1939-Osek_Aionios.indd36 (2019) 373-407
Ewa Osek Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawa II ewaosek@kul.pl, ORCID: 0000-0002-9407-4435
Ανιος w literaturze helleskiej: od Platona do Pseudo-Timajosa The Ανιος in Hellenic Literature: From Plato to Pseudo-Timaeus
Streszczenie
Przedmiotem niniejszego artykuu jest ana- liza semantyczna greckiego wyrazu ανιος w literaturze helleskiej od jej pocztków do czasów powstawania Nowego Testamen- tu. Po raz pierwszy termin ανιος wystpi w Pastwie Platona, za po Platonie by uy- wany przez helleskich filozofów, poetów i historyków. Cze pierwsza artykuu przed- stawia etymologi ανιος, cz druga – ana- liz semantyczn tego wyrazu w dialogach Platona, cz trzecia – jego znaczenie w fi- lozofii po Platonie, cz czwarta – w poezji hellenistycznej, cz pita – w historiografii hellenistycznej. Cz szósta zawiera przegld hase leksykonów bizantyskich, w których wystpi wyraz ανιος. Analiza semantycz- na uycia ανιος w literaturze helleskiej (IV wiek p.n.e. – I wiek n.e.) prowadzi do wniosku, e termin ten w adnym kontekcie
Sowa klucze
374
nie oznacza czego, co jest naprawd wiecz- ne, tj. bez pocztku i koca, lecz co innego: dugowieczne, dugotrwae, wiecznotrwae, nieustanne, niekoczce si, nieprzerwane, wieczyste, niezniszczalne, niezmienne. Na 60 wystpie zaledwie osiem odnosi si do eschatologicznych kar w Hadesie, za trzy kolejne dotycz eschatologicznych nagród. W adnym z nich nie chodzi o kary czy na- grody, które byyby faktycznie bez koca, lecz raczej o takie, które bd dugotrwae.
Abstract
A subject of this article is the semantic analy- sis of the Greek word ανιος in Hellenic literature from its beginning to the composi- tion of the New Testament. For the first time, the word ανιος occurred in Plato’s Republic, and after Plato the term was re-used by the ancient Greek philosophers, poets, and histo- rians. Part one of the paper shows the etymol- ogy of the ανιος, part two discusses the se- mantics of the word in Plato’s dialogues, part three – its meaning in the post-Platonic phi- losophy, part four – in the Hellenistic poetry, part five – in the Hellenistic historiography. Part six contains an overview of entries in the Byzantine lexicons that refer to ανιος. The semantic analysis of the ανιος usus in the an- cient Greek literature (4th c. BCE – 1st c. CE) leads to the conclusion that the term in any given context does not denote what is re- ally eternal, i.e. without beginning or end, but something else: longeval, long-lasting, peren- nial, perpetual, endless, unceasing, imperish- able, immutable. Among 60 occurrences only eight refer to eschatological punishments in Hades and three different concern eschato-
Keywords
375
logical rewards. None of them is about pun- ishments or rewards that would be actually endless, but rather the long-lasting ones.
1. Etymologia wyrazu ανιος
Termin ανιος wszed do literatury starogreckiej stosun- kowo póno. Po raz pierwszy wystpi u Platona. Odnoto- wywane przez opracowania wczeniejsze wystpienia – we fragmentach pitagorejczyka Ocellusa (VI wiek p.n.e.)1, pre- sokratyka Heraklita z Efezu (fl. 504-501 p.n.e.)2 i historyka Ktezjasza z Knidos (fl. 405 rok p.n.e.)3 – wypada zakwestio- nowa z uwagi na to, e aden z tych wczesnych autorów nie uy wyrazu ανιος, a wprowadzili je dopiero pónoantycz- ni pisarze, którzy ich parafrazuj bd komentuj w swoich wasnych pismach.
Przymiotnik ανιος pochodzi od archaicznego rzeczow- nika αν, który z kolei wywodzi si z jeszcze dawniejszego rdzenia α („zawsze”)4. Przed Platonem zamiast ανιος
1 „Trójka pierwsza stworzya pocztek, rodek i koniec” (Ocellus Luca- nus, D-K 48 A 8). Jednak to nie Ocellus uy termin ανιος, lecz Jan z Lidii w swoim komentarzu do tego zdania mówi o wiecznej wojnie (στσιν… τν ανιον). Por. Joannes Lydus, De mensibus, II 8 (Wuensch, Ioannis, 27). Wszystkie przekady w niniejszym artykule, o ile nie zazna- czono inaczej, pochodz od autorki artykuu.
2 „Wszystkim kieruje byskawica” (Heraclitus Ephesius, D-K 22 B 64). Dyskutowany termin nie zosta uyty przez samego Heraklita, lecz przez cytujcego go Pseudo-Hipolita, który zdefiniowa heraklitejsk byska- wic jako „ogie wieczny” (Refutatio omnium haeresium, IX, 10.6: τ πρ λγων τ ανιον).
3 Ctesias Cnidius, FGrHist 699 F *45m, w: Claudius Aelianus, De natu- ra animalium, IV, 41 – fragment atetyzowany przez wydawc, Feliksa Jacoby’ego.
4 Chantraine, „αν”, I, 42-43; Beekes, „αν”, I, 46-47.
376
stosowano josko-attycki przymiotnik διος – derywat joskiego przysówka αε („zawsze”), który take zosta utworzony od α. Mona zatem powiedzie, e etymolo- gia διος i ανιος jest wspólna, bo obydwa pochodz od „zawsze”. aden z tych dwóch przymiotników nie pojawi si w najwczeniejszej literaturze Greków, tj. w poematach Homera i Hezjoda5, mimo e rzeczownik αν wystpowa w nich czsto. W literaturze helleskiej po Platonie ανιος przyj si, nie wypierajc swego starszego synonimu διος. Przewanie znajdujemy obydwa te wyrazy wystpujce obok siebie lub zamiennie u autorów uwzgldnionych w ni- niejszym artykule.
Na temat semantyki tych wyrazów opublikowano co najmniej trzy monografie naukowe. Pierwsze z tych opraco- wa – doktorat Heleny Keizer6 – stanowi studium na temat znaczenia αν w literaturze helleskiej, grecko-ydowskiej oraz chrzecijaskiej i zahacza te o jego derywat ανιος. Drugie – ksika autorstwa Ilarii Ramelli i Davida Konsta- na7 – omawia semantyk ανιος („wieczny”) i διος („wie- kuisty”) w caej literaturze greckiej od jej pocztku do Ojców Kocioa wcznie. Trzecie – ksika Árpáda Orbána – jest powicone pojciu „wiat” u autorów wczesnochrzecija- skich oraz opisujcym go terminom greckim (κσμος, αν) i aciskim (mundus, saeculum)8. Ponadto wypada wspo- mnie o opracowaniach czstkowych dotyczcych okrele wiecznoci w platoskim Timajosie, które znacznie lepiej ni monografia autorstwa Ilarii Ramelli i Davida Konstana analizuj termin ανιος u Platona9.
adna z wyej wymienionych monografii nie powica duo miejsca omówieniu ανιος przed powstaniem Biblii
5 Przymiotnik διος wystpuje jeden raz w przypisywanej Hezjodowi Tarczy (w. 301).
6 Keizer, Life Time Entirety. 7 Ramelli – Konstan, Terms for Eternity. 8 Orbán, Les dénominations du monde. 9 Mohr, „Plato on Time and Eternity”; Mason, „Why Does Plato Believe”.
377
greckiej lub niezalenie od niej10. Niniejszy artyku ma za zadanie rzuci wicej wiata na kulisy wprowadzenia ανιος do literatury klasycznej przez Platona, uycie tego sowa u nastpnych autorów hellenistycznych (filozofów, poetów, historyków), niuansowanie znaczenia i wreszcie definiowanie w bizantyskich leksykonach.
2. Ανιος w dialogach Platona (387-347 p.n.e.)
