρο των μέσων διάδοσης οφείλεται κατά τον συγγραφέα στο ότι αυτή παρέχει σήμερα ένα μονοπώλιο στην πρόσβαση των απλών πολιτών στο δημόσιο χώρο Κυριαρχεί δηλαδή στα μέσα πρόσβασης στη δημόσια φήμη

Συνέπεια αυτή στις κυριαρχίας είναι ότι η τηλεόραση έχει τη δυνατότητα να επιβάλει στην κοινωνία τις δίκες τις αρχές θέασης του κόσμου Μπορεί μεν ο δημοσιογραφικός κόσμος να είναι πολύπλευρος ωστόσο υπάρχουν ορισμένα ελάχιστα προαπαιτούμενα τα οποία εφαρμόζονται και αποτελούν τη βάση της επιλογής που διενεργούν όλοι δημοσιογράφοι προκειμένου να επιτρέψουν αυτή την πρόσβαση στη δημόσια φήμη Κάθε λόγος ή δράση υπόκειται σε μια δημοσιογραφική επιλογή προκειμένου να κρατηθεί μόνο ότι θα προκαλέσει το ενδιαφέρον αυτή η επιλογή δε διενεργείται αδιακρίτως από το σύνολο του δημοσιογραφικού κόσμου Συνεπώς οποιοσδήποτε επιθυμεί να εκφράσει λόγο δημόσια θα πρέπει να υπακούσει σε μια σειρά προδιαγραφών που του επιβάλλονται από το τηλεοπτικό μέσο Για άλλη μια φορά καταλήγουμε στη διαπίστωση της επιβολής μιας τρομερής λογοκρισίας

Μια δεύτερη συνέπεια από την αύξηση του βάρους της τηλεόρασης μέσα στο χώρο των μέσων διάδοσης είναι η σταδιακή υποταγή της ίδιας στις λαϊκές προτιμήσεις Η τηλεόραση σήμερα δεν επιθυμεί να διαμορφώσει τις προτιμήσεις όπως στη δεκαετία του ΄50 αντίθετα επιθυμεί να τις κολακέψει ώστε να αγγίξει το μεγαλύτερο

15

δυνατό ακροατήριο Ως χαρακτηριστικά παραδείγματα εκπομπών που ακολουθούν αυτή την τακτική αναφέρονται τα talk-shows και τα realities που καλύπτουν laquoειδώνoβλεπτικές και επίδειξιομανικές ορέξεις του κοινούraquo Τρίτη συνέπεια εξαιρετικά σημαντική επίσης είναι ότι με την αύξηση του συμβολικού βάρους της τηλεόρασης και μεταξύ των ανταγωνιστικών τηλεοράσεων του συμβολικού βάρους αυτών που επιδίδονται κυρίως στην αναζήτηση του σκανδαλοθηρικού τείνει να επιβληθεί στο σύνολό του δημοσιογραφικού κόσμου μια άποψη της πληροφόρησης που μέχρι τώρα ήταν περιορισμένη σrsquo ένα πολύ μικρό τμήμα της έντυπης δημοσιογραφίας τις λεγόμενες laquoσκανδαλοθηρικές εφημερίδεςraquo Έτσι μια κατηγορία από τους πλέον διεφθαρμένους οικονομικά και πλέον αδιάφορους απέναντι σε κάθε μορφή δεοντολογίας δημοσιογράφους τείνει να επιβάλλει τις αξίες της στο σύνολο του δημοσιογραφικού κόσμου Οι εκπρόσωποι της έντυπης δημοσιογραφίας βρίσκονται συνεπώς σήμερα μπροστά στο εξής δίλημμα να συμβιβασθούν με τις απαιτήσεις της ακροαματικότητας κινούμενοι στην κατεύθυνση του κυρίαρχου προτύπου ή να ακολουθήσουν μια στρατηγική διαφοροποίησης του προϊόντος να προβάλουν δηλαδή τη διαφορά των δύο επιπέδων Κατά τον συγγραφέα η τάση που παρατηρείται είναι ότι τα όργανα της πάλαι ποτέ πολιτισμικής παραγωγής τείνουν να απολέσουν τον ειδικό τους χαρακτήρα και να εισέλθουν σε ένα έδαφος όπου αναπόφευκτα θα ηττηθούν

Δ Η επικυριαρχία της τηλεόρασης

Στις μέρες μας το δημοσιογραφικό πεδίο επιδρά σε όλα τα πεδία πολιτισμικής παραγωγής Το ίδιο καταναγκάζεται από την αγορά και καταναγκάζει άλλα πεδία Το σχήμα έχει ως εξής Με τη μεσολάβηση της ακροαματικότητας η πίεση της οικονομίας ασκείται στην

16

τηλεόραση η οποία με τη σειρά της τη μεταφέρει στο σύνολο του ειδησεογραφικού πεδίου αφού όπως είδαμε η τηλεόραση κυριαρχεί στο τελευταίο Δεδομένης δε της συνολικής βαρύτητας του δημοσιογραφικού πεδίου στο ευρύτερο πλαίσιο της επιστημονικής και πολιτισμικής παραγωγής η οικονομική αυτή πίεση καταλήγει να υποτάσσει όλα τα υπόλοιπα πεδία

Περαιτέρω παρατηρείται ότι μέσα σε κάθε πεδίο υπάρχουν κυρίαρχοι και κυριαρχημένοι σύμφωνα με την εσωτερική του ιεραρχία Η ετερονομία αρχίζει όταν παρεμβάλλονται εξωτερικά στοιχεία μέσα σε ένα καταρχήν αυτόνομο πεδίο δηλαδή όταν κάποιος ο οποίος δεν ανήκει στο πεδίο αυτό εκφράζει την άποψη του για αυτό και κατορθώνει να το επηρεάζει

Αυτός είναι ο τρόπος που τα ΜΜΕ παρεμβαίνουν σε ερμητικά κλειστά πεδία επιστημονικά ή καλλιτεχνικά εκφέροντας δηλαδή διαρκώς ετυμηγορίες γιrsquo αυτά Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο αντιδιανοουμενισμός ρεύμα που χαρακτηρίζει εν πολλοίς τη σημερινή τηλεόραση Καθημερινά οργανώνονται τηλεοπτικές συζητήσεις που αφορούν στα σφάλματα των διανοουμένων Σrsquo αυτές καλούνται μη πραγματικοί διανοούμενοι άτομα δηλαδή που δεν αναγνωρίζονται από τον κύκλο τους ως τέτοιοι και τα media του αποδίδουν αυθεντία Οι παρεμβάσεις όμως αυτές επηρεάζουν αδαείς που έχουν ωστόσο λόγο στη σύσταση μιας εμπορικής επιτυχίας Χαρακτηριστική περίπτωση είναι αυτή των best-sellers όπου τα μέσα ενημέρωσης εξάρουν προϊόντα οι θεατές-αναγνώστες που λίγη λογοτεχνική γνώση έχουν αγοράζουν τα βιβλία αυτά συμβάλλουν δηλαδή στην εμπορική επιτυχία αυτών των έργων οι εκδοτικοί οίκοι προκειμένου να αυξήσουν το κέρδος τους ενισχύουν την έκδοση τέτοιων έργων αδιαφορώντας για τα υπόλοιπα και έτσι τελικά επηρεάζεται ολόκληρη η μελλοντική λογοτεχνική παραγωγή

Είναι συνεπώς πλέον τέτοια η παρέμβαση που ασκεί το

τηλεοπτικό μέσο στα υπόλοιπα πεδία επιστημονικής και καλλιτεχνικής παραγωγής ώστε όλο και περισσότερο ενισχύονται εξωτερικά κριτήρια

17

αξιολόγησης των πρωταγωνιστών τους και αυτό συμβαίνει εις βάρος της εσωτερικής αξιολόγησης που είναι σαφώς περισσότερο φερέγγυα Η τηλεοπτική αποδοχή έχει πλέον αντικαταστήσει την εκτίμηση των συναδέλφων

Αναζητώντας τον τρόπο με τον οποίο επέρχεται αυτή η παρέμβαση για τον συγγραφέα είναι αυταπόδεικτο ότι μόνο μέσω συνεργών είναι δυνατό τα media να παρεμβληθούν στην αυτονομία των υπόλοιπων πεδίων

Ποιοι είναι όμως αυτοί που σήμερα συνεργάζονται με την τηλεόραση Ποιοι είναι αυτοί οι επιστήμονες καλλιτέχνες κλπ που τελούν σε εξάρτηση από τα ΜΜΕ και τη δημόσια φήμη που τα τελευταία εγγυώνται Ποιοι πανεπιστημιακοί σπεύδουν στα μέσα ενημέρωσης ποιοί συγγραφείς επαιτούν μια πρόσκληση ποιοί καλλιτέχνες εκλιπαρούν για μια δημόσια προβολή

Είναι προφανώς αυτοί που προορίζουν τα προϊόντα τους για αγορές ευρείας κατανάλωσης που εξαρτώνται δηλαδή από την εμπορικότητα Πρόκειται για επιστήμονες αποτυχημένους στον κλάδο τους που αναζητούν την αναγνώριση έξω από το ειδικό τους πεδίο επειδή ακριβώς δεν μπορούν να τη βρουν εκεί Ένας επιστήμονας πλούσιος σε ειδικό κεφάλαιο δηλαδή ένας επιστήμονας που λαμβάνει μεγάλη αναγνώριση από τους συναδέλφους του κατά κανόνα θα έχει και μεγαλύτερες αντιστάσεις και αντίστροφα όσο πιο ετερόνομος είναι στις πρακτικές του ένας επιστήμονας τόσο μεγαλύτερη ροπή θα έχει προς τη συνεργασία Οι ετερόνομοι αυτοί διανοούμενοι αν το βλέπαμε σχηματικά θα λέγαμε ότι αποτελούν το δούρειο ίππο μέσω του οποίου εισέρχονται σε κάθε επιστημονικό πεδίο οι νόμοι του εμπορίου και της οικονομίας

Ε Δικαίωμα εισόδου και υποχρέωση εξόδου

18

Στο τελευταίο του κεφάλαιο του βιβλίου του ο συγγραφέας επανέρχεται στον προβληματισμό που έθεσε στην αρχή Περισσότερο θεμελιωμένος τώρα ο προβληματισμός αυτός συμπυκνώνεται στο δίπτυχο ερμητισμός-ελιτισμός Πιο αναλυτικά

Κάθε είδος επιστημονικού ή πνευματικού έργου απαιτεί ή πρέπει να απαιτεί ένα υψηλό επίπεδο ποιότητας Η απαίτηση αυτή το καθιστά πολλές φορές ακατανόητο για ένα μεγάλο αριθμό ατόμων το περιορίζει σrsquo έναν στενότατο κύκλο διανοούμενων το οδηγεί μrsquo άλλα λόγια στον ερμητισμό Από την άλλη είναι δημοκρατικό μέλημα τα κεκτημένα της επιστήμης να καθίστανται γνωστά και προσιτά στο μεγαλύτερο δυνατό αριθμό προσώπων

Βρισκόμαστε λοιπόν μπροστά σε ένα οξύτατο πρόβλημα Από τη μια μεριά τα έργα της επιστήμης πρέπει να ανοιχτούν στο ευρύ κοινό ή αλλιώς το ευρύ κοινό πρέπει να εξασφαλιστεί μrsquo ένα δικαίωμα εισόδου στα πεδία παραγωγής αυτών και ταυτόχρονα τα επιστημονικά κεκτημένα και τα καλλιτεχνικά έργα πρέπει να προσεγγίσουν το ευρύ κοινό έχουν δηλαδή μια υποχρέωση εξόδου από την ασφυκτικά κλειστή σφαίρα τους Αύξηση του δικαιώματος εισόδου και ταυτόχρονη ενίσχυση της υποχρέωσης εξόδου Δύο βασικά αιτήματα που ωστόσο συνυπάρχουν με τον κίνδυνο να κινηθούν από τον ελιτισμό(όπου τώρα βρίσκεται η επιστημονική παραγωγή) στη δημαγωγία

Για τον συγγραφέα η μόνη λύση στη σύγκρουση αυτή είναι η συλλογική δράση των διανοούμενων οι οποίοι ερχόμενοι σε διαπραγμάτευση με τους δημοσιογράφους θα καταλήξουν σε ένα είδος συμβολαίου σχετικά με τους όρους υπό τους οποίους θα εκτίθενται τόσο οι ίδιοι όσο και τα έργα τους στην τηλεόραση Η κατάκτηση αυτή μπορεί να γίνει μόνο εφόσον οι παραγωγοί των επιστημονικών ιδεών βγουν από το μικρό τους οχυρό και αγωνιστούν συλλογικά για να υπάρξουν ικανές συνθήκες διάδοσης των ιδεών τους και για να έχουν την κυριότητα των μέσων διάδοσής τους

laquoΜπορούμε και οφείλουμεraquo λέει χαρακτηριστικά ο συγγραφέας laquoνα αγωνιστούμε στο όνομα της δημοκρατίας ενάντια στην ακροαματικότηταraquo

19

20

21

laquoαριστερότερα της αριστεράςraquo καθώς υποστήριζε laquoτην δημοκρατική πολιτική που η αριστερά ευαγγελίζεται αλλά δεν πραγματώνειraquo Στα τέλη της δεκαετίας του lsquo80 είναι από τους πιο πολυσυζητημένους Γάλλους κοινωνιολόγους Για τους φοιτητές του γίνεται γκουρού και αποκαλείται Bour-dieu (θεός) ενώ άλλοι τον θεωρούν τρομερό παράδειγμα τρομοκρατίας με την αμφίεση της κοινωνιολογίας Αν και εμφανίζεται συχνά σε τηλεοπτικές εκπομπές οι σχέσεις του με τα μέσα είναι αμφίσημη και συνοψίζεται στην σκέψη ότι laquoεγώ που τα καταγγέλλω πρέπει να χρησιμοποιώraquo Στο βιβλίο του lsquosur la televisionrsquo αντικείμενο της παρούσας εισήγησης συναντάμε μια μοναδική όσο και πρωτότυπη κριτική του δημοσιογραφικού πεδίου Το μέσο αντιμετωπίζεται ως πεδίο παραγωγής πολιτισμού όπου όμως η διαπλοκή αξιακών και εμπορευματικών στρατηγικών μας εισάγει στις λογικές της δημαγωγίας και του λαϊκισμού της χειραγώγησης Αξίζει να σημειωθεί ότι το βιβλίο αυτό κατηγορήθηκε για ελλιπή επιστημονική τεκμηρίωση ότι η κρίση δηλαδή του συγγραφέα είναι περισσότερο πολιτική και λιγότερο επιστημονική

Το βιβλίο laquoγια την τηλεόρασηraquo αποτελεί μεταγραφή δύο διαλέξεων που έδωσε ο συγγραφέας στην τηλεόραση με θέμα το πώς το επικοινωνιακό αυτό μέσο υποβάλλει σε μεγάλο κίνδυνο τόσο τις διάφορες σφαίρες της πολιτισμικής παραγωγής όσο και την πολιτική ζωή και τη δημοκρατία

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ

Α Μια αθέατη λογοκρισία

Ο συγγραφέας ξεκινά θέτοντας σε αδρές γραμμές έναν προβληματισμό στον οποίο επανέρχεται περισσότερο επεξηγηματικά

4

στο τέλος του βιβλίου του Θεωρεί εκ των προτέρων δεδομένο ότι στην τηλεόραση δεν μπορεί να ειπωθεί τίποτα σπουδαίο τη στιγμή που ο ίδιος εκτίθεται σrsquo αυτήν Και εδώ ακριβώς εντοπίζει το πρόβλημα εφόσον τίποτα το σημαντικό δεν μπορεί να ειπωθεί στην τηλεόραση μήπως οι διανοούμενοι δεν θα έπρεπε να εμφανίζονται σ αυτή Δύο είναι τα αναμφισβήτητα στοιχεία που γεννούν και τον προβληματισμό 1) ότι η τηλεόραση αγγίζει όλο τον κόσμο και 2) ότι οι λόγιοι και οι ερευνητές έχουν μια συγκεκριμένη αποστολή υποχρεούνται να επιστρέψουν σε όλους τα κεκτημένα της έρευνας τους Κατά συνέπεια μία a priori απόρριψη της τηλεόρασης από την πλευρά των διανοούμενων θα ήταν πλήρως ανεύθυνη σχεδόν ανήθικη

Μία πρώτη προσέγγιση που επιχειρείται σrsquo αυτό το σημείο καταλήγει στα εξής Το πρόβλημα του σχεδόν κενού λόγου που αρθρώνεται στην τηλεόραση δεν εντοπίζεται κατά τον Bourdieu στο ίδιο το γεγονός της εμφάνισης στο μέσο αυτό αλλά στις συνθήκες υπό τις οποίες υποχρεούται να κανείς να εμφανίζεται και να μιλά Αυτές οι συνθήκες είναι εξαιρετικά περιοριστικές 1ον) ο χρόνος είναι πάντα περιορισμένος 2ον) το θέμα της ομιλίας είναι συνήθως επιβεβλημένο και αδύνατον να αλλάξει κατά τη διάρκεια της εκπομπής και 3ον) ο δημοσιογράφος συχνά παρεμβαίνει ανακαλώντας στην τάξη ndashσε ποια τάξη άραγε- τον ομιλητή

Οι παραπάνω περιοριστικές συνθήκες που επιβάλλονται σε οποιονδήποτε επιθυμεί να μιλήσει στην τηλεόραση συνιστούν έναν καταναγκασμό του λόγου που ελαχιστοποιεί τις πιθανότητες να ειπωθεί κάτι σημαντικό σrsquo αυτήν Πρόκειται για μια λογοκρισία αθέατη

Οι λόγοι που επιβάλλουν αυτήν την λογοκρισία είναι κατά τον συγγραφέα καταρχάς πολιτικοί και δευτερευόντως οικονομικοί Όσον αφορά τους πολιτικούς λόγους η θέση που υποστηρίζεται είναι ότι σε μια ιστορική περίοδο όπου η καθημερινή ζωή των ατόμων ιδίως των νέων χαρακτηρίζεται από διαρκή επαγγελματική αβεβαιότητα θεωρείται κατανοητό να ενισχύεται και η τάση για πολιτικό κομφορμισμό Ωστόσο εντονότερος είναι σε κάθε περίπτωση ο

5

συμβιβασμός στις επιταγές που επιβάλει σήμερα ο οικονομικός καταναγκασμός Από τις πιέσεις αυτές δε θα μπορούσε να μείνει ανεπηρέαστο και το τηλεοπτικό πεδίο Ο συγγραφέας λέει χαρακτηριστικά laquoείναι πολύ σημαντικό να γνωρίζουμε και να έχουμε πάντα υπόψη το ποιος είναι ο ιδιοκτήτης του κάθε καναλιού αυτό οδηγεί στην κατανόηση πολλών πραγμάτωνraquo

Ο προβληματισμός σχετικά με τον καταναγκασμό που ασκεί η οικονομία στην τηλεόραση μένει προς στιγμήν μετέωρος προκειμένου να μεσολαβήσει μια κριτική ανάλυση των φανερών και αφανών δομών των ΜΜΕ Η παρέκβαση αυτή επιδιώκει λογικά να καταστήσει τους ακροατές των διαλέξεων περισσότερο ενημερωμένους ή καλύτερα περισσότερο υποψιασμένους σχετικά με το τηλεοπτικό φαινόμενο και επακόλουθα ικανούς στο να αντιληφθούν την αναγκαιότητα ανατροπής των ισχυουσών δομών

Β Λόγος για την πληροφορία 1 Η επιλογή

Ο συγγραφέας με μια χαρακτηριστική εικόνα περιγράφει τη διαδικασία με την οποία οι δημοσιογράφοι επιλέγουν τα θέματα που θα προβληθούν από τις τηλεοπτικές εκπομπές Οι δημοσιογράφοι κατά τον Bourdieu φορούν ειδικά γυαλιά τα οποία τους επιτρέπουν να βλέπουν κάποια πράγματα και να μη βλέπουν κάποια άλλα Η τηλεόραση λοιπόν μπορεί να αποκρύπτει - να παρακάμπτει δηλαδή γεγονότα ή πληροφορίες - δείχνοντας προβάλλοντας μrsquo άλλα λόγια ορισμένα μόνο θέματα

Είναι σημαντικό τώρα να δούμε με ποιόν τρόπον αποφασίζεται ποια πληροφορία είναι σημαντική για να προβληθεί Κατά τον Bourdieu τα πάντα λειτουργούν με τη νοοτροπία της

6

ακροαματικότητας Η σκέψη παντού κυριαρχείται από όρους εμπορικής επιτυχίας Το σημαντικό προς προβολή είναι αυτό που πουλάει και οι άνθρωποι της τηλεόρασης διακατέχονται συνήθως από το αίσθημα του lsquoπροφανούςrsquo ως προς αυτό Η συγκεκριμένη νοοτροπία όμως προκαλεί έναν έντονο εγκλωβισμό στους θεατές Προβάλλονται μόνο κάποια δεδομένα τα ίδια από όλα τα μέσα ενώ άλλες ενδεχομένως ουσιώδεις πληροφορίες ή γεγονότα δεν προβάλλονται ποτέ Πρόκειται για μία ομογενοποίηση που δε συνιστά τελικά τίποτε άλλο παρά μια ακόμη μορφή λογοκρισίας

Αναλύοντας την παραπάνω σκέψη λίγο περισσότερο θα λέγαμε ότι ενώ κατά κανόνα στους περισσότερους τομείς δραστηριοτήτων το μονοπώλιο ομογενοποιεί και ο ανταγωνισμός διαφοροποιεί στην περίπτωση της τηλεόρασης συμβαίνει ακριβώς το αντίστροφο ο ανταγωνισμός οδήγησε σε ομογενοποίηση Πώς εξηγείται το παράδοξο αυτό φαινόμενο

Οι δημοσιογράφοι σήμερα πληροφορούνται από και τελικά συμμορφώνονται με τις ίδιες σφυγμομετρήσεις τους ίδιους διαφημιζόμενους υποτάσσονται δηλαδή στους ίδιους καταναγκασμούς Στα πλαίσιο του ανταγωνισμού όμως που δημιουργείται επιδιώκουν διαρκώς να προηγηθούν των άλλων δημοσιογράφων και των αντίπαλων τηλεοπτικών σταθμών Για να το κάνουν ωστόσο αυτό αναγκάζονται να ασχοληθούν ndashνα δουν να διαβάσουν- με το τι είπαν τι έδειξαν τι έγραψαν οι άλλοι δημοσιογράφοι ndashανταγωνιστές τους Η πληροφορία διακινείται επομένως κυκλικά Αφού συλλάβουν την πληροφορία στη συνέχεια βέβαια προβαίνουν σε διαφοροποιήσεις που είναι όμως τόσο μικρές ώστε περνούν εντελώς απαρατήρητες από τον τηλεθεατή Οι μικρές βέβαια αυτές διαφορές στις οποίες οι δημοσιογράφοι αποδίδουν τόσο μεγάλη σημασία στην ουσία καλύπτουν τεράστιες ομοιότητες στην επιλογή των θεμάτων και τον τρόπο που θα προβληθούν στους ανθρώπους που θα κληθούν να σχολιάσουν κλπ Η κυκλική αυτή διακίνηση όπως περιγράφηκε πιο πάνω ενισχύει προφανώς τον ήδη ενεργό πνευματικό εγκλεισμό των τηλεθεατών και τα υφιστάμενα φαινόμενα λογοκρισίας

7

2 Η αναμετάδοση Τα θέματα που επιλέγονται από τους δημοσιογράφους ωστόσο

δεν προβάλλονται αυτούσια αλλά περνούν πρώτα από μια διαδικασία δραματοποίησης Το γεγονός σκηνοθετείται σε εικόνες και διογκώνεται προκειμένου να προκαλέσει το ενδιαφέρον του κοινού και να συγκινήσει Η εικόνα αποτελεί καταρχήν μια σχετική αναπαράσταση της πραγματικότητας σχηματίζει δηλαδή στους τηλεθεατές μία εντύπωση γιrsquo αυτήν Η συγκεκριμένη εντύπωση όμως συχνά αποτελεί την ίδια την πραγματικότητα για όσους δε μετείχαν στα γεγονότα με αποτέλεσμα να προκαλεί την ανάδυση ιδεών να κινητοποιεί να δημιουργεί συναισθήματα στους τηλεθεατές Τελικά η τηλεόραση από εργαλείο καταγραφής της πραγματικότητας γίνεται εργαλείο δημιουργίας της πραγματικότητας Γι αυτό και δράσεις που λαμβάνουν χώρα στοχεύοντας στην κινητοποίηση της κοινής γνώμης θα πρέπει για τον Bourdieu να στοχεύουν στην πρόκληση του ενδιαφέροντος της τηλεόρασης αν θέλουν να είναι αποτελεσματικές Μια διαδήλωση για παράδειγμα πρέπει να γίνεται για την τηλεόραση δηλαδή να γίνεται για να προκαλέσει το ενδιαφέρον των ανθρώπων της τηλεόρασης ώστε αναμεταδιδόμενη και διογκούμενη στη συνέχεια απrsquo αυτή να φέρει τα επιθυμητά αποτελέσματα

Γ Το πλατό και τα παρασκήνιά του

1 Οι ομιλητές

Ένα από τα μεγάλα προβλήματα που θέτει η τηλεόραση είναι αμφισβήτηση της σχέσης ανάμεσα στην σκέψη και την ταχύτητα Ο

8

συγγραφέας αναρωτιέται αν μπορούμε να σκεφτούμε μέσα στην ταχύτητα που επιβάλλει η τηλεόραση Η προφανής αρνητική απάντηση ωστόσο δεν προβληματίζει τους ανθρώπους της τηλεόρασης που εντόπισαν τη λύση στους λεγόμενους σχολιαστές laquofast-thinkersraquo Πρόκειται για ομιλητές που στοχάζονται εξαιρετικά γρήγορα Η ταχύτητα αυτή του στοχασμού τους δεν οφείλεται σε κάποια ειδική ικανότητα αλλά στο γεγονός ότι οι laquoδιανοούμενοιraquo αυτοί σκέφτονται και αναπαράγουν παραδεδεγμένες ιδέες Εκφράζονται δηλαδή με θέσεις που είναι αποδεκτές από το σύνολο του κόσμου κοινοτοπίες στην ουσία που πέρα από εξαιρετικά συμβατικές είναι και εύκολα αποκωδικοποιήσιμες από τον τηλεθεατή Αυτοί οι ταχυ-στοχαστές είναι οι laquoθαμώνεςraquo των μέσων οι μόνιμοι αλλά και επιβεβλημένοι ομιλητές των τηλεοπτικών συζητήσεων Η τακτική αυτή εξάλλου απαλλάσσει τους δημοσιογράφους από την υποχρέωση να αναζητήσουν σχολιαστές που θα είχαν πραγματικά κάτι καινούργιο να πουν

2 Οι προσκεκλημένοι

Η σύνθεσή των προσκεκλημένων που μετέχουν σε μια τηλεοπτική συζήτηση είναι μια διαδικασία επιλογής ιδιαίτερα σημαντική δεδομένου ότι η εικόνα που προβάλλεται θα πρέπει να πείθει τους θεατές σχετικά με την τήρηση μιας δημοκρατικής ισορροπίας Παράλληλα είναι και μια διεργασία αθέατη Τούτο σημαίνει ότι αυτό που τελικά βλέπει ο τηλεθεατής δεν του επιτρέπει να διακρίνει τους όρους που οδήγησαν στην κατασκευή του Πιο συγκεκριμένα υπάρχουν προσωπικότητες που οι παρουσιαστές δε διανοούνται να καλέσουν προσωπικότητες που καλούνται και αρνούνται την πρόσκληση και οι μόνιμοι προσκεκλημένοι Το κοινό ποτέ δεν αναρωτιέται γιατί δεν παρευρίσκονται στο πλατό όσοι δεν παρευρίσκονται Το ερώτημα είναι Μια αλλαγή στη σύνθεση των καλεσμένων μπορεί άραγε να επιφέρει αλλαγή στο νόημα του μηνύματος που μεταδίδεται

9

Όσον αφορά στους μόνιμους των τηλεοπτικών πλατό ο Bourdieu παρατηρεί ότι παρότι φαινομενικά πρόκειται για άτομα που ανήκουν σε διαφορετικά στρατόπεδα (συνήθως πολιτικά) στην ουσία είναι άνθρωποι που προέρχονται από την ίδια σφαίρα και γνωρίζονται συνήθως πολύ καλά μεταξύ τους Η σφαίρα των μόνιμων προσκεκλημένων αποτελεί ένα κλειστό κόσμο ενδογνωριμιών που λειτουργεί με τη λογική της μόνιμης αυτοενίσχυσης Πρόκειται στην ουσία για συνεργούς γιrsquo αυτό και οι συγκρούσεις αυτών των ατόμων μπροστά στις κάμερες είναι καθαρά συμβατικές Το πρόβλημα ωστόσο διογκώνεται αν αναλογιστεί κανείς ότι ενδεχομένως το κοινό να μην έχει επίγνωση αυτής της συνενοχής

3 Ο ρόλος του παρουσιαστή

Όσο οξύμωρο και αν φαίνεται για τον Bourdieu είναι ο παρουσιαστής ο κυρίαρχος στις τηλεοπτικές συζητήσεις Αυτός θέτει το θέμα θέτει τους κανόνες διανέμει το λόγο αλλά και - πέρα από τα προφανή- παρεμβαίνει μέσω της ασυνείδητης γλώσσας που χρησιμοποιεί Για να γίνει αυτό το τελευταίο κατανοητό δίνεται το εξής παράδειγμα Υπάρχουν διάφοροι τρόποι για να ειπωθεί το ευχαριστώ από τον παρουσιαστή σrsquo έναν ομιλητή laquoΕυχαριστώraquo μπορεί να σημαίνει laquoείμαι υπόχρεος ευγνώμωνraquo Μπορεί όμως και να σημαίνει laquoεντάξει τέλος περνάμε στον επόμενοraquo Αυτές οι τόσο λεπτές τονικές αποχρώσεις στο λόγο του παρουσιαστή που υποκρύπτουν όμως μια τόσο διαφορετική μεταχείριση εισπράττονται από τον ομιλητή και ο τελευταίος με τη σειρά του είτε ενθαρρύνεται είτε σαστίζει

Άλλη στρατηγική του παρουσιαστή είναι η χρήση του laquoεπείγοντοςraquo Χρησιμοποιώντας το χρόνο πιέζει διακόπτει αφαιρεί το λόγο Πολλές φορές δε ανάγει τον εαυτό του σε εκπρόσωπο του κοινού επικαλούμενος το μη αντιληπτό των όσων λέγονται από το θεατή υπονοώντας ότι ο τελευταίος είναι εξορισμού μειωμένης αντίληψης

10

Ακόμη πιο ενδεικτική είναι η συμπεριφορά των παρουσιαστών στους μη επαγγελματίες του λόγου και των πλατό που έχουν ωστόσο κάτι σημαντικό να πουν Όχι μόνον δεν τους βοηθούν αλλά αντίθετα τους αιφνιδιάζουν τους λογοκρίνουν τους πιέζουν και τελικά τους εξοντώνουν

Το αποτέλεσμα όλων αυτών των μηχανισμών που συνειδητά ή ασυνείδητα χρησιμοποιούνται είναι μια συζήτηση άνιση ενώ φαινομενικά πληρούνται όλα τα εξωτερικά προσχήματα της τυπικής ισότητας Τίθεται λοιπόν ένα σημαντικότατο πρόβλημα δημοκρατίας

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ

Α Η αθέατη δομή και τα αποτελέσματα της

Στο δεύτερο αυτό μέρος του βιβλίου ο Bourdieu περνάει σε μια πιο βαθιά κριτική ανάλυση της δομής της τηλεόρασης ndash μια δομή που κατά κανόνα δεν είναι αντιληπτή- καθώς και των συνεπειών που προκύπτουν απ΄ αυτήν Η τηλεόραση σήμερα κυριαρχεί αναμφισβήτητα στο σύνολο των επιστημονικών και καλλιτεχνικών δραστηριοτήτων ενσωματώνοντας όμως μέσα της μια βαθιά αντίφαση μια αντίφαση ανάμεσα στις συνθήκες που πρέπει να ισχύουν προκειμένου κάποιος να παράγει ένα ποιοτικό έργο -ερευνητικό επιστημονικό καλλιτεχνικό- και στις συνθήκες που πρέπει να ισχύουν προκειμένου να μεταδοθεί το προϊόν αυτού του έργου στον κόσμο Η τηλεόραση ενσωματώνει με τον πλέον χαρακτηριστικό τρόπο την αντίφαση ανάμεσα στην ελευθερία που είναι απαραίτητη συνθήκη για την παραγωγή ποιοτικών έργων και την ανελευθερία που προκαλεί ο οικονομικός καταναγκασμός πίεση που ασκείται μέσω της ακροαματικότητας

Ο συγγραφέας προσπαθεί στο τμήμα αυτό των διαλέξεών του να αποδείξει πως η τηλεόραση και κυρίως οι άνθρωποι που εργάζονται σ αυτή είναι τελικά ανδρείκελα μιας αναγκαιότητας που πρέπει να

11

γίνει γνωστή laquoΗ τηλεόραση είναι ένα ελάχιστα αυτόνομο εργαλείο επικοινωνίαςraquo λέει χαρακτηριστικά laquoστο οποίο ασκούν πίεση αλλεπάλληλοι καταναγκασμοί που απορρέουν κυρίως από τις σχέσεις αμείλικτου ανταγωνισμού μεταξύ των δημοσιογράφωνraquo

Β Tο δημοσιογραφικό πεδίο και οι ιδιαιτερότητές του

Ξεκινώντας αυτή την έρευνα ο Bourdieu διευκρινίζει προκαταρκτικά ότι ο κόσμος της δημοσιογραφίας είναι ένας μικρόκοσμος ο όποιος καταρχήν λειτουργεί με βάση δικούς του νόμους ταυτόχρονα όμως επηρεάζεται τόσο από τον ευρύτερο κόσμο που τον περιλαμβάνει όσο και από τους άλλους μικρόκοσμους με τους οποίους συνυπάρχει Δεν είναι δηλαδή σε καμία περίπτωση αυτόνομος Για να κατανοηθεί ο τρόπος με τον οποίο λειτουργεί θα πρέπει να είναι εξαρχής γνωστοί οι ιδιαίτεροι νόμοι που τον διέπουν -οι εσωτερικοί του μηχανισμοί- αλλά συγχρόνως θα πρέπει να ερευνώνται και οι εξωτερικοί παράγοντες που πιθανώς τον επηρεάζουν

Το δημοσιογραφικό πεδίο έχει μάλιστα την ιδιαιτερότητα να είναι περισσότερο εξαρτημένο από εξωτερικές δυνάμεις απrsquo ότι τα άλλα πεδία πολιτισμικής παραγωγής Εξαρτάται έτσι άμεσα από τη ζήτηση και συμμορφώνεται με τις απαιτήσεις της αγοράς περισσότερο ακόμη και από το πολιτικό πεδίο Ταυτόχρονα όμως λείπει από το πεδίο αυτό το είδος εκείνο ενυπάρχουσας δικαιοσύνης που ισχύει στα υπόλοιπα πεδία και βάσει του οποίου εκείνος που παραβιάζει ορισμένες απαγορεύσεις κατακρίνεται και περιθωριοποιείται από τους συναδέλφους του ενώ εκείνος που συμμορφώνεται με τους κανόνες χαίρει εκτίμησης και αποδοχής Υπάρχει άραγε έστω και η ελάχιστη δικαιοσύνη μέσα στην τηλεοπτική σφαίρα

12

Γ Μερίδια αγοράς και ανταγωνισμός

1 Συσχετισμός δυνάμεων

Για να καταλάβει κανείς τι συμβαίνει στην τηλεόραση θα πρέπει να εξετάζει τα πάντα με βάση τις αντικειμενικές σχέσεις μεταξύ των τηλεοπτικών καναλιών που είναι αναμφισβήτητα αμιγώς ανταγωνιστικές Ο ανταγωνισμός καθορίζεται από συσχετισμούς δυνάμεων οι οποίοι δεν είναι συνήθως αντιληπτοί Στο πλαίσιο αυτό δύο είναι τα βασικά ζητήματα που απασχολούν το συγγραφέα α) η δύναμη του ειδησεογραφικού οργάνου και β) η δύναμη επιβολής του κάθε δημοσιογράφου ατομικά

α) Ως προς τη δύναμη του ειδησεογραφικού οργάνου μέσα στο ειδησεογραφικό πεδίο αυτή κατά τον Bourdieu καθορίζεται πρώτον από την οικονομική βαρύτητα την αντιστοιχία δηλαδή του κάθε σταθμού στα μερίδια της αγοράς και δεύτερον από μια συμβολική βαρύτητα που δύσκολα προσδιορίζεται ποσοτικά και σχετίζεται με ιστορία και τη φήμη που έχει το όργανο στον ευρύτερο χώρο των ΜΜΕ Σήμερα οι πρωταγωνιστές του κάθε μέσου αναπτύσσουν μια κριτική και πολέμια στάση απέναντι στους πρωταγωνιστές δημοσιογράφους του άλλου μέσου με το οποίο βρίσκονται σε ανταγωνισμό Πρόκειται για μια ιδιαίτερα προσφιλή στρατηγική που στόχο έχει το μετασχηματισμό της θέσης του δημοσιογραφικού οργάνου και την αύξηση της δύναμής του στο ευρύτερο ειδησεογραφικό πεδίο β) Η δύναμη επιρροής του δημοσιογράφου αλλά και πριν απrsquo αυτό το τι θα πει τι θα θεωρήσει λογικό ή αδιανόητο ο κάθε δημοσιογράφος ατομικά εξαρτάται καταρχάς από τη θέση που κατέχει το ειδησεογραφικό όργανο στο οποίο εργάζεται σε ολόκληρο το δημοσιογραφικό πεδίο και δευτερευόντως από τη θέση του ίδιου του δημοσιογράφου μέσα στο χώρο που εργάζεται

13

2 Συνέπειες του ανταγωνισμού

Η πιο βασική και πλέον αντιληπτή συνέπεια του ανταγωνισμού είναι η επικράτηση του σκανδαλοθηρικού Προκειμένου να εξασφαλιστεί η εμπορική επιτυχία τα κανάλια αναζητούν όλο και περισσότερο το θεαματικό δίνοντας την πρώτη θέση στις ειδήσεις ποικίλης ύλης πολλές φορές μάλιστα ανεξάρτητα από συνταρακτικά γεγονότα που συμβαίνουν στον κόσμο Οι ειδήσεις αυτές οδηγούν στην πλήρη αποπολιτικοποίηση του κοινού η προσοχή στρέφεται και καθηλώνεται σε γεγονότα χωρίς καμία πολιτική συνεπεία με τους τηλεοπτικούς φιλοσόφους να προσδίδουν καθημερινά νόημα στο ασήμαντο και στο τυχαίο που έχει αναχθεί από τους ίδιους σε αυτό που ονομάζουν laquoκοινωνικό γεγονόςraquo

Ο ανταγωνισμός έχει όμως και μια άλλη περισσότερο δυσανάγνωστη συνέπεια η τηλεόραση σήμερα έχει μετατραπεί σε μια δύναμη τυποποίησης Πιο αναλυτικά όσο περισσότερο ένα ειδησεογραφικό όργανο θέλει να προσεγγίσει ένα διευρυμένο κοινό τόσο περισσότερο οφείλει να χάσει τις απότραχύνσεις του να μην προκαλεί να μην εγείρει διχασμούς και εντάσεις Αυτός είναι ο λόγος που επιλέγονται όλο και συχνότερα από τα ειδησεογραφικά κανάλια τα λεγόμενα θέματα laquoomnibusraquo θέματα δηλαδή τα οποία ταιριάζουν σε όλο τον κόσμο τα οποία επιβεβαίωνουν πράγματα ήδη γνωστά και το κυριότερο θέματα τα οποία αφήνουν ανέπαφες τις νοητικές δομές Οποιαδήποτε συμβολική επανάσταση δηλαδή οτιδήποτε διαφορετικό από τα ήδη ειπωμένα οποιαδήποτε πρόκληση νοητική από οποιοδήποτε πεδίο δράσης και αν προέρχεται καλλιτεχνικό επιστημονικό κλπ ανακόπτεται Οι άνθρωποι της τηλεόρασης δημοσιογράφοι σχολιαστές παρουσιαστές των ειδήσεων εστιάζουν πάντοτε στο μέσο όρο χωρίς να επιτρέπουν τη διάδοση του laquoδιαφορετικούraquo Χαρακτηρίζονται από έναν έντονο ηθικό κομφορμισμό Έχουν μετατραπεί σε φερέφωνα μιας μικροαστικής ηθικής που laquoυπηρετούν όλο και περισσότερο -ολοένα και πιο δουλοπρεπώς- τις καθιερωμένες αξίεςraquo

14

3 Αύξηση της δύναμης της τηλεόρασης στο χώρο των ΜΜΕ

Στη δεκαετία του rsquo50 όταν γινόταν λόγος για δημοσιογραφία κανένας δε σκεφτόταν την τηλεόραση Σήμερα η κατάσταση έχει ανατραπεί και η τηλεόραση κυριαρχεί πλήρως στο δημοσιογραφικό πεδίο Η αύξηση της δύναμης της τηλεόρασης στο χώρο των μέσων διάδοσης οφείλεται κατά τον συγγραφέα στο ότι αυτή παρέχει σήμερα ένα μονοπώλιο στην πρόσβαση των απλών πολιτών στο δημόσιο χώρο Κυριαρχεί δηλαδή στα μέσα πρόσβασης στη δημόσια φήμη

Συνέπεια αυτή στις κυριαρχίας είναι ότι η τηλεόραση έχει τη δυνατότητα να επιβάλει στην κοινωνία τις δίκες τις αρχές θέασης του κόσμου Μπορεί μεν ο δημοσιογραφικός κόσμος να είναι πολύπλευρος ωστόσο υπάρχουν ορισμένα ελάχιστα προαπαιτούμενα τα οποία εφαρμόζονται και αποτελούν τη βάση της επιλογής που διενεργούν όλοι δημοσιογράφοι προκειμένου να επιτρέψουν αυτή την πρόσβαση στη δημόσια φήμη Κάθε λόγος ή δράση υπόκειται σε μια δημοσιογραφική επιλογή προκειμένου να κρατηθεί μόνο ότι θα προκαλέσει το ενδιαφέρον αυτή η επιλογή δε διενεργείται αδιακρίτως από το σύνολο του δημοσιογραφικού κόσμου Συνεπώς οποιοσδήποτε επιθυμεί να εκφράσει λόγο δημόσια θα πρέπει να υπακούσει σε μια σειρά προδιαγραφών που του επιβάλλονται από το τηλεοπτικό μέσο Για άλλη μια φορά καταλήγουμε στη διαπίστωση της επιβολής μιας τρομερής λογοκρισίας

Μια δεύτερη συνέπεια από την αύξηση του βάρους της τηλεόρασης μέσα στο χώρο των μέσων διάδοσης είναι η σταδιακή υποταγή της ίδιας στις λαϊκές προτιμήσεις Η τηλεόραση σήμερα δεν επιθυμεί να διαμορφώσει τις προτιμήσεις όπως στη δεκαετία του ΄50 αντίθετα επιθυμεί να τις κολακέψει ώστε να αγγίξει το μεγαλύτερο

15

δυνατό ακροατήριο Ως χαρακτηριστικά παραδείγματα εκπομπών που ακολουθούν αυτή την τακτική αναφέρονται τα talk-shows και τα realities που καλύπτουν laquoειδώνoβλεπτικές και επίδειξιομανικές ορέξεις του κοινούraquo Τρίτη συνέπεια εξαιρετικά σημαντική επίσης είναι ότι με την αύξηση του συμβολικού βάρους της τηλεόρασης και μεταξύ των ανταγωνιστικών τηλεοράσεων του συμβολικού βάρους αυτών που επιδίδονται κυρίως στην αναζήτηση του σκανδαλοθηρικού τείνει να επιβληθεί στο σύνολό του δημοσιογραφικού κόσμου μια άποψη της πληροφόρησης που μέχρι τώρα ήταν περιορισμένη σrsquo ένα πολύ μικρό τμήμα της έντυπης δημοσιογραφίας τις λεγόμενες laquoσκανδαλοθηρικές εφημερίδεςraquo Έτσι μια κατηγορία από τους πλέον διεφθαρμένους οικονομικά και πλέον αδιάφορους απέναντι σε κάθε μορφή δεοντολογίας δημοσιογράφους τείνει να επιβάλλει τις αξίες της στο σύνολο του δημοσιογραφικού κόσμου Οι εκπρόσωποι της έντυπης δημοσιογραφίας βρίσκονται συνεπώς σήμερα μπροστά στο εξής δίλημμα να συμβιβασθούν με τις απαιτήσεις της ακροαματικότητας κινούμενοι στην κατεύθυνση του κυρίαρχου προτύπου ή να ακολουθήσουν μια στρατηγική διαφοροποίησης του προϊόντος να προβάλουν δηλαδή τη διαφορά των δύο επιπέδων Κατά τον συγγραφέα η τάση που παρατηρείται είναι ότι τα όργανα της πάλαι ποτέ πολιτισμικής παραγωγής τείνουν να απολέσουν τον ειδικό τους χαρακτήρα και να εισέλθουν σε ένα έδαφος όπου αναπόφευκτα θα ηττηθούν

Δ Η επικυριαρχία της τηλεόρασης

Στις μέρες μας το δημοσιογραφικό πεδίο επιδρά σε όλα τα πεδία πολιτισμικής παραγωγής Το ίδιο καταναγκάζεται από την αγορά και καταναγκάζει άλλα πεδία Το σχήμα έχει ως εξής Με τη μεσολάβηση της ακροαματικότητας η πίεση της οικονομίας ασκείται στην

16

τηλεόραση η οποία με τη σειρά της τη μεταφέρει στο σύνολο του ειδησεογραφικού πεδίου αφού όπως είδαμε η τηλεόραση κυριαρχεί στο τελευταίο Δεδομένης δε της συνολικής βαρύτητας του δημοσιογραφικού πεδίου στο ευρύτερο πλαίσιο της επιστημονικής και πολιτισμικής παραγωγής η οικονομική αυτή πίεση καταλήγει να υποτάσσει όλα τα υπόλοιπα πεδία