Termin ανιος zosta wprowadzony do literatury greckiej przez Platona11.
2.1. Ανιος i διαινιος w Timajosie (37d-39e)
Ανιος wystpuje dwukrotnie w Timajosie (37c-39e) – tam gdzie jest mowa o stworzeniu, czasie i wiecznoci – obok dwóch innych bliskoznacznych przymiotników: διος i διαινιος. Ten ostatni, utworzony ze zoenia przyimka δι („przez”) z rzeczownikiem αν („wieczno”)12, jest neologizmem ukutym przez Platona i uywanym wycznie w Timajosie. Platon wic w jednym miejscu uy a trzech synonimów, przy czym zastosowa jedno i to samo ανιος do opisania dwóch rónych konstruktów.
Pierwszym z nich jest model wszechwiata – paradygmat (37c: παρδειγμα), „wiecznie yjcy” (37d: ζον διον), którego natura te jest „wieczna” (37d: ανιος). Na wzór i podobiestwo owego paradygmatu platoski demiurg „wymyli pewien ruchomy obraz wiecznoci” (37d: εκ δ πενει κινητν τινα ανος) – i to jest drugi „wieczny”, nazy- wany równie „biegncym wedle liczby wiecznym obrazem
10 Ramelli – Konstan, Terms for Eternity, 5-35; Keizer, Life Time Entirety, 44-55; Orbán, Les dénominations du monde, 146-147.
11 Ramelli – Konstan, Terms for Eternity, 13 nota 10; Mason, „Why Does Plato Believe”, 178.
12 Montanari, „διαινιος”, 489.
378
wiecznoci” (37d: ανος ν ν κατ ριθμν οσαν ανιον εκνα). Tym wiecznym obrazem okazuje si by „czas” (37e: χρνον), w którym zostao skonstruowane niebo. Czas naladuje wieczno (38a: χρνου τατα ανα μιμουμνου) i wiekuist natur (39e: τς διαιωνας μμησιν φσεως), aby by jak najpodobniejszy do niej (38b-c), a wic nie jest identyczny z „paradygmatem wiekuistej natury” (38b: τ παρδειγμα τς διαιωνας φσεως), od którego zaczo si opowiadanie. Rónica midzy nimi polega na tym, e pa- radygmat „istnieje przez ca wieczno” (38c: πντα αν στιν ν), podczas gdy stworzony wraz z czasem firmament „powsta, jest i bdzie przez cay czas” (38c: τν παντα χρνον γεγονς τε κα ν κα σμενος), który wcale nie musi by wieczny, skoro autor dopuszcza moliwo rozpadu nie- ba i koca czasu (38b).
Platon wyjania rónic midzy pojedynczym „jest” a zoonym „by, jest i bdzie”. „Po prostu jest” (38a: τ στιν μνον) odnosi si do wiekuistej substancji (37e: π τν διον οσαν), która zawsze jest taka sama, nie zmie- nia si ani si nie porusza (38a: τ δ ε κατ τατ χον κιντως), nie podlega starzeniu si ani modnieniu (38a: οτε πρεσβτερον οτε νετερον προσκει γγνεσθαι), czyli adnym alternacjom w czasie (38a: δι χρνου). Natomiast formua „by, jest i bdzie” (38a: ν στιν τε κα σται), która oznacza przeszo, teraniejszo i przyszo, stosuje si do ruchu i ewolucji, a te nie mog si odbywa inaczej ni tylko w czasie. Zatem wieczno „jest” poza czasem.
Tekst ten przysparza sporo trudnoci interpretacyjnych. Po pierwsze, nasuwa si pytanie, dlaczego Platon zastosowa jeden i ten sam przymiotnik ανιος do opisania zarówno paradygmatu, jak i czasu. Richard Mohr stara si wyjani t trudno filologiczn w taki sposób, e Platon w Tima- josie pojmowa czas nie jako przemijanie, lecz co w rodzaju kosmicznego zegara, swoisty standard i model nieba, który dziki swemu podobiestwu do paradygmatu byby prawie
379
wieczny13. To wyjanienie nie spotkao si z pen akcepta- cj Andrew Masona, który zwróci uwag na intertekstual- no dialogów Timajosa (37e-38a) i Parmenidesa (141d-e, 151e-152a) oraz na nieuwzgldniony przez Mohra – a moc- no podkrelany przez Platona – aspekt wiecznoci i cza- sowoci, jakim jest niezmienno charakterystyczna dla wiecznoci i zmienno nieodczna od czasowoci. Skoro paradygmat jest niezmienny, musi by te pozaczasowy, i na odwrót, wiat, który trwa w czasie, moe by wiecznotrwa- y, ale nie wieczny, a wic ανιος za kadym razem oznacza co innego. Mason usiowa wyjani t niekompatybilno terminu „wieczny” przez przyznanie istniejcemu w czasie wiatu cechy trwaoci – niepodleganie powstawaniu i gi- niciu – która jest odbiciem niezmiennoci14.
2.2. Ανιος w Prawach (904a)
W Prawach (904a) Platon rozrónia midzy ανιος i νλεθρος. Bogowie s wieczni, podczas gdy dusza i cia- o nie s czym wiecznym (ανιον), lecz niezniszczalnym (νλεθρον), dlatego e dusza, która nie umiera nigdy, wchodzi w kolejne ciaa dziki ich miertelnoci. Bo gdy- by nie umierao adne z tych dwojga (tj. ani dusza, ani cia- o), nie byyby w ogóle moliwe narodziny istot ywych15. W innych miejscach u Platona νλεθρος wystpuje cile zczone z θνατος („niemiertelny”), przy czym obydwa odnosz do duszy16.
13 Mohr, „Plato on Time and Eternity”, 39-46. 14 Mason, „Why Does Plato Believe”, 177-188. 15 To miejsce jest niejasne, zob. Keizer, Life Time Entirety, 63. Koniektu-
ralny przekad brzmi tak: „Dusza i ciao s czym niezniszczalnym, lecz przecie nie s wieczne, tak jak wedle prawa bogowie, dlatego e naro- dziny istot ywych nie byyby moliwe, gdyby jedno z nich nie gino”. Por. Plato, Respublica, 608d: „dusza jest niemiertelna i nigdy nie ginie”.
16 Ramelli – Konstan, Terms for Eternity, 15.
380
Co to znaczy, e dusza wprawdzie jest niemiertelna, lecz jednak nie jest tak jak bogowie wieczna? Ilaria Ramel- li i David Konstan interpretuj t zagadk jzykow w ten sposób, e νλεθρος odnosi si do czego, co nie ma ko- ca, cho miao pocztek, podczas gdy ανιος oznacza co istniejcego odwiecznie, bez pocztku17. Moim zdaniem myl Platona jest inna, mianowicie taka, e bogowie s wieczni w takim samym sensie jak wszechwiat: bo byli, s i bd, trwajc dziki temu, e ich ciaa s na zawsze zro- nite z duszami (por. Platon, Fajdros, 246c). Wprawdzie nie istniej odwiecznie, niemniej jednak mona ich uwaa za co wiecznego (ανιον) w porównaniu z odradzajcymi si w kolejnych wcieleniach duszami, które – cho s czym niezniszczalnym (νλεθρον) – to jednak podlegaj naro- dzinom i mierci.
2.3. Ανιος w Pastwie (363d)
W Pastwie (363c-d) Platon parafrazuje sowa dawnych poetów: Muzajosa i jego syna, którzy utrzymywali, e spra- wiedliwi po mierci otrzymuj od bogów nagrod tak, e w Hadesie mog przez cay czas ucztowa w wiecach na gowach i z kielichami wina w rkach. Jakby poeci ci wie- rzyli, dodaje Platon, e najpikniejsz zapat za cnot jest wieczne pijastwo (μθην ανιον). Miejsce to warte jest przytoczenia w caoci:
Jeszcze wiksze od tamtych (sc. Hezjoda i Homera) nagrody od bogów daj sprawiedliwym Muzajos i jego syn. Za pomoc sowa sprowadzaj sprawiedliwych do Hadesu, sadzaj przy stole i zastawiaj przed nimi uczt pobonych. Przedstawiaj ich jako uwieczonych i przez cay ju czas pijanych, sdzc widocznie, e najpikniejsz nagrod za cnot jest nieustanne pijastwo.