Περαιτέρω παρατηρείται ότι μέσα σε κάθε πεδίο υπάρχουν κυρίαρχοι και κυριαρχημένοι σύμφωνα με την εσωτερική του ιεραρχία Η ετερονομία αρχίζει όταν παρεμβάλλονται εξωτερικά στοιχεία μέσα σε ένα καταρχήν αυτόνομο πεδίο δηλαδή όταν κάποιος ο οποίος δεν ανήκει στο πεδίο αυτό εκφράζει την άποψη του για αυτό και κατορθώνει να το επηρεάζει

Αυτός είναι ο τρόπος που τα ΜΜΕ παρεμβαίνουν σε ερμητικά κλειστά πεδία επιστημονικά ή καλλιτεχνικά εκφέροντας δηλαδή διαρκώς ετυμηγορίες γιrsquo αυτά Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο αντιδιανοουμενισμός ρεύμα που χαρακτηρίζει εν πολλοίς τη σημερινή τηλεόραση Καθημερινά οργανώνονται τηλεοπτικές συζητήσεις που αφορούν στα σφάλματα των διανοουμένων Σrsquo αυτές καλούνται μη πραγματικοί διανοούμενοι άτομα δηλαδή που δεν αναγνωρίζονται από τον κύκλο τους ως τέτοιοι και τα media του αποδίδουν αυθεντία Οι παρεμβάσεις όμως αυτές επηρεάζουν αδαείς που έχουν ωστόσο λόγο στη σύσταση μιας εμπορικής επιτυχίας Χαρακτηριστική περίπτωση είναι αυτή των best-sellers όπου τα μέσα ενημέρωσης εξάρουν προϊόντα οι θεατές-αναγνώστες που λίγη λογοτεχνική γνώση έχουν αγοράζουν τα βιβλία αυτά συμβάλλουν δηλαδή στην εμπορική επιτυχία αυτών των έργων οι εκδοτικοί οίκοι προκειμένου να αυξήσουν το κέρδος τους ενισχύουν την έκδοση τέτοιων έργων αδιαφορώντας για τα υπόλοιπα και έτσι τελικά επηρεάζεται ολόκληρη η μελλοντική λογοτεχνική παραγωγή

Είναι συνεπώς πλέον τέτοια η παρέμβαση που ασκεί το

τηλεοπτικό μέσο στα υπόλοιπα πεδία επιστημονικής και καλλιτεχνικής παραγωγής ώστε όλο και περισσότερο ενισχύονται εξωτερικά κριτήρια

17

αξιολόγησης των πρωταγωνιστών τους και αυτό συμβαίνει εις βάρος της εσωτερικής αξιολόγησης που είναι σαφώς περισσότερο φερέγγυα Η τηλεοπτική αποδοχή έχει πλέον αντικαταστήσει την εκτίμηση των συναδέλφων

Αναζητώντας τον τρόπο με τον οποίο επέρχεται αυτή η παρέμβαση για τον συγγραφέα είναι αυταπόδεικτο ότι μόνο μέσω συνεργών είναι δυνατό τα media να παρεμβληθούν στην αυτονομία των υπόλοιπων πεδίων

Ποιοι είναι όμως αυτοί που σήμερα συνεργάζονται με την τηλεόραση Ποιοι είναι αυτοί οι επιστήμονες καλλιτέχνες κλπ που τελούν σε εξάρτηση από τα ΜΜΕ και τη δημόσια φήμη που τα τελευταία εγγυώνται Ποιοι πανεπιστημιακοί σπεύδουν στα μέσα ενημέρωσης ποιοί συγγραφείς επαιτούν μια πρόσκληση ποιοί καλλιτέχνες εκλιπαρούν για μια δημόσια προβολή

Είναι προφανώς αυτοί που προορίζουν τα προϊόντα τους για αγορές ευρείας κατανάλωσης που εξαρτώνται δηλαδή από την εμπορικότητα Πρόκειται για επιστήμονες αποτυχημένους στον κλάδο τους που αναζητούν την αναγνώριση έξω από το ειδικό τους πεδίο επειδή ακριβώς δεν μπορούν να τη βρουν εκεί Ένας επιστήμονας πλούσιος σε ειδικό κεφάλαιο δηλαδή ένας επιστήμονας που λαμβάνει μεγάλη αναγνώριση από τους συναδέλφους του κατά κανόνα θα έχει και μεγαλύτερες αντιστάσεις και αντίστροφα όσο πιο ετερόνομος είναι στις πρακτικές του ένας επιστήμονας τόσο μεγαλύτερη ροπή θα έχει προς τη συνεργασία Οι ετερόνομοι αυτοί διανοούμενοι αν το βλέπαμε σχηματικά θα λέγαμε ότι αποτελούν το δούρειο ίππο μέσω του οποίου εισέρχονται σε κάθε επιστημονικό πεδίο οι νόμοι του εμπορίου και της οικονομίας

Ε Δικαίωμα εισόδου και υποχρέωση εξόδου

18

Στο τελευταίο του κεφάλαιο του βιβλίου του ο συγγραφέας επανέρχεται στον προβληματισμό που έθεσε στην αρχή Περισσότερο θεμελιωμένος τώρα ο προβληματισμός αυτός συμπυκνώνεται στο δίπτυχο ερμητισμός-ελιτισμός Πιο αναλυτικά

Κάθε είδος επιστημονικού ή πνευματικού έργου απαιτεί ή πρέπει να απαιτεί ένα υψηλό επίπεδο ποιότητας Η απαίτηση αυτή το καθιστά πολλές φορές ακατανόητο για ένα μεγάλο αριθμό ατόμων το περιορίζει σrsquo έναν στενότατο κύκλο διανοούμενων το οδηγεί μrsquo άλλα λόγια στον ερμητισμό Από την άλλη είναι δημοκρατικό μέλημα τα κεκτημένα της επιστήμης να καθίστανται γνωστά και προσιτά στο μεγαλύτερο δυνατό αριθμό προσώπων

Βρισκόμαστε λοιπόν μπροστά σε ένα οξύτατο πρόβλημα Από τη μια μεριά τα έργα της επιστήμης πρέπει να ανοιχτούν στο ευρύ κοινό ή αλλιώς το ευρύ κοινό πρέπει να εξασφαλιστεί μrsquo ένα δικαίωμα εισόδου στα πεδία παραγωγής αυτών και ταυτόχρονα τα επιστημονικά κεκτημένα και τα καλλιτεχνικά έργα πρέπει να προσεγγίσουν το ευρύ κοινό έχουν δηλαδή μια υποχρέωση εξόδου από την ασφυκτικά κλειστή σφαίρα τους Αύξηση του δικαιώματος εισόδου και ταυτόχρονη ενίσχυση της υποχρέωσης εξόδου Δύο βασικά αιτήματα που ωστόσο συνυπάρχουν με τον κίνδυνο να κινηθούν από τον ελιτισμό(όπου τώρα βρίσκεται η επιστημονική παραγωγή) στη δημαγωγία

Για τον συγγραφέα η μόνη λύση στη σύγκρουση αυτή είναι η συλλογική δράση των διανοούμενων οι οποίοι ερχόμενοι σε διαπραγμάτευση με τους δημοσιογράφους θα καταλήξουν σε ένα είδος συμβολαίου σχετικά με τους όρους υπό τους οποίους θα εκτίθενται τόσο οι ίδιοι όσο και τα έργα τους στην τηλεόραση Η κατάκτηση αυτή μπορεί να γίνει μόνο εφόσον οι παραγωγοί των επιστημονικών ιδεών βγουν από το μικρό τους οχυρό και αγωνιστούν συλλογικά για να υπάρξουν ικανές συνθήκες διάδοσης των ιδεών τους και για να έχουν την κυριότητα των μέσων διάδοσής τους

laquoΜπορούμε και οφείλουμεraquo λέει χαρακτηριστικά ο συγγραφέας laquoνα αγωνιστούμε στο όνομα της δημοκρατίας ενάντια στην ακροαματικότηταraquo

19

20

21

στο τέλος του βιβλίου του Θεωρεί εκ των προτέρων δεδομένο ότι στην τηλεόραση δεν μπορεί να ειπωθεί τίποτα σπουδαίο τη στιγμή που ο ίδιος εκτίθεται σrsquo αυτήν Και εδώ ακριβώς εντοπίζει το πρόβλημα εφόσον τίποτα το σημαντικό δεν μπορεί να ειπωθεί στην τηλεόραση μήπως οι διανοούμενοι δεν θα έπρεπε να εμφανίζονται σ αυτή Δύο είναι τα αναμφισβήτητα στοιχεία που γεννούν και τον προβληματισμό 1) ότι η τηλεόραση αγγίζει όλο τον κόσμο και 2) ότι οι λόγιοι και οι ερευνητές έχουν μια συγκεκριμένη αποστολή υποχρεούνται να επιστρέψουν σε όλους τα κεκτημένα της έρευνας τους Κατά συνέπεια μία a priori απόρριψη της τηλεόρασης από την πλευρά των διανοούμενων θα ήταν πλήρως ανεύθυνη σχεδόν ανήθικη

Μία πρώτη προσέγγιση που επιχειρείται σrsquo αυτό το σημείο καταλήγει στα εξής Το πρόβλημα του σχεδόν κενού λόγου που αρθρώνεται στην τηλεόραση δεν εντοπίζεται κατά τον Bourdieu στο ίδιο το γεγονός της εμφάνισης στο μέσο αυτό αλλά στις συνθήκες υπό τις οποίες υποχρεούται να κανείς να εμφανίζεται και να μιλά Αυτές οι συνθήκες είναι εξαιρετικά περιοριστικές 1ον) ο χρόνος είναι πάντα περιορισμένος 2ον) το θέμα της ομιλίας είναι συνήθως επιβεβλημένο και αδύνατον να αλλάξει κατά τη διάρκεια της εκπομπής και 3ον) ο δημοσιογράφος συχνά παρεμβαίνει ανακαλώντας στην τάξη ndashσε ποια τάξη άραγε- τον ομιλητή

Οι παραπάνω περιοριστικές συνθήκες που επιβάλλονται σε οποιονδήποτε επιθυμεί να μιλήσει στην τηλεόραση συνιστούν έναν καταναγκασμό του λόγου που ελαχιστοποιεί τις πιθανότητες να ειπωθεί κάτι σημαντικό σrsquo αυτήν Πρόκειται για μια λογοκρισία αθέατη

Οι λόγοι που επιβάλλουν αυτήν την λογοκρισία είναι κατά τον συγγραφέα καταρχάς πολιτικοί και δευτερευόντως οικονομικοί Όσον αφορά τους πολιτικούς λόγους η θέση που υποστηρίζεται είναι ότι σε μια ιστορική περίοδο όπου η καθημερινή ζωή των ατόμων ιδίως των νέων χαρακτηρίζεται από διαρκή επαγγελματική αβεβαιότητα θεωρείται κατανοητό να ενισχύεται και η τάση για πολιτικό κομφορμισμό Ωστόσο εντονότερος είναι σε κάθε περίπτωση ο

5

συμβιβασμός στις επιταγές που επιβάλει σήμερα ο οικονομικός καταναγκασμός Από τις πιέσεις αυτές δε θα μπορούσε να μείνει ανεπηρέαστο και το τηλεοπτικό πεδίο Ο συγγραφέας λέει χαρακτηριστικά laquoείναι πολύ σημαντικό να γνωρίζουμε και να έχουμε πάντα υπόψη το ποιος είναι ο ιδιοκτήτης του κάθε καναλιού αυτό οδηγεί στην κατανόηση πολλών πραγμάτωνraquo

Ο προβληματισμός σχετικά με τον καταναγκασμό που ασκεί η οικονομία στην τηλεόραση μένει προς στιγμήν μετέωρος προκειμένου να μεσολαβήσει μια κριτική ανάλυση των φανερών και αφανών δομών των ΜΜΕ Η παρέκβαση αυτή επιδιώκει λογικά να καταστήσει τους ακροατές των διαλέξεων περισσότερο ενημερωμένους ή καλύτερα περισσότερο υποψιασμένους σχετικά με το τηλεοπτικό φαινόμενο και επακόλουθα ικανούς στο να αντιληφθούν την αναγκαιότητα ανατροπής των ισχυουσών δομών

Β Λόγος για την πληροφορία 1 Η επιλογή

Ο συγγραφέας με μια χαρακτηριστική εικόνα περιγράφει τη διαδικασία με την οποία οι δημοσιογράφοι επιλέγουν τα θέματα που θα προβληθούν από τις τηλεοπτικές εκπομπές Οι δημοσιογράφοι κατά τον Bourdieu φορούν ειδικά γυαλιά τα οποία τους επιτρέπουν να βλέπουν κάποια πράγματα και να μη βλέπουν κάποια άλλα Η τηλεόραση λοιπόν μπορεί να αποκρύπτει - να παρακάμπτει δηλαδή γεγονότα ή πληροφορίες - δείχνοντας προβάλλοντας μrsquo άλλα λόγια ορισμένα μόνο θέματα

Είναι σημαντικό τώρα να δούμε με ποιόν τρόπον αποφασίζεται ποια πληροφορία είναι σημαντική για να προβληθεί Κατά τον Bourdieu τα πάντα λειτουργούν με τη νοοτροπία της

6

ακροαματικότητας Η σκέψη παντού κυριαρχείται από όρους εμπορικής επιτυχίας Το σημαντικό προς προβολή είναι αυτό που πουλάει και οι άνθρωποι της τηλεόρασης διακατέχονται συνήθως από το αίσθημα του lsquoπροφανούςrsquo ως προς αυτό Η συγκεκριμένη νοοτροπία όμως προκαλεί έναν έντονο εγκλωβισμό στους θεατές Προβάλλονται μόνο κάποια δεδομένα τα ίδια από όλα τα μέσα ενώ άλλες ενδεχομένως ουσιώδεις πληροφορίες ή γεγονότα δεν προβάλλονται ποτέ Πρόκειται για μία ομογενοποίηση που δε συνιστά τελικά τίποτε άλλο παρά μια ακόμη μορφή λογοκρισίας

Αναλύοντας την παραπάνω σκέψη λίγο περισσότερο θα λέγαμε ότι ενώ κατά κανόνα στους περισσότερους τομείς δραστηριοτήτων το μονοπώλιο ομογενοποιεί και ο ανταγωνισμός διαφοροποιεί στην περίπτωση της τηλεόρασης συμβαίνει ακριβώς το αντίστροφο ο ανταγωνισμός οδήγησε σε ομογενοποίηση Πώς εξηγείται το παράδοξο αυτό φαινόμενο

Οι δημοσιογράφοι σήμερα πληροφορούνται από και τελικά συμμορφώνονται με τις ίδιες σφυγμομετρήσεις τους ίδιους διαφημιζόμενους υποτάσσονται δηλαδή στους ίδιους καταναγκασμούς Στα πλαίσιο του ανταγωνισμού όμως που δημιουργείται επιδιώκουν διαρκώς να προηγηθούν των άλλων δημοσιογράφων και των αντίπαλων τηλεοπτικών σταθμών Για να το κάνουν ωστόσο αυτό αναγκάζονται να ασχοληθούν ndashνα δουν να διαβάσουν- με το τι είπαν τι έδειξαν τι έγραψαν οι άλλοι δημοσιογράφοι ndashανταγωνιστές τους Η πληροφορία διακινείται επομένως κυκλικά Αφού συλλάβουν την πληροφορία στη συνέχεια βέβαια προβαίνουν σε διαφοροποιήσεις που είναι όμως τόσο μικρές ώστε περνούν εντελώς απαρατήρητες από τον τηλεθεατή Οι μικρές βέβαια αυτές διαφορές στις οποίες οι δημοσιογράφοι αποδίδουν τόσο μεγάλη σημασία στην ουσία καλύπτουν τεράστιες ομοιότητες στην επιλογή των θεμάτων και τον τρόπο που θα προβληθούν στους ανθρώπους που θα κληθούν να σχολιάσουν κλπ Η κυκλική αυτή διακίνηση όπως περιγράφηκε πιο πάνω ενισχύει προφανώς τον ήδη ενεργό πνευματικό εγκλεισμό των τηλεθεατών και τα υφιστάμενα φαινόμενα λογοκρισίας

7

2 Η αναμετάδοση Τα θέματα που επιλέγονται από τους δημοσιογράφους ωστόσο

δεν προβάλλονται αυτούσια αλλά περνούν πρώτα από μια διαδικασία δραματοποίησης Το γεγονός σκηνοθετείται σε εικόνες και διογκώνεται προκειμένου να προκαλέσει το ενδιαφέρον του κοινού και να συγκινήσει Η εικόνα αποτελεί καταρχήν μια σχετική αναπαράσταση της πραγματικότητας σχηματίζει δηλαδή στους τηλεθεατές μία εντύπωση γιrsquo αυτήν Η συγκεκριμένη εντύπωση όμως συχνά αποτελεί την ίδια την πραγματικότητα για όσους δε μετείχαν στα γεγονότα με αποτέλεσμα να προκαλεί την ανάδυση ιδεών να κινητοποιεί να δημιουργεί συναισθήματα στους τηλεθεατές Τελικά η τηλεόραση από εργαλείο καταγραφής της πραγματικότητας γίνεται εργαλείο δημιουργίας της πραγματικότητας Γι αυτό και δράσεις που λαμβάνουν χώρα στοχεύοντας στην κινητοποίηση της κοινής γνώμης θα πρέπει για τον Bourdieu να στοχεύουν στην πρόκληση του ενδιαφέροντος της τηλεόρασης αν θέλουν να είναι αποτελεσματικές Μια διαδήλωση για παράδειγμα πρέπει να γίνεται για την τηλεόραση δηλαδή να γίνεται για να προκαλέσει το ενδιαφέρον των ανθρώπων της τηλεόρασης ώστε αναμεταδιδόμενη και διογκούμενη στη συνέχεια απrsquo αυτή να φέρει τα επιθυμητά αποτελέσματα

Γ Το πλατό και τα παρασκήνιά του

1 Οι ομιλητές

Ένα από τα μεγάλα προβλήματα που θέτει η τηλεόραση είναι αμφισβήτηση της σχέσης ανάμεσα στην σκέψη και την ταχύτητα Ο

8

συγγραφέας αναρωτιέται αν μπορούμε να σκεφτούμε μέσα στην ταχύτητα που επιβάλλει η τηλεόραση Η προφανής αρνητική απάντηση ωστόσο δεν προβληματίζει τους ανθρώπους της τηλεόρασης που εντόπισαν τη λύση στους λεγόμενους σχολιαστές laquofast-thinkersraquo Πρόκειται για ομιλητές που στοχάζονται εξαιρετικά γρήγορα Η ταχύτητα αυτή του στοχασμού τους δεν οφείλεται σε κάποια ειδική ικανότητα αλλά στο γεγονός ότι οι laquoδιανοούμενοιraquo αυτοί σκέφτονται και αναπαράγουν παραδεδεγμένες ιδέες Εκφράζονται δηλαδή με θέσεις που είναι αποδεκτές από το σύνολο του κόσμου κοινοτοπίες στην ουσία που πέρα από εξαιρετικά συμβατικές είναι και εύκολα αποκωδικοποιήσιμες από τον τηλεθεατή Αυτοί οι ταχυ-στοχαστές είναι οι laquoθαμώνεςraquo των μέσων οι μόνιμοι αλλά και επιβεβλημένοι ομιλητές των τηλεοπτικών συζητήσεων Η τακτική αυτή εξάλλου απαλλάσσει τους δημοσιογράφους από την υποχρέωση να αναζητήσουν σχολιαστές που θα είχαν πραγματικά κάτι καινούργιο να πουν

2 Οι προσκεκλημένοι

Η σύνθεσή των προσκεκλημένων που μετέχουν σε μια τηλεοπτική συζήτηση είναι μια διαδικασία επιλογής ιδιαίτερα σημαντική δεδομένου ότι η εικόνα που προβάλλεται θα πρέπει να πείθει τους θεατές σχετικά με την τήρηση μιας δημοκρατικής ισορροπίας Παράλληλα είναι και μια διεργασία αθέατη Τούτο σημαίνει ότι αυτό που τελικά βλέπει ο τηλεθεατής δεν του επιτρέπει να διακρίνει τους όρους που οδήγησαν στην κατασκευή του Πιο συγκεκριμένα υπάρχουν προσωπικότητες που οι παρουσιαστές δε διανοούνται να καλέσουν προσωπικότητες που καλούνται και αρνούνται την πρόσκληση και οι μόνιμοι προσκεκλημένοι Το κοινό ποτέ δεν αναρωτιέται γιατί δεν παρευρίσκονται στο πλατό όσοι δεν παρευρίσκονται Το ερώτημα είναι Μια αλλαγή στη σύνθεση των καλεσμένων μπορεί άραγε να επιφέρει αλλαγή στο νόημα του μηνύματος που μεταδίδεται

9

Όσον αφορά στους μόνιμους των τηλεοπτικών πλατό ο Bourdieu παρατηρεί ότι παρότι φαινομενικά πρόκειται για άτομα που ανήκουν σε διαφορετικά στρατόπεδα (συνήθως πολιτικά) στην ουσία είναι άνθρωποι που προέρχονται από την ίδια σφαίρα και γνωρίζονται συνήθως πολύ καλά μεταξύ τους Η σφαίρα των μόνιμων προσκεκλημένων αποτελεί ένα κλειστό κόσμο ενδογνωριμιών που λειτουργεί με τη λογική της μόνιμης αυτοενίσχυσης Πρόκειται στην ουσία για συνεργούς γιrsquo αυτό και οι συγκρούσεις αυτών των ατόμων μπροστά στις κάμερες είναι καθαρά συμβατικές Το πρόβλημα ωστόσο διογκώνεται αν αναλογιστεί κανείς ότι ενδεχομένως το κοινό να μην έχει επίγνωση αυτής της συνενοχής

3 Ο ρόλος του παρουσιαστή

Όσο οξύμωρο και αν φαίνεται για τον Bourdieu είναι ο παρουσιαστής ο κυρίαρχος στις τηλεοπτικές συζητήσεις Αυτός θέτει το θέμα θέτει τους κανόνες διανέμει το λόγο αλλά και - πέρα από τα προφανή- παρεμβαίνει μέσω της ασυνείδητης γλώσσας που χρησιμοποιεί Για να γίνει αυτό το τελευταίο κατανοητό δίνεται το εξής παράδειγμα Υπάρχουν διάφοροι τρόποι για να ειπωθεί το ευχαριστώ από τον παρουσιαστή σrsquo έναν ομιλητή laquoΕυχαριστώraquo μπορεί να σημαίνει laquoείμαι υπόχρεος ευγνώμωνraquo Μπορεί όμως και να σημαίνει laquoεντάξει τέλος περνάμε στον επόμενοraquo Αυτές οι τόσο λεπτές τονικές αποχρώσεις στο λόγο του παρουσιαστή που υποκρύπτουν όμως μια τόσο διαφορετική μεταχείριση εισπράττονται από τον ομιλητή και ο τελευταίος με τη σειρά του είτε ενθαρρύνεται είτε σαστίζει

Άλλη στρατηγική του παρουσιαστή είναι η χρήση του laquoεπείγοντοςraquo Χρησιμοποιώντας το χρόνο πιέζει διακόπτει αφαιρεί το λόγο Πολλές φορές δε ανάγει τον εαυτό του σε εκπρόσωπο του κοινού επικαλούμενος το μη αντιληπτό των όσων λέγονται από το θεατή υπονοώντας ότι ο τελευταίος είναι εξορισμού μειωμένης αντίληψης

10

Ακόμη πιο ενδεικτική είναι η συμπεριφορά των παρουσιαστών στους μη επαγγελματίες του λόγου και των πλατό που έχουν ωστόσο κάτι σημαντικό να πουν Όχι μόνον δεν τους βοηθούν αλλά αντίθετα τους αιφνιδιάζουν τους λογοκρίνουν τους πιέζουν και τελικά τους εξοντώνουν

Το αποτέλεσμα όλων αυτών των μηχανισμών που συνειδητά ή ασυνείδητα χρησιμοποιούνται είναι μια συζήτηση άνιση ενώ φαινομενικά πληρούνται όλα τα εξωτερικά προσχήματα της τυπικής ισότητας Τίθεται λοιπόν ένα σημαντικότατο πρόβλημα δημοκρατίας

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ

Α Η αθέατη δομή και τα αποτελέσματα της

Στο δεύτερο αυτό μέρος του βιβλίου ο Bourdieu περνάει σε μια πιο βαθιά κριτική ανάλυση της δομής της τηλεόρασης ndash μια δομή που κατά κανόνα δεν είναι αντιληπτή- καθώς και των συνεπειών που προκύπτουν απ΄ αυτήν Η τηλεόραση σήμερα κυριαρχεί αναμφισβήτητα στο σύνολο των επιστημονικών και καλλιτεχνικών δραστηριοτήτων ενσωματώνοντας όμως μέσα της μια βαθιά αντίφαση μια αντίφαση ανάμεσα στις συνθήκες που πρέπει να ισχύουν προκειμένου κάποιος να παράγει ένα ποιοτικό έργο -ερευνητικό επιστημονικό καλλιτεχνικό- και στις συνθήκες που πρέπει να ισχύουν προκειμένου να μεταδοθεί το προϊόν αυτού του έργου στον κόσμο Η τηλεόραση ενσωματώνει με τον πλέον χαρακτηριστικό τρόπο την αντίφαση ανάμεσα στην ελευθερία που είναι απαραίτητη συνθήκη για την παραγωγή ποιοτικών έργων και την ανελευθερία που προκαλεί ο οικονομικός καταναγκασμός πίεση που ασκείται μέσω της ακροαματικότητας

Ο συγγραφέας προσπαθεί στο τμήμα αυτό των διαλέξεών του να αποδείξει πως η τηλεόραση και κυρίως οι άνθρωποι που εργάζονται σ αυτή είναι τελικά ανδρείκελα μιας αναγκαιότητας που πρέπει να

11

γίνει γνωστή laquoΗ τηλεόραση είναι ένα ελάχιστα αυτόνομο εργαλείο επικοινωνίαςraquo λέει χαρακτηριστικά laquoστο οποίο ασκούν πίεση αλλεπάλληλοι καταναγκασμοί που απορρέουν κυρίως από τις σχέσεις αμείλικτου ανταγωνισμού μεταξύ των δημοσιογράφωνraquo

Β Tο δημοσιογραφικό πεδίο και οι ιδιαιτερότητές του

Ξεκινώντας αυτή την έρευνα ο Bourdieu διευκρινίζει προκαταρκτικά ότι ο κόσμος της δημοσιογραφίας είναι ένας μικρόκοσμος ο όποιος καταρχήν λειτουργεί με βάση δικούς του νόμους ταυτόχρονα όμως επηρεάζεται τόσο από τον ευρύτερο κόσμο που τον περιλαμβάνει όσο και από τους άλλους μικρόκοσμους με τους οποίους συνυπάρχει Δεν είναι δηλαδή σε καμία περίπτωση αυτόνομος Για να κατανοηθεί ο τρόπος με τον οποίο λειτουργεί θα πρέπει να είναι εξαρχής γνωστοί οι ιδιαίτεροι νόμοι που τον διέπουν -οι εσωτερικοί του μηχανισμοί- αλλά συγχρόνως θα πρέπει να ερευνώνται και οι εξωτερικοί παράγοντες που πιθανώς τον επηρεάζουν

Το δημοσιογραφικό πεδίο έχει μάλιστα την ιδιαιτερότητα να είναι περισσότερο εξαρτημένο από εξωτερικές δυνάμεις απrsquo ότι τα άλλα πεδία πολιτισμικής παραγωγής Εξαρτάται έτσι άμεσα από τη ζήτηση και συμμορφώνεται με τις απαιτήσεις της αγοράς περισσότερο ακόμη και από το πολιτικό πεδίο Ταυτόχρονα όμως λείπει από το πεδίο αυτό το είδος εκείνο ενυπάρχουσας δικαιοσύνης που ισχύει στα υπόλοιπα πεδία και βάσει του οποίου εκείνος που παραβιάζει ορισμένες απαγορεύσεις κατακρίνεται και περιθωριοποιείται από τους συναδέλφους του ενώ εκείνος που συμμορφώνεται με τους κανόνες χαίρει εκτίμησης και αποδοχής Υπάρχει άραγε έστω και η ελάχιστη δικαιοσύνη μέσα στην τηλεοπτική σφαίρα

12

Γ Μερίδια αγοράς και ανταγωνισμός

1 Συσχετισμός δυνάμεων

Για να καταλάβει κανείς τι συμβαίνει στην τηλεόραση θα πρέπει να εξετάζει τα πάντα με βάση τις αντικειμενικές σχέσεις μεταξύ των τηλεοπτικών καναλιών που είναι αναμφισβήτητα αμιγώς ανταγωνιστικές Ο ανταγωνισμός καθορίζεται από συσχετισμούς δυνάμεων οι οποίοι δεν είναι συνήθως αντιληπτοί Στο πλαίσιο αυτό δύο είναι τα βασικά ζητήματα που απασχολούν το συγγραφέα α) η δύναμη του ειδησεογραφικού οργάνου και β) η δύναμη επιβολής του κάθε δημοσιογράφου ατομικά

α) Ως προς τη δύναμη του ειδησεογραφικού οργάνου μέσα στο ειδησεογραφικό πεδίο αυτή κατά τον Bourdieu καθορίζεται πρώτον από την οικονομική βαρύτητα την αντιστοιχία δηλαδή του κάθε σταθμού στα μερίδια της αγοράς και δεύτερον από μια συμβολική βαρύτητα που δύσκολα προσδιορίζεται ποσοτικά και σχετίζεται με ιστορία και τη φήμη που έχει το όργανο στον ευρύτερο χώρο των ΜΜΕ Σήμερα οι πρωταγωνιστές του κάθε μέσου αναπτύσσουν μια κριτική και πολέμια στάση απέναντι στους πρωταγωνιστές δημοσιογράφους του άλλου μέσου με το οποίο βρίσκονται σε ανταγωνισμό Πρόκειται για μια ιδιαίτερα προσφιλή στρατηγική που στόχο έχει το μετασχηματισμό της θέσης του δημοσιογραφικού οργάνου και την αύξηση της δύναμής του στο ευρύτερο ειδησεογραφικό πεδίο β) Η δύναμη επιρροής του δημοσιογράφου αλλά και πριν απrsquo αυτό το τι θα πει τι θα θεωρήσει λογικό ή αδιανόητο ο κάθε δημοσιογράφος ατομικά εξαρτάται καταρχάς από τη θέση που κατέχει το ειδησεογραφικό όργανο στο οποίο εργάζεται σε ολόκληρο το δημοσιογραφικό πεδίο και δευτερευόντως από τη θέση του ίδιου του δημοσιογράφου μέσα στο χώρο που εργάζεται

13

2 Συνέπειες του ανταγωνισμού

Η πιο βασική και πλέον αντιληπτή συνέπεια του ανταγωνισμού είναι η επικράτηση του σκανδαλοθηρικού Προκειμένου να εξασφαλιστεί η εμπορική επιτυχία τα κανάλια αναζητούν όλο και περισσότερο το θεαματικό δίνοντας την πρώτη θέση στις ειδήσεις ποικίλης ύλης πολλές φορές μάλιστα ανεξάρτητα από συνταρακτικά γεγονότα που συμβαίνουν στον κόσμο Οι ειδήσεις αυτές οδηγούν στην πλήρη αποπολιτικοποίηση του κοινού η προσοχή στρέφεται και καθηλώνεται σε γεγονότα χωρίς καμία πολιτική συνεπεία με τους τηλεοπτικούς φιλοσόφους να προσδίδουν καθημερινά νόημα στο ασήμαντο και στο τυχαίο που έχει αναχθεί από τους ίδιους σε αυτό που ονομάζουν laquoκοινωνικό γεγονόςraquo

Ο ανταγωνισμός έχει όμως και μια άλλη περισσότερο δυσανάγνωστη συνέπεια η τηλεόραση σήμερα έχει μετατραπεί σε μια δύναμη τυποποίησης Πιο αναλυτικά όσο περισσότερο ένα ειδησεογραφικό όργανο θέλει να προσεγγίσει ένα διευρυμένο κοινό τόσο περισσότερο οφείλει να χάσει τις απότραχύνσεις του να μην προκαλεί να μην εγείρει διχασμούς και εντάσεις Αυτός είναι ο λόγος που επιλέγονται όλο και συχνότερα από τα ειδησεογραφικά κανάλια τα λεγόμενα θέματα laquoomnibusraquo θέματα δηλαδή τα οποία ταιριάζουν σε όλο τον κόσμο τα οποία επιβεβαίωνουν πράγματα ήδη γνωστά και το κυριότερο θέματα τα οποία αφήνουν ανέπαφες τις νοητικές δομές Οποιαδήποτε συμβολική επανάσταση δηλαδή οτιδήποτε διαφορετικό από τα ήδη ειπωμένα οποιαδήποτε πρόκληση νοητική από οποιοδήποτε πεδίο δράσης και αν προέρχεται καλλιτεχνικό επιστημονικό κλπ ανακόπτεται Οι άνθρωποι της τηλεόρασης δημοσιογράφοι σχολιαστές παρουσιαστές των ειδήσεων εστιάζουν πάντοτε στο μέσο όρο χωρίς να επιτρέπουν τη διάδοση του laquoδιαφορετικούraquo Χαρακτηρίζονται από έναν έντονο ηθικό κομφορμισμό Έχουν μετατραπεί σε φερέφωνα μιας μικροαστικής ηθικής που laquoυπηρετούν όλο και περισσότερο -ολοένα και πιο δουλοπρεπώς- τις καθιερωμένες αξίεςraquo

14

3 Αύξηση της δύναμης της τηλεόρασης στο χώρο των ΜΜΕ

Στη δεκαετία του rsquo50 όταν γινόταν λόγος για δημοσιογραφία κανένας δε σκεφτόταν την τηλεόραση Σήμερα η κατάσταση έχει ανατραπεί και η τηλεόραση κυριαρχεί πλήρως στο δημοσιογραφικό πεδίο Η αύξηση της δύναμης της τηλεόρασης στο χώρο των μέσων διάδοσης οφείλεται κατά τον συγγραφέα στο ότι αυτή παρέχει σήμερα ένα μονοπώλιο στην πρόσβαση των απλών πολιτών στο δημόσιο χώρο Κυριαρχεί δηλαδή στα μέσα πρόσβασης στη δημόσια φήμη

Συνέπεια αυτή στις κυριαρχίας είναι ότι η τηλεόραση έχει τη δυνατότητα να επιβάλει στην κοινωνία τις δίκες τις αρχές θέασης του κόσμου Μπορεί μεν ο δημοσιογραφικός κόσμος να είναι πολύπλευρος ωστόσο υπάρχουν ορισμένα ελάχιστα προαπαιτούμενα τα οποία εφαρμόζονται και αποτελούν τη βάση της επιλογής που διενεργούν όλοι δημοσιογράφοι προκειμένου να επιτρέψουν αυτή την πρόσβαση στη δημόσια φήμη Κάθε λόγος ή δράση υπόκειται σε μια δημοσιογραφική επιλογή προκειμένου να κρατηθεί μόνο ότι θα προκαλέσει το ενδιαφέρον αυτή η επιλογή δε διενεργείται αδιακρίτως από το σύνολο του δημοσιογραφικού κόσμου Συνεπώς οποιοσδήποτε επιθυμεί να εκφράσει λόγο δημόσια θα πρέπει να υπακούσει σε μια σειρά προδιαγραφών που του επιβάλλονται από το τηλεοπτικό μέσο Για άλλη μια φορά καταλήγουμε στη διαπίστωση της επιβολής μιας τρομερής λογοκρισίας

Μια δεύτερη συνέπεια από την αύξηση του βάρους της τηλεόρασης μέσα στο χώρο των μέσων διάδοσης είναι η σταδιακή υποταγή της ίδιας στις λαϊκές προτιμήσεις Η τηλεόραση σήμερα δεν επιθυμεί να διαμορφώσει τις προτιμήσεις όπως στη δεκαετία του ΄50 αντίθετα επιθυμεί να τις κολακέψει ώστε να αγγίξει το μεγαλύτερο

15

δυνατό ακροατήριο Ως χαρακτηριστικά παραδείγματα εκπομπών που ακολουθούν αυτή την τακτική αναφέρονται τα talk-shows και τα realities που καλύπτουν laquoειδώνoβλεπτικές και επίδειξιομανικές ορέξεις του κοινούraquo Τρίτη συνέπεια εξαιρετικά σημαντική επίσης είναι ότι με την αύξηση του συμβολικού βάρους της τηλεόρασης και μεταξύ των ανταγωνιστικών τηλεοράσεων του συμβολικού βάρους αυτών που επιδίδονται κυρίως στην αναζήτηση του σκανδαλοθηρικού τείνει να επιβληθεί στο σύνολό του δημοσιογραφικού κόσμου μια άποψη της πληροφόρησης που μέχρι τώρα ήταν περιορισμένη σrsquo ένα πολύ μικρό τμήμα της έντυπης δημοσιογραφίας τις λεγόμενες laquoσκανδαλοθηρικές εφημερίδεςraquo Έτσι μια κατηγορία από τους πλέον διεφθαρμένους οικονομικά και πλέον αδιάφορους απέναντι σε κάθε μορφή δεοντολογίας δημοσιογράφους τείνει να επιβάλλει τις αξίες της στο σύνολο του δημοσιογραφικού κόσμου Οι εκπρόσωποι της έντυπης δημοσιογραφίας βρίσκονται συνεπώς σήμερα μπροστά στο εξής δίλημμα να συμβιβασθούν με τις απαιτήσεις της ακροαματικότητας κινούμενοι στην κατεύθυνση του κυρίαρχου προτύπου ή να ακολουθήσουν μια στρατηγική διαφοροποίησης του προϊόντος να προβάλουν δηλαδή τη διαφορά των δύο επιπέδων Κατά τον συγγραφέα η τάση που παρατηρείται είναι ότι τα όργανα της πάλαι ποτέ πολιτισμικής παραγωγής τείνουν να απολέσουν τον ειδικό τους χαρακτήρα και να εισέλθουν σε ένα έδαφος όπου αναπόφευκτα θα ηττηθούν

Δ Η επικυριαρχία της τηλεόρασης

Στις μέρες μας το δημοσιογραφικό πεδίο επιδρά σε όλα τα πεδία πολιτισμικής παραγωγής Το ίδιο καταναγκάζεται από την αγορά και καταναγκάζει άλλα πεδία Το σχήμα έχει ως εξής Με τη μεσολάβηση της ακροαματικότητας η πίεση της οικονομίας ασκείται στην

16

τηλεόραση η οποία με τη σειρά της τη μεταφέρει στο σύνολο του ειδησεογραφικού πεδίου αφού όπως είδαμε η τηλεόραση κυριαρχεί στο τελευταίο Δεδομένης δε της συνολικής βαρύτητας του δημοσιογραφικού πεδίου στο ευρύτερο πλαίσιο της επιστημονικής και πολιτισμικής παραγωγής η οικονομική αυτή πίεση καταλήγει να υποτάσσει όλα τα υπόλοιπα πεδία

Περαιτέρω παρατηρείται ότι μέσα σε κάθε πεδίο υπάρχουν κυρίαρχοι και κυριαρχημένοι σύμφωνα με την εσωτερική του ιεραρχία Η ετερονομία αρχίζει όταν παρεμβάλλονται εξωτερικά στοιχεία μέσα σε ένα καταρχήν αυτόνομο πεδίο δηλαδή όταν κάποιος ο οποίος δεν ανήκει στο πεδίο αυτό εκφράζει την άποψη του για αυτό και κατορθώνει να το επηρεάζει

Αυτός είναι ο τρόπος που τα ΜΜΕ παρεμβαίνουν σε ερμητικά κλειστά πεδία επιστημονικά ή καλλιτεχνικά εκφέροντας δηλαδή διαρκώς ετυμηγορίες γιrsquo αυτά Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο αντιδιανοουμενισμός ρεύμα που χαρακτηρίζει εν πολλοίς τη σημερινή τηλεόραση Καθημερινά οργανώνονται τηλεοπτικές συζητήσεις που αφορούν στα σφάλματα των διανοουμένων Σrsquo αυτές καλούνται μη πραγματικοί διανοούμενοι άτομα δηλαδή που δεν αναγνωρίζονται από τον κύκλο τους ως τέτοιοι και τα media του αποδίδουν αυθεντία Οι παρεμβάσεις όμως αυτές επηρεάζουν αδαείς που έχουν ωστόσο λόγο στη σύσταση μιας εμπορικής επιτυχίας Χαρακτηριστική περίπτωση είναι αυτή των best-sellers όπου τα μέσα ενημέρωσης εξάρουν προϊόντα οι θεατές-αναγνώστες που λίγη λογοτεχνική γνώση έχουν αγοράζουν τα βιβλία αυτά συμβάλλουν δηλαδή στην εμπορική επιτυχία αυτών των έργων οι εκδοτικοί οίκοι προκειμένου να αυξήσουν το κέρδος τους ενισχύουν την έκδοση τέτοιων έργων αδιαφορώντας για τα υπόλοιπα και έτσι τελικά επηρεάζεται ολόκληρη η μελλοντική λογοτεχνική παραγωγή

Είναι συνεπώς πλέον τέτοια η παρέμβαση που ασκεί το

τηλεοπτικό μέσο στα υπόλοιπα πεδία επιστημονικής και καλλιτεχνικής παραγωγής ώστε όλο και περισσότερο ενισχύονται εξωτερικά κριτήρια

17

αξιολόγησης των πρωταγωνιστών τους και αυτό συμβαίνει εις βάρος της εσωτερικής αξιολόγησης που είναι σαφώς περισσότερο φερέγγυα Η τηλεοπτική αποδοχή έχει πλέον αντικαταστήσει την εκτίμηση των συναδέλφων

Αναζητώντας τον τρόπο με τον οποίο επέρχεται αυτή η παρέμβαση για τον συγγραφέα είναι αυταπόδεικτο ότι μόνο μέσω συνεργών είναι δυνατό τα media να παρεμβληθούν στην αυτονομία των υπόλοιπων πεδίων

Ποιοι είναι όμως αυτοί που σήμερα συνεργάζονται με την τηλεόραση Ποιοι είναι αυτοί οι επιστήμονες καλλιτέχνες κλπ που τελούν σε εξάρτηση από τα ΜΜΕ και τη δημόσια φήμη που τα τελευταία εγγυώνται Ποιοι πανεπιστημιακοί σπεύδουν στα μέσα ενημέρωσης ποιοί συγγραφείς επαιτούν μια πρόσκληση ποιοί καλλιτέχνες εκλιπαρούν για μια δημόσια προβολή

Είναι προφανώς αυτοί που προορίζουν τα προϊόντα τους για αγορές ευρείας κατανάλωσης που εξαρτώνται δηλαδή από την εμπορικότητα Πρόκειται για επιστήμονες αποτυχημένους στον κλάδο τους που αναζητούν την αναγνώριση έξω από το ειδικό τους πεδίο επειδή ακριβώς δεν μπορούν να τη βρουν εκεί Ένας επιστήμονας πλούσιος σε ειδικό κεφάλαιο δηλαδή ένας επιστήμονας που λαμβάνει μεγάλη αναγνώριση από τους συναδέλφους του κατά κανόνα θα έχει και μεγαλύτερες αντιστάσεις και αντίστροφα όσο πιο ετερόνομος είναι στις πρακτικές του ένας επιστήμονας τόσο μεγαλύτερη ροπή θα έχει προς τη συνεργασία Οι ετερόνομοι αυτοί διανοούμενοι αν το βλέπαμε σχηματικά θα λέγαμε ότι αποτελούν το δούρειο ίππο μέσω του οποίου εισέρχονται σε κάθε επιστημονικό πεδίο οι νόμοι του εμπορίου και της οικονομίας

Ε Δικαίωμα εισόδου και υποχρέωση εξόδου

18

Στο τελευταίο του κεφάλαιο του βιβλίου του ο συγγραφέας επανέρχεται στον προβληματισμό που έθεσε στην αρχή Περισσότερο θεμελιωμένος τώρα ο προβληματισμός αυτός συμπυκνώνεται στο δίπτυχο ερμητισμός-ελιτισμός Πιο αναλυτικά

Κάθε είδος επιστημονικού ή πνευματικού έργου απαιτεί ή πρέπει να απαιτεί ένα υψηλό επίπεδο ποιότητας Η απαίτηση αυτή το καθιστά πολλές φορές ακατανόητο για ένα μεγάλο αριθμό ατόμων το περιορίζει σrsquo έναν στενότατο κύκλο διανοούμενων το οδηγεί μrsquo άλλα λόγια στον ερμητισμό Από την άλλη είναι δημοκρατικό μέλημα τα κεκτημένα της επιστήμης να καθίστανται γνωστά και προσιτά στο μεγαλύτερο δυνατό αριθμό προσώπων

Βρισκόμαστε λοιπόν μπροστά σε ένα οξύτατο πρόβλημα Από τη μια μεριά τα έργα της επιστήμης πρέπει να ανοιχτούν στο ευρύ κοινό ή αλλιώς το ευρύ κοινό πρέπει να εξασφαλιστεί μrsquo ένα δικαίωμα εισόδου στα πεδία παραγωγής αυτών και ταυτόχρονα τα επιστημονικά κεκτημένα και τα καλλιτεχνικά έργα πρέπει να προσεγγίσουν το ευρύ κοινό έχουν δηλαδή μια υποχρέωση εξόδου από την ασφυκτικά κλειστή σφαίρα τους Αύξηση του δικαιώματος εισόδου και ταυτόχρονη ενίσχυση της υποχρέωσης εξόδου Δύο βασικά αιτήματα που ωστόσο συνυπάρχουν με τον κίνδυνο να κινηθούν από τον ελιτισμό(όπου τώρα βρίσκεται η επιστημονική παραγωγή) στη δημαγωγία

Για τον συγγραφέα η μόνη λύση στη σύγκρουση αυτή είναι η συλλογική δράση των διανοούμενων οι οποίοι ερχόμενοι σε διαπραγμάτευση με τους δημοσιογράφους θα καταλήξουν σε ένα είδος συμβολαίου σχετικά με τους όρους υπό τους οποίους θα εκτίθενται τόσο οι ίδιοι όσο και τα έργα τους στην τηλεόραση Η κατάκτηση αυτή μπορεί να γίνει μόνο εφόσον οι παραγωγοί των επιστημονικών ιδεών βγουν από το μικρό τους οχυρό και αγωνιστούν συλλογικά για να υπάρξουν ικανές συνθήκες διάδοσης των ιδεών τους και για να έχουν την κυριότητα των μέσων διάδοσής τους

laquoΜπορούμε και οφείλουμεraquo λέει χαρακτηριστικά ο συγγραφέας laquoνα αγωνιστούμε στο όνομα της δημοκρατίας ενάντια στην ακροαματικότηταraquo

19

20

21

συμβιβασμός στις επιταγές που επιβάλει σήμερα ο οικονομικός καταναγκασμός Από τις πιέσεις αυτές δε θα μπορούσε να μείνει ανεπηρέαστο και το τηλεοπτικό πεδίο Ο συγγραφέας λέει χαρακτηριστικά laquoείναι πολύ σημαντικό να γνωρίζουμε και να έχουμε πάντα υπόψη το ποιος είναι ο ιδιοκτήτης του κάθε καναλιού αυτό οδηγεί στην κατανόηση πολλών πραγμάτωνraquo

Ο προβληματισμός σχετικά με τον καταναγκασμό που ασκεί η οικονομία στην τηλεόραση μένει προς στιγμήν μετέωρος προκειμένου να μεσολαβήσει μια κριτική ανάλυση των φανερών και αφανών δομών των ΜΜΕ Η παρέκβαση αυτή επιδιώκει λογικά να καταστήσει τους ακροατές των διαλέξεων περισσότερο ενημερωμένους ή καλύτερα περισσότερο υποψιασμένους σχετικά με το τηλεοπτικό φαινόμενο και επακόλουθα ικανούς στο να αντιληφθούν την αναγκαιότητα ανατροπής των ισχυουσών δομών

Β Λόγος για την πληροφορία 1 Η επιλογή

Ο συγγραφέας με μια χαρακτηριστική εικόνα περιγράφει τη διαδικασία με την οποία οι δημοσιογράφοι επιλέγουν τα θέματα που θα προβληθούν από τις τηλεοπτικές εκπομπές Οι δημοσιογράφοι κατά τον Bourdieu φορούν ειδικά γυαλιά τα οποία τους επιτρέπουν να βλέπουν κάποια πράγματα και να μη βλέπουν κάποια άλλα Η τηλεόραση λοιπόν μπορεί να αποκρύπτει - να παρακάμπτει δηλαδή γεγονότα ή πληροφορίες - δείχνοντας προβάλλοντας μrsquo άλλα λόγια ορισμένα μόνο θέματα

Είναι σημαντικό τώρα να δούμε με ποιόν τρόπον αποφασίζεται ποια πληροφορία είναι σημαντική για να προβληθεί Κατά τον Bourdieu τα πάντα λειτουργούν με τη νοοτροπία της

6

ακροαματικότητας Η σκέψη παντού κυριαρχείται από όρους εμπορικής επιτυχίας Το σημαντικό προς προβολή είναι αυτό που πουλάει και οι άνθρωποι της τηλεόρασης διακατέχονται συνήθως από το αίσθημα του lsquoπροφανούςrsquo ως προς αυτό Η συγκεκριμένη νοοτροπία όμως προκαλεί έναν έντονο εγκλωβισμό στους θεατές Προβάλλονται μόνο κάποια δεδομένα τα ίδια από όλα τα μέσα ενώ άλλες ενδεχομένως ουσιώδεις πληροφορίες ή γεγονότα δεν προβάλλονται ποτέ Πρόκειται για μία ομογενοποίηση που δε συνιστά τελικά τίποτε άλλο παρά μια ακόμη μορφή λογοκρισίας

Αναλύοντας την παραπάνω σκέψη λίγο περισσότερο θα λέγαμε ότι ενώ κατά κανόνα στους περισσότερους τομείς δραστηριοτήτων το μονοπώλιο ομογενοποιεί και ο ανταγωνισμός διαφοροποιεί στην περίπτωση της τηλεόρασης συμβαίνει ακριβώς το αντίστροφο ο ανταγωνισμός οδήγησε σε ομογενοποίηση Πώς εξηγείται το παράδοξο αυτό φαινόμενο

Οι δημοσιογράφοι σήμερα πληροφορούνται από και τελικά συμμορφώνονται με τις ίδιες σφυγμομετρήσεις τους ίδιους διαφημιζόμενους υποτάσσονται δηλαδή στους ίδιους καταναγκασμούς Στα πλαίσιο του ανταγωνισμού όμως που δημιουργείται επιδιώκουν διαρκώς να προηγηθούν των άλλων δημοσιογράφων και των αντίπαλων τηλεοπτικών σταθμών Για να το κάνουν ωστόσο αυτό αναγκάζονται να ασχοληθούν ndashνα δουν να διαβάσουν- με το τι είπαν τι έδειξαν τι έγραψαν οι άλλοι δημοσιογράφοι ndashανταγωνιστές τους Η πληροφορία διακινείται επομένως κυκλικά Αφού συλλάβουν την πληροφορία στη συνέχεια βέβαια προβαίνουν σε διαφοροποιήσεις που είναι όμως τόσο μικρές ώστε περνούν εντελώς απαρατήρητες από τον τηλεθεατή Οι μικρές βέβαια αυτές διαφορές στις οποίες οι δημοσιογράφοι αποδίδουν τόσο μεγάλη σημασία στην ουσία καλύπτουν τεράστιες ομοιότητες στην επιλογή των θεμάτων και τον τρόπο που θα προβληθούν στους ανθρώπους που θα κληθούν να σχολιάσουν κλπ Η κυκλική αυτή διακίνηση όπως περιγράφηκε πιο πάνω ενισχύει προφανώς τον ήδη ενεργό πνευματικό εγκλεισμό των τηλεθεατών και τα υφιστάμενα φαινόμενα λογοκρισίας

7

2 Η αναμετάδοση Τα θέματα που επιλέγονται από τους δημοσιογράφους ωστόσο

δεν προβάλλονται αυτούσια αλλά περνούν πρώτα από μια διαδικασία δραματοποίησης Το γεγονός σκηνοθετείται σε εικόνες και διογκώνεται προκειμένου να προκαλέσει το ενδιαφέρον του κοινού και να συγκινήσει Η εικόνα αποτελεί καταρχήν μια σχετική αναπαράσταση της πραγματικότητας σχηματίζει δηλαδή στους τηλεθεατές μία εντύπωση γιrsquo αυτήν Η συγκεκριμένη εντύπωση όμως συχνά αποτελεί την ίδια την πραγματικότητα για όσους δε μετείχαν στα γεγονότα με αποτέλεσμα να προκαλεί την ανάδυση ιδεών να κινητοποιεί να δημιουργεί συναισθήματα στους τηλεθεατές Τελικά η τηλεόραση από εργαλείο καταγραφής της πραγματικότητας γίνεται εργαλείο δημιουργίας της πραγματικότητας Γι αυτό και δράσεις που λαμβάνουν χώρα στοχεύοντας στην κινητοποίηση της κοινής γνώμης θα πρέπει για τον Bourdieu να στοχεύουν στην πρόκληση του ενδιαφέροντος της τηλεόρασης αν θέλουν να είναι αποτελεσματικές Μια διαδήλωση για παράδειγμα πρέπει να γίνεται για την τηλεόραση δηλαδή να γίνεται για να προκαλέσει το ενδιαφέρον των ανθρώπων της τηλεόρασης ώστε αναμεταδιδόμενη και διογκούμενη στη συνέχεια απrsquo αυτή να φέρει τα επιθυμητά αποτελέσματα

Γ Το πλατό και τα παρασκήνιά του

1 Οι ομιλητές

Ένα από τα μεγάλα προβλήματα που θέτει η τηλεόραση είναι αμφισβήτηση της σχέσης ανάμεσα στην σκέψη και την ταχύτητα Ο

8

συγγραφέας αναρωτιέται αν μπορούμε να σκεφτούμε μέσα στην ταχύτητα που επιβάλλει η τηλεόραση Η προφανής αρνητική απάντηση ωστόσο δεν προβληματίζει τους ανθρώπους της τηλεόρασης που εντόπισαν τη λύση στους λεγόμενους σχολιαστές laquofast-thinkersraquo Πρόκειται για ομιλητές που στοχάζονται εξαιρετικά γρήγορα Η ταχύτητα αυτή του στοχασμού τους δεν οφείλεται σε κάποια ειδική ικανότητα αλλά στο γεγονός ότι οι laquoδιανοούμενοιraquo αυτοί σκέφτονται και αναπαράγουν παραδεδεγμένες ιδέες Εκφράζονται δηλαδή με θέσεις που είναι αποδεκτές από το σύνολο του κόσμου κοινοτοπίες στην ουσία που πέρα από εξαιρετικά συμβατικές είναι και εύκολα αποκωδικοποιήσιμες από τον τηλεθεατή Αυτοί οι ταχυ-στοχαστές είναι οι laquoθαμώνεςraquo των μέσων οι μόνιμοι αλλά και επιβεβλημένοι ομιλητές των τηλεοπτικών συζητήσεων Η τακτική αυτή εξάλλου απαλλάσσει τους δημοσιογράφους από την υποχρέωση να αναζητήσουν σχολιαστές που θα είχαν πραγματικά κάτι καινούργιο να πουν

2 Οι προσκεκλημένοι

Η σύνθεσή των προσκεκλημένων που μετέχουν σε μια τηλεοπτική συζήτηση είναι μια διαδικασία επιλογής ιδιαίτερα σημαντική δεδομένου ότι η εικόνα που προβάλλεται θα πρέπει να πείθει τους θεατές σχετικά με την τήρηση μιας δημοκρατικής ισορροπίας Παράλληλα είναι και μια διεργασία αθέατη Τούτο σημαίνει ότι αυτό που τελικά βλέπει ο τηλεθεατής δεν του επιτρέπει να διακρίνει τους όρους που οδήγησαν στην κατασκευή του Πιο συγκεκριμένα υπάρχουν προσωπικότητες που οι παρουσιαστές δε διανοούνται να καλέσουν προσωπικότητες που καλούνται και αρνούνται την πρόσκληση και οι μόνιμοι προσκεκλημένοι Το κοινό ποτέ δεν αναρωτιέται γιατί δεν παρευρίσκονται στο πλατό όσοι δεν παρευρίσκονται Το ερώτημα είναι Μια αλλαγή στη σύνθεση των καλεσμένων μπορεί άραγε να επιφέρει αλλαγή στο νόημα του μηνύματος που μεταδίδεται

9

Όσον αφορά στους μόνιμους των τηλεοπτικών πλατό ο Bourdieu παρατηρεί ότι παρότι φαινομενικά πρόκειται για άτομα που ανήκουν σε διαφορετικά στρατόπεδα (συνήθως πολιτικά) στην ουσία είναι άνθρωποι που προέρχονται από την ίδια σφαίρα και γνωρίζονται συνήθως πολύ καλά μεταξύ τους Η σφαίρα των μόνιμων προσκεκλημένων αποτελεί ένα κλειστό κόσμο ενδογνωριμιών που λειτουργεί με τη λογική της μόνιμης αυτοενίσχυσης Πρόκειται στην ουσία για συνεργούς γιrsquo αυτό και οι συγκρούσεις αυτών των ατόμων μπροστά στις κάμερες είναι καθαρά συμβατικές Το πρόβλημα ωστόσο διογκώνεται αν αναλογιστεί κανείς ότι ενδεχομένως το κοινό να μην έχει επίγνωση αυτής της συνενοχής

3 Ο ρόλος του παρουσιαστή

Όσο οξύμωρο και αν φαίνεται για τον Bourdieu είναι ο παρουσιαστής ο κυρίαρχος στις τηλεοπτικές συζητήσεις Αυτός θέτει το θέμα θέτει τους κανόνες διανέμει το λόγο αλλά και - πέρα από τα προφανή- παρεμβαίνει μέσω της ασυνείδητης γλώσσας που χρησιμοποιεί Για να γίνει αυτό το τελευταίο κατανοητό δίνεται το εξής παράδειγμα Υπάρχουν διάφοροι τρόποι για να ειπωθεί το ευχαριστώ από τον παρουσιαστή σrsquo έναν ομιλητή laquoΕυχαριστώraquo μπορεί να σημαίνει laquoείμαι υπόχρεος ευγνώμωνraquo Μπορεί όμως και να σημαίνει laquoεντάξει τέλος περνάμε στον επόμενοraquo Αυτές οι τόσο λεπτές τονικές αποχρώσεις στο λόγο του παρουσιαστή που υποκρύπτουν όμως μια τόσο διαφορετική μεταχείριση εισπράττονται από τον ομιλητή και ο τελευταίος με τη σειρά του είτε ενθαρρύνεται είτε σαστίζει

Άλλη στρατηγική του παρουσιαστή είναι η χρήση του laquoεπείγοντοςraquo Χρησιμοποιώντας το χρόνο πιέζει διακόπτει αφαιρεί το λόγο Πολλές φορές δε ανάγει τον εαυτό του σε εκπρόσωπο του κοινού επικαλούμενος το μη αντιληπτό των όσων λέγονται από το θεατή υπονοώντας ότι ο τελευταίος είναι εξορισμού μειωμένης αντίληψης

10

Ακόμη πιο ενδεικτική είναι η συμπεριφορά των παρουσιαστών στους μη επαγγελματίες του λόγου και των πλατό που έχουν ωστόσο κάτι σημαντικό να πουν Όχι μόνον δεν τους βοηθούν αλλά αντίθετα τους αιφνιδιάζουν τους λογοκρίνουν τους πιέζουν και τελικά τους εξοντώνουν

Το αποτέλεσμα όλων αυτών των μηχανισμών που συνειδητά ή ασυνείδητα χρησιμοποιούνται είναι μια συζήτηση άνιση ενώ φαινομενικά πληρούνται όλα τα εξωτερικά προσχήματα της τυπικής ισότητας Τίθεται λοιπόν ένα σημαντικότατο πρόβλημα δημοκρατίας

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ

Α Η αθέατη δομή και τα αποτελέσματα της

Στο δεύτερο αυτό μέρος του βιβλίου ο Bourdieu περνάει σε μια πιο βαθιά κριτική ανάλυση της δομής της τηλεόρασης ndash μια δομή που κατά κανόνα δεν είναι αντιληπτή- καθώς και των συνεπειών που προκύπτουν απ΄ αυτήν Η τηλεόραση σήμερα κυριαρχεί αναμφισβήτητα στο σύνολο των επιστημονικών και καλλιτεχνικών δραστηριοτήτων ενσωματώνοντας όμως μέσα της μια βαθιά αντίφαση μια αντίφαση ανάμεσα στις συνθήκες που πρέπει να ισχύουν προκειμένου κάποιος να παράγει ένα ποιοτικό έργο -ερευνητικό επιστημονικό καλλιτεχνικό- και στις συνθήκες που πρέπει να ισχύουν προκειμένου να μεταδοθεί το προϊόν αυτού του έργου στον κόσμο Η τηλεόραση ενσωματώνει με τον πλέον χαρακτηριστικό τρόπο την αντίφαση ανάμεσα στην ελευθερία που είναι απαραίτητη συνθήκη για την παραγωγή ποιοτικών έργων και την ανελευθερία που προκαλεί ο οικονομικός καταναγκασμός πίεση που ασκείται μέσω της ακροαματικότητας

Ο συγγραφέας προσπαθεί στο τμήμα αυτό των διαλέξεών του να αποδείξει πως η τηλεόραση και κυρίως οι άνθρωποι που εργάζονται σ αυτή είναι τελικά ανδρείκελα μιας αναγκαιότητας που πρέπει να

11

γίνει γνωστή laquoΗ τηλεόραση είναι ένα ελάχιστα αυτόνομο εργαλείο επικοινωνίαςraquo λέει χαρακτηριστικά laquoστο οποίο ασκούν πίεση αλλεπάλληλοι καταναγκασμοί που απορρέουν κυρίως από τις σχέσεις αμείλικτου ανταγωνισμού μεταξύ των δημοσιογράφωνraquo

Β Tο δημοσιογραφικό πεδίο και οι ιδιαιτερότητές του

Ξεκινώντας αυτή την έρευνα ο Bourdieu διευκρινίζει προκαταρκτικά ότι ο κόσμος της δημοσιογραφίας είναι ένας μικρόκοσμος ο όποιος καταρχήν λειτουργεί με βάση δικούς του νόμους ταυτόχρονα όμως επηρεάζεται τόσο από τον ευρύτερο κόσμο που τον περιλαμβάνει όσο και από τους άλλους μικρόκοσμους με τους οποίους συνυπάρχει Δεν είναι δηλαδή σε καμία περίπτωση αυτόνομος Για να κατανοηθεί ο τρόπος με τον οποίο λειτουργεί θα πρέπει να είναι εξαρχής γνωστοί οι ιδιαίτεροι νόμοι που τον διέπουν -οι εσωτερικοί του μηχανισμοί- αλλά συγχρόνως θα πρέπει να ερευνώνται και οι εξωτερικοί παράγοντες που πιθανώς τον επηρεάζουν

Το δημοσιογραφικό πεδίο έχει μάλιστα την ιδιαιτερότητα να είναι περισσότερο εξαρτημένο από εξωτερικές δυνάμεις απrsquo ότι τα άλλα πεδία πολιτισμικής παραγωγής Εξαρτάται έτσι άμεσα από τη ζήτηση και συμμορφώνεται με τις απαιτήσεις της αγοράς περισσότερο ακόμη και από το πολιτικό πεδίο Ταυτόχρονα όμως λείπει από το πεδίο αυτό το είδος εκείνο ενυπάρχουσας δικαιοσύνης που ισχύει στα υπόλοιπα πεδία και βάσει του οποίου εκείνος που παραβιάζει ορισμένες απαγορεύσεις κατακρίνεται και περιθωριοποιείται από τους συναδέλφους του ενώ εκείνος που συμμορφώνεται με τους κανόνες χαίρει εκτίμησης και αποδοχής Υπάρχει άραγε έστω και η ελάχιστη δικαιοσύνη μέσα στην τηλεοπτική σφαίρα

12

Γ Μερίδια αγοράς και ανταγωνισμός

1 Συσχετισμός δυνάμεων

Για να καταλάβει κανείς τι συμβαίνει στην τηλεόραση θα πρέπει να εξετάζει τα πάντα με βάση τις αντικειμενικές σχέσεις μεταξύ των τηλεοπτικών καναλιών που είναι αναμφισβήτητα αμιγώς ανταγωνιστικές Ο ανταγωνισμός καθορίζεται από συσχετισμούς δυνάμεων οι οποίοι δεν είναι συνήθως αντιληπτοί Στο πλαίσιο αυτό δύο είναι τα βασικά ζητήματα που απασχολούν το συγγραφέα α) η δύναμη του ειδησεογραφικού οργάνου και β) η δύναμη επιβολής του κάθε δημοσιογράφου ατομικά

α) Ως προς τη δύναμη του ειδησεογραφικού οργάνου μέσα στο ειδησεογραφικό πεδίο αυτή κατά τον Bourdieu καθορίζεται πρώτον από την οικονομική βαρύτητα την αντιστοιχία δηλαδή του κάθε σταθμού στα μερίδια της αγοράς και δεύτερον από μια συμβολική βαρύτητα που δύσκολα προσδιορίζεται ποσοτικά και σχετίζεται με ιστορία και τη φήμη που έχει το όργανο στον ευρύτερο χώρο των ΜΜΕ Σήμερα οι πρωταγωνιστές του κάθε μέσου αναπτύσσουν μια κριτική και πολέμια στάση απέναντι στους πρωταγωνιστές δημοσιογράφους του άλλου μέσου με το οποίο βρίσκονται σε ανταγωνισμό Πρόκειται για μια ιδιαίτερα προσφιλή στρατηγική που στόχο έχει το μετασχηματισμό της θέσης του δημοσιογραφικού οργάνου και την αύξηση της δύναμής του στο ευρύτερο ειδησεογραφικό πεδίο β) Η δύναμη επιρροής του δημοσιογράφου αλλά και πριν απrsquo αυτό το τι θα πει τι θα θεωρήσει λογικό ή αδιανόητο ο κάθε δημοσιογράφος ατομικά εξαρτάται καταρχάς από τη θέση που κατέχει το ειδησεογραφικό όργανο στο οποίο εργάζεται σε ολόκληρο το δημοσιογραφικό πεδίο και δευτερευόντως από τη θέση του ίδιου του δημοσιογράφου μέσα στο χώρο που εργάζεται

13

2 Συνέπειες του ανταγωνισμού

Η πιο βασική και πλέον αντιληπτή συνέπεια του ανταγωνισμού είναι η επικράτηση του σκανδαλοθηρικού Προκειμένου να εξασφαλιστεί η εμπορική επιτυχία τα κανάλια αναζητούν όλο και περισσότερο το θεαματικό δίνοντας την πρώτη θέση στις ειδήσεις ποικίλης ύλης πολλές φορές μάλιστα ανεξάρτητα από συνταρακτικά γεγονότα που συμβαίνουν στον κόσμο Οι ειδήσεις αυτές οδηγούν στην πλήρη αποπολιτικοποίηση του κοινού η προσοχή στρέφεται και καθηλώνεται σε γεγονότα χωρίς καμία πολιτική συνεπεία με τους τηλεοπτικούς φιλοσόφους να προσδίδουν καθημερινά νόημα στο ασήμαντο και στο τυχαίο που έχει αναχθεί από τους ίδιους σε αυτό που ονομάζουν laquoκοινωνικό γεγονόςraquo

Ο ανταγωνισμός έχει όμως και μια άλλη περισσότερο δυσανάγνωστη συνέπεια η τηλεόραση σήμερα έχει μετατραπεί σε μια δύναμη τυποποίησης Πιο αναλυτικά όσο περισσότερο ένα ειδησεογραφικό όργανο θέλει να προσεγγίσει ένα διευρυμένο κοινό τόσο περισσότερο οφείλει να χάσει τις απότραχύνσεις του να μην προκαλεί να μην εγείρει διχασμούς και εντάσεις Αυτός είναι ο λόγος που επιλέγονται όλο και συχνότερα από τα ειδησεογραφικά κανάλια τα λεγόμενα θέματα laquoomnibusraquo θέματα δηλαδή τα οποία ταιριάζουν σε όλο τον κόσμο τα οποία επιβεβαίωνουν πράγματα ήδη γνωστά και το κυριότερο θέματα τα οποία αφήνουν ανέπαφες τις νοητικές δομές Οποιαδήποτε συμβολική επανάσταση δηλαδή οτιδήποτε διαφορετικό από τα ήδη ειπωμένα οποιαδήποτε πρόκληση νοητική από οποιοδήποτε πεδίο δράσης και αν προέρχεται καλλιτεχνικό επιστημονικό κλπ ανακόπτεται Οι άνθρωποι της τηλεόρασης δημοσιογράφοι σχολιαστές παρουσιαστές των ειδήσεων εστιάζουν πάντοτε στο μέσο όρο χωρίς να επιτρέπουν τη διάδοση του laquoδιαφορετικούraquo Χαρακτηρίζονται από έναν έντονο ηθικό κομφορμισμό Έχουν μετατραπεί σε φερέφωνα μιας μικροαστικής ηθικής που laquoυπηρετούν όλο και περισσότερο -ολοένα και πιο δουλοπρεπώς- τις καθιερωμένες αξίεςraquo

14

3 Αύξηση της δύναμης της τηλεόρασης στο χώρο των ΜΜΕ

Στη δεκαετία του rsquo50 όταν γινόταν λόγος για δημοσιογραφία κανένας δε σκεφτόταν την τηλεόραση Σήμερα η κατάσταση έχει ανατραπεί και η τηλεόραση κυριαρχεί πλήρως στο δημοσιογραφικό πεδίο Η αύξηση της δύναμης της τηλεόρασης στο χώρο των μέσων διάδοσης οφείλεται κατά τον συγγραφέα στο ότι αυτή παρέχει σήμερα ένα μονοπώλιο στην πρόσβαση των απλών πολιτών στο δημόσιο χώρο Κυριαρχεί δηλαδή στα μέσα πρόσβασης στη δημόσια φήμη

Συνέπεια αυτή στις κυριαρχίας είναι ότι η τηλεόραση έχει τη δυνατότητα να επιβάλει στην κοινωνία τις δίκες τις αρχές θέασης του κόσμου Μπορεί μεν ο δημοσιογραφικός κόσμος να είναι πολύπλευρος ωστόσο υπάρχουν ορισμένα ελάχιστα προαπαιτούμενα τα οποία εφαρμόζονται και αποτελούν τη βάση της επιλογής που διενεργούν όλοι δημοσιογράφοι προκειμένου να επιτρέψουν αυτή την πρόσβαση στη δημόσια φήμη Κάθε λόγος ή δράση υπόκειται σε μια δημοσιογραφική επιλογή προκειμένου να κρατηθεί μόνο ότι θα προκαλέσει το ενδιαφέρον αυτή η επιλογή δε διενεργείται αδιακρίτως από το σύνολο του δημοσιογραφικού κόσμου Συνεπώς οποιοσδήποτε επιθυμεί να εκφράσει λόγο δημόσια θα πρέπει να υπακούσει σε μια σειρά προδιαγραφών που του επιβάλλονται από το τηλεοπτικό μέσο Για άλλη μια φορά καταλήγουμε στη διαπίστωση της επιβολής μιας τρομερής λογοκρισίας

Μια δεύτερη συνέπεια από την αύξηση του βάρους της τηλεόρασης μέσα στο χώρο των μέσων διάδοσης είναι η σταδιακή υποταγή της ίδιας στις λαϊκές προτιμήσεις Η τηλεόραση σήμερα δεν επιθυμεί να διαμορφώσει τις προτιμήσεις όπως στη δεκαετία του ΄50 αντίθετα επιθυμεί να τις κολακέψει ώστε να αγγίξει το μεγαλύτερο

15

δυνατό ακροατήριο Ως χαρακτηριστικά παραδείγματα εκπομπών που ακολουθούν αυτή την τακτική αναφέρονται τα talk-shows και τα realities που καλύπτουν laquoειδώνoβλεπτικές και επίδειξιομανικές ορέξεις του κοινούraquo Τρίτη συνέπεια εξαιρετικά σημαντική επίσης είναι ότι με την αύξηση του συμβολικού βάρους της τηλεόρασης και μεταξύ των ανταγωνιστικών τηλεοράσεων του συμβολικού βάρους αυτών που επιδίδονται κυρίως στην αναζήτηση του σκανδαλοθηρικού τείνει να επιβληθεί στο σύνολό του δημοσιογραφικού κόσμου μια άποψη της πληροφόρησης που μέχρι τώρα ήταν περιορισμένη σrsquo ένα πολύ μικρό τμήμα της έντυπης δημοσιογραφίας τις λεγόμενες laquoσκανδαλοθηρικές εφημερίδεςraquo Έτσι μια κατηγορία από τους πλέον διεφθαρμένους οικονομικά και πλέον αδιάφορους απέναντι σε κάθε μορφή δεοντολογίας δημοσιογράφους τείνει να επιβάλλει τις αξίες της στο σύνολο του δημοσιογραφικού κόσμου Οι εκπρόσωποι της έντυπης δημοσιογραφίας βρίσκονται συνεπώς σήμερα μπροστά στο εξής δίλημμα να συμβιβασθούν με τις απαιτήσεις της ακροαματικότητας κινούμενοι στην κατεύθυνση του κυρίαρχου προτύπου ή να ακολουθήσουν μια στρατηγική διαφοροποίησης του προϊόντος να προβάλουν δηλαδή τη διαφορά των δύο επιπέδων Κατά τον συγγραφέα η τάση που παρατηρείται είναι ότι τα όργανα της πάλαι ποτέ πολιτισμικής παραγωγής τείνουν να απολέσουν τον ειδικό τους χαρακτήρα και να εισέλθουν σε ένα έδαφος όπου αναπόφευκτα θα ηττηθούν

Δ Η επικυριαρχία της τηλεόρασης

Στις μέρες μας το δημοσιογραφικό πεδίο επιδρά σε όλα τα πεδία πολιτισμικής παραγωγής Το ίδιο καταναγκάζεται από την αγορά και καταναγκάζει άλλα πεδία Το σχήμα έχει ως εξής Με τη μεσολάβηση της ακροαματικότητας η πίεση της οικονομίας ασκείται στην

16

τηλεόραση η οποία με τη σειρά της τη μεταφέρει στο σύνολο του ειδησεογραφικού πεδίου αφού όπως είδαμε η τηλεόραση κυριαρχεί στο τελευταίο Δεδομένης δε της συνολικής βαρύτητας του δημοσιογραφικού πεδίου στο ευρύτερο πλαίσιο της επιστημονικής και πολιτισμικής παραγωγής η οικονομική αυτή πίεση καταλήγει να υποτάσσει όλα τα υπόλοιπα πεδία

Περαιτέρω παρατηρείται ότι μέσα σε κάθε πεδίο υπάρχουν κυρίαρχοι και κυριαρχημένοι σύμφωνα με την εσωτερική του ιεραρχία Η ετερονομία αρχίζει όταν παρεμβάλλονται εξωτερικά στοιχεία μέσα σε ένα καταρχήν αυτόνομο πεδίο δηλαδή όταν κάποιος ο οποίος δεν ανήκει στο πεδίο αυτό εκφράζει την άποψη του για αυτό και κατορθώνει να το επηρεάζει

Αυτός είναι ο τρόπος που τα ΜΜΕ παρεμβαίνουν σε ερμητικά κλειστά πεδία επιστημονικά ή καλλιτεχνικά εκφέροντας δηλαδή διαρκώς ετυμηγορίες γιrsquo αυτά Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο αντιδιανοουμενισμός ρεύμα που χαρακτηρίζει εν πολλοίς τη σημερινή τηλεόραση Καθημερινά οργανώνονται τηλεοπτικές συζητήσεις που αφορούν στα σφάλματα των διανοουμένων Σrsquo αυτές καλούνται μη πραγματικοί διανοούμενοι άτομα δηλαδή που δεν αναγνωρίζονται από τον κύκλο τους ως τέτοιοι και τα media του αποδίδουν αυθεντία Οι παρεμβάσεις όμως αυτές επηρεάζουν αδαείς που έχουν ωστόσο λόγο στη σύσταση μιας εμπορικής επιτυχίας Χαρακτηριστική περίπτωση είναι αυτή των best-sellers όπου τα μέσα ενημέρωσης εξάρουν προϊόντα οι θεατές-αναγνώστες που λίγη λογοτεχνική γνώση έχουν αγοράζουν τα βιβλία αυτά συμβάλλουν δηλαδή στην εμπορική επιτυχία αυτών των έργων οι εκδοτικοί οίκοι προκειμένου να αυξήσουν το κέρδος τους ενισχύουν την έκδοση τέτοιων έργων αδιαφορώντας για τα υπόλοιπα και έτσι τελικά επηρεάζεται ολόκληρη η μελλοντική λογοτεχνική παραγωγή

Είναι συνεπώς πλέον τέτοια η παρέμβαση που ασκεί το

τηλεοπτικό μέσο στα υπόλοιπα πεδία επιστημονικής και καλλιτεχνικής παραγωγής ώστε όλο και περισσότερο ενισχύονται εξωτερικά κριτήρια

17

αξιολόγησης των πρωταγωνιστών τους και αυτό συμβαίνει εις βάρος της εσωτερικής αξιολόγησης που είναι σαφώς περισσότερο φερέγγυα Η τηλεοπτική αποδοχή έχει πλέον αντικαταστήσει την εκτίμηση των συναδέλφων

Αναζητώντας τον τρόπο με τον οποίο επέρχεται αυτή η παρέμβαση για τον συγγραφέα είναι αυταπόδεικτο ότι μόνο μέσω συνεργών είναι δυνατό τα media να παρεμβληθούν στην αυτονομία των υπόλοιπων πεδίων

Ποιοι είναι όμως αυτοί που σήμερα συνεργάζονται με την τηλεόραση Ποιοι είναι αυτοί οι επιστήμονες καλλιτέχνες κλπ που τελούν σε εξάρτηση από τα ΜΜΕ και τη δημόσια φήμη που τα τελευταία εγγυώνται Ποιοι πανεπιστημιακοί σπεύδουν στα μέσα ενημέρωσης ποιοί συγγραφείς επαιτούν μια πρόσκληση ποιοί καλλιτέχνες εκλιπαρούν για μια δημόσια προβολή

Είναι προφανώς αυτοί που προορίζουν τα προϊόντα τους για αγορές ευρείας κατανάλωσης που εξαρτώνται δηλαδή από την εμπορικότητα Πρόκειται για επιστήμονες αποτυχημένους στον κλάδο τους που αναζητούν την αναγνώριση έξω από το ειδικό τους πεδίο επειδή ακριβώς δεν μπορούν να τη βρουν εκεί Ένας επιστήμονας πλούσιος σε ειδικό κεφάλαιο δηλαδή ένας επιστήμονας που λαμβάνει μεγάλη αναγνώριση από τους συναδέλφους του κατά κανόνα θα έχει και μεγαλύτερες αντιστάσεις και αντίστροφα όσο πιο ετερόνομος είναι στις πρακτικές του ένας επιστήμονας τόσο μεγαλύτερη ροπή θα έχει προς τη συνεργασία Οι ετερόνομοι αυτοί διανοούμενοι αν το βλέπαμε σχηματικά θα λέγαμε ότι αποτελούν το δούρειο ίππο μέσω του οποίου εισέρχονται σε κάθε επιστημονικό πεδίο οι νόμοι του εμπορίου και της οικονομίας

Ε Δικαίωμα εισόδου και υποχρέωση εξόδου

18

Στο τελευταίο του κεφάλαιο του βιβλίου του ο συγγραφέας επανέρχεται στον προβληματισμό που έθεσε στην αρχή Περισσότερο θεμελιωμένος τώρα ο προβληματισμός αυτός συμπυκνώνεται στο δίπτυχο ερμητισμός-ελιτισμός Πιο αναλυτικά

Κάθε είδος επιστημονικού ή πνευματικού έργου απαιτεί ή πρέπει να απαιτεί ένα υψηλό επίπεδο ποιότητας Η απαίτηση αυτή το καθιστά πολλές φορές ακατανόητο για ένα μεγάλο αριθμό ατόμων το περιορίζει σrsquo έναν στενότατο κύκλο διανοούμενων το οδηγεί μrsquo άλλα λόγια στον ερμητισμό Από την άλλη είναι δημοκρατικό μέλημα τα κεκτημένα της επιστήμης να καθίστανται γνωστά και προσιτά στο μεγαλύτερο δυνατό αριθμό προσώπων

Βρισκόμαστε λοιπόν μπροστά σε ένα οξύτατο πρόβλημα Από τη μια μεριά τα έργα της επιστήμης πρέπει να ανοιχτούν στο ευρύ κοινό ή αλλιώς το ευρύ κοινό πρέπει να εξασφαλιστεί μrsquo ένα δικαίωμα εισόδου στα πεδία παραγωγής αυτών και ταυτόχρονα τα επιστημονικά κεκτημένα και τα καλλιτεχνικά έργα πρέπει να προσεγγίσουν το ευρύ κοινό έχουν δηλαδή μια υποχρέωση εξόδου από την ασφυκτικά κλειστή σφαίρα τους Αύξηση του δικαιώματος εισόδου και ταυτόχρονη ενίσχυση της υποχρέωσης εξόδου Δύο βασικά αιτήματα που ωστόσο συνυπάρχουν με τον κίνδυνο να κινηθούν από τον ελιτισμό(όπου τώρα βρίσκεται η επιστημονική παραγωγή) στη δημαγωγία

Για τον συγγραφέα η μόνη λύση στη σύγκρουση αυτή είναι η συλλογική δράση των διανοούμενων οι οποίοι ερχόμενοι σε διαπραγμάτευση με τους δημοσιογράφους θα καταλήξουν σε ένα είδος συμβολαίου σχετικά με τους όρους υπό τους οποίους θα εκτίθενται τόσο οι ίδιοι όσο και τα έργα τους στην τηλεόραση Η κατάκτηση αυτή μπορεί να γίνει μόνο εφόσον οι παραγωγοί των επιστημονικών ιδεών βγουν από το μικρό τους οχυρό και αγωνιστούν συλλογικά για να υπάρξουν ικανές συνθήκες διάδοσης των ιδεών τους και για να έχουν την κυριότητα των μέσων διάδοσής τους

laquoΜπορούμε και οφείλουμεraquo λέει χαρακτηριστικά ο συγγραφέας laquoνα αγωνιστούμε στο όνομα της δημοκρατίας ενάντια στην ακροαματικότηταraquo

19

20

21

ακροαματικότητας Η σκέψη παντού κυριαρχείται από όρους εμπορικής επιτυχίας Το σημαντικό προς προβολή είναι αυτό που πουλάει και οι άνθρωποι της τηλεόρασης διακατέχονται συνήθως από το αίσθημα του lsquoπροφανούςrsquo ως προς αυτό Η συγκεκριμένη νοοτροπία όμως προκαλεί έναν έντονο εγκλωβισμό στους θεατές Προβάλλονται μόνο κάποια δεδομένα τα ίδια από όλα τα μέσα ενώ άλλες ενδεχομένως ουσιώδεις πληροφορίες ή γεγονότα δεν προβάλλονται ποτέ Πρόκειται για μία ομογενοποίηση που δε συνιστά τελικά τίποτε άλλο παρά μια ακόμη μορφή λογοκρισίας

Αναλύοντας την παραπάνω σκέψη λίγο περισσότερο θα λέγαμε ότι ενώ κατά κανόνα στους περισσότερους τομείς δραστηριοτήτων το μονοπώλιο ομογενοποιεί και ο ανταγωνισμός διαφοροποιεί στην περίπτωση της τηλεόρασης συμβαίνει ακριβώς το αντίστροφο ο ανταγωνισμός οδήγησε σε ομογενοποίηση Πώς εξηγείται το παράδοξο αυτό φαινόμενο

Οι δημοσιογράφοι σήμερα πληροφορούνται από και τελικά συμμορφώνονται με τις ίδιες σφυγμομετρήσεις τους ίδιους διαφημιζόμενους υποτάσσονται δηλαδή στους ίδιους καταναγκασμούς Στα πλαίσιο του ανταγωνισμού όμως που δημιουργείται επιδιώκουν διαρκώς να προηγηθούν των άλλων δημοσιογράφων και των αντίπαλων τηλεοπτικών σταθμών Για να το κάνουν ωστόσο αυτό αναγκάζονται να ασχοληθούν ndashνα δουν να διαβάσουν- με το τι είπαν τι έδειξαν τι έγραψαν οι άλλοι δημοσιογράφοι ndashανταγωνιστές τους Η πληροφορία διακινείται επομένως κυκλικά Αφού συλλάβουν την πληροφορία στη συνέχεια βέβαια προβαίνουν σε διαφοροποιήσεις που είναι όμως τόσο μικρές ώστε περνούν εντελώς απαρατήρητες από τον τηλεθεατή Οι μικρές βέβαια αυτές διαφορές στις οποίες οι δημοσιογράφοι αποδίδουν τόσο μεγάλη σημασία στην ουσία καλύπτουν τεράστιες ομοιότητες στην επιλογή των θεμάτων και τον τρόπο που θα προβληθούν στους ανθρώπους που θα κληθούν να σχολιάσουν κλπ Η κυκλική αυτή διακίνηση όπως περιγράφηκε πιο πάνω ενισχύει προφανώς τον ήδη ενεργό πνευματικό εγκλεισμό των τηλεθεατών και τα υφιστάμενα φαινόμενα λογοκρισίας

7

2 Η αναμετάδοση Τα θέματα που επιλέγονται από τους δημοσιογράφους ωστόσο

δεν προβάλλονται αυτούσια αλλά περνούν πρώτα από μια διαδικασία δραματοποίησης Το γεγονός σκηνοθετείται σε εικόνες και διογκώνεται προκειμένου να προκαλέσει το ενδιαφέρον του κοινού και να συγκινήσει Η εικόνα αποτελεί καταρχήν μια σχετική αναπαράσταση της πραγματικότητας σχηματίζει δηλαδή στους τηλεθεατές μία εντύπωση γιrsquo αυτήν Η συγκεκριμένη εντύπωση όμως συχνά αποτελεί την ίδια την πραγματικότητα για όσους δε μετείχαν στα γεγονότα με αποτέλεσμα να προκαλεί την ανάδυση ιδεών να κινητοποιεί να δημιουργεί συναισθήματα στους τηλεθεατές Τελικά η τηλεόραση από εργαλείο καταγραφής της πραγματικότητας γίνεται εργαλείο δημιουργίας της πραγματικότητας Γι αυτό και δράσεις που λαμβάνουν χώρα στοχεύοντας στην κινητοποίηση της κοινής γνώμης θα πρέπει για τον Bourdieu να στοχεύουν στην πρόκληση του ενδιαφέροντος της τηλεόρασης αν θέλουν να είναι αποτελεσματικές Μια διαδήλωση για παράδειγμα πρέπει να γίνεται για την τηλεόραση δηλαδή να γίνεται για να προκαλέσει το ενδιαφέρον των ανθρώπων της τηλεόρασης ώστε αναμεταδιδόμενη και διογκούμενη στη συνέχεια απrsquo αυτή να φέρει τα επιθυμητά αποτελέσματα

Γ Το πλατό και τα παρασκήνιά του

1 Οι ομιλητές

Ένα από τα μεγάλα προβλήματα που θέτει η τηλεόραση είναι αμφισβήτηση της σχέσης ανάμεσα στην σκέψη και την ταχύτητα Ο

8

συγγραφέας αναρωτιέται αν μπορούμε να σκεφτούμε μέσα στην ταχύτητα που επιβάλλει η τηλεόραση Η προφανής αρνητική απάντηση ωστόσο δεν προβληματίζει τους ανθρώπους της τηλεόρασης που εντόπισαν τη λύση στους λεγόμενους σχολιαστές laquofast-thinkersraquo Πρόκειται για ομιλητές που στοχάζονται εξαιρετικά γρήγορα Η ταχύτητα αυτή του στοχασμού τους δεν οφείλεται σε κάποια ειδική ικανότητα αλλά στο γεγονός ότι οι laquoδιανοούμενοιraquo αυτοί σκέφτονται και αναπαράγουν παραδεδεγμένες ιδέες Εκφράζονται δηλαδή με θέσεις που είναι αποδεκτές από το σύνολο του κόσμου κοινοτοπίες στην ουσία που πέρα από εξαιρετικά συμβατικές είναι και εύκολα αποκωδικοποιήσιμες από τον τηλεθεατή Αυτοί οι ταχυ-στοχαστές είναι οι laquoθαμώνεςraquo των μέσων οι μόνιμοι αλλά και επιβεβλημένοι ομιλητές των τηλεοπτικών συζητήσεων Η τακτική αυτή εξάλλου απαλλάσσει τους δημοσιογράφους από την υποχρέωση να αναζητήσουν σχολιαστές που θα είχαν πραγματικά κάτι καινούργιο να πουν

2 Οι προσκεκλημένοι

Η σύνθεσή των προσκεκλημένων που μετέχουν σε μια τηλεοπτική συζήτηση είναι μια διαδικασία επιλογής ιδιαίτερα σημαντική δεδομένου ότι η εικόνα που προβάλλεται θα πρέπει να πείθει τους θεατές σχετικά με την τήρηση μιας δημοκρατικής ισορροπίας Παράλληλα είναι και μια διεργασία αθέατη Τούτο σημαίνει ότι αυτό που τελικά βλέπει ο τηλεθεατής δεν του επιτρέπει να διακρίνει τους όρους που οδήγησαν στην κατασκευή του Πιο συγκεκριμένα υπάρχουν προσωπικότητες που οι παρουσιαστές δε διανοούνται να καλέσουν προσωπικότητες που καλούνται και αρνούνται την πρόσκληση και οι μόνιμοι προσκεκλημένοι Το κοινό ποτέ δεν αναρωτιέται γιατί δεν παρευρίσκονται στο πλατό όσοι δεν παρευρίσκονται Το ερώτημα είναι Μια αλλαγή στη σύνθεση των καλεσμένων μπορεί άραγε να επιφέρει αλλαγή στο νόημα του μηνύματος που μεταδίδεται

9

Όσον αφορά στους μόνιμους των τηλεοπτικών πλατό ο Bourdieu παρατηρεί ότι παρότι φαινομενικά πρόκειται για άτομα που ανήκουν σε διαφορετικά στρατόπεδα (συνήθως πολιτικά) στην ουσία είναι άνθρωποι που προέρχονται από την ίδια σφαίρα και γνωρίζονται συνήθως πολύ καλά μεταξύ τους Η σφαίρα των μόνιμων προσκεκλημένων αποτελεί ένα κλειστό κόσμο ενδογνωριμιών που λειτουργεί με τη λογική της μόνιμης αυτοενίσχυσης Πρόκειται στην ουσία για συνεργούς γιrsquo αυτό και οι συγκρούσεις αυτών των ατόμων μπροστά στις κάμερες είναι καθαρά συμβατικές Το πρόβλημα ωστόσο διογκώνεται αν αναλογιστεί κανείς ότι ενδεχομένως το κοινό να μην έχει επίγνωση αυτής της συνενοχής