17 Ramelli – Konstan, Terms for Eternity, 12-13.
381
Trudno przypuszcza, e Platon w tym miejscu – mimo e przytacza cudze pogldy, z którymi si nie zgadza – uy ανιος w sensie: „wieczny”. Chodzi raczej o „nieustanny”, „notoryczny”, „niekoczcy si”. Dlatego e wedug po- dobnych poda eschatologicznych przytaczanych w tym samym dialogu (Pastwo 615a) dusza w zawiatach prze- bywa dugo, lecz czasowo – dokadnie przez 1000 lat – po czym wstpuje w kolejne ciao. Jest wic bardziej prawdo- podobne, e zaoyciel Akademii uy sformuowanie μθην ανιον w sensie: „nieustanne pijastwo”18 (jak przeoyam powyszy cytat), a nie „pijastwo na wieki wieków”, jak przetumaczy Wadysaw Witwicki.
W cytowanym miejscu Platon powouje si na poet Muzajosa i jego syna, którego Plutarch z Cheronei iden- tyfikowa z „Orfeuszem”19, niej za (Pastwo 364e) mówi o „stertach ksig” Muzajosa – syna Ksiyca i Orfeusza – syna Muzy. Ksigi te, dostpne w czasach Platona, zaginy pod koniec staroytnoci. Zachoway si z nich jedynie frag- menty, midzy innymi omówione wyej miejsce20. Platon jest jednym z najwczeniejszych autorów, który zacytowa rzeczonych poetów. Trudno datowa ich poematy. Ogólnie rzecz ujmujc, wypada umieci poezj Pseudo-Muzajosa i Pseudo-Orfeusza midzy Homerem, który ich nie zna, a Pindarem, który ich cytuje jako pierwszy, i datowa na pocztek okresu klasycznego, tj. midzy 510 rokiem p.n.e. a 460 rokiem p.n.e.21.
Niestety nie mona zajrze do oryginalnych utworów wspomnianych przez Platona poetów, eby sprawdzi, czy
18 Ramelli – Konstan, Terms for Eternity, 12. 19 Plutarchus Chaeronensis, Comparatio Cimonis et Luculli, I, 2. 20 W najnowszej edycji fragmentów orfickich sporzdzonych przez Alber-
to Bernabé wskazane miejsca otrzymay nastpujc atrybucj: Plato, Respublica, 363d + Plutarchus Chaeronensis, Comparatio Cimonis et Luculli, I, 2 = Pseudo-Orpheus, De animae natura, origine et fato, PEG, II/1, fr. 431; Musaeus, De animae natura, origine, fato, PEG, II/3, fr. 76.
21 Zarewicz, Przywoywanie bogów, 175-191.
382
który z nich uy ανιος. Wobec braku starszych tekstów ródowych ni Platon pozostaje skonsultowa Hymny or- fickie. Jest to zbiór 87 hymnów kultowych niewiadomego autorstwa i niepewnej datacji (okres klasyczny, hellenistycz- ny lub rzymski), których tre dowodzi bardzo dobrej zna- jomoci tradycji orfickiej i zwizku z misteriami orfickimi. Termin ανιος pojawia si w Hymnach orfickich trzykrotnie.
Godne szczególnej uwagi s dwa uycia: w hymnie do Heliosa i w hymnie do Hefajstosa. Pierwszy z wymienio- nych utworów przywouje Heliosa-Soce epitetem „ma- jcy oko wieczyste” (χων ανιον μμα)22. Drugi z kolei opisuje Hefajstosa – ogie kosmiczny identyczny ze So- cem23 – terminem „wieczny” (w. 3: ανιε)24. Ów ogie kos- miczny ponie, jak czytamy dalej (w. 6), w eterze, socu, gwiazdach, ksiycu – sowem we wszystkich ciaach nie- bieskich. To uycie przypomina miejsce z Timajosa (37d) o czasie – „wiecznym obrazie wiecznoci”, który powsta wraz z niebem, by odmierza jego trwanie. Trzecie i ostatnie w Hymnach orfickich uycie pojawia si w hymnie do mier- ci: „przynoszc ywym dugi, wieczysty sen”25 (τν μακρν ζιοισι φρων ανιον πνον). „Dugi” i „wieczysty” wydaj si tu by wyrazami bliskoznacznymi, a to znaczy e ανιος na pewno nie zostao uyte w sensie „wieczny”, lecz raczej – zgodnie z polsk frazeologi – w znaczeniu „wieczysty”.
2.4. Podsumowanie
Ανιος wystpuje czterokrotnie w trzech póniejszych dia- logach Platona: dwukrotnie w Timajosie (w odniesieniu do
22 Hymni Orphici, VIII, 1 (Fayant, Hymnes orphiques, 81; ybert, Hymny orfickie, 64).
23 Fayant, Hymnes orphiques, 84 nota do V.1. 24 Hymni Orphici, LXVI, 3 (Fayant, Hymnes orphiques, 535; ybert, Hym-
ny orfickie, 97). 25 Hymni Orphici, LXXXVII, 5 (Fayant, Hymnes orphiques, 665; ybert,
Hymny orfickie, 107).
383
paradygmatu i do czasu) oraz po jednym razie w Prawach (w odniesieniu do bogów) i w Pastwie (w zwizku z escha- tologicznymi nagrodami obiecywanymi w misteriach orfi- ckich). Kontekst wystpienia ανιος w Pastwie wydaje si wskazywa, e Platon zapoyczy ten termin z ezoterycznych poezji Muzajosa i Orfeusza, które w jego czasach byy ju spisane. W tych wersetach – wedle naszej skromnej wiedzy o nich – ανιος odnosio si do czego wiecznotrwaego, jak Soce, lecz jednak nie wiecznego. Dwa wystpienia w Tima- josie wydaj s na pierwszy rzut oka niekompatybilne lub nie- konsekwentne, dlatego e ανιος raz odnosi si do paradyg- matu, który jest wieczny w sensie absolutnym, a raz do czasu, który by, jest i bdzie tak dugo jak wszechwiat, wraz z któ- rym zosta stworzony. W Prawach bogowie s zdefiniowani jako co co jest wieczne (ανιον), podczas gdy dusze podlega- jce cyklicznej inkarnacji s nazwane czym niemiertelnym, ale nie wiecznym. Wydaje si, e wspólnym mianownikiem dla znaczenia ανιος w odniesieniu do czasu, wszechwiata i bogów jest ich trwao, stabilno, niezmienno, to znaczy niepodleganie cyklowi powstawania i ginicia, któremu z ko- niecznoci podlegaj dusze ludzkie. Gdy wic Platon mówi ανιος, ma na myli „niezmienny”, a z kolei dwa podobne wy- razy διαινιος („wiekuisty”) i διος („odwieczny” ) odnosz si do wiecznoci w sensie absolutnym.
3. Ανιος w filozofii po Platonie (305 rok p.n.e. – 100 rok n.e.)
Stan zachowania tekstów filozoficznych z okresu helleni- stycznego jest szcztkowy, wobec czego ponisze wnio- ski maj charakter koniekturalny. Na przykad trudno orzec, czy filozofowie Akademii Platoskiej po Platonie (347-80 p.n.e.) uywali ανιος. W skpo zachowanych fragmentach wyraz ten wystpuje jedynie u scholarchy Ksenokratesa (fl. 339-314 p.n.e.) w odniesieniu do wiata
384
i atomów, które w myl jego doktryny byy wieczne w sen- sie absolutnym26. Taki sens ανιος stoi w sprzecznoci ze wszystkim innym, co wiemy na temat uycia tego terminu w filozofii hellenistycznej. Nasuwa si wic pytanie, czy Ksenokrates by a tak ekscentryczny w stosowaniu termi- nologii filozoficznej, czy te moe to uycie pochodzi od Sekstusa Empiryka (fl. 200 n.e.), który go cytuje. Na pod- stawie dostpnego materiau zakadamy, e akademicy nie stosowali tego terminu, a wyjtkowe uycie u Ksenokratesa pochodzi od Sekstusa Empiryka. Ale czy na pewno? Tego oczywicie nie wiemy.
3.1. Ανιος w epikureizmie (305-40 p.n.e.)
Cz pism Epikura (fl. 305-270 p.n.e.) zachowaa si w pó- niejszej tradycji epikurejskiej. Mimo e transmisja tych teks- tów jest duga, nie znieksztacia jego sów, dlatego e epi- kurejczycy a do koca istnienia Ogrodu Epikura (czyli do 267 roku n.e.) dochowywali wiernoci doktrynie mistrza.
Epikur rozrónia midzy wiecznoci a dugowieczno- ci. Wedug jego nauki atomy i prónia s wieczne w sensie absolutnym („odwieczny”, „bez pocztku i bez koca”) i jako takie zwyky by opisywane przymiotnikiem διος27. „Proces ten (sc. zderzenia atomów) nie ma pocztku, poniewa ato- my i prónia s odwieczne (διον)”, pisa Epikur28. Podobnie rzymski epikurejczyk Filodemos z Gadary (fl. 70-40 p.n.e.) w odniesieniu do wiecznoci bogów uywa przymiotników διος – „odwieczny”, θνατος – „niemiertelny” oraz pla- toskiego neologizmu διαινιος – „wiekuisty”29. Wszystkie trzy uyte przez Filodemosa okrelenia s synonimami, a ich
26 Xenocrates Chalcedonius, fr. F 43 Isnardi Parente (Isnardi Parente, Se- nocrate, 120).
27 Ramelli – Konstan, Terms for Eternity, 34. 28 Epicurus, Epistula ad Herodotum, 44 (Arrighetti, Epicuro, 41; Kroska,
Diogenes Laertios, 606). 29 Philodemus Gadarensis, De pietate, 46, 69 (Obbink, Philodemus, 109, 111).
385
uycie w odniesieniu do wiecznoci absolutnej pochodzio od samego Epikura30.
Ανιος wystpio u Epikura w jeszcze innym kontekcie. Ból to co, co z punktu widzenia indywidualnego czowie- ka wydaje si nie mie koca, podczas gdy faktycznie „[…] cierpienie nie jest wieczne (ανιον) ani nawet bardzo dugie (πολυχρνιον)”31. W tym kontekcie ανιον nie moe zna- czy „wieczne”, bo nie jest wieczne ycie ludzkie, podczas któ- rego czowiek cierpi. Sens jest taki, e kto, kto bardzo cierpi, wyobraa sobie, e jego ból bdzie trwa do koca ycia. Ta- kie znaczenie terminu ανιος („doywotni”) koresponduje z kolokwialnym uyciem wyrazu w póniejszej grece, gdzie np. formua ανιος γυμνασαρχος oznaczaa mczyzn do- ywotnio penicego urzd przeoonego gimnazjonu32.
Zaoyciel Ogrodu zwalcza mity o karach w Hadesie. Jego zdaniem ludzi przejmowaa lkiem zwaszcza dugo tej mitycznej kary, która miaa by rzekomo „jakim wiecz- nym cierpieniem” (ανιν τι δεινν)33. W jednym z frag- mentów zachowanych w papirusie Filodemosa z Herkula- num (P.Herc. 1056) Epikur domaga si ustalenia jasnego kryterium prawdy, które pozwoli oceni, czy spodziewa- ne szczcie albo dyskomfort rzekomo czekajce dusz w zawiatach maj by wieczne, czy te – na odwrót – nie mog trwa wiecznie (τς αωνας κατ ψυχν χλσεως εδαιμονας μ αωνας)34.
30 Ramelli – Konstan, Terms for Eternity, 35. 31 Epicurus, Ratae sententiae, XXVIII (Arrighetti, Epicuro, 131). 32 LSJ, „ανιος 2”, 45. 33 Epicurus, Epistula ad Herodotum, 81 (Arrighetti, Epicuro, 71; Kro-
ska, Diogenes Laertios, 623). Por. Philodemus Gadarensis, De pietate, 2235-2236 (Obbink, Philodemus, 258, komentarz: 590): „Ludzie s cz- sto przekonani, e bogowie w zawiatach bd ich przeladowa wiecz- nymi nieszczciami (αωνοις… συμφορας). Z tego powodu cierpi nie mniej ni gdyby naprawd ich przeladowali”.
34 Epicurus, Incertus liber, fr. 31.32, vv. 4-5 (Arrighetti, Epicuro, 352). Zob. Ramelli – Konstan, Terms for Eternity, 34-35.
386
Epikur nie poda, kto w jego czasach rozpowszechnia tego rodzaju mity eschatologiczne, natomiast jeden z jego nastpców – Kolotes z Lampsaku (fl. 285-265 p.n.e.) – na- pisa krytyk mitu Era z ostatniej ksigi Pastwa35, gdzie Platon mówi (616a) o odbywanych w Tartarze karach, któ- re s nie dusze ni 1000 lat, tj. czas spdzany przez dusze w zawiatach midzy kolejnymi wcieleniami. Epikur zatem odnosi si do eschatologicznych mitów Platona.
3.2. Ανιος w stoicyzmie (ok. 250-50 p.n.e.)
Wedle naszych najlepszych róde rzeczownik αν i przy- miotnik ανιος byy stosowane przez filozofów ze szkoy stoickiej. Warron (116-27 p.n.e.) przytacza etymologi sowa αν zaczerpnit z jakiego pisma Chryzypa. Otó Chryzyp, jak podaje Warron, twierdzi, e grecki wyraz αν znaczy ε ν – „zawsze bdcy”36. Warto zauway, e samo wyraenie ε ν (lub ε ν) wystpuje w plato- skim Timajosie (28a, 34a, 37a) w odniesieniu do wieczno- ci idei i demiurga37.
Szczegóowa analiza szeregu fragmentów Chryzypa z So- loi (ok. 279-206 p.n.e.) oraz innego stoika Posidoniusza z Apamei (ok. 135-51 p.n.e.)38 przedstawiona przez Ilari Ramelli i Davida Konstana prowadzi do konstatacji, e sto- icy rozgraniczali semantyk dwóch poj: διος i ανιος. Pierwszy z nich by zastrzeony dla wiecznoci w sensie me- tafizycznym, np. wiecznoci Boga albo wiecznoci materii, która wedle stoików istnieje odwiecznie; natomiast dru- gie – ανιος – odnosio si do kadego kolejnego cyklu kos- micznego (αν), bo wedle doktryny Chryzypa wiat, cho
35 Porphyrius Tyrius, In Platonis rem publicam commentarii, fr. 182F (Smith, Porphyrii, 207-212).
36 Chrysippus Solensis, Περ Σημαινντων περ φωνς, fr. 163 (SVF, II, 47). Por. Keizer, Life Time Entirety, 92.
37 Mason, „Why Does Plato Believe”, 178. 38 Ramelli – Konstan, Terms for Eternity, 30-34.
387
wieczny, rozpada si na szereg cykli kosmicznych, które miay okrelony czas trwania (Chryzyp nie poda konkret- nych liczb), czyli nie byy wieczne.