3 Ο ρόλος του παρουσιαστή

Όσο οξύμωρο και αν φαίνεται για τον Bourdieu είναι ο παρουσιαστής ο κυρίαρχος στις τηλεοπτικές συζητήσεις Αυτός θέτει το θέμα θέτει τους κανόνες διανέμει το λόγο αλλά και - πέρα από τα προφανή- παρεμβαίνει μέσω της ασυνείδητης γλώσσας που χρησιμοποιεί Για να γίνει αυτό το τελευταίο κατανοητό δίνεται το εξής παράδειγμα Υπάρχουν διάφοροι τρόποι για να ειπωθεί το ευχαριστώ από τον παρουσιαστή σrsquo έναν ομιλητή laquoΕυχαριστώraquo μπορεί να σημαίνει laquoείμαι υπόχρεος ευγνώμωνraquo Μπορεί όμως και να σημαίνει laquoεντάξει τέλος περνάμε στον επόμενοraquo Αυτές οι τόσο λεπτές τονικές αποχρώσεις στο λόγο του παρουσιαστή που υποκρύπτουν όμως μια τόσο διαφορετική μεταχείριση εισπράττονται από τον ομιλητή και ο τελευταίος με τη σειρά του είτε ενθαρρύνεται είτε σαστίζει

Άλλη στρατηγική του παρουσιαστή είναι η χρήση του laquoεπείγοντοςraquo Χρησιμοποιώντας το χρόνο πιέζει διακόπτει αφαιρεί το λόγο Πολλές φορές δε ανάγει τον εαυτό του σε εκπρόσωπο του κοινού επικαλούμενος το μη αντιληπτό των όσων λέγονται από το θεατή υπονοώντας ότι ο τελευταίος είναι εξορισμού μειωμένης αντίληψης

10

Ακόμη πιο ενδεικτική είναι η συμπεριφορά των παρουσιαστών στους μη επαγγελματίες του λόγου και των πλατό που έχουν ωστόσο κάτι σημαντικό να πουν Όχι μόνον δεν τους βοηθούν αλλά αντίθετα τους αιφνιδιάζουν τους λογοκρίνουν τους πιέζουν και τελικά τους εξοντώνουν

Το αποτέλεσμα όλων αυτών των μηχανισμών που συνειδητά ή ασυνείδητα χρησιμοποιούνται είναι μια συζήτηση άνιση ενώ φαινομενικά πληρούνται όλα τα εξωτερικά προσχήματα της τυπικής ισότητας Τίθεται λοιπόν ένα σημαντικότατο πρόβλημα δημοκρατίας

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ

Α Η αθέατη δομή και τα αποτελέσματα της

Στο δεύτερο αυτό μέρος του βιβλίου ο Bourdieu περνάει σε μια πιο βαθιά κριτική ανάλυση της δομής της τηλεόρασης ndash μια δομή που κατά κανόνα δεν είναι αντιληπτή- καθώς και των συνεπειών που προκύπτουν απ΄ αυτήν Η τηλεόραση σήμερα κυριαρχεί αναμφισβήτητα στο σύνολο των επιστημονικών και καλλιτεχνικών δραστηριοτήτων ενσωματώνοντας όμως μέσα της μια βαθιά αντίφαση μια αντίφαση ανάμεσα στις συνθήκες που πρέπει να ισχύουν προκειμένου κάποιος να παράγει ένα ποιοτικό έργο -ερευνητικό επιστημονικό καλλιτεχνικό- και στις συνθήκες που πρέπει να ισχύουν προκειμένου να μεταδοθεί το προϊόν αυτού του έργου στον κόσμο Η τηλεόραση ενσωματώνει με τον πλέον χαρακτηριστικό τρόπο την αντίφαση ανάμεσα στην ελευθερία που είναι απαραίτητη συνθήκη για την παραγωγή ποιοτικών έργων και την ανελευθερία που προκαλεί ο οικονομικός καταναγκασμός πίεση που ασκείται μέσω της ακροαματικότητας

Ο συγγραφέας προσπαθεί στο τμήμα αυτό των διαλέξεών του να αποδείξει πως η τηλεόραση και κυρίως οι άνθρωποι που εργάζονται σ αυτή είναι τελικά ανδρείκελα μιας αναγκαιότητας που πρέπει να

11

γίνει γνωστή laquoΗ τηλεόραση είναι ένα ελάχιστα αυτόνομο εργαλείο επικοινωνίαςraquo λέει χαρακτηριστικά laquoστο οποίο ασκούν πίεση αλλεπάλληλοι καταναγκασμοί που απορρέουν κυρίως από τις σχέσεις αμείλικτου ανταγωνισμού μεταξύ των δημοσιογράφωνraquo

Β Tο δημοσιογραφικό πεδίο και οι ιδιαιτερότητές του

Ξεκινώντας αυτή την έρευνα ο Bourdieu διευκρινίζει προκαταρκτικά ότι ο κόσμος της δημοσιογραφίας είναι ένας μικρόκοσμος ο όποιος καταρχήν λειτουργεί με βάση δικούς του νόμους ταυτόχρονα όμως επηρεάζεται τόσο από τον ευρύτερο κόσμο που τον περιλαμβάνει όσο και από τους άλλους μικρόκοσμους με τους οποίους συνυπάρχει Δεν είναι δηλαδή σε καμία περίπτωση αυτόνομος Για να κατανοηθεί ο τρόπος με τον οποίο λειτουργεί θα πρέπει να είναι εξαρχής γνωστοί οι ιδιαίτεροι νόμοι που τον διέπουν -οι εσωτερικοί του μηχανισμοί- αλλά συγχρόνως θα πρέπει να ερευνώνται και οι εξωτερικοί παράγοντες που πιθανώς τον επηρεάζουν

Το δημοσιογραφικό πεδίο έχει μάλιστα την ιδιαιτερότητα να είναι περισσότερο εξαρτημένο από εξωτερικές δυνάμεις απrsquo ότι τα άλλα πεδία πολιτισμικής παραγωγής Εξαρτάται έτσι άμεσα από τη ζήτηση και συμμορφώνεται με τις απαιτήσεις της αγοράς περισσότερο ακόμη και από το πολιτικό πεδίο Ταυτόχρονα όμως λείπει από το πεδίο αυτό το είδος εκείνο ενυπάρχουσας δικαιοσύνης που ισχύει στα υπόλοιπα πεδία και βάσει του οποίου εκείνος που παραβιάζει ορισμένες απαγορεύσεις κατακρίνεται και περιθωριοποιείται από τους συναδέλφους του ενώ εκείνος που συμμορφώνεται με τους κανόνες χαίρει εκτίμησης και αποδοχής Υπάρχει άραγε έστω και η ελάχιστη δικαιοσύνη μέσα στην τηλεοπτική σφαίρα

12

Γ Μερίδια αγοράς και ανταγωνισμός

1 Συσχετισμός δυνάμεων

Για να καταλάβει κανείς τι συμβαίνει στην τηλεόραση θα πρέπει να εξετάζει τα πάντα με βάση τις αντικειμενικές σχέσεις μεταξύ των τηλεοπτικών καναλιών που είναι αναμφισβήτητα αμιγώς ανταγωνιστικές Ο ανταγωνισμός καθορίζεται από συσχετισμούς δυνάμεων οι οποίοι δεν είναι συνήθως αντιληπτοί Στο πλαίσιο αυτό δύο είναι τα βασικά ζητήματα που απασχολούν το συγγραφέα α) η δύναμη του ειδησεογραφικού οργάνου και β) η δύναμη επιβολής του κάθε δημοσιογράφου ατομικά

α) Ως προς τη δύναμη του ειδησεογραφικού οργάνου μέσα στο ειδησεογραφικό πεδίο αυτή κατά τον Bourdieu καθορίζεται πρώτον από την οικονομική βαρύτητα την αντιστοιχία δηλαδή του κάθε σταθμού στα μερίδια της αγοράς και δεύτερον από μια συμβολική βαρύτητα που δύσκολα προσδιορίζεται ποσοτικά και σχετίζεται με ιστορία και τη φήμη που έχει το όργανο στον ευρύτερο χώρο των ΜΜΕ Σήμερα οι πρωταγωνιστές του κάθε μέσου αναπτύσσουν μια κριτική και πολέμια στάση απέναντι στους πρωταγωνιστές δημοσιογράφους του άλλου μέσου με το οποίο βρίσκονται σε ανταγωνισμό Πρόκειται για μια ιδιαίτερα προσφιλή στρατηγική που στόχο έχει το μετασχηματισμό της θέσης του δημοσιογραφικού οργάνου και την αύξηση της δύναμής του στο ευρύτερο ειδησεογραφικό πεδίο β) Η δύναμη επιρροής του δημοσιογράφου αλλά και πριν απrsquo αυτό το τι θα πει τι θα θεωρήσει λογικό ή αδιανόητο ο κάθε δημοσιογράφος ατομικά εξαρτάται καταρχάς από τη θέση που κατέχει το ειδησεογραφικό όργανο στο οποίο εργάζεται σε ολόκληρο το δημοσιογραφικό πεδίο και δευτερευόντως από τη θέση του ίδιου του δημοσιογράφου μέσα στο χώρο που εργάζεται

13

2 Συνέπειες του ανταγωνισμού

Η πιο βασική και πλέον αντιληπτή συνέπεια του ανταγωνισμού είναι η επικράτηση του σκανδαλοθηρικού Προκειμένου να εξασφαλιστεί η εμπορική επιτυχία τα κανάλια αναζητούν όλο και περισσότερο το θεαματικό δίνοντας την πρώτη θέση στις ειδήσεις ποικίλης ύλης πολλές φορές μάλιστα ανεξάρτητα από συνταρακτικά γεγονότα που συμβαίνουν στον κόσμο Οι ειδήσεις αυτές οδηγούν στην πλήρη αποπολιτικοποίηση του κοινού η προσοχή στρέφεται και καθηλώνεται σε γεγονότα χωρίς καμία πολιτική συνεπεία με τους τηλεοπτικούς φιλοσόφους να προσδίδουν καθημερινά νόημα στο ασήμαντο και στο τυχαίο που έχει αναχθεί από τους ίδιους σε αυτό που ονομάζουν laquoκοινωνικό γεγονόςraquo

Ο ανταγωνισμός έχει όμως και μια άλλη περισσότερο δυσανάγνωστη συνέπεια η τηλεόραση σήμερα έχει μετατραπεί σε μια δύναμη τυποποίησης Πιο αναλυτικά όσο περισσότερο ένα ειδησεογραφικό όργανο θέλει να προσεγγίσει ένα διευρυμένο κοινό τόσο περισσότερο οφείλει να χάσει τις απότραχύνσεις του να μην προκαλεί να μην εγείρει διχασμούς και εντάσεις Αυτός είναι ο λόγος που επιλέγονται όλο και συχνότερα από τα ειδησεογραφικά κανάλια τα λεγόμενα θέματα laquoomnibusraquo θέματα δηλαδή τα οποία ταιριάζουν σε όλο τον κόσμο τα οποία επιβεβαίωνουν πράγματα ήδη γνωστά και το κυριότερο θέματα τα οποία αφήνουν ανέπαφες τις νοητικές δομές Οποιαδήποτε συμβολική επανάσταση δηλαδή οτιδήποτε διαφορετικό από τα ήδη ειπωμένα οποιαδήποτε πρόκληση νοητική από οποιοδήποτε πεδίο δράσης και αν προέρχεται καλλιτεχνικό επιστημονικό κλπ ανακόπτεται Οι άνθρωποι της τηλεόρασης δημοσιογράφοι σχολιαστές παρουσιαστές των ειδήσεων εστιάζουν πάντοτε στο μέσο όρο χωρίς να επιτρέπουν τη διάδοση του laquoδιαφορετικούraquo Χαρακτηρίζονται από έναν έντονο ηθικό κομφορμισμό Έχουν μετατραπεί σε φερέφωνα μιας μικροαστικής ηθικής που laquoυπηρετούν όλο και περισσότερο -ολοένα και πιο δουλοπρεπώς- τις καθιερωμένες αξίεςraquo

14

3 Αύξηση της δύναμης της τηλεόρασης στο χώρο των ΜΜΕ

Στη δεκαετία του rsquo50 όταν γινόταν λόγος για δημοσιογραφία κανένας δε σκεφτόταν την τηλεόραση Σήμερα η κατάσταση έχει ανατραπεί και η τηλεόραση κυριαρχεί πλήρως στο δημοσιογραφικό πεδίο Η αύξηση της δύναμης της τηλεόρασης στο χώρο των μέσων διάδοσης οφείλεται κατά τον συγγραφέα στο ότι αυτή παρέχει σήμερα ένα μονοπώλιο στην πρόσβαση των απλών πολιτών στο δημόσιο χώρο Κυριαρχεί δηλαδή στα μέσα πρόσβασης στη δημόσια φήμη

Συνέπεια αυτή στις κυριαρχίας είναι ότι η τηλεόραση έχει τη δυνατότητα να επιβάλει στην κοινωνία τις δίκες τις αρχές θέασης του κόσμου Μπορεί μεν ο δημοσιογραφικός κόσμος να είναι πολύπλευρος ωστόσο υπάρχουν ορισμένα ελάχιστα προαπαιτούμενα τα οποία εφαρμόζονται και αποτελούν τη βάση της επιλογής που διενεργούν όλοι δημοσιογράφοι προκειμένου να επιτρέψουν αυτή την πρόσβαση στη δημόσια φήμη Κάθε λόγος ή δράση υπόκειται σε μια δημοσιογραφική επιλογή προκειμένου να κρατηθεί μόνο ότι θα προκαλέσει το ενδιαφέρον αυτή η επιλογή δε διενεργείται αδιακρίτως από το σύνολο του δημοσιογραφικού κόσμου Συνεπώς οποιοσδήποτε επιθυμεί να εκφράσει λόγο δημόσια θα πρέπει να υπακούσει σε μια σειρά προδιαγραφών που του επιβάλλονται από το τηλεοπτικό μέσο Για άλλη μια φορά καταλήγουμε στη διαπίστωση της επιβολής μιας τρομερής λογοκρισίας

Μια δεύτερη συνέπεια από την αύξηση του βάρους της τηλεόρασης μέσα στο χώρο των μέσων διάδοσης είναι η σταδιακή υποταγή της ίδιας στις λαϊκές προτιμήσεις Η τηλεόραση σήμερα δεν επιθυμεί να διαμορφώσει τις προτιμήσεις όπως στη δεκαετία του ΄50 αντίθετα επιθυμεί να τις κολακέψει ώστε να αγγίξει το μεγαλύτερο

15

δυνατό ακροατήριο Ως χαρακτηριστικά παραδείγματα εκπομπών που ακολουθούν αυτή την τακτική αναφέρονται τα talk-shows και τα realities που καλύπτουν laquoειδώνoβλεπτικές και επίδειξιομανικές ορέξεις του κοινούraquo Τρίτη συνέπεια εξαιρετικά σημαντική επίσης είναι ότι με την αύξηση του συμβολικού βάρους της τηλεόρασης και μεταξύ των ανταγωνιστικών τηλεοράσεων του συμβολικού βάρους αυτών που επιδίδονται κυρίως στην αναζήτηση του σκανδαλοθηρικού τείνει να επιβληθεί στο σύνολό του δημοσιογραφικού κόσμου μια άποψη της πληροφόρησης που μέχρι τώρα ήταν περιορισμένη σrsquo ένα πολύ μικρό τμήμα της έντυπης δημοσιογραφίας τις λεγόμενες laquoσκανδαλοθηρικές εφημερίδεςraquo Έτσι μια κατηγορία από τους πλέον διεφθαρμένους οικονομικά και πλέον αδιάφορους απέναντι σε κάθε μορφή δεοντολογίας δημοσιογράφους τείνει να επιβάλλει τις αξίες της στο σύνολο του δημοσιογραφικού κόσμου Οι εκπρόσωποι της έντυπης δημοσιογραφίας βρίσκονται συνεπώς σήμερα μπροστά στο εξής δίλημμα να συμβιβασθούν με τις απαιτήσεις της ακροαματικότητας κινούμενοι στην κατεύθυνση του κυρίαρχου προτύπου ή να ακολουθήσουν μια στρατηγική διαφοροποίησης του προϊόντος να προβάλουν δηλαδή τη διαφορά των δύο επιπέδων Κατά τον συγγραφέα η τάση που παρατηρείται είναι ότι τα όργανα της πάλαι ποτέ πολιτισμικής παραγωγής τείνουν να απολέσουν τον ειδικό τους χαρακτήρα και να εισέλθουν σε ένα έδαφος όπου αναπόφευκτα θα ηττηθούν

Δ Η επικυριαρχία της τηλεόρασης

Στις μέρες μας το δημοσιογραφικό πεδίο επιδρά σε όλα τα πεδία πολιτισμικής παραγωγής Το ίδιο καταναγκάζεται από την αγορά και καταναγκάζει άλλα πεδία Το σχήμα έχει ως εξής Με τη μεσολάβηση της ακροαματικότητας η πίεση της οικονομίας ασκείται στην

16

τηλεόραση η οποία με τη σειρά της τη μεταφέρει στο σύνολο του ειδησεογραφικού πεδίου αφού όπως είδαμε η τηλεόραση κυριαρχεί στο τελευταίο Δεδομένης δε της συνολικής βαρύτητας του δημοσιογραφικού πεδίου στο ευρύτερο πλαίσιο της επιστημονικής και πολιτισμικής παραγωγής η οικονομική αυτή πίεση καταλήγει να υποτάσσει όλα τα υπόλοιπα πεδία

Περαιτέρω παρατηρείται ότι μέσα σε κάθε πεδίο υπάρχουν κυρίαρχοι και κυριαρχημένοι σύμφωνα με την εσωτερική του ιεραρχία Η ετερονομία αρχίζει όταν παρεμβάλλονται εξωτερικά στοιχεία μέσα σε ένα καταρχήν αυτόνομο πεδίο δηλαδή όταν κάποιος ο οποίος δεν ανήκει στο πεδίο αυτό εκφράζει την άποψη του για αυτό και κατορθώνει να το επηρεάζει

Αυτός είναι ο τρόπος που τα ΜΜΕ παρεμβαίνουν σε ερμητικά κλειστά πεδία επιστημονικά ή καλλιτεχνικά εκφέροντας δηλαδή διαρκώς ετυμηγορίες γιrsquo αυτά Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο αντιδιανοουμενισμός ρεύμα που χαρακτηρίζει εν πολλοίς τη σημερινή τηλεόραση Καθημερινά οργανώνονται τηλεοπτικές συζητήσεις που αφορούν στα σφάλματα των διανοουμένων Σrsquo αυτές καλούνται μη πραγματικοί διανοούμενοι άτομα δηλαδή που δεν αναγνωρίζονται από τον κύκλο τους ως τέτοιοι και τα media του αποδίδουν αυθεντία Οι παρεμβάσεις όμως αυτές επηρεάζουν αδαείς που έχουν ωστόσο λόγο στη σύσταση μιας εμπορικής επιτυχίας Χαρακτηριστική περίπτωση είναι αυτή των best-sellers όπου τα μέσα ενημέρωσης εξάρουν προϊόντα οι θεατές-αναγνώστες που λίγη λογοτεχνική γνώση έχουν αγοράζουν τα βιβλία αυτά συμβάλλουν δηλαδή στην εμπορική επιτυχία αυτών των έργων οι εκδοτικοί οίκοι προκειμένου να αυξήσουν το κέρδος τους ενισχύουν την έκδοση τέτοιων έργων αδιαφορώντας για τα υπόλοιπα και έτσι τελικά επηρεάζεται ολόκληρη η μελλοντική λογοτεχνική παραγωγή

Είναι συνεπώς πλέον τέτοια η παρέμβαση που ασκεί το

τηλεοπτικό μέσο στα υπόλοιπα πεδία επιστημονικής και καλλιτεχνικής παραγωγής ώστε όλο και περισσότερο ενισχύονται εξωτερικά κριτήρια

17

αξιολόγησης των πρωταγωνιστών τους και αυτό συμβαίνει εις βάρος της εσωτερικής αξιολόγησης που είναι σαφώς περισσότερο φερέγγυα Η τηλεοπτική αποδοχή έχει πλέον αντικαταστήσει την εκτίμηση των συναδέλφων

Αναζητώντας τον τρόπο με τον οποίο επέρχεται αυτή η παρέμβαση για τον συγγραφέα είναι αυταπόδεικτο ότι μόνο μέσω συνεργών είναι δυνατό τα media να παρεμβληθούν στην αυτονομία των υπόλοιπων πεδίων

Ποιοι είναι όμως αυτοί που σήμερα συνεργάζονται με την τηλεόραση Ποιοι είναι αυτοί οι επιστήμονες καλλιτέχνες κλπ που τελούν σε εξάρτηση από τα ΜΜΕ και τη δημόσια φήμη που τα τελευταία εγγυώνται Ποιοι πανεπιστημιακοί σπεύδουν στα μέσα ενημέρωσης ποιοί συγγραφείς επαιτούν μια πρόσκληση ποιοί καλλιτέχνες εκλιπαρούν για μια δημόσια προβολή

Είναι προφανώς αυτοί που προορίζουν τα προϊόντα τους για αγορές ευρείας κατανάλωσης που εξαρτώνται δηλαδή από την εμπορικότητα Πρόκειται για επιστήμονες αποτυχημένους στον κλάδο τους που αναζητούν την αναγνώριση έξω από το ειδικό τους πεδίο επειδή ακριβώς δεν μπορούν να τη βρουν εκεί Ένας επιστήμονας πλούσιος σε ειδικό κεφάλαιο δηλαδή ένας επιστήμονας που λαμβάνει μεγάλη αναγνώριση από τους συναδέλφους του κατά κανόνα θα έχει και μεγαλύτερες αντιστάσεις και αντίστροφα όσο πιο ετερόνομος είναι στις πρακτικές του ένας επιστήμονας τόσο μεγαλύτερη ροπή θα έχει προς τη συνεργασία Οι ετερόνομοι αυτοί διανοούμενοι αν το βλέπαμε σχηματικά θα λέγαμε ότι αποτελούν το δούρειο ίππο μέσω του οποίου εισέρχονται σε κάθε επιστημονικό πεδίο οι νόμοι του εμπορίου και της οικονομίας

Ε Δικαίωμα εισόδου και υποχρέωση εξόδου

18

Στο τελευταίο του κεφάλαιο του βιβλίου του ο συγγραφέας επανέρχεται στον προβληματισμό που έθεσε στην αρχή Περισσότερο θεμελιωμένος τώρα ο προβληματισμός αυτός συμπυκνώνεται στο δίπτυχο ερμητισμός-ελιτισμός Πιο αναλυτικά

Κάθε είδος επιστημονικού ή πνευματικού έργου απαιτεί ή πρέπει να απαιτεί ένα υψηλό επίπεδο ποιότητας Η απαίτηση αυτή το καθιστά πολλές φορές ακατανόητο για ένα μεγάλο αριθμό ατόμων το περιορίζει σrsquo έναν στενότατο κύκλο διανοούμενων το οδηγεί μrsquo άλλα λόγια στον ερμητισμό Από την άλλη είναι δημοκρατικό μέλημα τα κεκτημένα της επιστήμης να καθίστανται γνωστά και προσιτά στο μεγαλύτερο δυνατό αριθμό προσώπων

Βρισκόμαστε λοιπόν μπροστά σε ένα οξύτατο πρόβλημα Από τη μια μεριά τα έργα της επιστήμης πρέπει να ανοιχτούν στο ευρύ κοινό ή αλλιώς το ευρύ κοινό πρέπει να εξασφαλιστεί μrsquo ένα δικαίωμα εισόδου στα πεδία παραγωγής αυτών και ταυτόχρονα τα επιστημονικά κεκτημένα και τα καλλιτεχνικά έργα πρέπει να προσεγγίσουν το ευρύ κοινό έχουν δηλαδή μια υποχρέωση εξόδου από την ασφυκτικά κλειστή σφαίρα τους Αύξηση του δικαιώματος εισόδου και ταυτόχρονη ενίσχυση της υποχρέωσης εξόδου Δύο βασικά αιτήματα που ωστόσο συνυπάρχουν με τον κίνδυνο να κινηθούν από τον ελιτισμό(όπου τώρα βρίσκεται η επιστημονική παραγωγή) στη δημαγωγία

Για τον συγγραφέα η μόνη λύση στη σύγκρουση αυτή είναι η συλλογική δράση των διανοούμενων οι οποίοι ερχόμενοι σε διαπραγμάτευση με τους δημοσιογράφους θα καταλήξουν σε ένα είδος συμβολαίου σχετικά με τους όρους υπό τους οποίους θα εκτίθενται τόσο οι ίδιοι όσο και τα έργα τους στην τηλεόραση Η κατάκτηση αυτή μπορεί να γίνει μόνο εφόσον οι παραγωγοί των επιστημονικών ιδεών βγουν από το μικρό τους οχυρό και αγωνιστούν συλλογικά για να υπάρξουν ικανές συνθήκες διάδοσης των ιδεών τους και για να έχουν την κυριότητα των μέσων διάδοσής τους

laquoΜπορούμε και οφείλουμεraquo λέει χαρακτηριστικά ο συγγραφέας laquoνα αγωνιστούμε στο όνομα της δημοκρατίας ενάντια στην ακροαματικότηταraquo

19

20

21

2 Η αναμετάδοση Τα θέματα που επιλέγονται από τους δημοσιογράφους ωστόσο

δεν προβάλλονται αυτούσια αλλά περνούν πρώτα από μια διαδικασία δραματοποίησης Το γεγονός σκηνοθετείται σε εικόνες και διογκώνεται προκειμένου να προκαλέσει το ενδιαφέρον του κοινού και να συγκινήσει Η εικόνα αποτελεί καταρχήν μια σχετική αναπαράσταση της πραγματικότητας σχηματίζει δηλαδή στους τηλεθεατές μία εντύπωση γιrsquo αυτήν Η συγκεκριμένη εντύπωση όμως συχνά αποτελεί την ίδια την πραγματικότητα για όσους δε μετείχαν στα γεγονότα με αποτέλεσμα να προκαλεί την ανάδυση ιδεών να κινητοποιεί να δημιουργεί συναισθήματα στους τηλεθεατές Τελικά η τηλεόραση από εργαλείο καταγραφής της πραγματικότητας γίνεται εργαλείο δημιουργίας της πραγματικότητας Γι αυτό και δράσεις που λαμβάνουν χώρα στοχεύοντας στην κινητοποίηση της κοινής γνώμης θα πρέπει για τον Bourdieu να στοχεύουν στην πρόκληση του ενδιαφέροντος της τηλεόρασης αν θέλουν να είναι αποτελεσματικές Μια διαδήλωση για παράδειγμα πρέπει να γίνεται για την τηλεόραση δηλαδή να γίνεται για να προκαλέσει το ενδιαφέρον των ανθρώπων της τηλεόρασης ώστε αναμεταδιδόμενη και διογκούμενη στη συνέχεια απrsquo αυτή να φέρει τα επιθυμητά αποτελέσματα

Γ Το πλατό και τα παρασκήνιά του

1 Οι ομιλητές

Ένα από τα μεγάλα προβλήματα που θέτει η τηλεόραση είναι αμφισβήτηση της σχέσης ανάμεσα στην σκέψη και την ταχύτητα Ο

8

συγγραφέας αναρωτιέται αν μπορούμε να σκεφτούμε μέσα στην ταχύτητα που επιβάλλει η τηλεόραση Η προφανής αρνητική απάντηση ωστόσο δεν προβληματίζει τους ανθρώπους της τηλεόρασης που εντόπισαν τη λύση στους λεγόμενους σχολιαστές laquofast-thinkersraquo Πρόκειται για ομιλητές που στοχάζονται εξαιρετικά γρήγορα Η ταχύτητα αυτή του στοχασμού τους δεν οφείλεται σε κάποια ειδική ικανότητα αλλά στο γεγονός ότι οι laquoδιανοούμενοιraquo αυτοί σκέφτονται και αναπαράγουν παραδεδεγμένες ιδέες Εκφράζονται δηλαδή με θέσεις που είναι αποδεκτές από το σύνολο του κόσμου κοινοτοπίες στην ουσία που πέρα από εξαιρετικά συμβατικές είναι και εύκολα αποκωδικοποιήσιμες από τον τηλεθεατή Αυτοί οι ταχυ-στοχαστές είναι οι laquoθαμώνεςraquo των μέσων οι μόνιμοι αλλά και επιβεβλημένοι ομιλητές των τηλεοπτικών συζητήσεων Η τακτική αυτή εξάλλου απαλλάσσει τους δημοσιογράφους από την υποχρέωση να αναζητήσουν σχολιαστές που θα είχαν πραγματικά κάτι καινούργιο να πουν

2 Οι προσκεκλημένοι

Η σύνθεσή των προσκεκλημένων που μετέχουν σε μια τηλεοπτική συζήτηση είναι μια διαδικασία επιλογής ιδιαίτερα σημαντική δεδομένου ότι η εικόνα που προβάλλεται θα πρέπει να πείθει τους θεατές σχετικά με την τήρηση μιας δημοκρατικής ισορροπίας Παράλληλα είναι και μια διεργασία αθέατη Τούτο σημαίνει ότι αυτό που τελικά βλέπει ο τηλεθεατής δεν του επιτρέπει να διακρίνει τους όρους που οδήγησαν στην κατασκευή του Πιο συγκεκριμένα υπάρχουν προσωπικότητες που οι παρουσιαστές δε διανοούνται να καλέσουν προσωπικότητες που καλούνται και αρνούνται την πρόσκληση και οι μόνιμοι προσκεκλημένοι Το κοινό ποτέ δεν αναρωτιέται γιατί δεν παρευρίσκονται στο πλατό όσοι δεν παρευρίσκονται Το ερώτημα είναι Μια αλλαγή στη σύνθεση των καλεσμένων μπορεί άραγε να επιφέρει αλλαγή στο νόημα του μηνύματος που μεταδίδεται

9

Όσον αφορά στους μόνιμους των τηλεοπτικών πλατό ο Bourdieu παρατηρεί ότι παρότι φαινομενικά πρόκειται για άτομα που ανήκουν σε διαφορετικά στρατόπεδα (συνήθως πολιτικά) στην ουσία είναι άνθρωποι που προέρχονται από την ίδια σφαίρα και γνωρίζονται συνήθως πολύ καλά μεταξύ τους Η σφαίρα των μόνιμων προσκεκλημένων αποτελεί ένα κλειστό κόσμο ενδογνωριμιών που λειτουργεί με τη λογική της μόνιμης αυτοενίσχυσης Πρόκειται στην ουσία για συνεργούς γιrsquo αυτό και οι συγκρούσεις αυτών των ατόμων μπροστά στις κάμερες είναι καθαρά συμβατικές Το πρόβλημα ωστόσο διογκώνεται αν αναλογιστεί κανείς ότι ενδεχομένως το κοινό να μην έχει επίγνωση αυτής της συνενοχής

3 Ο ρόλος του παρουσιαστή

Όσο οξύμωρο και αν φαίνεται για τον Bourdieu είναι ο παρουσιαστής ο κυρίαρχος στις τηλεοπτικές συζητήσεις Αυτός θέτει το θέμα θέτει τους κανόνες διανέμει το λόγο αλλά και - πέρα από τα προφανή- παρεμβαίνει μέσω της ασυνείδητης γλώσσας που χρησιμοποιεί Για να γίνει αυτό το τελευταίο κατανοητό δίνεται το εξής παράδειγμα Υπάρχουν διάφοροι τρόποι για να ειπωθεί το ευχαριστώ από τον παρουσιαστή σrsquo έναν ομιλητή laquoΕυχαριστώraquo μπορεί να σημαίνει laquoείμαι υπόχρεος ευγνώμωνraquo Μπορεί όμως και να σημαίνει laquoεντάξει τέλος περνάμε στον επόμενοraquo Αυτές οι τόσο λεπτές τονικές αποχρώσεις στο λόγο του παρουσιαστή που υποκρύπτουν όμως μια τόσο διαφορετική μεταχείριση εισπράττονται από τον ομιλητή και ο τελευταίος με τη σειρά του είτε ενθαρρύνεται είτε σαστίζει

Άλλη στρατηγική του παρουσιαστή είναι η χρήση του laquoεπείγοντοςraquo Χρησιμοποιώντας το χρόνο πιέζει διακόπτει αφαιρεί το λόγο Πολλές φορές δε ανάγει τον εαυτό του σε εκπρόσωπο του κοινού επικαλούμενος το μη αντιληπτό των όσων λέγονται από το θεατή υπονοώντας ότι ο τελευταίος είναι εξορισμού μειωμένης αντίληψης

10

Ακόμη πιο ενδεικτική είναι η συμπεριφορά των παρουσιαστών στους μη επαγγελματίες του λόγου και των πλατό που έχουν ωστόσο κάτι σημαντικό να πουν Όχι μόνον δεν τους βοηθούν αλλά αντίθετα τους αιφνιδιάζουν τους λογοκρίνουν τους πιέζουν και τελικά τους εξοντώνουν

Το αποτέλεσμα όλων αυτών των μηχανισμών που συνειδητά ή ασυνείδητα χρησιμοποιούνται είναι μια συζήτηση άνιση ενώ φαινομενικά πληρούνται όλα τα εξωτερικά προσχήματα της τυπικής ισότητας Τίθεται λοιπόν ένα σημαντικότατο πρόβλημα δημοκρατίας

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ

Α Η αθέατη δομή και τα αποτελέσματα της

Στο δεύτερο αυτό μέρος του βιβλίου ο Bourdieu περνάει σε μια πιο βαθιά κριτική ανάλυση της δομής της τηλεόρασης ndash μια δομή που κατά κανόνα δεν είναι αντιληπτή- καθώς και των συνεπειών που προκύπτουν απ΄ αυτήν Η τηλεόραση σήμερα κυριαρχεί αναμφισβήτητα στο σύνολο των επιστημονικών και καλλιτεχνικών δραστηριοτήτων ενσωματώνοντας όμως μέσα της μια βαθιά αντίφαση μια αντίφαση ανάμεσα στις συνθήκες που πρέπει να ισχύουν προκειμένου κάποιος να παράγει ένα ποιοτικό έργο -ερευνητικό επιστημονικό καλλιτεχνικό- και στις συνθήκες που πρέπει να ισχύουν προκειμένου να μεταδοθεί το προϊόν αυτού του έργου στον κόσμο Η τηλεόραση ενσωματώνει με τον πλέον χαρακτηριστικό τρόπο την αντίφαση ανάμεσα στην ελευθερία που είναι απαραίτητη συνθήκη για την παραγωγή ποιοτικών έργων και την ανελευθερία που προκαλεί ο οικονομικός καταναγκασμός πίεση που ασκείται μέσω της ακροαματικότητας

Ο συγγραφέας προσπαθεί στο τμήμα αυτό των διαλέξεών του να αποδείξει πως η τηλεόραση και κυρίως οι άνθρωποι που εργάζονται σ αυτή είναι τελικά ανδρείκελα μιας αναγκαιότητας που πρέπει να

11

γίνει γνωστή laquoΗ τηλεόραση είναι ένα ελάχιστα αυτόνομο εργαλείο επικοινωνίαςraquo λέει χαρακτηριστικά laquoστο οποίο ασκούν πίεση αλλεπάλληλοι καταναγκασμοί που απορρέουν κυρίως από τις σχέσεις αμείλικτου ανταγωνισμού μεταξύ των δημοσιογράφωνraquo

Β Tο δημοσιογραφικό πεδίο και οι ιδιαιτερότητές του

Ξεκινώντας αυτή την έρευνα ο Bourdieu διευκρινίζει προκαταρκτικά ότι ο κόσμος της δημοσιογραφίας είναι ένας μικρόκοσμος ο όποιος καταρχήν λειτουργεί με βάση δικούς του νόμους ταυτόχρονα όμως επηρεάζεται τόσο από τον ευρύτερο κόσμο που τον περιλαμβάνει όσο και από τους άλλους μικρόκοσμους με τους οποίους συνυπάρχει Δεν είναι δηλαδή σε καμία περίπτωση αυτόνομος Για να κατανοηθεί ο τρόπος με τον οποίο λειτουργεί θα πρέπει να είναι εξαρχής γνωστοί οι ιδιαίτεροι νόμοι που τον διέπουν -οι εσωτερικοί του μηχανισμοί- αλλά συγχρόνως θα πρέπει να ερευνώνται και οι εξωτερικοί παράγοντες που πιθανώς τον επηρεάζουν

Το δημοσιογραφικό πεδίο έχει μάλιστα την ιδιαιτερότητα να είναι περισσότερο εξαρτημένο από εξωτερικές δυνάμεις απrsquo ότι τα άλλα πεδία πολιτισμικής παραγωγής Εξαρτάται έτσι άμεσα από τη ζήτηση και συμμορφώνεται με τις απαιτήσεις της αγοράς περισσότερο ακόμη και από το πολιτικό πεδίο Ταυτόχρονα όμως λείπει από το πεδίο αυτό το είδος εκείνο ενυπάρχουσας δικαιοσύνης που ισχύει στα υπόλοιπα πεδία και βάσει του οποίου εκείνος που παραβιάζει ορισμένες απαγορεύσεις κατακρίνεται και περιθωριοποιείται από τους συναδέλφους του ενώ εκείνος που συμμορφώνεται με τους κανόνες χαίρει εκτίμησης και αποδοχής Υπάρχει άραγε έστω και η ελάχιστη δικαιοσύνη μέσα στην τηλεοπτική σφαίρα

12

Γ Μερίδια αγοράς και ανταγωνισμός

1 Συσχετισμός δυνάμεων

Για να καταλάβει κανείς τι συμβαίνει στην τηλεόραση θα πρέπει να εξετάζει τα πάντα με βάση τις αντικειμενικές σχέσεις μεταξύ των τηλεοπτικών καναλιών που είναι αναμφισβήτητα αμιγώς ανταγωνιστικές Ο ανταγωνισμός καθορίζεται από συσχετισμούς δυνάμεων οι οποίοι δεν είναι συνήθως αντιληπτοί Στο πλαίσιο αυτό δύο είναι τα βασικά ζητήματα που απασχολούν το συγγραφέα α) η δύναμη του ειδησεογραφικού οργάνου και β) η δύναμη επιβολής του κάθε δημοσιογράφου ατομικά

α) Ως προς τη δύναμη του ειδησεογραφικού οργάνου μέσα στο ειδησεογραφικό πεδίο αυτή κατά τον Bourdieu καθορίζεται πρώτον από την οικονομική βαρύτητα την αντιστοιχία δηλαδή του κάθε σταθμού στα μερίδια της αγοράς και δεύτερον από μια συμβολική βαρύτητα που δύσκολα προσδιορίζεται ποσοτικά και σχετίζεται με ιστορία και τη φήμη που έχει το όργανο στον ευρύτερο χώρο των ΜΜΕ Σήμερα οι πρωταγωνιστές του κάθε μέσου αναπτύσσουν μια κριτική και πολέμια στάση απέναντι στους πρωταγωνιστές δημοσιογράφους του άλλου μέσου με το οποίο βρίσκονται σε ανταγωνισμό Πρόκειται για μια ιδιαίτερα προσφιλή στρατηγική που στόχο έχει το μετασχηματισμό της θέσης του δημοσιογραφικού οργάνου και την αύξηση της δύναμής του στο ευρύτερο ειδησεογραφικό πεδίο β) Η δύναμη επιρροής του δημοσιογράφου αλλά και πριν απrsquo αυτό το τι θα πει τι θα θεωρήσει λογικό ή αδιανόητο ο κάθε δημοσιογράφος ατομικά εξαρτάται καταρχάς από τη θέση που κατέχει το ειδησεογραφικό όργανο στο οποίο εργάζεται σε ολόκληρο το δημοσιογραφικό πεδίο και δευτερευόντως από τη θέση του ίδιου του δημοσιογράφου μέσα στο χώρο που εργάζεται

13

2 Συνέπειες του ανταγωνισμού

Η πιο βασική και πλέον αντιληπτή συνέπεια του ανταγωνισμού είναι η επικράτηση του σκανδαλοθηρικού Προκειμένου να εξασφαλιστεί η εμπορική επιτυχία τα κανάλια αναζητούν όλο και περισσότερο το θεαματικό δίνοντας την πρώτη θέση στις ειδήσεις ποικίλης ύλης πολλές φορές μάλιστα ανεξάρτητα από συνταρακτικά γεγονότα που συμβαίνουν στον κόσμο Οι ειδήσεις αυτές οδηγούν στην πλήρη αποπολιτικοποίηση του κοινού η προσοχή στρέφεται και καθηλώνεται σε γεγονότα χωρίς καμία πολιτική συνεπεία με τους τηλεοπτικούς φιλοσόφους να προσδίδουν καθημερινά νόημα στο ασήμαντο και στο τυχαίο που έχει αναχθεί από τους ίδιους σε αυτό που ονομάζουν laquoκοινωνικό γεγονόςraquo

Ο ανταγωνισμός έχει όμως και μια άλλη περισσότερο δυσανάγνωστη συνέπεια η τηλεόραση σήμερα έχει μετατραπεί σε μια δύναμη τυποποίησης Πιο αναλυτικά όσο περισσότερο ένα ειδησεογραφικό όργανο θέλει να προσεγγίσει ένα διευρυμένο κοινό τόσο περισσότερο οφείλει να χάσει τις απότραχύνσεις του να μην προκαλεί να μην εγείρει διχασμούς και εντάσεις Αυτός είναι ο λόγος που επιλέγονται όλο και συχνότερα από τα ειδησεογραφικά κανάλια τα λεγόμενα θέματα laquoomnibusraquo θέματα δηλαδή τα οποία ταιριάζουν σε όλο τον κόσμο τα οποία επιβεβαίωνουν πράγματα ήδη γνωστά και το κυριότερο θέματα τα οποία αφήνουν ανέπαφες τις νοητικές δομές Οποιαδήποτε συμβολική επανάσταση δηλαδή οτιδήποτε διαφορετικό από τα ήδη ειπωμένα οποιαδήποτε πρόκληση νοητική από οποιοδήποτε πεδίο δράσης και αν προέρχεται καλλιτεχνικό επιστημονικό κλπ ανακόπτεται Οι άνθρωποι της τηλεόρασης δημοσιογράφοι σχολιαστές παρουσιαστές των ειδήσεων εστιάζουν πάντοτε στο μέσο όρο χωρίς να επιτρέπουν τη διάδοση του laquoδιαφορετικούraquo Χαρακτηρίζονται από έναν έντονο ηθικό κομφορμισμό Έχουν μετατραπεί σε φερέφωνα μιας μικροαστικής ηθικής που laquoυπηρετούν όλο και περισσότερο -ολοένα και πιο δουλοπρεπώς- τις καθιερωμένες αξίεςraquo

14

3 Αύξηση της δύναμης της τηλεόρασης στο χώρο των ΜΜΕ

Στη δεκαετία του rsquo50 όταν γινόταν λόγος για δημοσιογραφία κανένας δε σκεφτόταν την τηλεόραση Σήμερα η κατάσταση έχει ανατραπεί και η τηλεόραση κυριαρχεί πλήρως στο δημοσιογραφικό πεδίο Η αύξηση της δύναμης της τηλεόρασης στο χώρο των μέσων διάδοσης οφείλεται κατά τον συγγραφέα στο ότι αυτή παρέχει σήμερα ένα μονοπώλιο στην πρόσβαση των απλών πολιτών στο δημόσιο χώρο Κυριαρχεί δηλαδή στα μέσα πρόσβασης στη δημόσια φήμη

Συνέπεια αυτή στις κυριαρχίας είναι ότι η τηλεόραση έχει τη δυνατότητα να επιβάλει στην κοινωνία τις δίκες τις αρχές θέασης του κόσμου Μπορεί μεν ο δημοσιογραφικός κόσμος να είναι πολύπλευρος ωστόσο υπάρχουν ορισμένα ελάχιστα προαπαιτούμενα τα οποία εφαρμόζονται και αποτελούν τη βάση της επιλογής που διενεργούν όλοι δημοσιογράφοι προκειμένου να επιτρέψουν αυτή την πρόσβαση στη δημόσια φήμη Κάθε λόγος ή δράση υπόκειται σε μια δημοσιογραφική επιλογή προκειμένου να κρατηθεί μόνο ότι θα προκαλέσει το ενδιαφέρον αυτή η επιλογή δε διενεργείται αδιακρίτως από το σύνολο του δημοσιογραφικού κόσμου Συνεπώς οποιοσδήποτε επιθυμεί να εκφράσει λόγο δημόσια θα πρέπει να υπακούσει σε μια σειρά προδιαγραφών που του επιβάλλονται από το τηλεοπτικό μέσο Για άλλη μια φορά καταλήγουμε στη διαπίστωση της επιβολής μιας τρομερής λογοκρισίας

Μια δεύτερη συνέπεια από την αύξηση του βάρους της τηλεόρασης μέσα στο χώρο των μέσων διάδοσης είναι η σταδιακή υποταγή της ίδιας στις λαϊκές προτιμήσεις Η τηλεόραση σήμερα δεν επιθυμεί να διαμορφώσει τις προτιμήσεις όπως στη δεκαετία του ΄50 αντίθετα επιθυμεί να τις κολακέψει ώστε να αγγίξει το μεγαλύτερο

15

δυνατό ακροατήριο Ως χαρακτηριστικά παραδείγματα εκπομπών που ακολουθούν αυτή την τακτική αναφέρονται τα talk-shows και τα realities που καλύπτουν laquoειδώνoβλεπτικές και επίδειξιομανικές ορέξεις του κοινούraquo Τρίτη συνέπεια εξαιρετικά σημαντική επίσης είναι ότι με την αύξηση του συμβολικού βάρους της τηλεόρασης και μεταξύ των ανταγωνιστικών τηλεοράσεων του συμβολικού βάρους αυτών που επιδίδονται κυρίως στην αναζήτηση του σκανδαλοθηρικού τείνει να επιβληθεί στο σύνολό του δημοσιογραφικού κόσμου μια άποψη της πληροφόρησης που μέχρι τώρα ήταν περιορισμένη σrsquo ένα πολύ μικρό τμήμα της έντυπης δημοσιογραφίας τις λεγόμενες laquoσκανδαλοθηρικές εφημερίδεςraquo Έτσι μια κατηγορία από τους πλέον διεφθαρμένους οικονομικά και πλέον αδιάφορους απέναντι σε κάθε μορφή δεοντολογίας δημοσιογράφους τείνει να επιβάλλει τις αξίες της στο σύνολο του δημοσιογραφικού κόσμου Οι εκπρόσωποι της έντυπης δημοσιογραφίας βρίσκονται συνεπώς σήμερα μπροστά στο εξής δίλημμα να συμβιβασθούν με τις απαιτήσεις της ακροαματικότητας κινούμενοι στην κατεύθυνση του κυρίαρχου προτύπου ή να ακολουθήσουν μια στρατηγική διαφοροποίησης του προϊόντος να προβάλουν δηλαδή τη διαφορά των δύο επιπέδων Κατά τον συγγραφέα η τάση που παρατηρείται είναι ότι τα όργανα της πάλαι ποτέ πολιτισμικής παραγωγής τείνουν να απολέσουν τον ειδικό τους χαρακτήρα και να εισέλθουν σε ένα έδαφος όπου αναπόφευκτα θα ηττηθούν