Takie uycie sugeruje jeden fragment Chryzypa oraz trzy fragmenty Posidoniusza, w których ανιος odnosi si do διακσμησις – cyklicznej odnowy wiata po kadym kos- micznym poarze39, πθος – powtarzajcego si regularnie zjawiska przyrodniczego (np. przypywu)40, τιμωραι π γν – kar dla grzeszników w zawiatach41, oraz δξα – ludz- kiej sawy42. W ostatnim z fragmentów Posidoniusz – zda- niem Ilarii Ramelli i Davida Konstana43 – zacytowa Dio- dora Sycylijskiego (Biblioteka historyczna, XXXVII, 4.1), który pisze o „wiecznej chwale”.
adne z tych wystpie – niestety ich fragmentarycz- no uniemoliwia dogbniejsz analiz – nie wskazuje na wieczno w penym tego sowa znaczeniu, lecz raczej na co w sensie: „dugotrway”, „nieustanny”, „kontynuowany”, „powtarzalny”, „cykliczny”. Nawet eschatologiczna kara nie moga by wedle Posidoniusza naprawd wieczna, dlatego e stoicy, poczynajc od Chryzypa, wierzyli w cykliczny po- ar wszechwiata (κπρωσις), odbywajcy si regularnie „co pewien okrelony czas” (κατ τινας ρισμνους χρνους)44. A przecie kosmiczny poar musiaby pooy kres równie owym „karom pod ziemi”.
39 Chrysippus Solensis, De mundo, fr. 597 (SVF, II, 184). 40 Posidonius Apameus, De Oceano, fr. 44a (Theiler, Posidonios, I, 59). 41 Posidonius Apameus, Moralia, fr. 441e (Theiler, Posidonios, I, 356). 42 Posidonius Apameus, Historiae (Historia post Polybium), fr. 212 (Thei-
ler, Posidonios, I, 167). 43 Ramelli – Konstan, Terms for Eternity, 31. Na ogó przyjmuje si, e
Diodor zaley od nieco wczeniejszego Posidoniusza, a nie odwrotnie. Zob. np. Wozniczka, „Diodoros’ Narrative”.
44 Chrysippus Solensis, De mundo, fr. 606 (SVF, II, 186); ibidem, fr. 610 (SVF, II, 186).
388
3.3. Ανιος w neopitagoreizmie (80 rok p.n.e. – 100 rok n.e.)
Ze wzgldu na saby stan zachowania pism pitagorejskich trudno oszacowa, jak czsto wystpowa w nich termin ανιος. W zbiorze tekstów pitagorejskich z epoki helleni- stycznej sporzdzonym przez Holgera Thesleffa45 ανιος pojawia si zaledwie czterokrotnie. Z tych wystpie naley od razu odrzuci dwa: jedno u Ocellusa46 i jedno u Filolao- sa47, poniewa ανιος zosta uyty nie przez nich samych, lecz przez póniejszych autorów, którzy ich cytuj: Jana z Lidii (540 rok n.e.) i Jamblicha z Chalkis (fl. 280-300 n.e.)48. Pozostae dwa wystpuj w pimie Timajosa z Lokri O naturze wiata i duszy.
Autentyczno tego pisma budzi jednak powane wt- pliwoci. Obecnie uwaa si, e utwór zosta napisany nie przez pitagorejczyka Timajosa (V wiek p.n.e.), którego imieniem Platon zatytuowa jeden ze swoich dialogów, lecz raczej przez jakiego medioplatonika z hellenistycz- nej Aleksandrii (80 rok p.n.e. – 100 rok n.e.), który wada dialektem pseudo-doryckim49 – w tym bowiem dialekcie zosta napisany utwór50. Pierwszymi, którzy zacytowali Pseudo-Timajosa, byli medioplatonicy Nikomach z Ge- razy (fl. 100 rok n.e.) i Kalwenus Taurus (fl. 145 rok n.e.), za sam Pseudo-Timajos dobrze zna pisma Filona Alek- sandryjskiego (ok. 25 rok p.n.e. – 50 rok n.e.) i oczywicie tre platoskiego Timajosa.
45 Thesleff, The Pythagorean. 46 Zob. wyej przypis 1. 47 Philolaus, D-K, 44 B 23. 48 Ramelli – Konstan, Terms for Eternity, 7, 10. 49 Dialekt pseudo-dorycki – dialekt koin okraszony doryckimi formami
fleksyjnymi, np. Περ φσιος κσμω κα ψυχς – jak w tytule pisma Pseu- do-Timajosa. Dialekt pseudo-dorycki by zasadniczo róny od dialektu doryckiego, którym mówili Grecy w Italii i na Sycylii w epoce klasycznej.
50 Tobin, Timaios of Locri, 3-7.
389
Pseudo-Timajos uywa ανιος w dwu kluczowych miej- scach swego pisma51. W pierwszym miejscu, na pocztku utworu, stosuje ten przymiotnik jako epitet Boga (Θεν δ τν μν ανιον)52, w drugim za, na samym kocu, odnosi go do idealnego modelu wiata, wedug którego Bóg stwo- rzy wiat (εκνα τν ρσταν εδεος γενντω κα αωνω κα νοατ)53. Twierdzi, e istniej dwie przyczyny wszechrze- czy: umys (νος) i konieczno (νγκα). Pierwsz z nich identyfikuje z Bogiem, który stworzy wiat niewidzialny i na jego wzór powoa do ycia wiat widzialny. Dowodzi dalej, e w stwarzaniu wiata widzialnego Bóg by ograni- czany przez drug przyczyn wszechrzeczy – konieczno, czyli materi i przestrze – i e czowiek postrzega za pomo- c zmysów tylko wiat widzialny i nie widzi jego stwórcy – Boga, czyli Umysu, który moe by poznany jedynie przez kompatybilny z Nim umys ludzki54.
W tym miejscu wywodu stwórca obu wiatów zosta na- zwany „Bogiem wiecznym” (Θεν δ τν μν ανιον) – i to znaczenie: „wieczny” jest tutaj waciwe. Drugim „wiecz- nym” u Pseudo-Timajosa jest idealny model wiata (ποτ εκνα55 τν ρσταν εδεος γενντω κα αωνω κα νοατ), czyli platoski paradygmat, okrelony przez Platona tym sa- mym przymiotnikiem ανιος, cho innym rzeczownikiem – παρδειγμα. To drugie uycie jest platoskie (por. Timajos, 37d), ale tamto pierwsze wyraenie, odnoszce si do wiecz- nego Boga ponad obydwoma wiatami, jest zupenie niepla- toskie i nie da si go wyjani inaczej ni wpywem Filona Aleksandryjskiego, który zaczerpn je z Septuaginty.
51 Keizer, Life Time Entirety, 105-107. 52 Timaeus Locrus, De natura mundi et animae, 24 (Thesleff, The Pythago-
rean, 213). 53 Timaeus Locrus, De natura mundi et animae, 88 (Thesleff, The Pythago-
rean, 225). 54 Tobin, Timaios of Locri, 13-15, 75, nota 8. 55 Filon Aleksandryjski by pierwszym medioplatonikiem, który uy εκν
w sensie „paradygmat”, zob. Tobin, Timaios of Locri, 5.
390
Dla porównania podajmy, e wspóczesny Pseudo-Ti- majosowi Pseudo-Longinus, autor retorycznego traktatu O wzniosoci, stosowa termin ανιος zgodnie z uzusem platoskim w odniesieniu do homeryckich bogów, których natur, jak równie nieszczcia, poeta uczyni „wiecznymi”, to znaczy: niezmiennymi, niekoczcymi si56.
Mona jeszcze wspomnie o tym, e Geminus (I wiek p.n.e. – I wiek n.e.) we Wprowadzeniu do astronomii przy- pisuje pierwszym pitagorejczykom pogld o tym, e cia- a niebieskie (tj. Soce, Ksiyc i pi planet) s „boskie i niezniszczalne” (τ θεα κα ανια)57. Pitagorejczycy fak- tycznie tak uwaali, ale myl jest sformuowana w taki spo- sób, e wydaje si, i ανια zostao uyte przez Geminusa referujcego pogldy dawnych pitagorejczyków, a nie przez nich samych.
3.4. Podsumowanie
Ανιος w filozofii po Platonie nie znaczy „wieczny”, lecz raczej „dugotrway”, „cykliczny”, „trwajcy do koca wia- ta”. W skromnie zachowanych tekstach filozoficznych z okresu hellenistycznego wystpi cztery razy u epikurej- czyków, cztery razy u stoików oraz pi razy u pitagorejczy- ków, z czego trzy uycia s wtpliwe (mog pochodzi od autorów z okresu rzymskiego). Sporód tych dziesiciu wy- stpie tylko jedno – u Pseudo-Timajosa (O naturze wiata i duszy) – odnosi si do absolutnej wiecznoci Boga. Jednak nawet to pojedyncze uycie jest zapoyczeniem z Filona Aleksandryjskiego.
56 Pseudo-Longinus, De sublimitate, IX, 8 (Podbielski – Narecki, Trzy gre- ckie stylistyki, 103).
57 Geminus, Elementa astronomiae, I, 20 (Manitius, Gemini, 10), por. I, 19.
391
4. Ανιος w poezji hellenistycznej (III wiek p.n.e.)
Poeci hellenistyczni: Kallimach, Likofron, Apolloniusz z Rodos, Moschion, Teokryt i inni czsto stosowali rzeczow- nik αν, natomiast sporadycznie przymiotnik ανιος58. Jedynie Kallimach (310-240 p.n.e.) uy tego wyrazu dwu- krotnie w swoich hymnach. W hymnie Na Artemid przed- stawi bogini antropomorficznie, jako ma dziewczynk, która siedzc na kolanach ojca Zeusa, prosi go, by pozwoli jej zachowa „wieczne dziewictwo” (παρθενην ανιον)59. Ανιος ma tu znaczenie raczej „dozgonny” ni „wieczny”60. W hymnie Na Delos poeta kaza rzece Penejos w Tesalii za- powiedzie swój „wieczny odpyw” (μπωτιν… ανιον)61, a nastpnie wstrzyma swe wody. Wydaje si, e ανιος zna- czy tu „nieustanny”, „niekoczcy si”62. Ten zapowiedziany „nieustanny odpyw” trwa zaledwie chwil, po czym rzeka znów zaczyna pyn tak jak zwykle63. Cyrenejczyk zastoso- wa tu poetyck przesad lub poetyck ironi.
5. Ανιος w historiografii hellenistycznej (322-8 p.n.e.)
Pisma historyków z okresu hellenistycznego zachoway si w stanie szcztkowym. Na przykad, z historii Rzymu autor- stwa Polibiusza, która oryginalnie liczya 40 ksig (datowane na 160-118 p.n.e.), przetrwao w caoci zaledwie pi, a mimo to jest to jedna z lepiej zachowanych historii tego okresu. 58 Keizer, Life Time Entirety, 44-48. 59 Callimachus, Hymnus III In Dianam, 6 (Pfeiffer, Callimachus, II, 9;
awiska-Tyszkowska, Kallimach, 138). 60 Keizer, Life Time Entirety, 44 nota 120. 61 Callimachus, Hymnus IV In Delum, 130 (Pfeiffer, Callimachus, II, 23;
awiska-Tyszkowska, Kallimach, 168). 62 Keizer, Life Time Entirety, 44 nota 120. 63 Callimachus, Hymnus IV In Delum, 130-150 (Pfeiffer, Callima-
chus, II, 23; awiska-Tyszkowska, Kallimach, 168-169).
392
5.1. Wyraenie „wieczna pami”
Polibiusz preferowa διος, a terminu ανιος uy – o ile wiadomo – tylko jeden raz. Relacjonujc okolicznoci mierci Aratosa z Sykionu (zm. w 213 roku p.n.e.) – prze- wodniczcego Zwizku Achajskiego prawdopodobnie otru- tego przez Filipa V Macedoskiego – pisze, e Achajowie uchwalili ku jego czci ofiary i kult herosa, czyli to wszystko, „co przyczynia si do wiecznej pamici” (σα πρς ανιον νκει μνμην)64. Ανιος ma tu znaczenie „trway”65.
Fraza Polibiusza o „wiecznej pamici” spodobaa si nastpnym greckim historykom: Diodorowi Sycylij- skiemu (fl. 60-20 p.n.e.) i Dionizjuszowi z Halikarnasu (fl. 30-8 p.n.e.). Historia powszechna Diodora pod tytuem Biblioteka historyczna liczya oryginalnie 40 ksig. W za- chowanych 15 ksigach (ksigi 1–5 i 11–20) i pozosta- ych fragmentach uy on czterokrotnie wyraenia „wiecz- na pami”66. Doprecyzowa t fraz dodajc, e chodzi o wieczn pami u wszystkich ludzi i e jest to pami o dokonaniach, o cywilizacji i filantropii. W ksidze XXXII zaznaczy, e wanie owa wieczna pami bya celem przy- wiecajcym mu podczas pisania o nieszczciach Greków, aby ostrzec przysze pokolenia przed powtórzeniem ich bdów. Z kolei we wstpie do swego dziea – w ksidze I – piknie pisze o sile historii, rozcigajcej si na ca zamiesz- ka ziemi, która ma wszystko niszczcy czas, jako strani- ka wiecznej tradycji dla nastpnych pokole (τς αωνου παραδσεως τος πιγινομνοις)67.
64 Polybius, Historiae, VIII, 12(14).8 (Büttner-Wobst, Polybii, II, 347; Hammer – Broek, Polibiusz, I, 376).
65 Ramelli – Konstan, Terms for Eternity, 35. 66 Diodorus Siculus, Bibliotheca historica, V, 73.1 (DS, II, 103); XXIII,
16.2 (DS frs., II, 106); XXXII, 27.1 (DS frs., III, 211); XXXVII, 1.1 (DS frs., IV, 194).
67 Diodorus Siculus, Bibliotheca historica, I 2.5 (DS, I, 5).
393
Diodor pisze take o „wiecznym kulcie” (τιμς αωνους) Artemidy, „wiecznej pochwale” (ανιον… παινον) uczci- woci, „wiecznej sawie” (δξης… αωνου)68 Epaminondasa, „wiecznej niesawie” (αωνοις βλασφημαις) majcej spa na ludzi nieuczciwych, „wiecznej nienawici” (χθραν ανιον) i „wiecznej wani” (διαφορν ανιον) panujcych wród Sy- cylijczyków69. Wieczna wa – wyjania – to taka, która jest przekazywana z pokolenia na pokolenie70. Ανιος u Diodo- ra nie znaczy „wieczny”, lecz po prostu „trway”71.
Równie Dionizjusz z Halikarnasu zapoyczy z Polibiu- sza „wieczn pami” i zastosowa czterokrotnie w Daw- nych dziejach Rzymu72. Uywa take podobnych zwro- tów, takich jak δξης αωνου („wieczna sawa”)73, ασχν… αων („wieczna haba”)74, αωνου… χθρας („wieczna nienawi”)75. Wygldaj one na inspiracje Diodorem.
5.2. Ανιος w sensie „wiecznotrway”
Diodor stosowa ανιος take w odniesieniu do trwaych materiaów budowlanych, tj. kamieni. W opisie kompleksu paacowego w Persepolis poda, e jeden z murów otaczaj- cych paac by zbudowany z twardego kamienia „na wieczne 68 Gdzie indziej Diodor (Bibliotheca historica, I 56.1) pisze take o „nie-
miertelnej sawie” (θνατον… δξαν). Wyraenia „wieczna sawa” i „nie- miertelna sawa” s synonimami, zob. Keizer, Life Time Entirety, 52.
69 Lokalizacja tych wyrae u Diodora jest nastpujca: „wieczny kult”, IV, 51.4 (DS, I, 476); „wieczna pochwaa”, XXXII, 30 (DS frs., III, 213); „wieczna sawa”, XV, 66.1 (DS, III, 452) i XXXVII, 4.1 (DS frs., IV, 198); „wieczna niesawa”, I, 1.5 (DS, I, 3); „wieczna nienawi”, XIII, 32.3 (DS, III, 49); „wieczna wa”, XIII, 23.2 (DS, III, 37) i XIII, 24.6 (DS, III, 39).