Δ Η επικυριαρχία της τηλεόρασης

Στις μέρες μας το δημοσιογραφικό πεδίο επιδρά σε όλα τα πεδία πολιτισμικής παραγωγής Το ίδιο καταναγκάζεται από την αγορά και καταναγκάζει άλλα πεδία Το σχήμα έχει ως εξής Με τη μεσολάβηση της ακροαματικότητας η πίεση της οικονομίας ασκείται στην

16

τηλεόραση η οποία με τη σειρά της τη μεταφέρει στο σύνολο του ειδησεογραφικού πεδίου αφού όπως είδαμε η τηλεόραση κυριαρχεί στο τελευταίο Δεδομένης δε της συνολικής βαρύτητας του δημοσιογραφικού πεδίου στο ευρύτερο πλαίσιο της επιστημονικής και πολιτισμικής παραγωγής η οικονομική αυτή πίεση καταλήγει να υποτάσσει όλα τα υπόλοιπα πεδία

Περαιτέρω παρατηρείται ότι μέσα σε κάθε πεδίο υπάρχουν κυρίαρχοι και κυριαρχημένοι σύμφωνα με την εσωτερική του ιεραρχία Η ετερονομία αρχίζει όταν παρεμβάλλονται εξωτερικά στοιχεία μέσα σε ένα καταρχήν αυτόνομο πεδίο δηλαδή όταν κάποιος ο οποίος δεν ανήκει στο πεδίο αυτό εκφράζει την άποψη του για αυτό και κατορθώνει να το επηρεάζει

Αυτός είναι ο τρόπος που τα ΜΜΕ παρεμβαίνουν σε ερμητικά κλειστά πεδία επιστημονικά ή καλλιτεχνικά εκφέροντας δηλαδή διαρκώς ετυμηγορίες γιrsquo αυτά Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο αντιδιανοουμενισμός ρεύμα που χαρακτηρίζει εν πολλοίς τη σημερινή τηλεόραση Καθημερινά οργανώνονται τηλεοπτικές συζητήσεις που αφορούν στα σφάλματα των διανοουμένων Σrsquo αυτές καλούνται μη πραγματικοί διανοούμενοι άτομα δηλαδή που δεν αναγνωρίζονται από τον κύκλο τους ως τέτοιοι και τα media του αποδίδουν αυθεντία Οι παρεμβάσεις όμως αυτές επηρεάζουν αδαείς που έχουν ωστόσο λόγο στη σύσταση μιας εμπορικής επιτυχίας Χαρακτηριστική περίπτωση είναι αυτή των best-sellers όπου τα μέσα ενημέρωσης εξάρουν προϊόντα οι θεατές-αναγνώστες που λίγη λογοτεχνική γνώση έχουν αγοράζουν τα βιβλία αυτά συμβάλλουν δηλαδή στην εμπορική επιτυχία αυτών των έργων οι εκδοτικοί οίκοι προκειμένου να αυξήσουν το κέρδος τους ενισχύουν την έκδοση τέτοιων έργων αδιαφορώντας για τα υπόλοιπα και έτσι τελικά επηρεάζεται ολόκληρη η μελλοντική λογοτεχνική παραγωγή

Είναι συνεπώς πλέον τέτοια η παρέμβαση που ασκεί το

τηλεοπτικό μέσο στα υπόλοιπα πεδία επιστημονικής και καλλιτεχνικής παραγωγής ώστε όλο και περισσότερο ενισχύονται εξωτερικά κριτήρια

17

αξιολόγησης των πρωταγωνιστών τους και αυτό συμβαίνει εις βάρος της εσωτερικής αξιολόγησης που είναι σαφώς περισσότερο φερέγγυα Η τηλεοπτική αποδοχή έχει πλέον αντικαταστήσει την εκτίμηση των συναδέλφων

Αναζητώντας τον τρόπο με τον οποίο επέρχεται αυτή η παρέμβαση για τον συγγραφέα είναι αυταπόδεικτο ότι μόνο μέσω συνεργών είναι δυνατό τα media να παρεμβληθούν στην αυτονομία των υπόλοιπων πεδίων

Ποιοι είναι όμως αυτοί που σήμερα συνεργάζονται με την τηλεόραση Ποιοι είναι αυτοί οι επιστήμονες καλλιτέχνες κλπ που τελούν σε εξάρτηση από τα ΜΜΕ και τη δημόσια φήμη που τα τελευταία εγγυώνται Ποιοι πανεπιστημιακοί σπεύδουν στα μέσα ενημέρωσης ποιοί συγγραφείς επαιτούν μια πρόσκληση ποιοί καλλιτέχνες εκλιπαρούν για μια δημόσια προβολή

Είναι προφανώς αυτοί που προορίζουν τα προϊόντα τους για αγορές ευρείας κατανάλωσης που εξαρτώνται δηλαδή από την εμπορικότητα Πρόκειται για επιστήμονες αποτυχημένους στον κλάδο τους που αναζητούν την αναγνώριση έξω από το ειδικό τους πεδίο επειδή ακριβώς δεν μπορούν να τη βρουν εκεί Ένας επιστήμονας πλούσιος σε ειδικό κεφάλαιο δηλαδή ένας επιστήμονας που λαμβάνει μεγάλη αναγνώριση από τους συναδέλφους του κατά κανόνα θα έχει και μεγαλύτερες αντιστάσεις και αντίστροφα όσο πιο ετερόνομος είναι στις πρακτικές του ένας επιστήμονας τόσο μεγαλύτερη ροπή θα έχει προς τη συνεργασία Οι ετερόνομοι αυτοί διανοούμενοι αν το βλέπαμε σχηματικά θα λέγαμε ότι αποτελούν το δούρειο ίππο μέσω του οποίου εισέρχονται σε κάθε επιστημονικό πεδίο οι νόμοι του εμπορίου και της οικονομίας

Ε Δικαίωμα εισόδου και υποχρέωση εξόδου

18

Στο τελευταίο του κεφάλαιο του βιβλίου του ο συγγραφέας επανέρχεται στον προβληματισμό που έθεσε στην αρχή Περισσότερο θεμελιωμένος τώρα ο προβληματισμός αυτός συμπυκνώνεται στο δίπτυχο ερμητισμός-ελιτισμός Πιο αναλυτικά

Κάθε είδος επιστημονικού ή πνευματικού έργου απαιτεί ή πρέπει να απαιτεί ένα υψηλό επίπεδο ποιότητας Η απαίτηση αυτή το καθιστά πολλές φορές ακατανόητο για ένα μεγάλο αριθμό ατόμων το περιορίζει σrsquo έναν στενότατο κύκλο διανοούμενων το οδηγεί μrsquo άλλα λόγια στον ερμητισμό Από την άλλη είναι δημοκρατικό μέλημα τα κεκτημένα της επιστήμης να καθίστανται γνωστά και προσιτά στο μεγαλύτερο δυνατό αριθμό προσώπων

Βρισκόμαστε λοιπόν μπροστά σε ένα οξύτατο πρόβλημα Από τη μια μεριά τα έργα της επιστήμης πρέπει να ανοιχτούν στο ευρύ κοινό ή αλλιώς το ευρύ κοινό πρέπει να εξασφαλιστεί μrsquo ένα δικαίωμα εισόδου στα πεδία παραγωγής αυτών και ταυτόχρονα τα επιστημονικά κεκτημένα και τα καλλιτεχνικά έργα πρέπει να προσεγγίσουν το ευρύ κοινό έχουν δηλαδή μια υποχρέωση εξόδου από την ασφυκτικά κλειστή σφαίρα τους Αύξηση του δικαιώματος εισόδου και ταυτόχρονη ενίσχυση της υποχρέωσης εξόδου Δύο βασικά αιτήματα που ωστόσο συνυπάρχουν με τον κίνδυνο να κινηθούν από τον ελιτισμό(όπου τώρα βρίσκεται η επιστημονική παραγωγή) στη δημαγωγία

Για τον συγγραφέα η μόνη λύση στη σύγκρουση αυτή είναι η συλλογική δράση των διανοούμενων οι οποίοι ερχόμενοι σε διαπραγμάτευση με τους δημοσιογράφους θα καταλήξουν σε ένα είδος συμβολαίου σχετικά με τους όρους υπό τους οποίους θα εκτίθενται τόσο οι ίδιοι όσο και τα έργα τους στην τηλεόραση Η κατάκτηση αυτή μπορεί να γίνει μόνο εφόσον οι παραγωγοί των επιστημονικών ιδεών βγουν από το μικρό τους οχυρό και αγωνιστούν συλλογικά για να υπάρξουν ικανές συνθήκες διάδοσης των ιδεών τους και για να έχουν την κυριότητα των μέσων διάδοσής τους

laquoΜπορούμε και οφείλουμεraquo λέει χαρακτηριστικά ο συγγραφέας laquoνα αγωνιστούμε στο όνομα της δημοκρατίας ενάντια στην ακροαματικότηταraquo

19

20

21

συγγραφέας αναρωτιέται αν μπορούμε να σκεφτούμε μέσα στην ταχύτητα που επιβάλλει η τηλεόραση Η προφανής αρνητική απάντηση ωστόσο δεν προβληματίζει τους ανθρώπους της τηλεόρασης που εντόπισαν τη λύση στους λεγόμενους σχολιαστές laquofast-thinkersraquo Πρόκειται για ομιλητές που στοχάζονται εξαιρετικά γρήγορα Η ταχύτητα αυτή του στοχασμού τους δεν οφείλεται σε κάποια ειδική ικανότητα αλλά στο γεγονός ότι οι laquoδιανοούμενοιraquo αυτοί σκέφτονται και αναπαράγουν παραδεδεγμένες ιδέες Εκφράζονται δηλαδή με θέσεις που είναι αποδεκτές από το σύνολο του κόσμου κοινοτοπίες στην ουσία που πέρα από εξαιρετικά συμβατικές είναι και εύκολα αποκωδικοποιήσιμες από τον τηλεθεατή Αυτοί οι ταχυ-στοχαστές είναι οι laquoθαμώνεςraquo των μέσων οι μόνιμοι αλλά και επιβεβλημένοι ομιλητές των τηλεοπτικών συζητήσεων Η τακτική αυτή εξάλλου απαλλάσσει τους δημοσιογράφους από την υποχρέωση να αναζητήσουν σχολιαστές που θα είχαν πραγματικά κάτι καινούργιο να πουν

2 Οι προσκεκλημένοι

Η σύνθεσή των προσκεκλημένων που μετέχουν σε μια τηλεοπτική συζήτηση είναι μια διαδικασία επιλογής ιδιαίτερα σημαντική δεδομένου ότι η εικόνα που προβάλλεται θα πρέπει να πείθει τους θεατές σχετικά με την τήρηση μιας δημοκρατικής ισορροπίας Παράλληλα είναι και μια διεργασία αθέατη Τούτο σημαίνει ότι αυτό που τελικά βλέπει ο τηλεθεατής δεν του επιτρέπει να διακρίνει τους όρους που οδήγησαν στην κατασκευή του Πιο συγκεκριμένα υπάρχουν προσωπικότητες που οι παρουσιαστές δε διανοούνται να καλέσουν προσωπικότητες που καλούνται και αρνούνται την πρόσκληση και οι μόνιμοι προσκεκλημένοι Το κοινό ποτέ δεν αναρωτιέται γιατί δεν παρευρίσκονται στο πλατό όσοι δεν παρευρίσκονται Το ερώτημα είναι Μια αλλαγή στη σύνθεση των καλεσμένων μπορεί άραγε να επιφέρει αλλαγή στο νόημα του μηνύματος που μεταδίδεται

9

Όσον αφορά στους μόνιμους των τηλεοπτικών πλατό ο Bourdieu παρατηρεί ότι παρότι φαινομενικά πρόκειται για άτομα που ανήκουν σε διαφορετικά στρατόπεδα (συνήθως πολιτικά) στην ουσία είναι άνθρωποι που προέρχονται από την ίδια σφαίρα και γνωρίζονται συνήθως πολύ καλά μεταξύ τους Η σφαίρα των μόνιμων προσκεκλημένων αποτελεί ένα κλειστό κόσμο ενδογνωριμιών που λειτουργεί με τη λογική της μόνιμης αυτοενίσχυσης Πρόκειται στην ουσία για συνεργούς γιrsquo αυτό και οι συγκρούσεις αυτών των ατόμων μπροστά στις κάμερες είναι καθαρά συμβατικές Το πρόβλημα ωστόσο διογκώνεται αν αναλογιστεί κανείς ότι ενδεχομένως το κοινό να μην έχει επίγνωση αυτής της συνενοχής

3 Ο ρόλος του παρουσιαστή

Όσο οξύμωρο και αν φαίνεται για τον Bourdieu είναι ο παρουσιαστής ο κυρίαρχος στις τηλεοπτικές συζητήσεις Αυτός θέτει το θέμα θέτει τους κανόνες διανέμει το λόγο αλλά και - πέρα από τα προφανή- παρεμβαίνει μέσω της ασυνείδητης γλώσσας που χρησιμοποιεί Για να γίνει αυτό το τελευταίο κατανοητό δίνεται το εξής παράδειγμα Υπάρχουν διάφοροι τρόποι για να ειπωθεί το ευχαριστώ από τον παρουσιαστή σrsquo έναν ομιλητή laquoΕυχαριστώraquo μπορεί να σημαίνει laquoείμαι υπόχρεος ευγνώμωνraquo Μπορεί όμως και να σημαίνει laquoεντάξει τέλος περνάμε στον επόμενοraquo Αυτές οι τόσο λεπτές τονικές αποχρώσεις στο λόγο του παρουσιαστή που υποκρύπτουν όμως μια τόσο διαφορετική μεταχείριση εισπράττονται από τον ομιλητή και ο τελευταίος με τη σειρά του είτε ενθαρρύνεται είτε σαστίζει

Άλλη στρατηγική του παρουσιαστή είναι η χρήση του laquoεπείγοντοςraquo Χρησιμοποιώντας το χρόνο πιέζει διακόπτει αφαιρεί το λόγο Πολλές φορές δε ανάγει τον εαυτό του σε εκπρόσωπο του κοινού επικαλούμενος το μη αντιληπτό των όσων λέγονται από το θεατή υπονοώντας ότι ο τελευταίος είναι εξορισμού μειωμένης αντίληψης

10

Ακόμη πιο ενδεικτική είναι η συμπεριφορά των παρουσιαστών στους μη επαγγελματίες του λόγου και των πλατό που έχουν ωστόσο κάτι σημαντικό να πουν Όχι μόνον δεν τους βοηθούν αλλά αντίθετα τους αιφνιδιάζουν τους λογοκρίνουν τους πιέζουν και τελικά τους εξοντώνουν

Το αποτέλεσμα όλων αυτών των μηχανισμών που συνειδητά ή ασυνείδητα χρησιμοποιούνται είναι μια συζήτηση άνιση ενώ φαινομενικά πληρούνται όλα τα εξωτερικά προσχήματα της τυπικής ισότητας Τίθεται λοιπόν ένα σημαντικότατο πρόβλημα δημοκρατίας

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ

Α Η αθέατη δομή και τα αποτελέσματα της

Στο δεύτερο αυτό μέρος του βιβλίου ο Bourdieu περνάει σε μια πιο βαθιά κριτική ανάλυση της δομής της τηλεόρασης ndash μια δομή που κατά κανόνα δεν είναι αντιληπτή- καθώς και των συνεπειών που προκύπτουν απ΄ αυτήν Η τηλεόραση σήμερα κυριαρχεί αναμφισβήτητα στο σύνολο των επιστημονικών και καλλιτεχνικών δραστηριοτήτων ενσωματώνοντας όμως μέσα της μια βαθιά αντίφαση μια αντίφαση ανάμεσα στις συνθήκες που πρέπει να ισχύουν προκειμένου κάποιος να παράγει ένα ποιοτικό έργο -ερευνητικό επιστημονικό καλλιτεχνικό- και στις συνθήκες που πρέπει να ισχύουν προκειμένου να μεταδοθεί το προϊόν αυτού του έργου στον κόσμο Η τηλεόραση ενσωματώνει με τον πλέον χαρακτηριστικό τρόπο την αντίφαση ανάμεσα στην ελευθερία που είναι απαραίτητη συνθήκη για την παραγωγή ποιοτικών έργων και την ανελευθερία που προκαλεί ο οικονομικός καταναγκασμός πίεση που ασκείται μέσω της ακροαματικότητας

Ο συγγραφέας προσπαθεί στο τμήμα αυτό των διαλέξεών του να αποδείξει πως η τηλεόραση και κυρίως οι άνθρωποι που εργάζονται σ αυτή είναι τελικά ανδρείκελα μιας αναγκαιότητας που πρέπει να

11

γίνει γνωστή laquoΗ τηλεόραση είναι ένα ελάχιστα αυτόνομο εργαλείο επικοινωνίαςraquo λέει χαρακτηριστικά laquoστο οποίο ασκούν πίεση αλλεπάλληλοι καταναγκασμοί που απορρέουν κυρίως από τις σχέσεις αμείλικτου ανταγωνισμού μεταξύ των δημοσιογράφωνraquo

Β Tο δημοσιογραφικό πεδίο και οι ιδιαιτερότητές του

Ξεκινώντας αυτή την έρευνα ο Bourdieu διευκρινίζει προκαταρκτικά ότι ο κόσμος της δημοσιογραφίας είναι ένας μικρόκοσμος ο όποιος καταρχήν λειτουργεί με βάση δικούς του νόμους ταυτόχρονα όμως επηρεάζεται τόσο από τον ευρύτερο κόσμο που τον περιλαμβάνει όσο και από τους άλλους μικρόκοσμους με τους οποίους συνυπάρχει Δεν είναι δηλαδή σε καμία περίπτωση αυτόνομος Για να κατανοηθεί ο τρόπος με τον οποίο λειτουργεί θα πρέπει να είναι εξαρχής γνωστοί οι ιδιαίτεροι νόμοι που τον διέπουν -οι εσωτερικοί του μηχανισμοί- αλλά συγχρόνως θα πρέπει να ερευνώνται και οι εξωτερικοί παράγοντες που πιθανώς τον επηρεάζουν

Το δημοσιογραφικό πεδίο έχει μάλιστα την ιδιαιτερότητα να είναι περισσότερο εξαρτημένο από εξωτερικές δυνάμεις απrsquo ότι τα άλλα πεδία πολιτισμικής παραγωγής Εξαρτάται έτσι άμεσα από τη ζήτηση και συμμορφώνεται με τις απαιτήσεις της αγοράς περισσότερο ακόμη και από το πολιτικό πεδίο Ταυτόχρονα όμως λείπει από το πεδίο αυτό το είδος εκείνο ενυπάρχουσας δικαιοσύνης που ισχύει στα υπόλοιπα πεδία και βάσει του οποίου εκείνος που παραβιάζει ορισμένες απαγορεύσεις κατακρίνεται και περιθωριοποιείται από τους συναδέλφους του ενώ εκείνος που συμμορφώνεται με τους κανόνες χαίρει εκτίμησης και αποδοχής Υπάρχει άραγε έστω και η ελάχιστη δικαιοσύνη μέσα στην τηλεοπτική σφαίρα

12

Γ Μερίδια αγοράς και ανταγωνισμός

1 Συσχετισμός δυνάμεων

Για να καταλάβει κανείς τι συμβαίνει στην τηλεόραση θα πρέπει να εξετάζει τα πάντα με βάση τις αντικειμενικές σχέσεις μεταξύ των τηλεοπτικών καναλιών που είναι αναμφισβήτητα αμιγώς ανταγωνιστικές Ο ανταγωνισμός καθορίζεται από συσχετισμούς δυνάμεων οι οποίοι δεν είναι συνήθως αντιληπτοί Στο πλαίσιο αυτό δύο είναι τα βασικά ζητήματα που απασχολούν το συγγραφέα α) η δύναμη του ειδησεογραφικού οργάνου και β) η δύναμη επιβολής του κάθε δημοσιογράφου ατομικά

α) Ως προς τη δύναμη του ειδησεογραφικού οργάνου μέσα στο ειδησεογραφικό πεδίο αυτή κατά τον Bourdieu καθορίζεται πρώτον από την οικονομική βαρύτητα την αντιστοιχία δηλαδή του κάθε σταθμού στα μερίδια της αγοράς και δεύτερον από μια συμβολική βαρύτητα που δύσκολα προσδιορίζεται ποσοτικά και σχετίζεται με ιστορία και τη φήμη που έχει το όργανο στον ευρύτερο χώρο των ΜΜΕ Σήμερα οι πρωταγωνιστές του κάθε μέσου αναπτύσσουν μια κριτική και πολέμια στάση απέναντι στους πρωταγωνιστές δημοσιογράφους του άλλου μέσου με το οποίο βρίσκονται σε ανταγωνισμό Πρόκειται για μια ιδιαίτερα προσφιλή στρατηγική που στόχο έχει το μετασχηματισμό της θέσης του δημοσιογραφικού οργάνου και την αύξηση της δύναμής του στο ευρύτερο ειδησεογραφικό πεδίο β) Η δύναμη επιρροής του δημοσιογράφου αλλά και πριν απrsquo αυτό το τι θα πει τι θα θεωρήσει λογικό ή αδιανόητο ο κάθε δημοσιογράφος ατομικά εξαρτάται καταρχάς από τη θέση που κατέχει το ειδησεογραφικό όργανο στο οποίο εργάζεται σε ολόκληρο το δημοσιογραφικό πεδίο και δευτερευόντως από τη θέση του ίδιου του δημοσιογράφου μέσα στο χώρο που εργάζεται

13

2 Συνέπειες του ανταγωνισμού

Η πιο βασική και πλέον αντιληπτή συνέπεια του ανταγωνισμού είναι η επικράτηση του σκανδαλοθηρικού Προκειμένου να εξασφαλιστεί η εμπορική επιτυχία τα κανάλια αναζητούν όλο και περισσότερο το θεαματικό δίνοντας την πρώτη θέση στις ειδήσεις ποικίλης ύλης πολλές φορές μάλιστα ανεξάρτητα από συνταρακτικά γεγονότα που συμβαίνουν στον κόσμο Οι ειδήσεις αυτές οδηγούν στην πλήρη αποπολιτικοποίηση του κοινού η προσοχή στρέφεται και καθηλώνεται σε γεγονότα χωρίς καμία πολιτική συνεπεία με τους τηλεοπτικούς φιλοσόφους να προσδίδουν καθημερινά νόημα στο ασήμαντο και στο τυχαίο που έχει αναχθεί από τους ίδιους σε αυτό που ονομάζουν laquoκοινωνικό γεγονόςraquo

Ο ανταγωνισμός έχει όμως και μια άλλη περισσότερο δυσανάγνωστη συνέπεια η τηλεόραση σήμερα έχει μετατραπεί σε μια δύναμη τυποποίησης Πιο αναλυτικά όσο περισσότερο ένα ειδησεογραφικό όργανο θέλει να προσεγγίσει ένα διευρυμένο κοινό τόσο περισσότερο οφείλει να χάσει τις απότραχύνσεις του να μην προκαλεί να μην εγείρει διχασμούς και εντάσεις Αυτός είναι ο λόγος που επιλέγονται όλο και συχνότερα από τα ειδησεογραφικά κανάλια τα λεγόμενα θέματα laquoomnibusraquo θέματα δηλαδή τα οποία ταιριάζουν σε όλο τον κόσμο τα οποία επιβεβαίωνουν πράγματα ήδη γνωστά και το κυριότερο θέματα τα οποία αφήνουν ανέπαφες τις νοητικές δομές Οποιαδήποτε συμβολική επανάσταση δηλαδή οτιδήποτε διαφορετικό από τα ήδη ειπωμένα οποιαδήποτε πρόκληση νοητική από οποιοδήποτε πεδίο δράσης και αν προέρχεται καλλιτεχνικό επιστημονικό κλπ ανακόπτεται Οι άνθρωποι της τηλεόρασης δημοσιογράφοι σχολιαστές παρουσιαστές των ειδήσεων εστιάζουν πάντοτε στο μέσο όρο χωρίς να επιτρέπουν τη διάδοση του laquoδιαφορετικούraquo Χαρακτηρίζονται από έναν έντονο ηθικό κομφορμισμό Έχουν μετατραπεί σε φερέφωνα μιας μικροαστικής ηθικής που laquoυπηρετούν όλο και περισσότερο -ολοένα και πιο δουλοπρεπώς- τις καθιερωμένες αξίεςraquo

14

3 Αύξηση της δύναμης της τηλεόρασης στο χώρο των ΜΜΕ

Στη δεκαετία του rsquo50 όταν γινόταν λόγος για δημοσιογραφία κανένας δε σκεφτόταν την τηλεόραση Σήμερα η κατάσταση έχει ανατραπεί και η τηλεόραση κυριαρχεί πλήρως στο δημοσιογραφικό πεδίο Η αύξηση της δύναμης της τηλεόρασης στο χώρο των μέσων διάδοσης οφείλεται κατά τον συγγραφέα στο ότι αυτή παρέχει σήμερα ένα μονοπώλιο στην πρόσβαση των απλών πολιτών στο δημόσιο χώρο Κυριαρχεί δηλαδή στα μέσα πρόσβασης στη δημόσια φήμη

Συνέπεια αυτή στις κυριαρχίας είναι ότι η τηλεόραση έχει τη δυνατότητα να επιβάλει στην κοινωνία τις δίκες τις αρχές θέασης του κόσμου Μπορεί μεν ο δημοσιογραφικός κόσμος να είναι πολύπλευρος ωστόσο υπάρχουν ορισμένα ελάχιστα προαπαιτούμενα τα οποία εφαρμόζονται και αποτελούν τη βάση της επιλογής που διενεργούν όλοι δημοσιογράφοι προκειμένου να επιτρέψουν αυτή την πρόσβαση στη δημόσια φήμη Κάθε λόγος ή δράση υπόκειται σε μια δημοσιογραφική επιλογή προκειμένου να κρατηθεί μόνο ότι θα προκαλέσει το ενδιαφέρον αυτή η επιλογή δε διενεργείται αδιακρίτως από το σύνολο του δημοσιογραφικού κόσμου Συνεπώς οποιοσδήποτε επιθυμεί να εκφράσει λόγο δημόσια θα πρέπει να υπακούσει σε μια σειρά προδιαγραφών που του επιβάλλονται από το τηλεοπτικό μέσο Για άλλη μια φορά καταλήγουμε στη διαπίστωση της επιβολής μιας τρομερής λογοκρισίας

Μια δεύτερη συνέπεια από την αύξηση του βάρους της τηλεόρασης μέσα στο χώρο των μέσων διάδοσης είναι η σταδιακή υποταγή της ίδιας στις λαϊκές προτιμήσεις Η τηλεόραση σήμερα δεν επιθυμεί να διαμορφώσει τις προτιμήσεις όπως στη δεκαετία του ΄50 αντίθετα επιθυμεί να τις κολακέψει ώστε να αγγίξει το μεγαλύτερο

15

δυνατό ακροατήριο Ως χαρακτηριστικά παραδείγματα εκπομπών που ακολουθούν αυτή την τακτική αναφέρονται τα talk-shows και τα realities που καλύπτουν laquoειδώνoβλεπτικές και επίδειξιομανικές ορέξεις του κοινούraquo Τρίτη συνέπεια εξαιρετικά σημαντική επίσης είναι ότι με την αύξηση του συμβολικού βάρους της τηλεόρασης και μεταξύ των ανταγωνιστικών τηλεοράσεων του συμβολικού βάρους αυτών που επιδίδονται κυρίως στην αναζήτηση του σκανδαλοθηρικού τείνει να επιβληθεί στο σύνολό του δημοσιογραφικού κόσμου μια άποψη της πληροφόρησης που μέχρι τώρα ήταν περιορισμένη σrsquo ένα πολύ μικρό τμήμα της έντυπης δημοσιογραφίας τις λεγόμενες laquoσκανδαλοθηρικές εφημερίδεςraquo Έτσι μια κατηγορία από τους πλέον διεφθαρμένους οικονομικά και πλέον αδιάφορους απέναντι σε κάθε μορφή δεοντολογίας δημοσιογράφους τείνει να επιβάλλει τις αξίες της στο σύνολο του δημοσιογραφικού κόσμου Οι εκπρόσωποι της έντυπης δημοσιογραφίας βρίσκονται συνεπώς σήμερα μπροστά στο εξής δίλημμα να συμβιβασθούν με τις απαιτήσεις της ακροαματικότητας κινούμενοι στην κατεύθυνση του κυρίαρχου προτύπου ή να ακολουθήσουν μια στρατηγική διαφοροποίησης του προϊόντος να προβάλουν δηλαδή τη διαφορά των δύο επιπέδων Κατά τον συγγραφέα η τάση που παρατηρείται είναι ότι τα όργανα της πάλαι ποτέ πολιτισμικής παραγωγής τείνουν να απολέσουν τον ειδικό τους χαρακτήρα και να εισέλθουν σε ένα έδαφος όπου αναπόφευκτα θα ηττηθούν

Δ Η επικυριαρχία της τηλεόρασης

Στις μέρες μας το δημοσιογραφικό πεδίο επιδρά σε όλα τα πεδία πολιτισμικής παραγωγής Το ίδιο καταναγκάζεται από την αγορά και καταναγκάζει άλλα πεδία Το σχήμα έχει ως εξής Με τη μεσολάβηση της ακροαματικότητας η πίεση της οικονομίας ασκείται στην

16

τηλεόραση η οποία με τη σειρά της τη μεταφέρει στο σύνολο του ειδησεογραφικού πεδίου αφού όπως είδαμε η τηλεόραση κυριαρχεί στο τελευταίο Δεδομένης δε της συνολικής βαρύτητας του δημοσιογραφικού πεδίου στο ευρύτερο πλαίσιο της επιστημονικής και πολιτισμικής παραγωγής η οικονομική αυτή πίεση καταλήγει να υποτάσσει όλα τα υπόλοιπα πεδία

Περαιτέρω παρατηρείται ότι μέσα σε κάθε πεδίο υπάρχουν κυρίαρχοι και κυριαρχημένοι σύμφωνα με την εσωτερική του ιεραρχία Η ετερονομία αρχίζει όταν παρεμβάλλονται εξωτερικά στοιχεία μέσα σε ένα καταρχήν αυτόνομο πεδίο δηλαδή όταν κάποιος ο οποίος δεν ανήκει στο πεδίο αυτό εκφράζει την άποψη του για αυτό και κατορθώνει να το επηρεάζει

Αυτός είναι ο τρόπος που τα ΜΜΕ παρεμβαίνουν σε ερμητικά κλειστά πεδία επιστημονικά ή καλλιτεχνικά εκφέροντας δηλαδή διαρκώς ετυμηγορίες γιrsquo αυτά Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο αντιδιανοουμενισμός ρεύμα που χαρακτηρίζει εν πολλοίς τη σημερινή τηλεόραση Καθημερινά οργανώνονται τηλεοπτικές συζητήσεις που αφορούν στα σφάλματα των διανοουμένων Σrsquo αυτές καλούνται μη πραγματικοί διανοούμενοι άτομα δηλαδή που δεν αναγνωρίζονται από τον κύκλο τους ως τέτοιοι και τα media του αποδίδουν αυθεντία Οι παρεμβάσεις όμως αυτές επηρεάζουν αδαείς που έχουν ωστόσο λόγο στη σύσταση μιας εμπορικής επιτυχίας Χαρακτηριστική περίπτωση είναι αυτή των best-sellers όπου τα μέσα ενημέρωσης εξάρουν προϊόντα οι θεατές-αναγνώστες που λίγη λογοτεχνική γνώση έχουν αγοράζουν τα βιβλία αυτά συμβάλλουν δηλαδή στην εμπορική επιτυχία αυτών των έργων οι εκδοτικοί οίκοι προκειμένου να αυξήσουν το κέρδος τους ενισχύουν την έκδοση τέτοιων έργων αδιαφορώντας για τα υπόλοιπα και έτσι τελικά επηρεάζεται ολόκληρη η μελλοντική λογοτεχνική παραγωγή

Είναι συνεπώς πλέον τέτοια η παρέμβαση που ασκεί το

τηλεοπτικό μέσο στα υπόλοιπα πεδία επιστημονικής και καλλιτεχνικής παραγωγής ώστε όλο και περισσότερο ενισχύονται εξωτερικά κριτήρια

17

αξιολόγησης των πρωταγωνιστών τους και αυτό συμβαίνει εις βάρος της εσωτερικής αξιολόγησης που είναι σαφώς περισσότερο φερέγγυα Η τηλεοπτική αποδοχή έχει πλέον αντικαταστήσει την εκτίμηση των συναδέλφων

Αναζητώντας τον τρόπο με τον οποίο επέρχεται αυτή η παρέμβαση για τον συγγραφέα είναι αυταπόδεικτο ότι μόνο μέσω συνεργών είναι δυνατό τα media να παρεμβληθούν στην αυτονομία των υπόλοιπων πεδίων

Ποιοι είναι όμως αυτοί που σήμερα συνεργάζονται με την τηλεόραση Ποιοι είναι αυτοί οι επιστήμονες καλλιτέχνες κλπ που τελούν σε εξάρτηση από τα ΜΜΕ και τη δημόσια φήμη που τα τελευταία εγγυώνται Ποιοι πανεπιστημιακοί σπεύδουν στα μέσα ενημέρωσης ποιοί συγγραφείς επαιτούν μια πρόσκληση ποιοί καλλιτέχνες εκλιπαρούν για μια δημόσια προβολή

Είναι προφανώς αυτοί που προορίζουν τα προϊόντα τους για αγορές ευρείας κατανάλωσης που εξαρτώνται δηλαδή από την εμπορικότητα Πρόκειται για επιστήμονες αποτυχημένους στον κλάδο τους που αναζητούν την αναγνώριση έξω από το ειδικό τους πεδίο επειδή ακριβώς δεν μπορούν να τη βρουν εκεί Ένας επιστήμονας πλούσιος σε ειδικό κεφάλαιο δηλαδή ένας επιστήμονας που λαμβάνει μεγάλη αναγνώριση από τους συναδέλφους του κατά κανόνα θα έχει και μεγαλύτερες αντιστάσεις και αντίστροφα όσο πιο ετερόνομος είναι στις πρακτικές του ένας επιστήμονας τόσο μεγαλύτερη ροπή θα έχει προς τη συνεργασία Οι ετερόνομοι αυτοί διανοούμενοι αν το βλέπαμε σχηματικά θα λέγαμε ότι αποτελούν το δούρειο ίππο μέσω του οποίου εισέρχονται σε κάθε επιστημονικό πεδίο οι νόμοι του εμπορίου και της οικονομίας

Ε Δικαίωμα εισόδου και υποχρέωση εξόδου

18

Στο τελευταίο του κεφάλαιο του βιβλίου του ο συγγραφέας επανέρχεται στον προβληματισμό που έθεσε στην αρχή Περισσότερο θεμελιωμένος τώρα ο προβληματισμός αυτός συμπυκνώνεται στο δίπτυχο ερμητισμός-ελιτισμός Πιο αναλυτικά

Κάθε είδος επιστημονικού ή πνευματικού έργου απαιτεί ή πρέπει να απαιτεί ένα υψηλό επίπεδο ποιότητας Η απαίτηση αυτή το καθιστά πολλές φορές ακατανόητο για ένα μεγάλο αριθμό ατόμων το περιορίζει σrsquo έναν στενότατο κύκλο διανοούμενων το οδηγεί μrsquo άλλα λόγια στον ερμητισμό Από την άλλη είναι δημοκρατικό μέλημα τα κεκτημένα της επιστήμης να καθίστανται γνωστά και προσιτά στο μεγαλύτερο δυνατό αριθμό προσώπων

Βρισκόμαστε λοιπόν μπροστά σε ένα οξύτατο πρόβλημα Από τη μια μεριά τα έργα της επιστήμης πρέπει να ανοιχτούν στο ευρύ κοινό ή αλλιώς το ευρύ κοινό πρέπει να εξασφαλιστεί μrsquo ένα δικαίωμα εισόδου στα πεδία παραγωγής αυτών και ταυτόχρονα τα επιστημονικά κεκτημένα και τα καλλιτεχνικά έργα πρέπει να προσεγγίσουν το ευρύ κοινό έχουν δηλαδή μια υποχρέωση εξόδου από την ασφυκτικά κλειστή σφαίρα τους Αύξηση του δικαιώματος εισόδου και ταυτόχρονη ενίσχυση της υποχρέωσης εξόδου Δύο βασικά αιτήματα που ωστόσο συνυπάρχουν με τον κίνδυνο να κινηθούν από τον ελιτισμό(όπου τώρα βρίσκεται η επιστημονική παραγωγή) στη δημαγωγία

Για τον συγγραφέα η μόνη λύση στη σύγκρουση αυτή είναι η συλλογική δράση των διανοούμενων οι οποίοι ερχόμενοι σε διαπραγμάτευση με τους δημοσιογράφους θα καταλήξουν σε ένα είδος συμβολαίου σχετικά με τους όρους υπό τους οποίους θα εκτίθενται τόσο οι ίδιοι όσο και τα έργα τους στην τηλεόραση Η κατάκτηση αυτή μπορεί να γίνει μόνο εφόσον οι παραγωγοί των επιστημονικών ιδεών βγουν από το μικρό τους οχυρό και αγωνιστούν συλλογικά για να υπάρξουν ικανές συνθήκες διάδοσης των ιδεών τους και για να έχουν την κυριότητα των μέσων διάδοσής τους

laquoΜπορούμε και οφείλουμεraquo λέει χαρακτηριστικά ο συγγραφέας laquoνα αγωνιστούμε στο όνομα της δημοκρατίας ενάντια στην ακροαματικότηταraquo

19

20

21

Όσον αφορά στους μόνιμους των τηλεοπτικών πλατό ο Bourdieu παρατηρεί ότι παρότι φαινομενικά πρόκειται για άτομα που ανήκουν σε διαφορετικά στρατόπεδα (συνήθως πολιτικά) στην ουσία είναι άνθρωποι που προέρχονται από την ίδια σφαίρα και γνωρίζονται συνήθως πολύ καλά μεταξύ τους Η σφαίρα των μόνιμων προσκεκλημένων αποτελεί ένα κλειστό κόσμο ενδογνωριμιών που λειτουργεί με τη λογική της μόνιμης αυτοενίσχυσης Πρόκειται στην ουσία για συνεργούς γιrsquo αυτό και οι συγκρούσεις αυτών των ατόμων μπροστά στις κάμερες είναι καθαρά συμβατικές Το πρόβλημα ωστόσο διογκώνεται αν αναλογιστεί κανείς ότι ενδεχομένως το κοινό να μην έχει επίγνωση αυτής της συνενοχής

3 Ο ρόλος του παρουσιαστή

Όσο οξύμωρο και αν φαίνεται για τον Bourdieu είναι ο παρουσιαστής ο κυρίαρχος στις τηλεοπτικές συζητήσεις Αυτός θέτει το θέμα θέτει τους κανόνες διανέμει το λόγο αλλά και - πέρα από τα προφανή- παρεμβαίνει μέσω της ασυνείδητης γλώσσας που χρησιμοποιεί Για να γίνει αυτό το τελευταίο κατανοητό δίνεται το εξής παράδειγμα Υπάρχουν διάφοροι τρόποι για να ειπωθεί το ευχαριστώ από τον παρουσιαστή σrsquo έναν ομιλητή laquoΕυχαριστώraquo μπορεί να σημαίνει laquoείμαι υπόχρεος ευγνώμωνraquo Μπορεί όμως και να σημαίνει laquoεντάξει τέλος περνάμε στον επόμενοraquo Αυτές οι τόσο λεπτές τονικές αποχρώσεις στο λόγο του παρουσιαστή που υποκρύπτουν όμως μια τόσο διαφορετική μεταχείριση εισπράττονται από τον ομιλητή και ο τελευταίος με τη σειρά του είτε ενθαρρύνεται είτε σαστίζει

Άλλη στρατηγική του παρουσιαστή είναι η χρήση του laquoεπείγοντοςraquo Χρησιμοποιώντας το χρόνο πιέζει διακόπτει αφαιρεί το λόγο Πολλές φορές δε ανάγει τον εαυτό του σε εκπρόσωπο του κοινού επικαλούμενος το μη αντιληπτό των όσων λέγονται από το θεατή υπονοώντας ότι ο τελευταίος είναι εξορισμού μειωμένης αντίληψης

10

Ακόμη πιο ενδεικτική είναι η συμπεριφορά των παρουσιαστών στους μη επαγγελματίες του λόγου και των πλατό που έχουν ωστόσο κάτι σημαντικό να πουν Όχι μόνον δεν τους βοηθούν αλλά αντίθετα τους αιφνιδιάζουν τους λογοκρίνουν τους πιέζουν και τελικά τους εξοντώνουν

Το αποτέλεσμα όλων αυτών των μηχανισμών που συνειδητά ή ασυνείδητα χρησιμοποιούνται είναι μια συζήτηση άνιση ενώ φαινομενικά πληρούνται όλα τα εξωτερικά προσχήματα της τυπικής ισότητας Τίθεται λοιπόν ένα σημαντικότατο πρόβλημα δημοκρατίας

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ

Α Η αθέατη δομή και τα αποτελέσματα της

Στο δεύτερο αυτό μέρος του βιβλίου ο Bourdieu περνάει σε μια πιο βαθιά κριτική ανάλυση της δομής της τηλεόρασης ndash μια δομή που κατά κανόνα δεν είναι αντιληπτή- καθώς και των συνεπειών που προκύπτουν απ΄ αυτήν Η τηλεόραση σήμερα κυριαρχεί αναμφισβήτητα στο σύνολο των επιστημονικών και καλλιτεχνικών δραστηριοτήτων ενσωματώνοντας όμως μέσα της μια βαθιά αντίφαση μια αντίφαση ανάμεσα στις συνθήκες που πρέπει να ισχύουν προκειμένου κάποιος να παράγει ένα ποιοτικό έργο -ερευνητικό επιστημονικό καλλιτεχνικό- και στις συνθήκες που πρέπει να ισχύουν προκειμένου να μεταδοθεί το προϊόν αυτού του έργου στον κόσμο Η τηλεόραση ενσωματώνει με τον πλέον χαρακτηριστικό τρόπο την αντίφαση ανάμεσα στην ελευθερία που είναι απαραίτητη συνθήκη για την παραγωγή ποιοτικών έργων και την ανελευθερία που προκαλεί ο οικονομικός καταναγκασμός πίεση που ασκείται μέσω της ακροαματικότητας

Ο συγγραφέας προσπαθεί στο τμήμα αυτό των διαλέξεών του να αποδείξει πως η τηλεόραση και κυρίως οι άνθρωποι που εργάζονται σ αυτή είναι τελικά ανδρείκελα μιας αναγκαιότητας που πρέπει να

11

γίνει γνωστή laquoΗ τηλεόραση είναι ένα ελάχιστα αυτόνομο εργαλείο επικοινωνίαςraquo λέει χαρακτηριστικά laquoστο οποίο ασκούν πίεση αλλεπάλληλοι καταναγκασμοί που απορρέουν κυρίως από τις σχέσεις αμείλικτου ανταγωνισμού μεταξύ των δημοσιογράφωνraquo

Β Tο δημοσιογραφικό πεδίο και οι ιδιαιτερότητές του

Ξεκινώντας αυτή την έρευνα ο Bourdieu διευκρινίζει προκαταρκτικά ότι ο κόσμος της δημοσιογραφίας είναι ένας μικρόκοσμος ο όποιος καταρχήν λειτουργεί με βάση δικούς του νόμους ταυτόχρονα όμως επηρεάζεται τόσο από τον ευρύτερο κόσμο που τον περιλαμβάνει όσο και από τους άλλους μικρόκοσμους με τους οποίους συνυπάρχει Δεν είναι δηλαδή σε καμία περίπτωση αυτόνομος Για να κατανοηθεί ο τρόπος με τον οποίο λειτουργεί θα πρέπει να είναι εξαρχής γνωστοί οι ιδιαίτεροι νόμοι που τον διέπουν -οι εσωτερικοί του μηχανισμοί- αλλά συγχρόνως θα πρέπει να ερευνώνται και οι εξωτερικοί παράγοντες που πιθανώς τον επηρεάζουν

Το δημοσιογραφικό πεδίο έχει μάλιστα την ιδιαιτερότητα να είναι περισσότερο εξαρτημένο από εξωτερικές δυνάμεις απrsquo ότι τα άλλα πεδία πολιτισμικής παραγωγής Εξαρτάται έτσι άμεσα από τη ζήτηση και συμμορφώνεται με τις απαιτήσεις της αγοράς περισσότερο ακόμη και από το πολιτικό πεδίο Ταυτόχρονα όμως λείπει από το πεδίο αυτό το είδος εκείνο ενυπάρχουσας δικαιοσύνης που ισχύει στα υπόλοιπα πεδία και βάσει του οποίου εκείνος που παραβιάζει ορισμένες απαγορεύσεις κατακρίνεται και περιθωριοποιείται από τους συναδέλφους του ενώ εκείνος που συμμορφώνεται με τους κανόνες χαίρει εκτίμησης και αποδοχής Υπάρχει άραγε έστω και η ελάχιστη δικαιοσύνη μέσα στην τηλεοπτική σφαίρα