70 Diodorus Siculus, Bibliotheca historica, XIII, 23.2 (DS, III, 37). 71 Ramelli – Konstan, Terms for Eternity, 31-32. 72 Dionysius Halicarnaseus, Antiquitates Romanae, III, 71.5 (DH, I, 399);
IV, 25.3 (DH, II, 45); IV, 40.6 (DH, II, 73); VIII, 55.2 (DH, III, 208). 73 Dionysius Halicarnaseus, Antiquitates Romanae, I, 6.3 (DH, I, 10). 74 Dionysius Halicarnaseus, Antiquitates Romanae, X, 36.5 (DH, IV, 68). 75 Dionysius Halicarnaseus, Antiquitates Romanae, VI, 80.3 (DH, II, 382).
394
trwanie” (πρς διαμονν αωναν)76. W innym znów miejscu opisa najwiksz z trzech piramid na nekropoli memfickiej (obecnie Giza) jako wzniesion z bardzo twardego kamie- nia, trudnego do obróbki, który posiada „wiecznotrwao” (διαμονν ανιον)77, dlatego e – mówi – od czasów bu- dowy piramidy miny tysice lat – moe nawet 3 400 lat, jak obliczaj poniektórzy78 – i wbrew upywowi czasu caa konstrukcja trwa nienaruszona. Ostatnie miejsce z Dio- dora nie jest de facto miejscem z Diodora. Wedug Feliksa Jacoby’ego Diodor przytoczy w tym miejscu (Biblioteka historyczna, I, 10.1–I 98.10) obszerny ustp z Hekatajosa (fl. 322-305 p.n.e.). Ten Hekatajos, Grek rodem z Abdery lub Teos, pisa m.in. o Egipcjanach i ydach. Nie wiadomo z jakiego dziea Hekatajosa Diodor zaczerpn ten ekscerpt, by moe z historii Egiptu pod tytuem Egyptiaka79. W ka- dym razie sownictwo i poszczególne wyraenia, w tym διαμον αωνα, pochodz wanie od Hekatajosa.
W podobnym sensie stosowa ανιος równie Dionizjusz z Halikarnasu w pismach retorycznych: Demostenes i O uka- dzie wyrazów. Ten przymiotnik odnosi si do mów poli- tycznych jego ulubionego mówcy – Demostenesa. Mowy Demostenesa s zdaniem Dionizjusza ργα… ανια („wiecz- notrwaymi dzieami”)80, bo – jak wyjania – nie poddaj si destrukcyjnej sile czasu, zachwycajc coraz to nowych czy- telników w coraz to innych miejscach i epokach. Najbardziej udanym sformuowaniem jest μνημεα… ανια („wieczno-
76 Diodorus Siculus, Bibliotheca historica, XVII, 71.5 (DS, IV, 245). 77 Hecataeus, FGrHist 264 F 25, w: Diodorus Siculus, Bibliotheca histori-
ca, I, 63.5. 78 Wielka Piramida faktycznie pochodzi z czasów IV dynastii
(ok. 2575-2465 p.n.e.), wic ci „poniektórzy” do dokadnie obliczyli jej wiek. Zob. Murphy, The Antiquities of Egypt, 79 nota 121.
79 GLAJJ, 20. 80 Dionysius Halicarnaseus, De compositione verborum, XXV, 31 (Au-
jac, Denys, III, 184; Madyda, Trzy stylistyki greckie, 261-262). To samo stwierdzenie powtarza si w pimie Dionizjusza Demostenes. Por. Diony- sius Halicarnaseus, Demosthenes, LI, 2 (Aujac, Denys, II, 149).
395
trwae pomniki”)81, oczywicie chodzi o mowy Demostene- sa, efektownie zestawione przez Dionizjusza z pomnikami z marmuru. Sens jest taki, e mowy Demostenesa, znajdujce przez stulecia kolejnych czytelników, s tak samo trwae jak opierajce si upywowi czasu dziea z kamienia.
5.3. Wieczne konstelacje
Diodor odnosi termin ανιος take do rzeczy bardziej trwa- ych ni kamie, trwalszych nawet od tradycji, pamici, ludz- koci – mianowicie do zjawisk naturalnych82. S to Soce, Ksiyc i cay kosmos, które „maj wieczn i niezniszczaln natur” (ανιον χειν κα φθαρτον τν φσιν)83, „wieczne obroty” (περιδ… αων) cia niebieskich84, „wieczne ru- chy” (αωνοις κινσεσι) konstelacji gwiezdnych85, „wieczny szyk gwiazd” (στρων ανιον τξιν)86. Ostatnie z wymie- nionych wyrae pochodzi od Dionizjusza Skytobrachiona (III wiek p.n.e.), historyka z Mityleny, którego Diodor tu cytuje. Z kolei Dionizjusz Skytobrachion móg zainspiro- wa si podobnym wyraeniem: ες ανιον τξιν, zastosowa- nym przez ateskiego mówc Hypereidesa, który w Mowie pogrzebowej z 322 roku p.n.e. odniós metafor militarn do ycia pozagrobowego (polegy onierz stanie „w wiecz- nym szyku”)87. Mona przypuszcza, e take w pozostaych
81 Dionysius Halicarnaseus, De compositione verborum, XXV, 35 (Aujac, Denys, III, 185; Madyda, Trzy stylistyki greckie, 262).
82 Keizer, Life Time Entirety, 53 nota 153. 83 Diodorus Siculus, Bibliotheca historica, III, 9.1 (DS, I, 277); kontekst:
wierzenia Etiopów z okolic Meroe. 84 Diodorus Siculus, Bibliotheca historica, II, 30.6 (DS, I, 220); kontekst:
astrologia chaldejska. 85 Diodorus Siculus, Bibliotheca historica, XV, 50.3 (DS, III, 430); kon-
tekst: astrologia chaldejska. 86 Dionysius Scytobrachion, FGrHist 32 F 7, w: Diodorus Siculus, Bi-
bliotheca historica, III, 56.5; kontekst: euhemeryzm. 87 Hyperides, Epitaphius, 27 (Herrman, Hyperides, 48, commentary:
96 n. 183).
wskazanych miejscach Diodor cytowa lub parafrazowa historyków III wieku p.n.e.: Manetona – historyku Egiptu i Berossosa – historyka Babilonii. Maneton faktycznie sto- sowa termin ανιος, o czym wiadomo z bardzo dobrego róda – historyka Apollodora z Aten (fl. 150 rok p.n.e.)88.
W jeszcze innym miejscu, które opowiada o tym, jak as- trologowie chaldejscy przepowiedzieli mier Aleksandra Wielkiego w Babilonie, Diodor pisze, e potrafili oni trafnie przewidywa przysze wydarzenia dziki „wiecznej obser- wacji” (αωνου παρατηρσεως) cia niebieskich89, co w tym kontekcie znaczy: „nieustannej”, „konsekwentnej”, „staej”. W tym wypadku Diodor móg korzysta z jednej z wielu za- ginionych historii Aleksandra (IV lub III wiek p.n.e.).
5.4. Hades – wieczysty dom umarych
Odnoszc si do wiatopogldu Egipcjan, Diodor za swoim ródem – Hekatajosem z Abdery – twierdzi, e Egipcjanie nazywaj wasne domy, w których mieszkaj, „gospodami”, podczas gdy groby zmarych nazywaj „wieczystymi do- mami” (ιδους οκους), dlatego e w tych pierwszych my – yjcy ludzie – przebywamy zaledwie krótki czas (λγον χρνον), podczas gdy zmarli spdzaj w Hadesie „niesko- czon wieczno” (πειρον ανα)90. Dalej w tym samym ekscerpcie Hekatajos mówi, e Egipcjanie czcz swoich przodków jako tych, którzy przeprowadzili si „do wie- czystego domu” (ες τν ανιον οκησιν)91. Podobn myl
88 Apollodorus Atheniensis, Chronica, fr. 70 (FHG, I, 440); Manetho Se- bennyta, Chronica, fr. 7a (FHG, II, 540). Kontekst: pierwszym królem Teb Egipskich by Menes Thinites, co si tumaczy z egipskiego: „odwiecz- ny” (ανιος).