12

Γ Μερίδια αγοράς και ανταγωνισμός

1 Συσχετισμός δυνάμεων

Για να καταλάβει κανείς τι συμβαίνει στην τηλεόραση θα πρέπει να εξετάζει τα πάντα με βάση τις αντικειμενικές σχέσεις μεταξύ των τηλεοπτικών καναλιών που είναι αναμφισβήτητα αμιγώς ανταγωνιστικές Ο ανταγωνισμός καθορίζεται από συσχετισμούς δυνάμεων οι οποίοι δεν είναι συνήθως αντιληπτοί Στο πλαίσιο αυτό δύο είναι τα βασικά ζητήματα που απασχολούν το συγγραφέα α) η δύναμη του ειδησεογραφικού οργάνου και β) η δύναμη επιβολής του κάθε δημοσιογράφου ατομικά

α) Ως προς τη δύναμη του ειδησεογραφικού οργάνου μέσα στο ειδησεογραφικό πεδίο αυτή κατά τον Bourdieu καθορίζεται πρώτον από την οικονομική βαρύτητα την αντιστοιχία δηλαδή του κάθε σταθμού στα μερίδια της αγοράς και δεύτερον από μια συμβολική βαρύτητα που δύσκολα προσδιορίζεται ποσοτικά και σχετίζεται με ιστορία και τη φήμη που έχει το όργανο στον ευρύτερο χώρο των ΜΜΕ Σήμερα οι πρωταγωνιστές του κάθε μέσου αναπτύσσουν μια κριτική και πολέμια στάση απέναντι στους πρωταγωνιστές δημοσιογράφους του άλλου μέσου με το οποίο βρίσκονται σε ανταγωνισμό Πρόκειται για μια ιδιαίτερα προσφιλή στρατηγική που στόχο έχει το μετασχηματισμό της θέσης του δημοσιογραφικού οργάνου και την αύξηση της δύναμής του στο ευρύτερο ειδησεογραφικό πεδίο β) Η δύναμη επιρροής του δημοσιογράφου αλλά και πριν απrsquo αυτό το τι θα πει τι θα θεωρήσει λογικό ή αδιανόητο ο κάθε δημοσιογράφος ατομικά εξαρτάται καταρχάς από τη θέση που κατέχει το ειδησεογραφικό όργανο στο οποίο εργάζεται σε ολόκληρο το δημοσιογραφικό πεδίο και δευτερευόντως από τη θέση του ίδιου του δημοσιογράφου μέσα στο χώρο που εργάζεται

13

2 Συνέπειες του ανταγωνισμού

Η πιο βασική και πλέον αντιληπτή συνέπεια του ανταγωνισμού είναι η επικράτηση του σκανδαλοθηρικού Προκειμένου να εξασφαλιστεί η εμπορική επιτυχία τα κανάλια αναζητούν όλο και περισσότερο το θεαματικό δίνοντας την πρώτη θέση στις ειδήσεις ποικίλης ύλης πολλές φορές μάλιστα ανεξάρτητα από συνταρακτικά γεγονότα που συμβαίνουν στον κόσμο Οι ειδήσεις αυτές οδηγούν στην πλήρη αποπολιτικοποίηση του κοινού η προσοχή στρέφεται και καθηλώνεται σε γεγονότα χωρίς καμία πολιτική συνεπεία με τους τηλεοπτικούς φιλοσόφους να προσδίδουν καθημερινά νόημα στο ασήμαντο και στο τυχαίο που έχει αναχθεί από τους ίδιους σε αυτό που ονομάζουν laquoκοινωνικό γεγονόςraquo

Ο ανταγωνισμός έχει όμως και μια άλλη περισσότερο δυσανάγνωστη συνέπεια η τηλεόραση σήμερα έχει μετατραπεί σε μια δύναμη τυποποίησης Πιο αναλυτικά όσο περισσότερο ένα ειδησεογραφικό όργανο θέλει να προσεγγίσει ένα διευρυμένο κοινό τόσο περισσότερο οφείλει να χάσει τις απότραχύνσεις του να μην προκαλεί να μην εγείρει διχασμούς και εντάσεις Αυτός είναι ο λόγος που επιλέγονται όλο και συχνότερα από τα ειδησεογραφικά κανάλια τα λεγόμενα θέματα laquoomnibusraquo θέματα δηλαδή τα οποία ταιριάζουν σε όλο τον κόσμο τα οποία επιβεβαίωνουν πράγματα ήδη γνωστά και το κυριότερο θέματα τα οποία αφήνουν ανέπαφες τις νοητικές δομές Οποιαδήποτε συμβολική επανάσταση δηλαδή οτιδήποτε διαφορετικό από τα ήδη ειπωμένα οποιαδήποτε πρόκληση νοητική από οποιοδήποτε πεδίο δράσης και αν προέρχεται καλλιτεχνικό επιστημονικό κλπ ανακόπτεται Οι άνθρωποι της τηλεόρασης δημοσιογράφοι σχολιαστές παρουσιαστές των ειδήσεων εστιάζουν πάντοτε στο μέσο όρο χωρίς να επιτρέπουν τη διάδοση του laquoδιαφορετικούraquo Χαρακτηρίζονται από έναν έντονο ηθικό κομφορμισμό Έχουν μετατραπεί σε φερέφωνα μιας μικροαστικής ηθικής που laquoυπηρετούν όλο και περισσότερο -ολοένα και πιο δουλοπρεπώς- τις καθιερωμένες αξίεςraquo

14

3 Αύξηση της δύναμης της τηλεόρασης στο χώρο των ΜΜΕ

Στη δεκαετία του rsquo50 όταν γινόταν λόγος για δημοσιογραφία κανένας δε σκεφτόταν την τηλεόραση Σήμερα η κατάσταση έχει ανατραπεί και η τηλεόραση κυριαρχεί πλήρως στο δημοσιογραφικό πεδίο Η αύξηση της δύναμης της τηλεόρασης στο χώρο των μέσων διάδοσης οφείλεται κατά τον συγγραφέα στο ότι αυτή παρέχει σήμερα ένα μονοπώλιο στην πρόσβαση των απλών πολιτών στο δημόσιο χώρο Κυριαρχεί δηλαδή στα μέσα πρόσβασης στη δημόσια φήμη

Συνέπεια αυτή στις κυριαρχίας είναι ότι η τηλεόραση έχει τη δυνατότητα να επιβάλει στην κοινωνία τις δίκες τις αρχές θέασης του κόσμου Μπορεί μεν ο δημοσιογραφικός κόσμος να είναι πολύπλευρος ωστόσο υπάρχουν ορισμένα ελάχιστα προαπαιτούμενα τα οποία εφαρμόζονται και αποτελούν τη βάση της επιλογής που διενεργούν όλοι δημοσιογράφοι προκειμένου να επιτρέψουν αυτή την πρόσβαση στη δημόσια φήμη Κάθε λόγος ή δράση υπόκειται σε μια δημοσιογραφική επιλογή προκειμένου να κρατηθεί μόνο ότι θα προκαλέσει το ενδιαφέρον αυτή η επιλογή δε διενεργείται αδιακρίτως από το σύνολο του δημοσιογραφικού κόσμου Συνεπώς οποιοσδήποτε επιθυμεί να εκφράσει λόγο δημόσια θα πρέπει να υπακούσει σε μια σειρά προδιαγραφών που του επιβάλλονται από το τηλεοπτικό μέσο Για άλλη μια φορά καταλήγουμε στη διαπίστωση της επιβολής μιας τρομερής λογοκρισίας

Μια δεύτερη συνέπεια από την αύξηση του βάρους της τηλεόρασης μέσα στο χώρο των μέσων διάδοσης είναι η σταδιακή υποταγή της ίδιας στις λαϊκές προτιμήσεις Η τηλεόραση σήμερα δεν επιθυμεί να διαμορφώσει τις προτιμήσεις όπως στη δεκαετία του ΄50 αντίθετα επιθυμεί να τις κολακέψει ώστε να αγγίξει το μεγαλύτερο

15

δυνατό ακροατήριο Ως χαρακτηριστικά παραδείγματα εκπομπών που ακολουθούν αυτή την τακτική αναφέρονται τα talk-shows και τα realities που καλύπτουν laquoειδώνoβλεπτικές και επίδειξιομανικές ορέξεις του κοινούraquo Τρίτη συνέπεια εξαιρετικά σημαντική επίσης είναι ότι με την αύξηση του συμβολικού βάρους της τηλεόρασης και μεταξύ των ανταγωνιστικών τηλεοράσεων του συμβολικού βάρους αυτών που επιδίδονται κυρίως στην αναζήτηση του σκανδαλοθηρικού τείνει να επιβληθεί στο σύνολό του δημοσιογραφικού κόσμου μια άποψη της πληροφόρησης που μέχρι τώρα ήταν περιορισμένη σrsquo ένα πολύ μικρό τμήμα της έντυπης δημοσιογραφίας τις λεγόμενες laquoσκανδαλοθηρικές εφημερίδεςraquo Έτσι μια κατηγορία από τους πλέον διεφθαρμένους οικονομικά και πλέον αδιάφορους απέναντι σε κάθε μορφή δεοντολογίας δημοσιογράφους τείνει να επιβάλλει τις αξίες της στο σύνολο του δημοσιογραφικού κόσμου Οι εκπρόσωποι της έντυπης δημοσιογραφίας βρίσκονται συνεπώς σήμερα μπροστά στο εξής δίλημμα να συμβιβασθούν με τις απαιτήσεις της ακροαματικότητας κινούμενοι στην κατεύθυνση του κυρίαρχου προτύπου ή να ακολουθήσουν μια στρατηγική διαφοροποίησης του προϊόντος να προβάλουν δηλαδή τη διαφορά των δύο επιπέδων Κατά τον συγγραφέα η τάση που παρατηρείται είναι ότι τα όργανα της πάλαι ποτέ πολιτισμικής παραγωγής τείνουν να απολέσουν τον ειδικό τους χαρακτήρα και να εισέλθουν σε ένα έδαφος όπου αναπόφευκτα θα ηττηθούν

Δ Η επικυριαρχία της τηλεόρασης

Στις μέρες μας το δημοσιογραφικό πεδίο επιδρά σε όλα τα πεδία πολιτισμικής παραγωγής Το ίδιο καταναγκάζεται από την αγορά και καταναγκάζει άλλα πεδία Το σχήμα έχει ως εξής Με τη μεσολάβηση της ακροαματικότητας η πίεση της οικονομίας ασκείται στην

16

τηλεόραση η οποία με τη σειρά της τη μεταφέρει στο σύνολο του ειδησεογραφικού πεδίου αφού όπως είδαμε η τηλεόραση κυριαρχεί στο τελευταίο Δεδομένης δε της συνολικής βαρύτητας του δημοσιογραφικού πεδίου στο ευρύτερο πλαίσιο της επιστημονικής και πολιτισμικής παραγωγής η οικονομική αυτή πίεση καταλήγει να υποτάσσει όλα τα υπόλοιπα πεδία

Περαιτέρω παρατηρείται ότι μέσα σε κάθε πεδίο υπάρχουν κυρίαρχοι και κυριαρχημένοι σύμφωνα με την εσωτερική του ιεραρχία Η ετερονομία αρχίζει όταν παρεμβάλλονται εξωτερικά στοιχεία μέσα σε ένα καταρχήν αυτόνομο πεδίο δηλαδή όταν κάποιος ο οποίος δεν ανήκει στο πεδίο αυτό εκφράζει την άποψη του για αυτό και κατορθώνει να το επηρεάζει

Αυτός είναι ο τρόπος που τα ΜΜΕ παρεμβαίνουν σε ερμητικά κλειστά πεδία επιστημονικά ή καλλιτεχνικά εκφέροντας δηλαδή διαρκώς ετυμηγορίες γιrsquo αυτά Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο αντιδιανοουμενισμός ρεύμα που χαρακτηρίζει εν πολλοίς τη σημερινή τηλεόραση Καθημερινά οργανώνονται τηλεοπτικές συζητήσεις που αφορούν στα σφάλματα των διανοουμένων Σrsquo αυτές καλούνται μη πραγματικοί διανοούμενοι άτομα δηλαδή που δεν αναγνωρίζονται από τον κύκλο τους ως τέτοιοι και τα media του αποδίδουν αυθεντία Οι παρεμβάσεις όμως αυτές επηρεάζουν αδαείς που έχουν ωστόσο λόγο στη σύσταση μιας εμπορικής επιτυχίας Χαρακτηριστική περίπτωση είναι αυτή των best-sellers όπου τα μέσα ενημέρωσης εξάρουν προϊόντα οι θεατές-αναγνώστες που λίγη λογοτεχνική γνώση έχουν αγοράζουν τα βιβλία αυτά συμβάλλουν δηλαδή στην εμπορική επιτυχία αυτών των έργων οι εκδοτικοί οίκοι προκειμένου να αυξήσουν το κέρδος τους ενισχύουν την έκδοση τέτοιων έργων αδιαφορώντας για τα υπόλοιπα και έτσι τελικά επηρεάζεται ολόκληρη η μελλοντική λογοτεχνική παραγωγή

Είναι συνεπώς πλέον τέτοια η παρέμβαση που ασκεί το

τηλεοπτικό μέσο στα υπόλοιπα πεδία επιστημονικής και καλλιτεχνικής παραγωγής ώστε όλο και περισσότερο ενισχύονται εξωτερικά κριτήρια

17

αξιολόγησης των πρωταγωνιστών τους και αυτό συμβαίνει εις βάρος της εσωτερικής αξιολόγησης που είναι σαφώς περισσότερο φερέγγυα Η τηλεοπτική αποδοχή έχει πλέον αντικαταστήσει την εκτίμηση των συναδέλφων

Αναζητώντας τον τρόπο με τον οποίο επέρχεται αυτή η παρέμβαση για τον συγγραφέα είναι αυταπόδεικτο ότι μόνο μέσω συνεργών είναι δυνατό τα media να παρεμβληθούν στην αυτονομία των υπόλοιπων πεδίων

Ποιοι είναι όμως αυτοί που σήμερα συνεργάζονται με την τηλεόραση Ποιοι είναι αυτοί οι επιστήμονες καλλιτέχνες κλπ που τελούν σε εξάρτηση από τα ΜΜΕ και τη δημόσια φήμη που τα τελευταία εγγυώνται Ποιοι πανεπιστημιακοί σπεύδουν στα μέσα ενημέρωσης ποιοί συγγραφείς επαιτούν μια πρόσκληση ποιοί καλλιτέχνες εκλιπαρούν για μια δημόσια προβολή

Είναι προφανώς αυτοί που προορίζουν τα προϊόντα τους για αγορές ευρείας κατανάλωσης που εξαρτώνται δηλαδή από την εμπορικότητα Πρόκειται για επιστήμονες αποτυχημένους στον κλάδο τους που αναζητούν την αναγνώριση έξω από το ειδικό τους πεδίο επειδή ακριβώς δεν μπορούν να τη βρουν εκεί Ένας επιστήμονας πλούσιος σε ειδικό κεφάλαιο δηλαδή ένας επιστήμονας που λαμβάνει μεγάλη αναγνώριση από τους συναδέλφους του κατά κανόνα θα έχει και μεγαλύτερες αντιστάσεις και αντίστροφα όσο πιο ετερόνομος είναι στις πρακτικές του ένας επιστήμονας τόσο μεγαλύτερη ροπή θα έχει προς τη συνεργασία Οι ετερόνομοι αυτοί διανοούμενοι αν το βλέπαμε σχηματικά θα λέγαμε ότι αποτελούν το δούρειο ίππο μέσω του οποίου εισέρχονται σε κάθε επιστημονικό πεδίο οι νόμοι του εμπορίου και της οικονομίας

Ε Δικαίωμα εισόδου και υποχρέωση εξόδου

18

Στο τελευταίο του κεφάλαιο του βιβλίου του ο συγγραφέας επανέρχεται στον προβληματισμό που έθεσε στην αρχή Περισσότερο θεμελιωμένος τώρα ο προβληματισμός αυτός συμπυκνώνεται στο δίπτυχο ερμητισμός-ελιτισμός Πιο αναλυτικά

Κάθε είδος επιστημονικού ή πνευματικού έργου απαιτεί ή πρέπει να απαιτεί ένα υψηλό επίπεδο ποιότητας Η απαίτηση αυτή το καθιστά πολλές φορές ακατανόητο για ένα μεγάλο αριθμό ατόμων το περιορίζει σrsquo έναν στενότατο κύκλο διανοούμενων το οδηγεί μrsquo άλλα λόγια στον ερμητισμό Από την άλλη είναι δημοκρατικό μέλημα τα κεκτημένα της επιστήμης να καθίστανται γνωστά και προσιτά στο μεγαλύτερο δυνατό αριθμό προσώπων

Βρισκόμαστε λοιπόν μπροστά σε ένα οξύτατο πρόβλημα Από τη μια μεριά τα έργα της επιστήμης πρέπει να ανοιχτούν στο ευρύ κοινό ή αλλιώς το ευρύ κοινό πρέπει να εξασφαλιστεί μrsquo ένα δικαίωμα εισόδου στα πεδία παραγωγής αυτών και ταυτόχρονα τα επιστημονικά κεκτημένα και τα καλλιτεχνικά έργα πρέπει να προσεγγίσουν το ευρύ κοινό έχουν δηλαδή μια υποχρέωση εξόδου από την ασφυκτικά κλειστή σφαίρα τους Αύξηση του δικαιώματος εισόδου και ταυτόχρονη ενίσχυση της υποχρέωσης εξόδου Δύο βασικά αιτήματα που ωστόσο συνυπάρχουν με τον κίνδυνο να κινηθούν από τον ελιτισμό(όπου τώρα βρίσκεται η επιστημονική παραγωγή) στη δημαγωγία

Για τον συγγραφέα η μόνη λύση στη σύγκρουση αυτή είναι η συλλογική δράση των διανοούμενων οι οποίοι ερχόμενοι σε διαπραγμάτευση με τους δημοσιογράφους θα καταλήξουν σε ένα είδος συμβολαίου σχετικά με τους όρους υπό τους οποίους θα εκτίθενται τόσο οι ίδιοι όσο και τα έργα τους στην τηλεόραση Η κατάκτηση αυτή μπορεί να γίνει μόνο εφόσον οι παραγωγοί των επιστημονικών ιδεών βγουν από το μικρό τους οχυρό και αγωνιστούν συλλογικά για να υπάρξουν ικανές συνθήκες διάδοσης των ιδεών τους και για να έχουν την κυριότητα των μέσων διάδοσής τους

laquoΜπορούμε και οφείλουμεraquo λέει χαρακτηριστικά ο συγγραφέας laquoνα αγωνιστούμε στο όνομα της δημοκρατίας ενάντια στην ακροαματικότηταraquo

19

20

21

Ακόμη πιο ενδεικτική είναι η συμπεριφορά των παρουσιαστών στους μη επαγγελματίες του λόγου και των πλατό που έχουν ωστόσο κάτι σημαντικό να πουν Όχι μόνον δεν τους βοηθούν αλλά αντίθετα τους αιφνιδιάζουν τους λογοκρίνουν τους πιέζουν και τελικά τους εξοντώνουν

Το αποτέλεσμα όλων αυτών των μηχανισμών που συνειδητά ή ασυνείδητα χρησιμοποιούνται είναι μια συζήτηση άνιση ενώ φαινομενικά πληρούνται όλα τα εξωτερικά προσχήματα της τυπικής ισότητας Τίθεται λοιπόν ένα σημαντικότατο πρόβλημα δημοκρατίας

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ

Α Η αθέατη δομή και τα αποτελέσματα της

Στο δεύτερο αυτό μέρος του βιβλίου ο Bourdieu περνάει σε μια πιο βαθιά κριτική ανάλυση της δομής της τηλεόρασης ndash μια δομή που κατά κανόνα δεν είναι αντιληπτή- καθώς και των συνεπειών που προκύπτουν απ΄ αυτήν Η τηλεόραση σήμερα κυριαρχεί αναμφισβήτητα στο σύνολο των επιστημονικών και καλλιτεχνικών δραστηριοτήτων ενσωματώνοντας όμως μέσα της μια βαθιά αντίφαση μια αντίφαση ανάμεσα στις συνθήκες που πρέπει να ισχύουν προκειμένου κάποιος να παράγει ένα ποιοτικό έργο -ερευνητικό επιστημονικό καλλιτεχνικό- και στις συνθήκες που πρέπει να ισχύουν προκειμένου να μεταδοθεί το προϊόν αυτού του έργου στον κόσμο Η τηλεόραση ενσωματώνει με τον πλέον χαρακτηριστικό τρόπο την αντίφαση ανάμεσα στην ελευθερία που είναι απαραίτητη συνθήκη για την παραγωγή ποιοτικών έργων και την ανελευθερία που προκαλεί ο οικονομικός καταναγκασμός πίεση που ασκείται μέσω της ακροαματικότητας

Ο συγγραφέας προσπαθεί στο τμήμα αυτό των διαλέξεών του να αποδείξει πως η τηλεόραση και κυρίως οι άνθρωποι που εργάζονται σ αυτή είναι τελικά ανδρείκελα μιας αναγκαιότητας που πρέπει να

11

γίνει γνωστή laquoΗ τηλεόραση είναι ένα ελάχιστα αυτόνομο εργαλείο επικοινωνίαςraquo λέει χαρακτηριστικά laquoστο οποίο ασκούν πίεση αλλεπάλληλοι καταναγκασμοί που απορρέουν κυρίως από τις σχέσεις αμείλικτου ανταγωνισμού μεταξύ των δημοσιογράφωνraquo

Β Tο δημοσιογραφικό πεδίο και οι ιδιαιτερότητές του

Ξεκινώντας αυτή την έρευνα ο Bourdieu διευκρινίζει προκαταρκτικά ότι ο κόσμος της δημοσιογραφίας είναι ένας μικρόκοσμος ο όποιος καταρχήν λειτουργεί με βάση δικούς του νόμους ταυτόχρονα όμως επηρεάζεται τόσο από τον ευρύτερο κόσμο που τον περιλαμβάνει όσο και από τους άλλους μικρόκοσμους με τους οποίους συνυπάρχει Δεν είναι δηλαδή σε καμία περίπτωση αυτόνομος Για να κατανοηθεί ο τρόπος με τον οποίο λειτουργεί θα πρέπει να είναι εξαρχής γνωστοί οι ιδιαίτεροι νόμοι που τον διέπουν -οι εσωτερικοί του μηχανισμοί- αλλά συγχρόνως θα πρέπει να ερευνώνται και οι εξωτερικοί παράγοντες που πιθανώς τον επηρεάζουν

Το δημοσιογραφικό πεδίο έχει μάλιστα την ιδιαιτερότητα να είναι περισσότερο εξαρτημένο από εξωτερικές δυνάμεις απrsquo ότι τα άλλα πεδία πολιτισμικής παραγωγής Εξαρτάται έτσι άμεσα από τη ζήτηση και συμμορφώνεται με τις απαιτήσεις της αγοράς περισσότερο ακόμη και από το πολιτικό πεδίο Ταυτόχρονα όμως λείπει από το πεδίο αυτό το είδος εκείνο ενυπάρχουσας δικαιοσύνης που ισχύει στα υπόλοιπα πεδία και βάσει του οποίου εκείνος που παραβιάζει ορισμένες απαγορεύσεις κατακρίνεται και περιθωριοποιείται από τους συναδέλφους του ενώ εκείνος που συμμορφώνεται με τους κανόνες χαίρει εκτίμησης και αποδοχής Υπάρχει άραγε έστω και η ελάχιστη δικαιοσύνη μέσα στην τηλεοπτική σφαίρα

12

Γ Μερίδια αγοράς και ανταγωνισμός

1 Συσχετισμός δυνάμεων

Για να καταλάβει κανείς τι συμβαίνει στην τηλεόραση θα πρέπει να εξετάζει τα πάντα με βάση τις αντικειμενικές σχέσεις μεταξύ των τηλεοπτικών καναλιών που είναι αναμφισβήτητα αμιγώς ανταγωνιστικές Ο ανταγωνισμός καθορίζεται από συσχετισμούς δυνάμεων οι οποίοι δεν είναι συνήθως αντιληπτοί Στο πλαίσιο αυτό δύο είναι τα βασικά ζητήματα που απασχολούν το συγγραφέα α) η δύναμη του ειδησεογραφικού οργάνου και β) η δύναμη επιβολής του κάθε δημοσιογράφου ατομικά

α) Ως προς τη δύναμη του ειδησεογραφικού οργάνου μέσα στο ειδησεογραφικό πεδίο αυτή κατά τον Bourdieu καθορίζεται πρώτον από την οικονομική βαρύτητα την αντιστοιχία δηλαδή του κάθε σταθμού στα μερίδια της αγοράς και δεύτερον από μια συμβολική βαρύτητα που δύσκολα προσδιορίζεται ποσοτικά και σχετίζεται με ιστορία και τη φήμη που έχει το όργανο στον ευρύτερο χώρο των ΜΜΕ Σήμερα οι πρωταγωνιστές του κάθε μέσου αναπτύσσουν μια κριτική και πολέμια στάση απέναντι στους πρωταγωνιστές δημοσιογράφους του άλλου μέσου με το οποίο βρίσκονται σε ανταγωνισμό Πρόκειται για μια ιδιαίτερα προσφιλή στρατηγική που στόχο έχει το μετασχηματισμό της θέσης του δημοσιογραφικού οργάνου και την αύξηση της δύναμής του στο ευρύτερο ειδησεογραφικό πεδίο β) Η δύναμη επιρροής του δημοσιογράφου αλλά και πριν απrsquo αυτό το τι θα πει τι θα θεωρήσει λογικό ή αδιανόητο ο κάθε δημοσιογράφος ατομικά εξαρτάται καταρχάς από τη θέση που κατέχει το ειδησεογραφικό όργανο στο οποίο εργάζεται σε ολόκληρο το δημοσιογραφικό πεδίο και δευτερευόντως από τη θέση του ίδιου του δημοσιογράφου μέσα στο χώρο που εργάζεται

13

2 Συνέπειες του ανταγωνισμού

Η πιο βασική και πλέον αντιληπτή συνέπεια του ανταγωνισμού είναι η επικράτηση του σκανδαλοθηρικού Προκειμένου να εξασφαλιστεί η εμπορική επιτυχία τα κανάλια αναζητούν όλο και περισσότερο το θεαματικό δίνοντας την πρώτη θέση στις ειδήσεις ποικίλης ύλης πολλές φορές μάλιστα ανεξάρτητα από συνταρακτικά γεγονότα που συμβαίνουν στον κόσμο Οι ειδήσεις αυτές οδηγούν στην πλήρη αποπολιτικοποίηση του κοινού η προσοχή στρέφεται και καθηλώνεται σε γεγονότα χωρίς καμία πολιτική συνεπεία με τους τηλεοπτικούς φιλοσόφους να προσδίδουν καθημερινά νόημα στο ασήμαντο και στο τυχαίο που έχει αναχθεί από τους ίδιους σε αυτό που ονομάζουν laquoκοινωνικό γεγονόςraquo

Ο ανταγωνισμός έχει όμως και μια άλλη περισσότερο δυσανάγνωστη συνέπεια η τηλεόραση σήμερα έχει μετατραπεί σε μια δύναμη τυποποίησης Πιο αναλυτικά όσο περισσότερο ένα ειδησεογραφικό όργανο θέλει να προσεγγίσει ένα διευρυμένο κοινό τόσο περισσότερο οφείλει να χάσει τις απότραχύνσεις του να μην προκαλεί να μην εγείρει διχασμούς και εντάσεις Αυτός είναι ο λόγος που επιλέγονται όλο και συχνότερα από τα ειδησεογραφικά κανάλια τα λεγόμενα θέματα laquoomnibusraquo θέματα δηλαδή τα οποία ταιριάζουν σε όλο τον κόσμο τα οποία επιβεβαίωνουν πράγματα ήδη γνωστά και το κυριότερο θέματα τα οποία αφήνουν ανέπαφες τις νοητικές δομές Οποιαδήποτε συμβολική επανάσταση δηλαδή οτιδήποτε διαφορετικό από τα ήδη ειπωμένα οποιαδήποτε πρόκληση νοητική από οποιοδήποτε πεδίο δράσης και αν προέρχεται καλλιτεχνικό επιστημονικό κλπ ανακόπτεται Οι άνθρωποι της τηλεόρασης δημοσιογράφοι σχολιαστές παρουσιαστές των ειδήσεων εστιάζουν πάντοτε στο μέσο όρο χωρίς να επιτρέπουν τη διάδοση του laquoδιαφορετικούraquo Χαρακτηρίζονται από έναν έντονο ηθικό κομφορμισμό Έχουν μετατραπεί σε φερέφωνα μιας μικροαστικής ηθικής που laquoυπηρετούν όλο και περισσότερο -ολοένα και πιο δουλοπρεπώς- τις καθιερωμένες αξίεςraquo

14

3 Αύξηση της δύναμης της τηλεόρασης στο χώρο των ΜΜΕ

Στη δεκαετία του rsquo50 όταν γινόταν λόγος για δημοσιογραφία κανένας δε σκεφτόταν την τηλεόραση Σήμερα η κατάσταση έχει ανατραπεί και η τηλεόραση κυριαρχεί πλήρως στο δημοσιογραφικό πεδίο Η αύξηση της δύναμης της τηλεόρασης στο χώρο των μέσων διάδοσης οφείλεται κατά τον συγγραφέα στο ότι αυτή παρέχει σήμερα ένα μονοπώλιο στην πρόσβαση των απλών πολιτών στο δημόσιο χώρο Κυριαρχεί δηλαδή στα μέσα πρόσβασης στη δημόσια φήμη

Συνέπεια αυτή στις κυριαρχίας είναι ότι η τηλεόραση έχει τη δυνατότητα να επιβάλει στην κοινωνία τις δίκες τις αρχές θέασης του κόσμου Μπορεί μεν ο δημοσιογραφικός κόσμος να είναι πολύπλευρος ωστόσο υπάρχουν ορισμένα ελάχιστα προαπαιτούμενα τα οποία εφαρμόζονται και αποτελούν τη βάση της επιλογής που διενεργούν όλοι δημοσιογράφοι προκειμένου να επιτρέψουν αυτή την πρόσβαση στη δημόσια φήμη Κάθε λόγος ή δράση υπόκειται σε μια δημοσιογραφική επιλογή προκειμένου να κρατηθεί μόνο ότι θα προκαλέσει το ενδιαφέρον αυτή η επιλογή δε διενεργείται αδιακρίτως από το σύνολο του δημοσιογραφικού κόσμου Συνεπώς οποιοσδήποτε επιθυμεί να εκφράσει λόγο δημόσια θα πρέπει να υπακούσει σε μια σειρά προδιαγραφών που του επιβάλλονται από το τηλεοπτικό μέσο Για άλλη μια φορά καταλήγουμε στη διαπίστωση της επιβολής μιας τρομερής λογοκρισίας

Μια δεύτερη συνέπεια από την αύξηση του βάρους της τηλεόρασης μέσα στο χώρο των μέσων διάδοσης είναι η σταδιακή υποταγή της ίδιας στις λαϊκές προτιμήσεις Η τηλεόραση σήμερα δεν επιθυμεί να διαμορφώσει τις προτιμήσεις όπως στη δεκαετία του ΄50 αντίθετα επιθυμεί να τις κολακέψει ώστε να αγγίξει το μεγαλύτερο

15

δυνατό ακροατήριο Ως χαρακτηριστικά παραδείγματα εκπομπών που ακολουθούν αυτή την τακτική αναφέρονται τα talk-shows και τα realities που καλύπτουν laquoειδώνoβλεπτικές και επίδειξιομανικές ορέξεις του κοινούraquo Τρίτη συνέπεια εξαιρετικά σημαντική επίσης είναι ότι με την αύξηση του συμβολικού βάρους της τηλεόρασης και μεταξύ των ανταγωνιστικών τηλεοράσεων του συμβολικού βάρους αυτών που επιδίδονται κυρίως στην αναζήτηση του σκανδαλοθηρικού τείνει να επιβληθεί στο σύνολό του δημοσιογραφικού κόσμου μια άποψη της πληροφόρησης που μέχρι τώρα ήταν περιορισμένη σrsquo ένα πολύ μικρό τμήμα της έντυπης δημοσιογραφίας τις λεγόμενες laquoσκανδαλοθηρικές εφημερίδεςraquo Έτσι μια κατηγορία από τους πλέον διεφθαρμένους οικονομικά και πλέον αδιάφορους απέναντι σε κάθε μορφή δεοντολογίας δημοσιογράφους τείνει να επιβάλλει τις αξίες της στο σύνολο του δημοσιογραφικού κόσμου Οι εκπρόσωποι της έντυπης δημοσιογραφίας βρίσκονται συνεπώς σήμερα μπροστά στο εξής δίλημμα να συμβιβασθούν με τις απαιτήσεις της ακροαματικότητας κινούμενοι στην κατεύθυνση του κυρίαρχου προτύπου ή να ακολουθήσουν μια στρατηγική διαφοροποίησης του προϊόντος να προβάλουν δηλαδή τη διαφορά των δύο επιπέδων Κατά τον συγγραφέα η τάση που παρατηρείται είναι ότι τα όργανα της πάλαι ποτέ πολιτισμικής παραγωγής τείνουν να απολέσουν τον ειδικό τους χαρακτήρα και να εισέλθουν σε ένα έδαφος όπου αναπόφευκτα θα ηττηθούν

Δ Η επικυριαρχία της τηλεόρασης

Στις μέρες μας το δημοσιογραφικό πεδίο επιδρά σε όλα τα πεδία πολιτισμικής παραγωγής Το ίδιο καταναγκάζεται από την αγορά και καταναγκάζει άλλα πεδία Το σχήμα έχει ως εξής Με τη μεσολάβηση της ακροαματικότητας η πίεση της οικονομίας ασκείται στην

16

τηλεόραση η οποία με τη σειρά της τη μεταφέρει στο σύνολο του ειδησεογραφικού πεδίου αφού όπως είδαμε η τηλεόραση κυριαρχεί στο τελευταίο Δεδομένης δε της συνολικής βαρύτητας του δημοσιογραφικού πεδίου στο ευρύτερο πλαίσιο της επιστημονικής και πολιτισμικής παραγωγής η οικονομική αυτή πίεση καταλήγει να υποτάσσει όλα τα υπόλοιπα πεδία

Περαιτέρω παρατηρείται ότι μέσα σε κάθε πεδίο υπάρχουν κυρίαρχοι και κυριαρχημένοι σύμφωνα με την εσωτερική του ιεραρχία Η ετερονομία αρχίζει όταν παρεμβάλλονται εξωτερικά στοιχεία μέσα σε ένα καταρχήν αυτόνομο πεδίο δηλαδή όταν κάποιος ο οποίος δεν ανήκει στο πεδίο αυτό εκφράζει την άποψη του για αυτό και κατορθώνει να το επηρεάζει

Αυτός είναι ο τρόπος που τα ΜΜΕ παρεμβαίνουν σε ερμητικά κλειστά πεδία επιστημονικά ή καλλιτεχνικά εκφέροντας δηλαδή διαρκώς ετυμηγορίες γιrsquo αυτά Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο αντιδιανοουμενισμός ρεύμα που χαρακτηρίζει εν πολλοίς τη σημερινή τηλεόραση Καθημερινά οργανώνονται τηλεοπτικές συζητήσεις που αφορούν στα σφάλματα των διανοουμένων Σrsquo αυτές καλούνται μη πραγματικοί διανοούμενοι άτομα δηλαδή που δεν αναγνωρίζονται από τον κύκλο τους ως τέτοιοι και τα media του αποδίδουν αυθεντία Οι παρεμβάσεις όμως αυτές επηρεάζουν αδαείς που έχουν ωστόσο λόγο στη σύσταση μιας εμπορικής επιτυχίας Χαρακτηριστική περίπτωση είναι αυτή των best-sellers όπου τα μέσα ενημέρωσης εξάρουν προϊόντα οι θεατές-αναγνώστες που λίγη λογοτεχνική γνώση έχουν αγοράζουν τα βιβλία αυτά συμβάλλουν δηλαδή στην εμπορική επιτυχία αυτών των έργων οι εκδοτικοί οίκοι προκειμένου να αυξήσουν το κέρδος τους ενισχύουν την έκδοση τέτοιων έργων αδιαφορώντας για τα υπόλοιπα και έτσι τελικά επηρεάζεται ολόκληρη η μελλοντική λογοτεχνική παραγωγή

Είναι συνεπώς πλέον τέτοια η παρέμβαση που ασκεί το

τηλεοπτικό μέσο στα υπόλοιπα πεδία επιστημονικής και καλλιτεχνικής παραγωγής ώστε όλο και περισσότερο ενισχύονται εξωτερικά κριτήρια

17

αξιολόγησης των πρωταγωνιστών τους και αυτό συμβαίνει εις βάρος της εσωτερικής αξιολόγησης που είναι σαφώς περισσότερο φερέγγυα Η τηλεοπτική αποδοχή έχει πλέον αντικαταστήσει την εκτίμηση των συναδέλφων

Αναζητώντας τον τρόπο με τον οποίο επέρχεται αυτή η παρέμβαση για τον συγγραφέα είναι αυταπόδεικτο ότι μόνο μέσω συνεργών είναι δυνατό τα media να παρεμβληθούν στην αυτονομία των υπόλοιπων πεδίων

Ποιοι είναι όμως αυτοί που σήμερα συνεργάζονται με την τηλεόραση Ποιοι είναι αυτοί οι επιστήμονες καλλιτέχνες κλπ που τελούν σε εξάρτηση από τα ΜΜΕ και τη δημόσια φήμη που τα τελευταία εγγυώνται Ποιοι πανεπιστημιακοί σπεύδουν στα μέσα ενημέρωσης ποιοί συγγραφείς επαιτούν μια πρόσκληση ποιοί καλλιτέχνες εκλιπαρούν για μια δημόσια προβολή

Είναι προφανώς αυτοί που προορίζουν τα προϊόντα τους για αγορές ευρείας κατανάλωσης που εξαρτώνται δηλαδή από την εμπορικότητα Πρόκειται για επιστήμονες αποτυχημένους στον κλάδο τους που αναζητούν την αναγνώριση έξω από το ειδικό τους πεδίο επειδή ακριβώς δεν μπορούν να τη βρουν εκεί Ένας επιστήμονας πλούσιος σε ειδικό κεφάλαιο δηλαδή ένας επιστήμονας που λαμβάνει μεγάλη αναγνώριση από τους συναδέλφους του κατά κανόνα θα έχει και μεγαλύτερες αντιστάσεις και αντίστροφα όσο πιο ετερόνομος είναι στις πρακτικές του ένας επιστήμονας τόσο μεγαλύτερη ροπή θα έχει προς τη συνεργασία Οι ετερόνομοι αυτοί διανοούμενοι αν το βλέπαμε σχηματικά θα λέγαμε ότι αποτελούν το δούρειο ίππο μέσω του οποίου εισέρχονται σε κάθε επιστημονικό πεδίο οι νόμοι του εμπορίου και της οικονομίας

Ε Δικαίωμα εισόδου και υποχρέωση εξόδου

18

Στο τελευταίο του κεφάλαιο του βιβλίου του ο συγγραφέας επανέρχεται στον προβληματισμό που έθεσε στην αρχή Περισσότερο θεμελιωμένος τώρα ο προβληματισμός αυτός συμπυκνώνεται στο δίπτυχο ερμητισμός-ελιτισμός Πιο αναλυτικά

Κάθε είδος επιστημονικού ή πνευματικού έργου απαιτεί ή πρέπει να απαιτεί ένα υψηλό επίπεδο ποιότητας Η απαίτηση αυτή το καθιστά πολλές φορές ακατανόητο για ένα μεγάλο αριθμό ατόμων το περιορίζει σrsquo έναν στενότατο κύκλο διανοούμενων το οδηγεί μrsquo άλλα λόγια στον ερμητισμό Από την άλλη είναι δημοκρατικό μέλημα τα κεκτημένα της επιστήμης να καθίστανται γνωστά και προσιτά στο μεγαλύτερο δυνατό αριθμό προσώπων

Βρισκόμαστε λοιπόν μπροστά σε ένα οξύτατο πρόβλημα Από τη μια μεριά τα έργα της επιστήμης πρέπει να ανοιχτούν στο ευρύ κοινό ή αλλιώς το ευρύ κοινό πρέπει να εξασφαλιστεί μrsquo ένα δικαίωμα εισόδου στα πεδία παραγωγής αυτών και ταυτόχρονα τα επιστημονικά κεκτημένα και τα καλλιτεχνικά έργα πρέπει να προσεγγίσουν το ευρύ κοινό έχουν δηλαδή μια υποχρέωση εξόδου από την ασφυκτικά κλειστή σφαίρα τους Αύξηση του δικαιώματος εισόδου και ταυτόχρονη ενίσχυση της υποχρέωσης εξόδου Δύο βασικά αιτήματα που ωστόσο συνυπάρχουν με τον κίνδυνο να κινηθούν από τον ελιτισμό(όπου τώρα βρίσκεται η επιστημονική παραγωγή) στη δημαγωγία

Για τον συγγραφέα η μόνη λύση στη σύγκρουση αυτή είναι η συλλογική δράση των διανοούμενων οι οποίοι ερχόμενοι σε διαπραγμάτευση με τους δημοσιογράφους θα καταλήξουν σε ένα είδος συμβολαίου σχετικά με τους όρους υπό τους οποίους θα εκτίθενται τόσο οι ίδιοι όσο και τα έργα τους στην τηλεόραση Η κατάκτηση αυτή μπορεί να γίνει μόνο εφόσον οι παραγωγοί των επιστημονικών ιδεών βγουν από το μικρό τους οχυρό και αγωνιστούν συλλογικά για να υπάρξουν ικανές συνθήκες διάδοσης των ιδεών τους και για να έχουν την κυριότητα των μέσων διάδοσής τους

laquoΜπορούμε και οφείλουμεraquo λέει χαρακτηριστικά ο συγγραφέας laquoνα αγωνιστούμε στο όνομα της δημοκρατίας ενάντια στην ακροαματικότηταraquo

19

20

21

γίνει γνωστή laquoΗ τηλεόραση είναι ένα ελάχιστα αυτόνομο εργαλείο επικοινωνίαςraquo λέει χαρακτηριστικά laquoστο οποίο ασκούν πίεση αλλεπάλληλοι καταναγκασμοί που απορρέουν κυρίως από τις σχέσεις αμείλικτου ανταγωνισμού μεταξύ των δημοσιογράφωνraquo

Β Tο δημοσιογραφικό πεδίο και οι ιδιαιτερότητές του

Ξεκινώντας αυτή την έρευνα ο Bourdieu διευκρινίζει προκαταρκτικά ότι ο κόσμος της δημοσιογραφίας είναι ένας μικρόκοσμος ο όποιος καταρχήν λειτουργεί με βάση δικούς του νόμους ταυτόχρονα όμως επηρεάζεται τόσο από τον ευρύτερο κόσμο που τον περιλαμβάνει όσο και από τους άλλους μικρόκοσμους με τους οποίους συνυπάρχει Δεν είναι δηλαδή σε καμία περίπτωση αυτόνομος Για να κατανοηθεί ο τρόπος με τον οποίο λειτουργεί θα πρέπει να είναι εξαρχής γνωστοί οι ιδιαίτεροι νόμοι που τον διέπουν -οι εσωτερικοί του μηχανισμοί- αλλά συγχρόνως θα πρέπει να ερευνώνται και οι εξωτερικοί παράγοντες που πιθανώς τον επηρεάζουν

Το δημοσιογραφικό πεδίο έχει μάλιστα την ιδιαιτερότητα να είναι περισσότερο εξαρτημένο από εξωτερικές δυνάμεις απrsquo ότι τα άλλα πεδία πολιτισμικής παραγωγής Εξαρτάται έτσι άμεσα από τη ζήτηση και συμμορφώνεται με τις απαιτήσεις της αγοράς περισσότερο ακόμη και από το πολιτικό πεδίο Ταυτόχρονα όμως λείπει από το πεδίο αυτό το είδος εκείνο ενυπάρχουσας δικαιοσύνης που ισχύει στα υπόλοιπα πεδία και βάσει του οποίου εκείνος που παραβιάζει ορισμένες απαγορεύσεις κατακρίνεται και περιθωριοποιείται από τους συναδέλφους του ενώ εκείνος που συμμορφώνεται με τους κανόνες χαίρει εκτίμησης και αποδοχής Υπάρχει άραγε έστω και η ελάχιστη δικαιοσύνη μέσα στην τηλεοπτική σφαίρα

12

Γ Μερίδια αγοράς και ανταγωνισμός

1 Συσχετισμός δυνάμεων

Για να καταλάβει κανείς τι συμβαίνει στην τηλεόραση θα πρέπει να εξετάζει τα πάντα με βάση τις αντικειμενικές σχέσεις μεταξύ των τηλεοπτικών καναλιών που είναι αναμφισβήτητα αμιγώς ανταγωνιστικές Ο ανταγωνισμός καθορίζεται από συσχετισμούς δυνάμεων οι οποίοι δεν είναι συνήθως αντιληπτοί Στο πλαίσιο αυτό δύο είναι τα βασικά ζητήματα που απασχολούν το συγγραφέα α) η δύναμη του ειδησεογραφικού οργάνου και β) η δύναμη επιβολής του κάθε δημοσιογράφου ατομικά

α) Ως προς τη δύναμη του ειδησεογραφικού οργάνου μέσα στο ειδησεογραφικό πεδίο αυτή κατά τον Bourdieu καθορίζεται πρώτον από την οικονομική βαρύτητα την αντιστοιχία δηλαδή του κάθε σταθμού στα μερίδια της αγοράς και δεύτερον από μια συμβολική βαρύτητα που δύσκολα προσδιορίζεται ποσοτικά και σχετίζεται με ιστορία και τη φήμη που έχει το όργανο στον ευρύτερο χώρο των ΜΜΕ Σήμερα οι πρωταγωνιστές του κάθε μέσου αναπτύσσουν μια κριτική και πολέμια στάση απέναντι στους πρωταγωνιστές δημοσιογράφους του άλλου μέσου με το οποίο βρίσκονται σε ανταγωνισμό Πρόκειται για μια ιδιαίτερα προσφιλή στρατηγική που στόχο έχει το μετασχηματισμό της θέσης του δημοσιογραφικού οργάνου και την αύξηση της δύναμής του στο ευρύτερο ειδησεογραφικό πεδίο β) Η δύναμη επιρροής του δημοσιογράφου αλλά και πριν απrsquo αυτό το τι θα πει τι θα θεωρήσει λογικό ή αδιανόητο ο κάθε δημοσιογράφος ατομικά εξαρτάται καταρχάς από τη θέση που κατέχει το ειδησεογραφικό όργανο στο οποίο εργάζεται σε ολόκληρο το δημοσιογραφικό πεδίο και δευτερευόντως από τη θέση του ίδιου του δημοσιογράφου μέσα στο χώρο που εργάζεται

13

2 Συνέπειες του ανταγωνισμού

Η πιο βασική και πλέον αντιληπτή συνέπεια του ανταγωνισμού είναι η επικράτηση του σκανδαλοθηρικού Προκειμένου να εξασφαλιστεί η εμπορική επιτυχία τα κανάλια αναζητούν όλο και περισσότερο το θεαματικό δίνοντας την πρώτη θέση στις ειδήσεις ποικίλης ύλης πολλές φορές μάλιστα ανεξάρτητα από συνταρακτικά γεγονότα που συμβαίνουν στον κόσμο Οι ειδήσεις αυτές οδηγούν στην πλήρη αποπολιτικοποίηση του κοινού η προσοχή στρέφεται και καθηλώνεται σε γεγονότα χωρίς καμία πολιτική συνεπεία με τους τηλεοπτικούς φιλοσόφους να προσδίδουν καθημερινά νόημα στο ασήμαντο και στο τυχαίο που έχει αναχθεί από τους ίδιους σε αυτό που ονομάζουν laquoκοινωνικό γεγονόςraquo

Ο ανταγωνισμός έχει όμως και μια άλλη περισσότερο δυσανάγνωστη συνέπεια η τηλεόραση σήμερα έχει μετατραπεί σε μια δύναμη τυποποίησης Πιο αναλυτικά όσο περισσότερο ένα ειδησεογραφικό όργανο θέλει να προσεγγίσει ένα διευρυμένο κοινό τόσο περισσότερο οφείλει να χάσει τις απότραχύνσεις του να μην προκαλεί να μην εγείρει διχασμούς και εντάσεις Αυτός είναι ο λόγος που επιλέγονται όλο και συχνότερα από τα ειδησεογραφικά κανάλια τα λεγόμενα θέματα laquoomnibusraquo θέματα δηλαδή τα οποία ταιριάζουν σε όλο τον κόσμο τα οποία επιβεβαίωνουν πράγματα ήδη γνωστά και το κυριότερο θέματα τα οποία αφήνουν ανέπαφες τις νοητικές δομές Οποιαδήποτε συμβολική επανάσταση δηλαδή οτιδήποτε διαφορετικό από τα ήδη ειπωμένα οποιαδήποτε πρόκληση νοητική από οποιοδήποτε πεδίο δράσης και αν προέρχεται καλλιτεχνικό επιστημονικό κλπ ανακόπτεται Οι άνθρωποι της τηλεόρασης δημοσιογράφοι σχολιαστές παρουσιαστές των ειδήσεων εστιάζουν πάντοτε στο μέσο όρο χωρίς να επιτρέπουν τη διάδοση του laquoδιαφορετικούraquo Χαρακτηρίζονται από έναν έντονο ηθικό κομφορμισμό Έχουν μετατραπεί σε φερέφωνα μιας μικροαστικής ηθικής που laquoυπηρετούν όλο και περισσότερο -ολοένα και πιο δουλοπρεπώς- τις καθιερωμένες αξίεςraquo

14

3 Αύξηση της δύναμης της τηλεόρασης στο χώρο των ΜΜΕ

Στη δεκαετία του rsquo50 όταν γινόταν λόγος για δημοσιογραφία κανένας δε σκεφτόταν την τηλεόραση Σήμερα η κατάσταση έχει ανατραπεί και η τηλεόραση κυριαρχεί πλήρως στο δημοσιογραφικό πεδίο Η αύξηση της δύναμης της τηλεόρασης στο χώρο των μέσων διάδοσης οφείλεται κατά τον συγγραφέα στο ότι αυτή παρέχει σήμερα ένα μονοπώλιο στην πρόσβαση των απλών πολιτών στο δημόσιο χώρο Κυριαρχεί δηλαδή στα μέσα πρόσβασης στη δημόσια φήμη

Συνέπεια αυτή στις κυριαρχίας είναι ότι η τηλεόραση έχει τη δυνατότητα να επιβάλει στην κοινωνία τις δίκες τις αρχές θέασης του κόσμου Μπορεί μεν ο δημοσιογραφικός κόσμος να είναι πολύπλευρος ωστόσο υπάρχουν ορισμένα ελάχιστα προαπαιτούμενα τα οποία εφαρμόζονται και αποτελούν τη βάση της επιλογής που διενεργούν όλοι δημοσιογράφοι προκειμένου να επιτρέψουν αυτή την πρόσβαση στη δημόσια φήμη Κάθε λόγος ή δράση υπόκειται σε μια δημοσιογραφική επιλογή προκειμένου να κρατηθεί μόνο ότι θα προκαλέσει το ενδιαφέρον αυτή η επιλογή δε διενεργείται αδιακρίτως από το σύνολο του δημοσιογραφικού κόσμου Συνεπώς οποιοσδήποτε επιθυμεί να εκφράσει λόγο δημόσια θα πρέπει να υπακούσει σε μια σειρά προδιαγραφών που του επιβάλλονται από το τηλεοπτικό μέσο Για άλλη μια φορά καταλήγουμε στη διαπίστωση της επιβολής μιας τρομερής λογοκρισίας

Μια δεύτερη συνέπεια από την αύξηση του βάρους της τηλεόρασης μέσα στο χώρο των μέσων διάδοσης είναι η σταδιακή υποταγή της ίδιας στις λαϊκές προτιμήσεις Η τηλεόραση σήμερα δεν επιθυμεί να διαμορφώσει τις προτιμήσεις όπως στη δεκαετία του ΄50 αντίθετα επιθυμεί να τις κολακέψει ώστε να αγγίξει το μεγαλύτερο

15

δυνατό ακροατήριο Ως χαρακτηριστικά παραδείγματα εκπομπών που ακολουθούν αυτή την τακτική αναφέρονται τα talk-shows και τα realities που καλύπτουν laquoειδώνoβλεπτικές και επίδειξιομανικές ορέξεις του κοινούraquo Τρίτη συνέπεια εξαιρετικά σημαντική επίσης είναι ότι με την αύξηση του συμβολικού βάρους της τηλεόρασης και μεταξύ των ανταγωνιστικών τηλεοράσεων του συμβολικού βάρους αυτών που επιδίδονται κυρίως στην αναζήτηση του σκανδαλοθηρικού τείνει να επιβληθεί στο σύνολό του δημοσιογραφικού κόσμου μια άποψη της πληροφόρησης που μέχρι τώρα ήταν περιορισμένη σrsquo ένα πολύ μικρό τμήμα της έντυπης δημοσιογραφίας τις λεγόμενες laquoσκανδαλοθηρικές εφημερίδεςraquo Έτσι μια κατηγορία από τους πλέον διεφθαρμένους οικονομικά και πλέον αδιάφορους απέναντι σε κάθε μορφή δεοντολογίας δημοσιογράφους τείνει να επιβάλλει τις αξίες της στο σύνολο του δημοσιογραφικού κόσμου Οι εκπρόσωποι της έντυπης δημοσιογραφίας βρίσκονται συνεπώς σήμερα μπροστά στο εξής δίλημμα να συμβιβασθούν με τις απαιτήσεις της ακροαματικότητας κινούμενοι στην κατεύθυνση του κυρίαρχου προτύπου ή να ακολουθήσουν μια στρατηγική διαφοροποίησης του προϊόντος να προβάλουν δηλαδή τη διαφορά των δύο επιπέδων Κατά τον συγγραφέα η τάση που παρατηρείται είναι ότι τα όργανα της πάλαι ποτέ πολιτισμικής παραγωγής τείνουν να απολέσουν τον ειδικό τους χαρακτήρα και να εισέλθουν σε ένα έδαφος όπου αναπόφευκτα θα ηττηθούν

Δ Η επικυριαρχία της τηλεόρασης

Στις μέρες μας το δημοσιογραφικό πεδίο επιδρά σε όλα τα πεδία πολιτισμικής παραγωγής Το ίδιο καταναγκάζεται από την αγορά και καταναγκάζει άλλα πεδία Το σχήμα έχει ως εξής Με τη μεσολάβηση της ακροαματικότητας η πίεση της οικονομίας ασκείται στην

16

τηλεόραση η οποία με τη σειρά της τη μεταφέρει στο σύνολο του ειδησεογραφικού πεδίου αφού όπως είδαμε η τηλεόραση κυριαρχεί στο τελευταίο Δεδομένης δε της συνολικής βαρύτητας του δημοσιογραφικού πεδίου στο ευρύτερο πλαίσιο της επιστημονικής και πολιτισμικής παραγωγής η οικονομική αυτή πίεση καταλήγει να υποτάσσει όλα τα υπόλοιπα πεδία

Περαιτέρω παρατηρείται ότι μέσα σε κάθε πεδίο υπάρχουν κυρίαρχοι και κυριαρχημένοι σύμφωνα με την εσωτερική του ιεραρχία Η ετερονομία αρχίζει όταν παρεμβάλλονται εξωτερικά στοιχεία μέσα σε ένα καταρχήν αυτόνομο πεδίο δηλαδή όταν κάποιος ο οποίος δεν ανήκει στο πεδίο αυτό εκφράζει την άποψη του για αυτό και κατορθώνει να το επηρεάζει

Αυτός είναι ο τρόπος που τα ΜΜΕ παρεμβαίνουν σε ερμητικά κλειστά πεδία επιστημονικά ή καλλιτεχνικά εκφέροντας δηλαδή διαρκώς ετυμηγορίες γιrsquo αυτά Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο αντιδιανοουμενισμός ρεύμα που χαρακτηρίζει εν πολλοίς τη σημερινή τηλεόραση Καθημερινά οργανώνονται τηλεοπτικές συζητήσεις που αφορούν στα σφάλματα των διανοουμένων Σrsquo αυτές καλούνται μη πραγματικοί διανοούμενοι άτομα δηλαδή που δεν αναγνωρίζονται από τον κύκλο τους ως τέτοιοι και τα media του αποδίδουν αυθεντία Οι παρεμβάσεις όμως αυτές επηρεάζουν αδαείς που έχουν ωστόσο λόγο στη σύσταση μιας εμπορικής επιτυχίας Χαρακτηριστική περίπτωση είναι αυτή των best-sellers όπου τα μέσα ενημέρωσης εξάρουν προϊόντα οι θεατές-αναγνώστες που λίγη λογοτεχνική γνώση έχουν αγοράζουν τα βιβλία αυτά συμβάλλουν δηλαδή στην εμπορική επιτυχία αυτών των έργων οι εκδοτικοί οίκοι προκειμένου να αυξήσουν το κέρδος τους ενισχύουν την έκδοση τέτοιων έργων αδιαφορώντας για τα υπόλοιπα και έτσι τελικά επηρεάζεται ολόκληρη η μελλοντική λογοτεχνική παραγωγή

Είναι συνεπώς πλέον τέτοια η παρέμβαση που ασκεί το

τηλεοπτικό μέσο στα υπόλοιπα πεδία επιστημονικής και καλλιτεχνικής παραγωγής ώστε όλο και περισσότερο ενισχύονται εξωτερικά κριτήρια

17

αξιολόγησης των πρωταγωνιστών τους και αυτό συμβαίνει εις βάρος της εσωτερικής αξιολόγησης που είναι σαφώς περισσότερο φερέγγυα Η τηλεοπτική αποδοχή έχει πλέον αντικαταστήσει την εκτίμηση των συναδέλφων

Αναζητώντας τον τρόπο με τον οποίο επέρχεται αυτή η παρέμβαση για τον συγγραφέα είναι αυταπόδεικτο ότι μόνο μέσω συνεργών είναι δυνατό τα media να παρεμβληθούν στην αυτονομία των υπόλοιπων πεδίων

Ποιοι είναι όμως αυτοί που σήμερα συνεργάζονται με την τηλεόραση Ποιοι είναι αυτοί οι επιστήμονες καλλιτέχνες κλπ που τελούν σε εξάρτηση από τα ΜΜΕ και τη δημόσια φήμη που τα τελευταία εγγυώνται Ποιοι πανεπιστημιακοί σπεύδουν στα μέσα ενημέρωσης ποιοί συγγραφείς επαιτούν μια πρόσκληση ποιοί καλλιτέχνες εκλιπαρούν για μια δημόσια προβολή

Είναι προφανώς αυτοί που προορίζουν τα προϊόντα τους για αγορές ευρείας κατανάλωσης που εξαρτώνται δηλαδή από την εμπορικότητα Πρόκειται για επιστήμονες αποτυχημένους στον κλάδο τους που αναζητούν την αναγνώριση έξω από το ειδικό τους πεδίο επειδή ακριβώς δεν μπορούν να τη βρουν εκεί Ένας επιστήμονας πλούσιος σε ειδικό κεφάλαιο δηλαδή ένας επιστήμονας που λαμβάνει μεγάλη αναγνώριση από τους συναδέλφους του κατά κανόνα θα έχει και μεγαλύτερες αντιστάσεις και αντίστροφα όσο πιο ετερόνομος είναι στις πρακτικές του ένας επιστήμονας τόσο μεγαλύτερη ροπή θα έχει προς τη συνεργασία Οι ετερόνομοι αυτοί διανοούμενοι αν το βλέπαμε σχηματικά θα λέγαμε ότι αποτελούν το δούρειο ίππο μέσω του οποίου εισέρχονται σε κάθε επιστημονικό πεδίο οι νόμοι του εμπορίου και της οικονομίας

Ε Δικαίωμα εισόδου και υποχρέωση εξόδου

18

Στο τελευταίο του κεφάλαιο του βιβλίου του ο συγγραφέας επανέρχεται στον προβληματισμό που έθεσε στην αρχή Περισσότερο θεμελιωμένος τώρα ο προβληματισμός αυτός συμπυκνώνεται στο δίπτυχο ερμητισμός-ελιτισμός Πιο αναλυτικά

Κάθε είδος επιστημονικού ή πνευματικού έργου απαιτεί ή πρέπει να απαιτεί ένα υψηλό επίπεδο ποιότητας Η απαίτηση αυτή το καθιστά πολλές φορές ακατανόητο για ένα μεγάλο αριθμό ατόμων το περιορίζει σrsquo έναν στενότατο κύκλο διανοούμενων το οδηγεί μrsquo άλλα λόγια στον ερμητισμό Από την άλλη είναι δημοκρατικό μέλημα τα κεκτημένα της επιστήμης να καθίστανται γνωστά και προσιτά στο μεγαλύτερο δυνατό αριθμό προσώπων

Βρισκόμαστε λοιπόν μπροστά σε ένα οξύτατο πρόβλημα Από τη μια μεριά τα έργα της επιστήμης πρέπει να ανοιχτούν στο ευρύ κοινό ή αλλιώς το ευρύ κοινό πρέπει να εξασφαλιστεί μrsquo ένα δικαίωμα εισόδου στα πεδία παραγωγής αυτών και ταυτόχρονα τα επιστημονικά κεκτημένα και τα καλλιτεχνικά έργα πρέπει να προσεγγίσουν το ευρύ κοινό έχουν δηλαδή μια υποχρέωση εξόδου από την ασφυκτικά κλειστή σφαίρα τους Αύξηση του δικαιώματος εισόδου και ταυτόχρονη ενίσχυση της υποχρέωσης εξόδου Δύο βασικά αιτήματα που ωστόσο συνυπάρχουν με τον κίνδυνο να κινηθούν από τον ελιτισμό(όπου τώρα βρίσκεται η επιστημονική παραγωγή) στη δημαγωγία

Για τον συγγραφέα η μόνη λύση στη σύγκρουση αυτή είναι η συλλογική δράση των διανοούμενων οι οποίοι ερχόμενοι σε διαπραγμάτευση με τους δημοσιογράφους θα καταλήξουν σε ένα είδος συμβολαίου σχετικά με τους όρους υπό τους οποίους θα εκτίθενται τόσο οι ίδιοι όσο και τα έργα τους στην τηλεόραση Η κατάκτηση αυτή μπορεί να γίνει μόνο εφόσον οι παραγωγοί των επιστημονικών ιδεών βγουν από το μικρό τους οχυρό και αγωνιστούν συλλογικά για να υπάρξουν ικανές συνθήκες διάδοσης των ιδεών τους και για να έχουν την κυριότητα των μέσων διάδοσής τους

laquoΜπορούμε και οφείλουμεraquo λέει χαρακτηριστικά ο συγγραφέας laquoνα αγωνιστούμε στο όνομα της δημοκρατίας ενάντια στην ακροαματικότηταraquo

19

20

21

Γ Μερίδια αγοράς και ανταγωνισμός

1 Συσχετισμός δυνάμεων

Για να καταλάβει κανείς τι συμβαίνει στην τηλεόραση θα πρέπει να εξετάζει τα πάντα με βάση τις αντικειμενικές σχέσεις μεταξύ των τηλεοπτικών καναλιών που είναι αναμφισβήτητα αμιγώς ανταγωνιστικές Ο ανταγωνισμός καθορίζεται από συσχετισμούς δυνάμεων οι οποίοι δεν είναι συνήθως αντιληπτοί Στο πλαίσιο αυτό δύο είναι τα βασικά ζητήματα που απασχολούν το συγγραφέα α) η δύναμη του ειδησεογραφικού οργάνου και β) η δύναμη επιβολής του κάθε δημοσιογράφου ατομικά

α) Ως προς τη δύναμη του ειδησεογραφικού οργάνου μέσα στο ειδησεογραφικό πεδίο αυτή κατά τον Bourdieu καθορίζεται πρώτον από την οικονομική βαρύτητα την αντιστοιχία δηλαδή του κάθε σταθμού στα μερίδια της αγοράς και δεύτερον από μια συμβολική βαρύτητα που δύσκολα προσδιορίζεται ποσοτικά και σχετίζεται με ιστορία και τη φήμη που έχει το όργανο στον ευρύτερο χώρο των ΜΜΕ Σήμερα οι πρωταγωνιστές του κάθε μέσου αναπτύσσουν μια κριτική και πολέμια στάση απέναντι στους πρωταγωνιστές δημοσιογράφους του άλλου μέσου με το οποίο βρίσκονται σε ανταγωνισμό Πρόκειται για μια ιδιαίτερα προσφιλή στρατηγική που στόχο έχει το μετασχηματισμό της θέσης του δημοσιογραφικού οργάνου και την αύξηση της δύναμής του στο ευρύτερο ειδησεογραφικό πεδίο β) Η δύναμη επιρροής του δημοσιογράφου αλλά και πριν απrsquo αυτό το τι θα πει τι θα θεωρήσει λογικό ή αδιανόητο ο κάθε δημοσιογράφος ατομικά εξαρτάται καταρχάς από τη θέση που κατέχει το ειδησεογραφικό όργανο στο οποίο εργάζεται σε ολόκληρο το δημοσιογραφικό πεδίο και δευτερευόντως από τη θέση του ίδιου του δημοσιογράφου μέσα στο χώρο που εργάζεται

13

2 Συνέπειες του ανταγωνισμού

Η πιο βασική και πλέον αντιληπτή συνέπεια του ανταγωνισμού είναι η επικράτηση του σκανδαλοθηρικού Προκειμένου να εξασφαλιστεί η εμπορική επιτυχία τα κανάλια αναζητούν όλο και περισσότερο το θεαματικό δίνοντας την πρώτη θέση στις ειδήσεις ποικίλης ύλης πολλές φορές μάλιστα ανεξάρτητα από συνταρακτικά γεγονότα που συμβαίνουν στον κόσμο Οι ειδήσεις αυτές οδηγούν στην πλήρη αποπολιτικοποίηση του κοινού η προσοχή στρέφεται και καθηλώνεται σε γεγονότα χωρίς καμία πολιτική συνεπεία με τους τηλεοπτικούς φιλοσόφους να προσδίδουν καθημερινά νόημα στο ασήμαντο και στο τυχαίο που έχει αναχθεί από τους ίδιους σε αυτό που ονομάζουν laquoκοινωνικό γεγονόςraquo

Ο ανταγωνισμός έχει όμως και μια άλλη περισσότερο δυσανάγνωστη συνέπεια η τηλεόραση σήμερα έχει μετατραπεί σε μια δύναμη τυποποίησης Πιο αναλυτικά όσο περισσότερο ένα ειδησεογραφικό όργανο θέλει να προσεγγίσει ένα διευρυμένο κοινό τόσο περισσότερο οφείλει να χάσει τις απότραχύνσεις του να μην προκαλεί να μην εγείρει διχασμούς και εντάσεις Αυτός είναι ο λόγος που επιλέγονται όλο και συχνότερα από τα ειδησεογραφικά κανάλια τα λεγόμενα θέματα laquoomnibusraquo θέματα δηλαδή τα οποία ταιριάζουν σε όλο τον κόσμο τα οποία επιβεβαίωνουν πράγματα ήδη γνωστά και το κυριότερο θέματα τα οποία αφήνουν ανέπαφες τις νοητικές δομές Οποιαδήποτε συμβολική επανάσταση δηλαδή οτιδήποτε διαφορετικό από τα ήδη ειπωμένα οποιαδήποτε πρόκληση νοητική από οποιοδήποτε πεδίο δράσης και αν προέρχεται καλλιτεχνικό επιστημονικό κλπ ανακόπτεται Οι άνθρωποι της τηλεόρασης δημοσιογράφοι σχολιαστές παρουσιαστές των ειδήσεων εστιάζουν πάντοτε στο μέσο όρο χωρίς να επιτρέπουν τη διάδοση του laquoδιαφορετικούraquo Χαρακτηρίζονται από έναν έντονο ηθικό κομφορμισμό Έχουν μετατραπεί σε φερέφωνα μιας μικροαστικής ηθικής που laquoυπηρετούν όλο και περισσότερο -ολοένα και πιο δουλοπρεπώς- τις καθιερωμένες αξίεςraquo

14

3 Αύξηση της δύναμης της τηλεόρασης στο χώρο των ΜΜΕ

Στη δεκαετία του rsquo50 όταν γινόταν λόγος για δημοσιογραφία κανένας δε σκεφτόταν την τηλεόραση Σήμερα η κατάσταση έχει ανατραπεί και η τηλεόραση κυριαρχεί πλήρως στο δημοσιογραφικό πεδίο Η αύξηση της δύναμης της τηλεόρασης στο χώρο των μέσων διάδοσης οφείλεται κατά τον συγγραφέα στο ότι αυτή παρέχει σήμερα ένα μονοπώλιο στην πρόσβαση των απλών πολιτών στο δημόσιο χώρο Κυριαρχεί δηλαδή στα μέσα πρόσβασης στη δημόσια φήμη

Συνέπεια αυτή στις κυριαρχίας είναι ότι η τηλεόραση έχει τη δυνατότητα να επιβάλει στην κοινωνία τις δίκες τις αρχές θέασης του κόσμου Μπορεί μεν ο δημοσιογραφικός κόσμος να είναι πολύπλευρος ωστόσο υπάρχουν ορισμένα ελάχιστα προαπαιτούμενα τα οποία εφαρμόζονται και αποτελούν τη βάση της επιλογής που διενεργούν όλοι δημοσιογράφοι προκειμένου να επιτρέψουν αυτή την πρόσβαση στη δημόσια φήμη Κάθε λόγος ή δράση υπόκειται σε μια δημοσιογραφική επιλογή προκειμένου να κρατηθεί μόνο ότι θα προκαλέσει το ενδιαφέρον αυτή η επιλογή δε διενεργείται αδιακρίτως από το σύνολο του δημοσιογραφικού κόσμου Συνεπώς οποιοσδήποτε επιθυμεί να εκφράσει λόγο δημόσια θα πρέπει να υπακούσει σε μια σειρά προδιαγραφών που του επιβάλλονται από το τηλεοπτικό μέσο Για άλλη μια φορά καταλήγουμε στη διαπίστωση της επιβολής μιας τρομερής λογοκρισίας

Μια δεύτερη συνέπεια από την αύξηση του βάρους της τηλεόρασης μέσα στο χώρο των μέσων διάδοσης είναι η σταδιακή υποταγή της ίδιας στις λαϊκές προτιμήσεις Η τηλεόραση σήμερα δεν επιθυμεί να διαμορφώσει τις προτιμήσεις όπως στη δεκαετία του ΄50 αντίθετα επιθυμεί να τις κολακέψει ώστε να αγγίξει το μεγαλύτερο

15

δυνατό ακροατήριο Ως χαρακτηριστικά παραδείγματα εκπομπών που ακολουθούν αυτή την τακτική αναφέρονται τα talk-shows και τα realities που καλύπτουν laquoειδώνoβλεπτικές και επίδειξιομανικές ορέξεις του κοινούraquo Τρίτη συνέπεια εξαιρετικά σημαντική επίσης είναι ότι με την αύξηση του συμβολικού βάρους της τηλεόρασης και μεταξύ των ανταγωνιστικών τηλεοράσεων του συμβολικού βάρους αυτών που επιδίδονται κυρίως στην αναζήτηση του σκανδαλοθηρικού τείνει να επιβληθεί στο σύνολό του δημοσιογραφικού κόσμου μια άποψη της πληροφόρησης που μέχρι τώρα ήταν περιορισμένη σrsquo ένα πολύ μικρό τμήμα της έντυπης δημοσιογραφίας τις λεγόμενες laquoσκανδαλοθηρικές εφημερίδεςraquo Έτσι μια κατηγορία από τους πλέον διεφθαρμένους οικονομικά και πλέον αδιάφορους απέναντι σε κάθε μορφή δεοντολογίας δημοσιογράφους τείνει να επιβάλλει τις αξίες της στο σύνολο του δημοσιογραφικού κόσμου Οι εκπρόσωποι της έντυπης δημοσιογραφίας βρίσκονται συνεπώς σήμερα μπροστά στο εξής δίλημμα να συμβιβασθούν με τις απαιτήσεις της ακροαματικότητας κινούμενοι στην κατεύθυνση του κυρίαρχου προτύπου ή να ακολουθήσουν μια στρατηγική διαφοροποίησης του προϊόντος να προβάλουν δηλαδή τη διαφορά των δύο επιπέδων Κατά τον συγγραφέα η τάση που παρατηρείται είναι ότι τα όργανα της πάλαι ποτέ πολιτισμικής παραγωγής τείνουν να απολέσουν τον ειδικό τους χαρακτήρα και να εισέλθουν σε ένα έδαφος όπου αναπόφευκτα θα ηττηθούν

Δ Η επικυριαρχία της τηλεόρασης

Στις μέρες μας το δημοσιογραφικό πεδίο επιδρά σε όλα τα πεδία πολιτισμικής παραγωγής Το ίδιο καταναγκάζεται από την αγορά και καταναγκάζει άλλα πεδία Το σχήμα έχει ως εξής Με τη μεσολάβηση της ακροαματικότητας η πίεση της οικονομίας ασκείται στην

16

τηλεόραση η οποία με τη σειρά της τη μεταφέρει στο σύνολο του ειδησεογραφικού πεδίου αφού όπως είδαμε η τηλεόραση κυριαρχεί στο τελευταίο Δεδομένης δε της συνολικής βαρύτητας του δημοσιογραφικού πεδίου στο ευρύτερο πλαίσιο της επιστημονικής και πολιτισμικής παραγωγής η οικονομική αυτή πίεση καταλήγει να υποτάσσει όλα τα υπόλοιπα πεδία

Περαιτέρω παρατηρείται ότι μέσα σε κάθε πεδίο υπάρχουν κυρίαρχοι και κυριαρχημένοι σύμφωνα με την εσωτερική του ιεραρχία Η ετερονομία αρχίζει όταν παρεμβάλλονται εξωτερικά στοιχεία μέσα σε ένα καταρχήν αυτόνομο πεδίο δηλαδή όταν κάποιος ο οποίος δεν ανήκει στο πεδίο αυτό εκφράζει την άποψη του για αυτό και κατορθώνει να το επηρεάζει

Αυτός είναι ο τρόπος που τα ΜΜΕ παρεμβαίνουν σε ερμητικά κλειστά πεδία επιστημονικά ή καλλιτεχνικά εκφέροντας δηλαδή διαρκώς ετυμηγορίες γιrsquo αυτά Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο αντιδιανοουμενισμός ρεύμα που χαρακτηρίζει εν πολλοίς τη σημερινή τηλεόραση Καθημερινά οργανώνονται τηλεοπτικές συζητήσεις που αφορούν στα σφάλματα των διανοουμένων Σrsquo αυτές καλούνται μη πραγματικοί διανοούμενοι άτομα δηλαδή που δεν αναγνωρίζονται από τον κύκλο τους ως τέτοιοι και τα media του αποδίδουν αυθεντία Οι παρεμβάσεις όμως αυτές επηρεάζουν αδαείς που έχουν ωστόσο λόγο στη σύσταση μιας εμπορικής επιτυχίας Χαρακτηριστική περίπτωση είναι αυτή των best-sellers όπου τα μέσα ενημέρωσης εξάρουν προϊόντα οι θεατές-αναγνώστες που λίγη λογοτεχνική γνώση έχουν αγοράζουν τα βιβλία αυτά συμβάλλουν δηλαδή στην εμπορική επιτυχία αυτών των έργων οι εκδοτικοί οίκοι προκειμένου να αυξήσουν το κέρδος τους ενισχύουν την έκδοση τέτοιων έργων αδιαφορώντας για τα υπόλοιπα και έτσι τελικά επηρεάζεται ολόκληρη η μελλοντική λογοτεχνική παραγωγή

Είναι συνεπώς πλέον τέτοια η παρέμβαση που ασκεί το

τηλεοπτικό μέσο στα υπόλοιπα πεδία επιστημονικής και καλλιτεχνικής παραγωγής ώστε όλο και περισσότερο ενισχύονται εξωτερικά κριτήρια

17

αξιολόγησης των πρωταγωνιστών τους και αυτό συμβαίνει εις βάρος της εσωτερικής αξιολόγησης που είναι σαφώς περισσότερο φερέγγυα Η τηλεοπτική αποδοχή έχει πλέον αντικαταστήσει την εκτίμηση των συναδέλφων

Αναζητώντας τον τρόπο με τον οποίο επέρχεται αυτή η παρέμβαση για τον συγγραφέα είναι αυταπόδεικτο ότι μόνο μέσω συνεργών είναι δυνατό τα media να παρεμβληθούν στην αυτονομία των υπόλοιπων πεδίων

Ποιοι είναι όμως αυτοί που σήμερα συνεργάζονται με την τηλεόραση Ποιοι είναι αυτοί οι επιστήμονες καλλιτέχνες κλπ που τελούν σε εξάρτηση από τα ΜΜΕ και τη δημόσια φήμη που τα τελευταία εγγυώνται Ποιοι πανεπιστημιακοί σπεύδουν στα μέσα ενημέρωσης ποιοί συγγραφείς επαιτούν μια πρόσκληση ποιοί καλλιτέχνες εκλιπαρούν για μια δημόσια προβολή

Είναι προφανώς αυτοί που προορίζουν τα προϊόντα τους για αγορές ευρείας κατανάλωσης που εξαρτώνται δηλαδή από την εμπορικότητα Πρόκειται για επιστήμονες αποτυχημένους στον κλάδο τους που αναζητούν την αναγνώριση έξω από το ειδικό τους πεδίο επειδή ακριβώς δεν μπορούν να τη βρουν εκεί Ένας επιστήμονας πλούσιος σε ειδικό κεφάλαιο δηλαδή ένας επιστήμονας που λαμβάνει μεγάλη αναγνώριση από τους συναδέλφους του κατά κανόνα θα έχει και μεγαλύτερες αντιστάσεις και αντίστροφα όσο πιο ετερόνομος είναι στις πρακτικές του ένας επιστήμονας τόσο μεγαλύτερη ροπή θα έχει προς τη συνεργασία Οι ετερόνομοι αυτοί διανοούμενοι αν το βλέπαμε σχηματικά θα λέγαμε ότι αποτελούν το δούρειο ίππο μέσω του οποίου εισέρχονται σε κάθε επιστημονικό πεδίο οι νόμοι του εμπορίου και της οικονομίας

Ε Δικαίωμα εισόδου και υποχρέωση εξόδου

18

Στο τελευταίο του κεφάλαιο του βιβλίου του ο συγγραφέας επανέρχεται στον προβληματισμό που έθεσε στην αρχή Περισσότερο θεμελιωμένος τώρα ο προβληματισμός αυτός συμπυκνώνεται στο δίπτυχο ερμητισμός-ελιτισμός Πιο αναλυτικά

Κάθε είδος επιστημονικού ή πνευματικού έργου απαιτεί ή πρέπει να απαιτεί ένα υψηλό επίπεδο ποιότητας Η απαίτηση αυτή το καθιστά πολλές φορές ακατανόητο για ένα μεγάλο αριθμό ατόμων το περιορίζει σrsquo έναν στενότατο κύκλο διανοούμενων το οδηγεί μrsquo άλλα λόγια στον ερμητισμό Από την άλλη είναι δημοκρατικό μέλημα τα κεκτημένα της επιστήμης να καθίστανται γνωστά και προσιτά στο μεγαλύτερο δυνατό αριθμό προσώπων

Βρισκόμαστε λοιπόν μπροστά σε ένα οξύτατο πρόβλημα Από τη μια μεριά τα έργα της επιστήμης πρέπει να ανοιχτούν στο ευρύ κοινό ή αλλιώς το ευρύ κοινό πρέπει να εξασφαλιστεί μrsquo ένα δικαίωμα εισόδου στα πεδία παραγωγής αυτών και ταυτόχρονα τα επιστημονικά κεκτημένα και τα καλλιτεχνικά έργα πρέπει να προσεγγίσουν το ευρύ κοινό έχουν δηλαδή μια υποχρέωση εξόδου από την ασφυκτικά κλειστή σφαίρα τους Αύξηση του δικαιώματος εισόδου και ταυτόχρονη ενίσχυση της υποχρέωσης εξόδου Δύο βασικά αιτήματα που ωστόσο συνυπάρχουν με τον κίνδυνο να κινηθούν από τον ελιτισμό(όπου τώρα βρίσκεται η επιστημονική παραγωγή) στη δημαγωγία

Για τον συγγραφέα η μόνη λύση στη σύγκρουση αυτή είναι η συλλογική δράση των διανοούμενων οι οποίοι ερχόμενοι σε διαπραγμάτευση με τους δημοσιογράφους θα καταλήξουν σε ένα είδος συμβολαίου σχετικά με τους όρους υπό τους οποίους θα εκτίθενται τόσο οι ίδιοι όσο και τα έργα τους στην τηλεόραση Η κατάκτηση αυτή μπορεί να γίνει μόνο εφόσον οι παραγωγοί των επιστημονικών ιδεών βγουν από το μικρό τους οχυρό και αγωνιστούν συλλογικά για να υπάρξουν ικανές συνθήκες διάδοσης των ιδεών τους και για να έχουν την κυριότητα των μέσων διάδοσής τους

laquoΜπορούμε και οφείλουμεraquo λέει χαρακτηριστικά ο συγγραφέας laquoνα αγωνιστούμε στο όνομα της δημοκρατίας ενάντια στην ακροαματικότηταraquo

19

20

21

2 Συνέπειες του ανταγωνισμού

Η πιο βασική και πλέον αντιληπτή συνέπεια του ανταγωνισμού είναι η επικράτηση του σκανδαλοθηρικού Προκειμένου να εξασφαλιστεί η εμπορική επιτυχία τα κανάλια αναζητούν όλο και περισσότερο το θεαματικό δίνοντας την πρώτη θέση στις ειδήσεις ποικίλης ύλης πολλές φορές μάλιστα ανεξάρτητα από συνταρακτικά γεγονότα που συμβαίνουν στον κόσμο Οι ειδήσεις αυτές οδηγούν στην πλήρη αποπολιτικοποίηση του κοινού η προσοχή στρέφεται και καθηλώνεται σε γεγονότα χωρίς καμία πολιτική συνεπεία με τους τηλεοπτικούς φιλοσόφους να προσδίδουν καθημερινά νόημα στο ασήμαντο και στο τυχαίο που έχει αναχθεί από τους ίδιους σε αυτό που ονομάζουν laquoκοινωνικό γεγονόςraquo

Ο ανταγωνισμός έχει όμως και μια άλλη περισσότερο δυσανάγνωστη συνέπεια η τηλεόραση σήμερα έχει μετατραπεί σε μια δύναμη τυποποίησης Πιο αναλυτικά όσο περισσότερο ένα ειδησεογραφικό όργανο θέλει να προσεγγίσει ένα διευρυμένο κοινό τόσο περισσότερο οφείλει να χάσει τις απότραχύνσεις του να μην προκαλεί να μην εγείρει διχασμούς και εντάσεις Αυτός είναι ο λόγος που επιλέγονται όλο και συχνότερα από τα ειδησεογραφικά κανάλια τα λεγόμενα θέματα laquoomnibusraquo θέματα δηλαδή τα οποία ταιριάζουν σε όλο τον κόσμο τα οποία επιβεβαίωνουν πράγματα ήδη γνωστά και το κυριότερο θέματα τα οποία αφήνουν ανέπαφες τις νοητικές δομές Οποιαδήποτε συμβολική επανάσταση δηλαδή οτιδήποτε διαφορετικό από τα ήδη ειπωμένα οποιαδήποτε πρόκληση νοητική από οποιοδήποτε πεδίο δράσης και αν προέρχεται καλλιτεχνικό επιστημονικό κλπ ανακόπτεται Οι άνθρωποι της τηλεόρασης δημοσιογράφοι σχολιαστές παρουσιαστές των ειδήσεων εστιάζουν πάντοτε στο μέσο όρο χωρίς να επιτρέπουν τη διάδοση του laquoδιαφορετικούraquo Χαρακτηρίζονται από έναν έντονο ηθικό κομφορμισμό Έχουν μετατραπεί σε φερέφωνα μιας μικροαστικής ηθικής που laquoυπηρετούν όλο και περισσότερο -ολοένα και πιο δουλοπρεπώς- τις καθιερωμένες αξίεςraquo

14

3 Αύξηση της δύναμης της τηλεόρασης στο χώρο των ΜΜΕ

Στη δεκαετία του rsquo50 όταν γινόταν λόγος για δημοσιογραφία κανένας δε σκεφτόταν την τηλεόραση Σήμερα η κατάσταση έχει ανατραπεί και η τηλεόραση κυριαρχεί πλήρως στο δημοσιογραφικό πεδίο Η αύξηση της δύναμης της τηλεόρασης στο χώρο των μέσων διάδοσης οφείλεται κατά τον συγγραφέα στο ότι αυτή παρέχει σήμερα ένα μονοπώλιο στην πρόσβαση των απλών πολιτών στο δημόσιο χώρο Κυριαρχεί δηλαδή στα μέσα πρόσβασης στη δημόσια φήμη

Συνέπεια αυτή στις κυριαρχίας είναι ότι η τηλεόραση έχει τη δυνατότητα να επιβάλει στην κοινωνία τις δίκες τις αρχές θέασης του κόσμου Μπορεί μεν ο δημοσιογραφικός κόσμος να είναι πολύπλευρος ωστόσο υπάρχουν ορισμένα ελάχιστα προαπαιτούμενα τα οποία εφαρμόζονται και αποτελούν τη βάση της επιλογής που διενεργούν όλοι δημοσιογράφοι προκειμένου να επιτρέψουν αυτή την πρόσβαση στη δημόσια φήμη Κάθε λόγος ή δράση υπόκειται σε μια δημοσιογραφική επιλογή προκειμένου να κρατηθεί μόνο ότι θα προκαλέσει το ενδιαφέρον αυτή η επιλογή δε διενεργείται αδιακρίτως από το σύνολο του δημοσιογραφικού κόσμου Συνεπώς οποιοσδήποτε επιθυμεί να εκφράσει λόγο δημόσια θα πρέπει να υπακούσει σε μια σειρά προδιαγραφών που του επιβάλλονται από το τηλεοπτικό μέσο Για άλλη μια φορά καταλήγουμε στη διαπίστωση της επιβολής μιας τρομερής λογοκρισίας

Μια δεύτερη συνέπεια από την αύξηση του βάρους της τηλεόρασης μέσα στο χώρο των μέσων διάδοσης είναι η σταδιακή υποταγή της ίδιας στις λαϊκές προτιμήσεις Η τηλεόραση σήμερα δεν επιθυμεί να διαμορφώσει τις προτιμήσεις όπως στη δεκαετία του ΄50 αντίθετα επιθυμεί να τις κολακέψει ώστε να αγγίξει το μεγαλύτερο

15

δυνατό ακροατήριο Ως χαρακτηριστικά παραδείγματα εκπομπών που ακολουθούν αυτή την τακτική αναφέρονται τα talk-shows και τα realities που καλύπτουν laquoειδώνoβλεπτικές και επίδειξιομανικές ορέξεις του κοινούraquo Τρίτη συνέπεια εξαιρετικά σημαντική επίσης είναι ότι με την αύξηση του συμβολικού βάρους της τηλεόρασης και μεταξύ των ανταγωνιστικών τηλεοράσεων του συμβολικού βάρους αυτών που επιδίδονται κυρίως στην αναζήτηση του σκανδαλοθηρικού τείνει να επιβληθεί στο σύνολό του δημοσιογραφικού κόσμου μια άποψη της πληροφόρησης που μέχρι τώρα ήταν περιορισμένη σrsquo ένα πολύ μικρό τμήμα της έντυπης δημοσιογραφίας τις λεγόμενες laquoσκανδαλοθηρικές εφημερίδεςraquo Έτσι μια κατηγορία από τους πλέον διεφθαρμένους οικονομικά και πλέον αδιάφορους απέναντι σε κάθε μορφή δεοντολογίας δημοσιογράφους τείνει να επιβάλλει τις αξίες της στο σύνολο του δημοσιογραφικού κόσμου Οι εκπρόσωποι της έντυπης δημοσιογραφίας βρίσκονται συνεπώς σήμερα μπροστά στο εξής δίλημμα να συμβιβασθούν με τις απαιτήσεις της ακροαματικότητας κινούμενοι στην κατεύθυνση του κυρίαρχου προτύπου ή να ακολουθήσουν μια στρατηγική διαφοροποίησης του προϊόντος να προβάλουν δηλαδή τη διαφορά των δύο επιπέδων Κατά τον συγγραφέα η τάση που παρατηρείται είναι ότι τα όργανα της πάλαι ποτέ πολιτισμικής παραγωγής τείνουν να απολέσουν τον ειδικό τους χαρακτήρα και να εισέλθουν σε ένα έδαφος όπου αναπόφευκτα θα ηττηθούν

Δ Η επικυριαρχία της τηλεόρασης

Στις μέρες μας το δημοσιογραφικό πεδίο επιδρά σε όλα τα πεδία πολιτισμικής παραγωγής Το ίδιο καταναγκάζεται από την αγορά και καταναγκάζει άλλα πεδία Το σχήμα έχει ως εξής Με τη μεσολάβηση της ακροαματικότητας η πίεση της οικονομίας ασκείται στην

16

τηλεόραση η οποία με τη σειρά της τη μεταφέρει στο σύνολο του ειδησεογραφικού πεδίου αφού όπως είδαμε η τηλεόραση κυριαρχεί στο τελευταίο Δεδομένης δε της συνολικής βαρύτητας του δημοσιογραφικού πεδίου στο ευρύτερο πλαίσιο της επιστημονικής και πολιτισμικής παραγωγής η οικονομική αυτή πίεση καταλήγει να υποτάσσει όλα τα υπόλοιπα πεδία

Περαιτέρω παρατηρείται ότι μέσα σε κάθε πεδίο υπάρχουν κυρίαρχοι και κυριαρχημένοι σύμφωνα με την εσωτερική του ιεραρχία Η ετερονομία αρχίζει όταν παρεμβάλλονται εξωτερικά στοιχεία μέσα σε ένα καταρχήν αυτόνομο πεδίο δηλαδή όταν κάποιος ο οποίος δεν ανήκει στο πεδίο αυτό εκφράζει την άποψη του για αυτό και κατορθώνει να το επηρεάζει

Αυτός είναι ο τρόπος που τα ΜΜΕ παρεμβαίνουν σε ερμητικά κλειστά πεδία επιστημονικά ή καλλιτεχνικά εκφέροντας δηλαδή διαρκώς ετυμηγορίες γιrsquo αυτά Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο αντιδιανοουμενισμός ρεύμα που χαρακτηρίζει εν πολλοίς τη σημερινή τηλεόραση Καθημερινά οργανώνονται τηλεοπτικές συζητήσεις που αφορούν στα σφάλματα των διανοουμένων Σrsquo αυτές καλούνται μη πραγματικοί διανοούμενοι άτομα δηλαδή που δεν αναγνωρίζονται από τον κύκλο τους ως τέτοιοι και τα media του αποδίδουν αυθεντία Οι παρεμβάσεις όμως αυτές επηρεάζουν αδαείς που έχουν ωστόσο λόγο στη σύσταση μιας εμπορικής επιτυχίας Χαρακτηριστική περίπτωση είναι αυτή των best-sellers όπου τα μέσα ενημέρωσης εξάρουν προϊόντα οι θεατές-αναγνώστες που λίγη λογοτεχνική γνώση έχουν αγοράζουν τα βιβλία αυτά συμβάλλουν δηλαδή στην εμπορική επιτυχία αυτών των έργων οι εκδοτικοί οίκοι προκειμένου να αυξήσουν το κέρδος τους ενισχύουν την έκδοση τέτοιων έργων αδιαφορώντας για τα υπόλοιπα και έτσι τελικά επηρεάζεται ολόκληρη η μελλοντική λογοτεχνική παραγωγή

Είναι συνεπώς πλέον τέτοια η παρέμβαση που ασκεί το

τηλεοπτικό μέσο στα υπόλοιπα πεδία επιστημονικής και καλλιτεχνικής παραγωγής ώστε όλο και περισσότερο ενισχύονται εξωτερικά κριτήρια

17

αξιολόγησης των πρωταγωνιστών τους και αυτό συμβαίνει εις βάρος της εσωτερικής αξιολόγησης που είναι σαφώς περισσότερο φερέγγυα Η τηλεοπτική αποδοχή έχει πλέον αντικαταστήσει την εκτίμηση των συναδέλφων

Αναζητώντας τον τρόπο με τον οποίο επέρχεται αυτή η παρέμβαση για τον συγγραφέα είναι αυταπόδεικτο ότι μόνο μέσω συνεργών είναι δυνατό τα media να παρεμβληθούν στην αυτονομία των υπόλοιπων πεδίων

Ποιοι είναι όμως αυτοί που σήμερα συνεργάζονται με την τηλεόραση Ποιοι είναι αυτοί οι επιστήμονες καλλιτέχνες κλπ που τελούν σε εξάρτηση από τα ΜΜΕ και τη δημόσια φήμη που τα τελευταία εγγυώνται Ποιοι πανεπιστημιακοί σπεύδουν στα μέσα ενημέρωσης ποιοί συγγραφείς επαιτούν μια πρόσκληση ποιοί καλλιτέχνες εκλιπαρούν για μια δημόσια προβολή

Είναι προφανώς αυτοί που προορίζουν τα προϊόντα τους για αγορές ευρείας κατανάλωσης που εξαρτώνται δηλαδή από την εμπορικότητα Πρόκειται για επιστήμονες αποτυχημένους στον κλάδο τους που αναζητούν την αναγνώριση έξω από το ειδικό τους πεδίο επειδή ακριβώς δεν μπορούν να τη βρουν εκεί Ένας επιστήμονας πλούσιος σε ειδικό κεφάλαιο δηλαδή ένας επιστήμονας που λαμβάνει μεγάλη αναγνώριση από τους συναδέλφους του κατά κανόνα θα έχει και μεγαλύτερες αντιστάσεις και αντίστροφα όσο πιο ετερόνομος είναι στις πρακτικές του ένας επιστήμονας τόσο μεγαλύτερη ροπή θα έχει προς τη συνεργασία Οι ετερόνομοι αυτοί διανοούμενοι αν το βλέπαμε σχηματικά θα λέγαμε ότι αποτελούν το δούρειο ίππο μέσω του οποίου εισέρχονται σε κάθε επιστημονικό πεδίο οι νόμοι του εμπορίου και της οικονομίας

Ε Δικαίωμα εισόδου και υποχρέωση εξόδου

18

Στο τελευταίο του κεφάλαιο του βιβλίου του ο συγγραφέας επανέρχεται στον προβληματισμό που έθεσε στην αρχή Περισσότερο θεμελιωμένος τώρα ο προβληματισμός αυτός συμπυκνώνεται στο δίπτυχο ερμητισμός-ελιτισμός Πιο αναλυτικά

Κάθε είδος επιστημονικού ή πνευματικού έργου απαιτεί ή πρέπει να απαιτεί ένα υψηλό επίπεδο ποιότητας Η απαίτηση αυτή το καθιστά πολλές φορές ακατανόητο για ένα μεγάλο αριθμό ατόμων το περιορίζει σrsquo έναν στενότατο κύκλο διανοούμενων το οδηγεί μrsquo άλλα λόγια στον ερμητισμό Από την άλλη είναι δημοκρατικό μέλημα τα κεκτημένα της επιστήμης να καθίστανται γνωστά και προσιτά στο μεγαλύτερο δυνατό αριθμό προσώπων

Βρισκόμαστε λοιπόν μπροστά σε ένα οξύτατο πρόβλημα Από τη μια μεριά τα έργα της επιστήμης πρέπει να ανοιχτούν στο ευρύ κοινό ή αλλιώς το ευρύ κοινό πρέπει να εξασφαλιστεί μrsquo ένα δικαίωμα εισόδου στα πεδία παραγωγής αυτών και ταυτόχρονα τα επιστημονικά κεκτημένα και τα καλλιτεχνικά έργα πρέπει να προσεγγίσουν το ευρύ κοινό έχουν δηλαδή μια υποχρέωση εξόδου από την ασφυκτικά κλειστή σφαίρα τους Αύξηση του δικαιώματος εισόδου και ταυτόχρονη ενίσχυση της υποχρέωσης εξόδου Δύο βασικά αιτήματα που ωστόσο συνυπάρχουν με τον κίνδυνο να κινηθούν από τον ελιτισμό(όπου τώρα βρίσκεται η επιστημονική παραγωγή) στη δημαγωγία

Για τον συγγραφέα η μόνη λύση στη σύγκρουση αυτή είναι η συλλογική δράση των διανοούμενων οι οποίοι ερχόμενοι σε διαπραγμάτευση με τους δημοσιογράφους θα καταλήξουν σε ένα είδος συμβολαίου σχετικά με τους όρους υπό τους οποίους θα εκτίθενται τόσο οι ίδιοι όσο και τα έργα τους στην τηλεόραση Η κατάκτηση αυτή μπορεί να γίνει μόνο εφόσον οι παραγωγοί των επιστημονικών ιδεών βγουν από το μικρό τους οχυρό και αγωνιστούν συλλογικά για να υπάρξουν ικανές συνθήκες διάδοσης των ιδεών τους και για να έχουν την κυριότητα των μέσων διάδοσής τους

laquoΜπορούμε και οφείλουμεraquo λέει χαρακτηριστικά ο συγγραφέας laquoνα αγωνιστούμε στο όνομα της δημοκρατίας ενάντια στην ακροαματικότηταraquo

19

20

21

3 Αύξηση της δύναμης της τηλεόρασης στο χώρο των ΜΜΕ

Στη δεκαετία του rsquo50 όταν γινόταν λόγος για δημοσιογραφία κανένας δε σκεφτόταν την τηλεόραση Σήμερα η κατάσταση έχει ανατραπεί και η τηλεόραση κυριαρχεί πλήρως στο δημοσιογραφικό πεδίο Η αύξηση της δύναμης της τηλεόρασης στο χώρο των μέσων διάδοσης οφείλεται κατά τον συγγραφέα στο ότι αυτή παρέχει σήμερα ένα μονοπώλιο στην πρόσβαση των απλών πολιτών στο δημόσιο χώρο Κυριαρχεί δηλαδή στα μέσα πρόσβασης στη δημόσια φήμη

Συνέπεια αυτή στις κυριαρχίας είναι ότι η τηλεόραση έχει τη δυνατότητα να επιβάλει στην κοινωνία τις δίκες τις αρχές θέασης του κόσμου Μπορεί μεν ο δημοσιογραφικός κόσμος να είναι πολύπλευρος ωστόσο υπάρχουν ορισμένα ελάχιστα προαπαιτούμενα τα οποία εφαρμόζονται και αποτελούν τη βάση της επιλογής που διενεργούν όλοι δημοσιογράφοι προκειμένου να επιτρέψουν αυτή την πρόσβαση στη δημόσια φήμη Κάθε λόγος ή δράση υπόκειται σε μια δημοσιογραφική επιλογή προκειμένου να κρατηθεί μόνο ότι θα προκαλέσει το ενδιαφέρον αυτή η επιλογή δε διενεργείται αδιακρίτως από το σύνολο του δημοσιογραφικού κόσμου Συνεπώς οποιοσδήποτε επιθυμεί να εκφράσει λόγο δημόσια θα πρέπει να υπακούσει σε μια σειρά προδιαγραφών που του επιβάλλονται από το τηλεοπτικό μέσο Για άλλη μια φορά καταλήγουμε στη διαπίστωση της επιβολής μιας τρομερής λογοκρισίας

Μια δεύτερη συνέπεια από την αύξηση του βάρους της τηλεόρασης μέσα στο χώρο των μέσων διάδοσης είναι η σταδιακή υποταγή της ίδιας στις λαϊκές προτιμήσεις Η τηλεόραση σήμερα δεν επιθυμεί να διαμορφώσει τις προτιμήσεις όπως στη δεκαετία του ΄50 αντίθετα επιθυμεί να τις κολακέψει ώστε να αγγίξει το μεγαλύτερο

15

δυνατό ακροατήριο Ως χαρακτηριστικά παραδείγματα εκπομπών που ακολουθούν αυτή την τακτική αναφέρονται τα talk-shows και τα realities που καλύπτουν laquoειδώνoβλεπτικές και επίδειξιομανικές ορέξεις του κοινούraquo Τρίτη συνέπεια εξαιρετικά σημαντική επίσης είναι ότι με την αύξηση του συμβολικού βάρους της τηλεόρασης και μεταξύ των ανταγωνιστικών τηλεοράσεων του συμβολικού βάρους αυτών που επιδίδονται κυρίως στην αναζήτηση του σκανδαλοθηρικού τείνει να επιβληθεί στο σύνολό του δημοσιογραφικού κόσμου μια άποψη της πληροφόρησης που μέχρι τώρα ήταν περιορισμένη σrsquo ένα πολύ μικρό τμήμα της έντυπης δημοσιογραφίας τις λεγόμενες laquoσκανδαλοθηρικές εφημερίδεςraquo Έτσι μια κατηγορία από τους πλέον διεφθαρμένους οικονομικά και πλέον αδιάφορους απέναντι σε κάθε μορφή δεοντολογίας δημοσιογράφους τείνει να επιβάλλει τις αξίες της στο σύνολο του δημοσιογραφικού κόσμου Οι εκπρόσωποι της έντυπης δημοσιογραφίας βρίσκονται συνεπώς σήμερα μπροστά στο εξής δίλημμα να συμβιβασθούν με τις απαιτήσεις της ακροαματικότητας κινούμενοι στην κατεύθυνση του κυρίαρχου προτύπου ή να ακολουθήσουν μια στρατηγική διαφοροποίησης του προϊόντος να προβάλουν δηλαδή τη διαφορά των δύο επιπέδων Κατά τον συγγραφέα η τάση που παρατηρείται είναι ότι τα όργανα της πάλαι ποτέ πολιτισμικής παραγωγής τείνουν να απολέσουν τον ειδικό τους χαρακτήρα και να εισέλθουν σε ένα έδαφος όπου αναπόφευκτα θα ηττηθούν

Δ Η επικυριαρχία της τηλεόρασης

Στις μέρες μας το δημοσιογραφικό πεδίο επιδρά σε όλα τα πεδία πολιτισμικής παραγωγής Το ίδιο καταναγκάζεται από την αγορά και καταναγκάζει άλλα πεδία Το σχήμα έχει ως εξής Με τη μεσολάβηση της ακροαματικότητας η πίεση της οικονομίας ασκείται στην

16

τηλεόραση η οποία με τη σειρά της τη μεταφέρει στο σύνολο του ειδησεογραφικού πεδίου αφού όπως είδαμε η τηλεόραση κυριαρχεί στο τελευταίο Δεδομένης δε της συνολικής βαρύτητας του δημοσιογραφικού πεδίου στο ευρύτερο πλαίσιο της επιστημονικής και πολιτισμικής παραγωγής η οικονομική αυτή πίεση καταλήγει να υποτάσσει όλα τα υπόλοιπα πεδία

Περαιτέρω παρατηρείται ότι μέσα σε κάθε πεδίο υπάρχουν κυρίαρχοι και κυριαρχημένοι σύμφωνα με την εσωτερική του ιεραρχία Η ετερονομία αρχίζει όταν παρεμβάλλονται εξωτερικά στοιχεία μέσα σε ένα καταρχήν αυτόνομο πεδίο δηλαδή όταν κάποιος ο οποίος δεν ανήκει στο πεδίο αυτό εκφράζει την άποψη του για αυτό και κατορθώνει να το επηρεάζει

Αυτός είναι ο τρόπος που τα ΜΜΕ παρεμβαίνουν σε ερμητικά κλειστά πεδία επιστημονικά ή καλλιτεχνικά εκφέροντας δηλαδή διαρκώς ετυμηγορίες γιrsquo αυτά Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο αντιδιανοουμενισμός ρεύμα που χαρακτηρίζει εν πολλοίς τη σημερινή τηλεόραση Καθημερινά οργανώνονται τηλεοπτικές συζητήσεις που αφορούν στα σφάλματα των διανοουμένων Σrsquo αυτές καλούνται μη πραγματικοί διανοούμενοι άτομα δηλαδή που δεν αναγνωρίζονται από τον κύκλο τους ως τέτοιοι και τα media του αποδίδουν αυθεντία Οι παρεμβάσεις όμως αυτές επηρεάζουν αδαείς που έχουν ωστόσο λόγο στη σύσταση μιας εμπορικής επιτυχίας Χαρακτηριστική περίπτωση είναι αυτή των best-sellers όπου τα μέσα ενημέρωσης εξάρουν προϊόντα οι θεατές-αναγνώστες που λίγη λογοτεχνική γνώση έχουν αγοράζουν τα βιβλία αυτά συμβάλλουν δηλαδή στην εμπορική επιτυχία αυτών των έργων οι εκδοτικοί οίκοι προκειμένου να αυξήσουν το κέρδος τους ενισχύουν την έκδοση τέτοιων έργων αδιαφορώντας για τα υπόλοιπα και έτσι τελικά επηρεάζεται ολόκληρη η μελλοντική λογοτεχνική παραγωγή

Είναι συνεπώς πλέον τέτοια η παρέμβαση που ασκεί το

τηλεοπτικό μέσο στα υπόλοιπα πεδία επιστημονικής και καλλιτεχνικής παραγωγής ώστε όλο και περισσότερο ενισχύονται εξωτερικά κριτήρια

17

αξιολόγησης των πρωταγωνιστών τους και αυτό συμβαίνει εις βάρος της εσωτερικής αξιολόγησης που είναι σαφώς περισσότερο φερέγγυα Η τηλεοπτική αποδοχή έχει πλέον αντικαταστήσει την εκτίμηση των συναδέλφων

Αναζητώντας τον τρόπο με τον οποίο επέρχεται αυτή η παρέμβαση για τον συγγραφέα είναι αυταπόδεικτο ότι μόνο μέσω συνεργών είναι δυνατό τα media να παρεμβληθούν στην αυτονομία των υπόλοιπων πεδίων

Ποιοι είναι όμως αυτοί που σήμερα συνεργάζονται με την τηλεόραση Ποιοι είναι αυτοί οι επιστήμονες καλλιτέχνες κλπ που τελούν σε εξάρτηση από τα ΜΜΕ και τη δημόσια φήμη που τα τελευταία εγγυώνται Ποιοι πανεπιστημιακοί σπεύδουν στα μέσα ενημέρωσης ποιοί συγγραφείς επαιτούν μια πρόσκληση ποιοί καλλιτέχνες εκλιπαρούν για μια δημόσια προβολή

Είναι προφανώς αυτοί που προορίζουν τα προϊόντα τους για αγορές ευρείας κατανάλωσης που εξαρτώνται δηλαδή από την εμπορικότητα Πρόκειται για επιστήμονες αποτυχημένους στον κλάδο τους που αναζητούν την αναγνώριση έξω από το ειδικό τους πεδίο επειδή ακριβώς δεν μπορούν να τη βρουν εκεί Ένας επιστήμονας πλούσιος σε ειδικό κεφάλαιο δηλαδή ένας επιστήμονας που λαμβάνει μεγάλη αναγνώριση από τους συναδέλφους του κατά κανόνα θα έχει και μεγαλύτερες αντιστάσεις και αντίστροφα όσο πιο ετερόνομος είναι στις πρακτικές του ένας επιστήμονας τόσο μεγαλύτερη ροπή θα έχει προς τη συνεργασία Οι ετερόνομοι αυτοί διανοούμενοι αν το βλέπαμε σχηματικά θα λέγαμε ότι αποτελούν το δούρειο ίππο μέσω του οποίου εισέρχονται σε κάθε επιστημονικό πεδίο οι νόμοι του εμπορίου και της οικονομίας

Ε Δικαίωμα εισόδου και υποχρέωση εξόδου

18

Στο τελευταίο του κεφάλαιο του βιβλίου του ο συγγραφέας επανέρχεται στον προβληματισμό που έθεσε στην αρχή Περισσότερο θεμελιωμένος τώρα ο προβληματισμός αυτός συμπυκνώνεται στο δίπτυχο ερμητισμός-ελιτισμός Πιο αναλυτικά

Κάθε είδος επιστημονικού ή πνευματικού έργου απαιτεί ή πρέπει να απαιτεί ένα υψηλό επίπεδο ποιότητας Η απαίτηση αυτή το καθιστά πολλές φορές ακατανόητο για ένα μεγάλο αριθμό ατόμων το περιορίζει σrsquo έναν στενότατο κύκλο διανοούμενων το οδηγεί μrsquo άλλα λόγια στον ερμητισμό Από την άλλη είναι δημοκρατικό μέλημα τα κεκτημένα της επιστήμης να καθίστανται γνωστά και προσιτά στο μεγαλύτερο δυνατό αριθμό προσώπων

Βρισκόμαστε λοιπόν μπροστά σε ένα οξύτατο πρόβλημα Από τη μια μεριά τα έργα της επιστήμης πρέπει να ανοιχτούν στο ευρύ κοινό ή αλλιώς το ευρύ κοινό πρέπει να εξασφαλιστεί μrsquo ένα δικαίωμα εισόδου στα πεδία παραγωγής αυτών και ταυτόχρονα τα επιστημονικά κεκτημένα και τα καλλιτεχνικά έργα πρέπει να προσεγγίσουν το ευρύ κοινό έχουν δηλαδή μια υποχρέωση εξόδου από την ασφυκτικά κλειστή σφαίρα τους Αύξηση του δικαιώματος εισόδου και ταυτόχρονη ενίσχυση της υποχρέωσης εξόδου Δύο βασικά αιτήματα που ωστόσο συνυπάρχουν με τον κίνδυνο να κινηθούν από τον ελιτισμό(όπου τώρα βρίσκεται η επιστημονική παραγωγή) στη δημαγωγία

Για τον συγγραφέα η μόνη λύση στη σύγκρουση αυτή είναι η συλλογική δράση των διανοούμενων οι οποίοι ερχόμενοι σε διαπραγμάτευση με τους δημοσιογράφους θα καταλήξουν σε ένα είδος συμβολαίου σχετικά με τους όρους υπό τους οποίους θα εκτίθενται τόσο οι ίδιοι όσο και τα έργα τους στην τηλεόραση Η κατάκτηση αυτή μπορεί να γίνει μόνο εφόσον οι παραγωγοί των επιστημονικών ιδεών βγουν από το μικρό τους οχυρό και αγωνιστούν συλλογικά για να υπάρξουν ικανές συνθήκες διάδοσης των ιδεών τους και για να έχουν την κυριότητα των μέσων διάδοσής τους

laquoΜπορούμε και οφείλουμεraquo λέει χαρακτηριστικά ο συγγραφέας laquoνα αγωνιστούμε στο όνομα της δημοκρατίας ενάντια στην ακροαματικότηταraquo

19

20

21

δυνατό ακροατήριο Ως χαρακτηριστικά παραδείγματα εκπομπών που ακολουθούν αυτή την τακτική αναφέρονται τα talk-shows και τα realities που καλύπτουν laquoειδώνoβλεπτικές και επίδειξιομανικές ορέξεις του κοινούraquo Τρίτη συνέπεια εξαιρετικά σημαντική επίσης είναι ότι με την αύξηση του συμβολικού βάρους της τηλεόρασης και μεταξύ των ανταγωνιστικών τηλεοράσεων του συμβολικού βάρους αυτών που επιδίδονται κυρίως στην αναζήτηση του σκανδαλοθηρικού τείνει να επιβληθεί στο σύνολό του δημοσιογραφικού κόσμου μια άποψη της πληροφόρησης που μέχρι τώρα ήταν περιορισμένη σrsquo ένα πολύ μικρό τμήμα της έντυπης δημοσιογραφίας τις λεγόμενες laquoσκανδαλοθηρικές εφημερίδεςraquo Έτσι μια κατηγορία από τους πλέον διεφθαρμένους οικονομικά και πλέον αδιάφορους απέναντι σε κάθε μορφή δεοντολογίας δημοσιογράφους τείνει να επιβάλλει τις αξίες της στο σύνολο του δημοσιογραφικού κόσμου Οι εκπρόσωποι της έντυπης δημοσιογραφίας βρίσκονται συνεπώς σήμερα μπροστά στο εξής δίλημμα να συμβιβασθούν με τις απαιτήσεις της ακροαματικότητας κινούμενοι στην κατεύθυνση του κυρίαρχου προτύπου ή να ακολουθήσουν μια στρατηγική διαφοροποίησης του προϊόντος να προβάλουν δηλαδή τη διαφορά των δύο επιπέδων Κατά τον συγγραφέα η τάση που παρατηρείται είναι ότι τα όργανα της πάλαι ποτέ πολιτισμικής παραγωγής τείνουν να απολέσουν τον ειδικό τους χαρακτήρα και να εισέλθουν σε ένα έδαφος όπου αναπόφευκτα θα ηττηθούν

Δ Η επικυριαρχία της τηλεόρασης

Στις μέρες μας το δημοσιογραφικό πεδίο επιδρά σε όλα τα πεδία πολιτισμικής παραγωγής Το ίδιο καταναγκάζεται από την αγορά και καταναγκάζει άλλα πεδία Το σχήμα έχει ως εξής Με τη μεσολάβηση της ακροαματικότητας η πίεση της οικονομίας ασκείται στην

16

τηλεόραση η οποία με τη σειρά της τη μεταφέρει στο σύνολο του ειδησεογραφικού πεδίου αφού όπως είδαμε η τηλεόραση κυριαρχεί στο τελευταίο Δεδομένης δε της συνολικής βαρύτητας του δημοσιογραφικού πεδίου στο ευρύτερο πλαίσιο της επιστημονικής και πολιτισμικής παραγωγής η οικονομική αυτή πίεση καταλήγει να υποτάσσει όλα τα υπόλοιπα πεδία

Περαιτέρω παρατηρείται ότι μέσα σε κάθε πεδίο υπάρχουν κυρίαρχοι και κυριαρχημένοι σύμφωνα με την εσωτερική του ιεραρχία Η ετερονομία αρχίζει όταν παρεμβάλλονται εξωτερικά στοιχεία μέσα σε ένα καταρχήν αυτόνομο πεδίο δηλαδή όταν κάποιος ο οποίος δεν ανήκει στο πεδίο αυτό εκφράζει την άποψη του για αυτό και κατορθώνει να το επηρεάζει

Αυτός είναι ο τρόπος που τα ΜΜΕ παρεμβαίνουν σε ερμητικά κλειστά πεδία επιστημονικά ή καλλιτεχνικά εκφέροντας δηλαδή διαρκώς ετυμηγορίες γιrsquo αυτά Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο αντιδιανοουμενισμός ρεύμα που χαρακτηρίζει εν πολλοίς τη σημερινή τηλεόραση Καθημερινά οργανώνονται τηλεοπτικές συζητήσεις που αφορούν στα σφάλματα των διανοουμένων Σrsquo αυτές καλούνται μη πραγματικοί διανοούμενοι άτομα δηλαδή που δεν αναγνωρίζονται από τον κύκλο τους ως τέτοιοι και τα media του αποδίδουν αυθεντία Οι παρεμβάσεις όμως αυτές επηρεάζουν αδαείς που έχουν ωστόσο λόγο στη σύσταση μιας εμπορικής επιτυχίας Χαρακτηριστική περίπτωση είναι αυτή των best-sellers όπου τα μέσα ενημέρωσης εξάρουν προϊόντα οι θεατές-αναγνώστες που λίγη λογοτεχνική γνώση έχουν αγοράζουν τα βιβλία αυτά συμβάλλουν δηλαδή στην εμπορική επιτυχία αυτών των έργων οι εκδοτικοί οίκοι προκειμένου να αυξήσουν το κέρδος τους ενισχύουν την έκδοση τέτοιων έργων αδιαφορώντας για τα υπόλοιπα και έτσι τελικά επηρεάζεται ολόκληρη η μελλοντική λογοτεχνική παραγωγή

Είναι συνεπώς πλέον τέτοια η παρέμβαση που ασκεί το

τηλεοπτικό μέσο στα υπόλοιπα πεδία επιστημονικής και καλλιτεχνικής παραγωγής ώστε όλο και περισσότερο ενισχύονται εξωτερικά κριτήρια

17

αξιολόγησης των πρωταγωνιστών τους και αυτό συμβαίνει εις βάρος της εσωτερικής αξιολόγησης που είναι σαφώς περισσότερο φερέγγυα Η τηλεοπτική αποδοχή έχει πλέον αντικαταστήσει την εκτίμηση των συναδέλφων

Αναζητώντας τον τρόπο με τον οποίο επέρχεται αυτή η παρέμβαση για τον συγγραφέα είναι αυταπόδεικτο ότι μόνο μέσω συνεργών είναι δυνατό τα media να παρεμβληθούν στην αυτονομία των υπόλοιπων πεδίων

Ποιοι είναι όμως αυτοί που σήμερα συνεργάζονται με την τηλεόραση Ποιοι είναι αυτοί οι επιστήμονες καλλιτέχνες κλπ που τελούν σε εξάρτηση από τα ΜΜΕ και τη δημόσια φήμη που τα τελευταία εγγυώνται Ποιοι πανεπιστημιακοί σπεύδουν στα μέσα ενημέρωσης ποιοί συγγραφείς επαιτούν μια πρόσκληση ποιοί καλλιτέχνες εκλιπαρούν για μια δημόσια προβολή

Είναι προφανώς αυτοί που προορίζουν τα προϊόντα τους για αγορές ευρείας κατανάλωσης που εξαρτώνται δηλαδή από την εμπορικότητα Πρόκειται για επιστήμονες αποτυχημένους στον κλάδο τους που αναζητούν την αναγνώριση έξω από το ειδικό τους πεδίο επειδή ακριβώς δεν μπορούν να τη βρουν εκεί Ένας επιστήμονας πλούσιος σε ειδικό κεφάλαιο δηλαδή ένας επιστήμονας που λαμβάνει μεγάλη αναγνώριση από τους συναδέλφους του κατά κανόνα θα έχει και μεγαλύτερες αντιστάσεις και αντίστροφα όσο πιο ετερόνομος είναι στις πρακτικές του ένας επιστήμονας τόσο μεγαλύτερη ροπή θα έχει προς τη συνεργασία Οι ετερόνομοι αυτοί διανοούμενοι αν το βλέπαμε σχηματικά θα λέγαμε ότι αποτελούν το δούρειο ίππο μέσω του οποίου εισέρχονται σε κάθε επιστημονικό πεδίο οι νόμοι του εμπορίου και της οικονομίας

Ε Δικαίωμα εισόδου και υποχρέωση εξόδου

18

Στο τελευταίο του κεφάλαιο του βιβλίου του ο συγγραφέας επανέρχεται στον προβληματισμό που έθεσε στην αρχή Περισσότερο θεμελιωμένος τώρα ο προβληματισμός αυτός συμπυκνώνεται στο δίπτυχο ερμητισμός-ελιτισμός Πιο αναλυτικά

Κάθε είδος επιστημονικού ή πνευματικού έργου απαιτεί ή πρέπει να απαιτεί ένα υψηλό επίπεδο ποιότητας Η απαίτηση αυτή το καθιστά πολλές φορές ακατανόητο για ένα μεγάλο αριθμό ατόμων το περιορίζει σrsquo έναν στενότατο κύκλο διανοούμενων το οδηγεί μrsquo άλλα λόγια στον ερμητισμό Από την άλλη είναι δημοκρατικό μέλημα τα κεκτημένα της επιστήμης να καθίστανται γνωστά και προσιτά στο μεγαλύτερο δυνατό αριθμό προσώπων

Βρισκόμαστε λοιπόν μπροστά σε ένα οξύτατο πρόβλημα Από τη μια μεριά τα έργα της επιστήμης πρέπει να ανοιχτούν στο ευρύ κοινό ή αλλιώς το ευρύ κοινό πρέπει να εξασφαλιστεί μrsquo ένα δικαίωμα εισόδου στα πεδία παραγωγής αυτών και ταυτόχρονα τα επιστημονικά κεκτημένα και τα καλλιτεχνικά έργα πρέπει να προσεγγίσουν το ευρύ κοινό έχουν δηλαδή μια υποχρέωση εξόδου από την ασφυκτικά κλειστή σφαίρα τους Αύξηση του δικαιώματος εισόδου και ταυτόχρονη ενίσχυση της υποχρέωσης εξόδου Δύο βασικά αιτήματα που ωστόσο συνυπάρχουν με τον κίνδυνο να κινηθούν από τον ελιτισμό(όπου τώρα βρίσκεται η επιστημονική παραγωγή) στη δημαγωγία

Για τον συγγραφέα η μόνη λύση στη σύγκρουση αυτή είναι η συλλογική δράση των διανοούμενων οι οποίοι ερχόμενοι σε διαπραγμάτευση με τους δημοσιογράφους θα καταλήξουν σε ένα είδος συμβολαίου σχετικά με τους όρους υπό τους οποίους θα εκτίθενται τόσο οι ίδιοι όσο και τα έργα τους στην τηλεόραση Η κατάκτηση αυτή μπορεί να γίνει μόνο εφόσον οι παραγωγοί των επιστημονικών ιδεών βγουν από το μικρό τους οχυρό και αγωνιστούν συλλογικά για να υπάρξουν ικανές συνθήκες διάδοσης των ιδεών τους και για να έχουν την κυριότητα των μέσων διάδοσής τους

laquoΜπορούμε και οφείλουμεraquo λέει χαρακτηριστικά ο συγγραφέας laquoνα αγωνιστούμε στο όνομα της δημοκρατίας ενάντια στην ακροαματικότηταraquo

19

20

21

τηλεόραση η οποία με τη σειρά της τη μεταφέρει στο σύνολο του ειδησεογραφικού πεδίου αφού όπως είδαμε η τηλεόραση κυριαρχεί στο τελευταίο Δεδομένης δε της συνολικής βαρύτητας του δημοσιογραφικού πεδίου στο ευρύτερο πλαίσιο της επιστημονικής και πολιτισμικής παραγωγής η οικονομική αυτή πίεση καταλήγει να υποτάσσει όλα τα υπόλοιπα πεδία

Περαιτέρω παρατηρείται ότι μέσα σε κάθε πεδίο υπάρχουν κυρίαρχοι και κυριαρχημένοι σύμφωνα με την εσωτερική του ιεραρχία Η ετερονομία αρχίζει όταν παρεμβάλλονται εξωτερικά στοιχεία μέσα σε ένα καταρχήν αυτόνομο πεδίο δηλαδή όταν κάποιος ο οποίος δεν ανήκει στο πεδίο αυτό εκφράζει την άποψη του για αυτό και κατορθώνει να το επηρεάζει

Αυτός είναι ο τρόπος που τα ΜΜΕ παρεμβαίνουν σε ερμητικά κλειστά πεδία επιστημονικά ή καλλιτεχνικά εκφέροντας δηλαδή διαρκώς ετυμηγορίες γιrsquo αυτά Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο αντιδιανοουμενισμός ρεύμα που χαρακτηρίζει εν πολλοίς τη σημερινή τηλεόραση Καθημερινά οργανώνονται τηλεοπτικές συζητήσεις που αφορούν στα σφάλματα των διανοουμένων Σrsquo αυτές καλούνται μη πραγματικοί διανοούμενοι άτομα δηλαδή που δεν αναγνωρίζονται από τον κύκλο τους ως τέτοιοι και τα media του αποδίδουν αυθεντία Οι παρεμβάσεις όμως αυτές επηρεάζουν αδαείς που έχουν ωστόσο λόγο στη σύσταση μιας εμπορικής επιτυχίας Χαρακτηριστική περίπτωση είναι αυτή των best-sellers όπου τα μέσα ενημέρωσης εξάρουν προϊόντα οι θεατές-αναγνώστες που λίγη λογοτεχνική γνώση έχουν αγοράζουν τα βιβλία αυτά συμβάλλουν δηλαδή στην εμπορική επιτυχία αυτών των έργων οι εκδοτικοί οίκοι προκειμένου να αυξήσουν το κέρδος τους ενισχύουν την έκδοση τέτοιων έργων αδιαφορώντας για τα υπόλοιπα και έτσι τελικά επηρεάζεται ολόκληρη η μελλοντική λογοτεχνική παραγωγή

Είναι συνεπώς πλέον τέτοια η παρέμβαση που ασκεί το

τηλεοπτικό μέσο στα υπόλοιπα πεδία επιστημονικής και καλλιτεχνικής παραγωγής ώστε όλο και περισσότερο ενισχύονται εξωτερικά κριτήρια

17

αξιολόγησης των πρωταγωνιστών τους και αυτό συμβαίνει εις βάρος της εσωτερικής αξιολόγησης που είναι σαφώς περισσότερο φερέγγυα Η τηλεοπτική αποδοχή έχει πλέον αντικαταστήσει την εκτίμηση των συναδέλφων

Αναζητώντας τον τρόπο με τον οποίο επέρχεται αυτή η παρέμβαση για τον συγγραφέα είναι αυταπόδεικτο ότι μόνο μέσω συνεργών είναι δυνατό τα media να παρεμβληθούν στην αυτονομία των υπόλοιπων πεδίων

Ποιοι είναι όμως αυτοί που σήμερα συνεργάζονται με την τηλεόραση Ποιοι είναι αυτοί οι επιστήμονες καλλιτέχνες κλπ που τελούν σε εξάρτηση από τα ΜΜΕ και τη δημόσια φήμη που τα τελευταία εγγυώνται Ποιοι πανεπιστημιακοί σπεύδουν στα μέσα ενημέρωσης ποιοί συγγραφείς επαιτούν μια πρόσκληση ποιοί καλλιτέχνες εκλιπαρούν για μια δημόσια προβολή

Είναι προφανώς αυτοί που προορίζουν τα προϊόντα τους για αγορές ευρείας κατανάλωσης που εξαρτώνται δηλαδή από την εμπορικότητα Πρόκειται για επιστήμονες αποτυχημένους στον κλάδο τους που αναζητούν την αναγνώριση έξω από το ειδικό τους πεδίο επειδή ακριβώς δεν μπορούν να τη βρουν εκεί Ένας επιστήμονας πλούσιος σε ειδικό κεφάλαιο δηλαδή ένας επιστήμονας που λαμβάνει μεγάλη αναγνώριση από τους συναδέλφους του κατά κανόνα θα έχει και μεγαλύτερες αντιστάσεις και αντίστροφα όσο πιο ετερόνομος είναι στις πρακτικές του ένας επιστήμονας τόσο μεγαλύτερη ροπή θα έχει προς τη συνεργασία Οι ετερόνομοι αυτοί διανοούμενοι αν το βλέπαμε σχηματικά θα λέγαμε ότι αποτελούν το δούρειο ίππο μέσω του οποίου εισέρχονται σε κάθε επιστημονικό πεδίο οι νόμοι του εμπορίου και της οικονομίας

Ε Δικαίωμα εισόδου και υποχρέωση εξόδου

18

Στο τελευταίο του κεφάλαιο του βιβλίου του ο συγγραφέας επανέρχεται στον προβληματισμό που έθεσε στην αρχή Περισσότερο θεμελιωμένος τώρα ο προβληματισμός αυτός συμπυκνώνεται στο δίπτυχο ερμητισμός-ελιτισμός Πιο αναλυτικά

Κάθε είδος επιστημονικού ή πνευματικού έργου απαιτεί ή πρέπει να απαιτεί ένα υψηλό επίπεδο ποιότητας Η απαίτηση αυτή το καθιστά πολλές φορές ακατανόητο για ένα μεγάλο αριθμό ατόμων το περιορίζει σrsquo έναν στενότατο κύκλο διανοούμενων το οδηγεί μrsquo άλλα λόγια στον ερμητισμό Από την άλλη είναι δημοκρατικό μέλημα τα κεκτημένα της επιστήμης να καθίστανται γνωστά και προσιτά στο μεγαλύτερο δυνατό αριθμό προσώπων

Βρισκόμαστε λοιπόν μπροστά σε ένα οξύτατο πρόβλημα Από τη μια μεριά τα έργα της επιστήμης πρέπει να ανοιχτούν στο ευρύ κοινό ή αλλιώς το ευρύ κοινό πρέπει να εξασφαλιστεί μrsquo ένα δικαίωμα εισόδου στα πεδία παραγωγής αυτών και ταυτόχρονα τα επιστημονικά κεκτημένα και τα καλλιτεχνικά έργα πρέπει να προσεγγίσουν το ευρύ κοινό έχουν δηλαδή μια υποχρέωση εξόδου από την ασφυκτικά κλειστή σφαίρα τους Αύξηση του δικαιώματος εισόδου και ταυτόχρονη ενίσχυση της υποχρέωσης εξόδου Δύο βασικά αιτήματα που ωστόσο συνυπάρχουν με τον κίνδυνο να κινηθούν από τον ελιτισμό(όπου τώρα βρίσκεται η επιστημονική παραγωγή) στη δημαγωγία

Για τον συγγραφέα η μόνη λύση στη σύγκρουση αυτή είναι η συλλογική δράση των διανοούμενων οι οποίοι ερχόμενοι σε διαπραγμάτευση με τους δημοσιογράφους θα καταλήξουν σε ένα είδος συμβολαίου σχετικά με τους όρους υπό τους οποίους θα εκτίθενται τόσο οι ίδιοι όσο και τα έργα τους στην τηλεόραση Η κατάκτηση αυτή μπορεί να γίνει μόνο εφόσον οι παραγωγοί των επιστημονικών ιδεών βγουν από το μικρό τους οχυρό και αγωνιστούν συλλογικά για να υπάρξουν ικανές συνθήκες διάδοσης των ιδεών τους και για να έχουν την κυριότητα των μέσων διάδοσής τους

laquoΜπορούμε και οφείλουμεraquo λέει χαρακτηριστικά ο συγγραφέας laquoνα αγωνιστούμε στο όνομα της δημοκρατίας ενάντια στην ακροαματικότηταraquo

19

20

21

αξιολόγησης των πρωταγωνιστών τους και αυτό συμβαίνει εις βάρος της εσωτερικής αξιολόγησης που είναι σαφώς περισσότερο φερέγγυα Η τηλεοπτική αποδοχή έχει πλέον αντικαταστήσει την εκτίμηση των συναδέλφων

Αναζητώντας τον τρόπο με τον οποίο επέρχεται αυτή η παρέμβαση για τον συγγραφέα είναι αυταπόδεικτο ότι μόνο μέσω συνεργών είναι δυνατό τα media να παρεμβληθούν στην αυτονομία των υπόλοιπων πεδίων

Ποιοι είναι όμως αυτοί που σήμερα συνεργάζονται με την τηλεόραση Ποιοι είναι αυτοί οι επιστήμονες καλλιτέχνες κλπ που τελούν σε εξάρτηση από τα ΜΜΕ και τη δημόσια φήμη που τα τελευταία εγγυώνται Ποιοι πανεπιστημιακοί σπεύδουν στα μέσα ενημέρωσης ποιοί συγγραφείς επαιτούν μια πρόσκληση ποιοί καλλιτέχνες εκλιπαρούν για μια δημόσια προβολή

Είναι προφανώς αυτοί που προορίζουν τα προϊόντα τους για αγορές ευρείας κατανάλωσης που εξαρτώνται δηλαδή από την εμπορικότητα Πρόκειται για επιστήμονες αποτυχημένους στον κλάδο τους που αναζητούν την αναγνώριση έξω από το ειδικό τους πεδίο επειδή ακριβώς δεν μπορούν να τη βρουν εκεί Ένας επιστήμονας πλούσιος σε ειδικό κεφάλαιο δηλαδή ένας επιστήμονας που λαμβάνει μεγάλη αναγνώριση από τους συναδέλφους του κατά κανόνα θα έχει και μεγαλύτερες αντιστάσεις και αντίστροφα όσο πιο ετερόνομος είναι στις πρακτικές του ένας επιστήμονας τόσο μεγαλύτερη ροπή θα έχει προς τη συνεργασία Οι ετερόνομοι αυτοί διανοούμενοι αν το βλέπαμε σχηματικά θα λέγαμε ότι αποτελούν το δούρειο ίππο μέσω του οποίου εισέρχονται σε κάθε επιστημονικό πεδίο οι νόμοι του εμπορίου και της οικονομίας

Ε Δικαίωμα εισόδου και υποχρέωση εξόδου

18

Στο τελευταίο του κεφάλαιο του βιβλίου του ο συγγραφέας επανέρχεται στον προβληματισμό που έθεσε στην αρχή Περισσότερο θεμελιωμένος τώρα ο προβληματισμός αυτός συμπυκνώνεται στο δίπτυχο ερμητισμός-ελιτισμός Πιο αναλυτικά

Κάθε είδος επιστημονικού ή πνευματικού έργου απαιτεί ή πρέπει να απαιτεί ένα υψηλό επίπεδο ποιότητας Η απαίτηση αυτή το καθιστά πολλές φορές ακατανόητο για ένα μεγάλο αριθμό ατόμων το περιορίζει σrsquo έναν στενότατο κύκλο διανοούμενων το οδηγεί μrsquo άλλα λόγια στον ερμητισμό Από την άλλη είναι δημοκρατικό μέλημα τα κεκτημένα της επιστήμης να καθίστανται γνωστά και προσιτά στο μεγαλύτερο δυνατό αριθμό προσώπων

Βρισκόμαστε λοιπόν μπροστά σε ένα οξύτατο πρόβλημα Από τη μια μεριά τα έργα της επιστήμης πρέπει να ανοιχτούν στο ευρύ κοινό ή αλλιώς το ευρύ κοινό πρέπει να εξασφαλιστεί μrsquo ένα δικαίωμα εισόδου στα πεδία παραγωγής αυτών και ταυτόχρονα τα επιστημονικά κεκτημένα και τα καλλιτεχνικά έργα πρέπει να προσεγγίσουν το ευρύ κοινό έχουν δηλαδή μια υποχρέωση εξόδου από την ασφυκτικά κλειστή σφαίρα τους Αύξηση του δικαιώματος εισόδου και ταυτόχρονη ενίσχυση της υποχρέωσης εξόδου Δύο βασικά αιτήματα που ωστόσο συνυπάρχουν με τον κίνδυνο να κινηθούν από τον ελιτισμό(όπου τώρα βρίσκεται η επιστημονική παραγωγή) στη δημαγωγία

Για τον συγγραφέα η μόνη λύση στη σύγκρουση αυτή είναι η συλλογική δράση των διανοούμενων οι οποίοι ερχόμενοι σε διαπραγμάτευση με τους δημοσιογράφους θα καταλήξουν σε ένα είδος συμβολαίου σχετικά με τους όρους υπό τους οποίους θα εκτίθενται τόσο οι ίδιοι όσο και τα έργα τους στην τηλεόραση Η κατάκτηση αυτή μπορεί να γίνει μόνο εφόσον οι παραγωγοί των επιστημονικών ιδεών βγουν από το μικρό τους οχυρό και αγωνιστούν συλλογικά για να υπάρξουν ικανές συνθήκες διάδοσης των ιδεών τους και για να έχουν την κυριότητα των μέσων διάδοσής τους

laquoΜπορούμε και οφείλουμεraquo λέει χαρακτηριστικά ο συγγραφέας laquoνα αγωνιστούμε στο όνομα της δημοκρατίας ενάντια στην ακροαματικότηταraquo

19

20

21

Στο τελευταίο του κεφάλαιο του βιβλίου του ο συγγραφέας επανέρχεται στον προβληματισμό που έθεσε στην αρχή Περισσότερο θεμελιωμένος τώρα ο προβληματισμός αυτός συμπυκνώνεται στο δίπτυχο ερμητισμός-ελιτισμός Πιο αναλυτικά

Κάθε είδος επιστημονικού ή πνευματικού έργου απαιτεί ή πρέπει να απαιτεί ένα υψηλό επίπεδο ποιότητας Η απαίτηση αυτή το καθιστά πολλές φορές ακατανόητο για ένα μεγάλο αριθμό ατόμων το περιορίζει σrsquo έναν στενότατο κύκλο διανοούμενων το οδηγεί μrsquo άλλα λόγια στον ερμητισμό Από την άλλη είναι δημοκρατικό μέλημα τα κεκτημένα της επιστήμης να καθίστανται γνωστά και προσιτά στο μεγαλύτερο δυνατό αριθμό προσώπων

Βρισκόμαστε λοιπόν μπροστά σε ένα οξύτατο πρόβλημα Από τη μια μεριά τα έργα της επιστήμης πρέπει να ανοιχτούν στο ευρύ κοινό ή αλλιώς το ευρύ κοινό πρέπει να εξασφαλιστεί μrsquo ένα δικαίωμα εισόδου στα πεδία παραγωγής αυτών και ταυτόχρονα τα επιστημονικά κεκτημένα και τα καλλιτεχνικά έργα πρέπει να προσεγγίσουν το ευρύ κοινό έχουν δηλαδή μια υποχρέωση εξόδου από την ασφυκτικά κλειστή σφαίρα τους Αύξηση του δικαιώματος εισόδου και ταυτόχρονη ενίσχυση της υποχρέωσης εξόδου Δύο βασικά αιτήματα που ωστόσο συνυπάρχουν με τον κίνδυνο να κινηθούν από τον ελιτισμό(όπου τώρα βρίσκεται η επιστημονική παραγωγή) στη δημαγωγία

Για τον συγγραφέα η μόνη λύση στη σύγκρουση αυτή είναι η συλλογική δράση των διανοούμενων οι οποίοι ερχόμενοι σε διαπραγμάτευση με τους δημοσιογράφους θα καταλήξουν σε ένα είδος συμβολαίου σχετικά με τους όρους υπό τους οποίους θα εκτίθενται τόσο οι ίδιοι όσο και τα έργα τους στην τηλεόραση Η κατάκτηση αυτή μπορεί να γίνει μόνο εφόσον οι παραγωγοί των επιστημονικών ιδεών βγουν από το μικρό τους οχυρό και αγωνιστούν συλλογικά για να υπάρξουν ικανές συνθήκες διάδοσης των ιδεών τους και για να έχουν την κυριότητα των μέσων διάδοσής τους

laquoΜπορούμε και οφείλουμεraquo λέει χαρακτηριστικά ο συγγραφέας laquoνα αγωνιστούμε στο όνομα της δημοκρατίας ενάντια στην ακροαματικότηταraquo

19

20

21

20

21

21