89 Diodorus Siculus, Bibliotheca historica, XVII, 112.2 (DS, IV, 306). 90 Hecataeus, FGrHist 264 F 25, w: Diodorus Siculus, Bibliotheca historica,
I, 51.2. Zob. take komentarz do tego miejsca w: Keizer, Life Time Enti- rety, 53.
91 Hecataeus, FGrHist 264 F 25, w: Diodorus Siculus, Bibliotheca historica, I, 93.1. Zob. take komentarz do tego miejsca w: Keizer, Life Time Entirety, 53.
397
wyraa nieznany poeta grecko-ydowski Pseudo-Fokylides (okres hellenistyczny lub rzymski), gdy mówi, e Hades jest wspólnym miejscem dla wszystkich, ebraków i ksit, oj- czyzn i „domem wieczystym” (μλαθρα δμων ανια)92.
5.5. Wieczne kary w Hadesie
Diodor Sycylijski na pocztku ksigi I przedstawia swój wasny wiatopogld na kwestie eschatologiczne, wasny, ale te – jak wykazuj uczeni – mocno podbudowany filo- zofi stoick93. Otó utrzymuje on, e wszyscy ludzie yj zaledwie przez „jaki uamek wiecznoci” (καριαν τι μρος το παντς ανος), a pozostaj martwi „przez reszt czasu” (πντα τν στερον χρνον). Dlatego wanie powinni do- brze wykorzysta dany im krótki czas ycia.
Do uczciwego ycia zachcaj ich zarówno greckie mity o Hadesie, które s poyteczne, cho raczej nieprawdziwe, jak i sama historia – prorokini prawdy94. Na przykad – twierdzi dalej w ksidze VIII – bezbono albo pobono okazywana bogom za ycia wywouje ich „gniew bez poczt- ku i yczliwo bez koca” (ργν γνητον, τν δ ενοιαν ανιον), które po mierci skutkuj „niemierteln nagrod bd kar” (θνατον… κα τν εεργεσαν κα τν κλασιν) „na ca wieczno” (ες παντα τν ανα)95. Sycylijczyk powouje si tu na prawd objawion w jakich misteriach (τας τελετας) i antytetycznie przeciwstawia przymiotnik γνητος („bez pocztku”, „niestworzony”) przymiotnikowi ανιος, dziki czemu znaczenie tego drugiego: „bez koca”, „niekoczcy si”, staje si lepiej uchwytne.
Przykadami „wiecznej kary” (τιμωρας αωνου) za bez- bono s mityczny Peirithoos – niedoszy porywacz królo- wej podziemi Persefony i podobno sam Herakles, który mu
92 Pseudo-Phocylides, Sententiae, 112 (van der Horst, The Sentences, 94). 93 Sacks, „Diodoros of Sicily”, 47-48. 94 Diodorus Siculus, Bibliotheca historica, I, 2.2-3 (DS, I, 4). 95 Diodorus Siculus, Bibliotheca historica, VIII, 18.1-3 (DS frs., I, 106).
398
towarzyszy96, nastpnie Iksjon, który spodzi Centaurów z chmur w ksztacie bogini Hery97, oraz Tantal – bezbony przyjaciel bogów, który zdradza ludziom ich tajemnice98.
Wiemy ju, e „wieczna kara” dla Diodora oznaczaa kar bez koca. Wspóczesny Diodorowi autor pseudo-plato- skiego Aksjocha podobnie rozumia „wieczno” kar w Ha- desie. Mówi bowiem, e kary w Hadesie trwaj „wiecznie” (371e: αωνως), czyli – jak wyjania – „nie maj koca” (371e: τελες)99. Sens ανιος u Diodora jest wic jasny: jest to co, co ma pocztek, ale nie bdzie mie koca. Trudno natomiast jednoznacznie rozstrzygn, czy kary dla grzesz- ników naprawd nigdy si nie skocz, czy te pooy im kres kosmiczny poar, o którym nauczali popularni w I wie- ku p.n.e. stoicy.
5.6. Podsumowanie
Historycy okresu hellenistycznego stosujcy ανιος obok διος („odwieczny”) i θνατος („niemiertelny”) byli dalecy od rozgraniczania znaczenia tych poj. U Polibiusza ανιος wystpio tylko jeden raz, u Dionizjusza z Halikarnasu 10 razy, u Diodora Sycylijskiego a 24 razy. Diodor najwyra- niej upodoba sobie ten wyraz. Uywa ανιος w rónych kontekstach (w odniesieniu do ludzkiej pamici, materiaów budowlanych, piramid egipskich, cia niebieskich, grobów, kar eschatologicznych) i w rónych znaczeniach: „trway”, „przekazywany z pokolenia na pokolenie”, „wiecznotrwa- y”, „nieprzerwany”, „wieczysty”, „niekoczcy si”. Naley uwzgldnia fakt, e spora cz tych wystpie pochodzi nie od samego Diodora, lecz od jego hellenistycznych róde (historycy Egiptu, historycy Aleksandra Wielkiego).
96 Diodorus Siculus, Bibliotheca historica, IV, 63.4 (DS, I, 498). 97 Diodorus Siculus, Bibliotheca historica, IV, 69.5 (DS, I, 509). 98 Diodorus Siculus, Bibliotheca historica, IV, 74.2 (DS, I, 515). 99 Pseudo-Plato, Axiochus, 371e.
399
6. Ανιος w leksykografii bizantyskiej (V-X wiek n.e.)
Niniejszy paragraf wykracza poza ramy chronologiczne wy- znaczone dla niniejszego artykuu (IV wiek p.n.e. – I wiek n.e.). Uwzgldnienie leksykografii wynika z tego, e odno- si si ona do literatury helleskiej (tj. niechrzecijaskiej) i przewanie powiela materia z wczeniejszych leksykonów datowanych na okres hellenistyczny lub pocztek okresu Cesarstwa Rzymskiego. Cytowane niej opracowania leksy- kograficzne s bardzo trudne lub nawet wrcz niemoliwe do datowania, oprócz Hezychiusza z Aleksandrii (V lub VI wiek n.e.), Etymologicum Genuinum (IX wiek n.e.) i Su- idasa (X wiek n.e.).
Scholia do Iliady wyjaniaj homerycki epitet φθιτον αε – uyty na okrelenie bera Agamemnona, któ- re ten odziedziczy po swoim ojcu – za pomoc syno- nimów: διφθαρτον („niezniszczalny”) oraz ανιον („wiecznotrway”)100. T sam informacj powtarza bizan- tyski leksykon Etymologicum Genuinum101.
Hezychiusz z Aleksandrii w swoim zachowanym Al- fabetycznym sowniku wszystkich wyrazów stosuje ανιος w dwóch miejscach. Pod liter Alpha zamieci m.in. haso αζηνεκς – a jest to unikalny epitet, hapax legomenon w li- teraturze greckiej, niepowiadczony nigdzie indziej. Ten- e rzadki wyraz wyjani przez dwa wyrazy bliskoznaczne: διηνεκς („nieprzerwany”) i ανιον102. Z kolei pod liter Omikron umieci m.in. nastpujc fraz (nie wiadomo, skd wzit): ρμοι ανιοι, co znaczy „wieczysta przysta”, i zinterpretowa jako metafor mierci103.
100 Scholia vetera in Homeri Iliadem, II, 46 (Heyne, Homeri, I, 79). 101 Etymologicum Magnum Genuinum, A, 1467 (Lasserre – Livadaras, Ety-
mologicum, II, 338). 102 Hesychius Alexandrinus, Lexicon, A, 1830 (Latte, Hesychii, I, 66). 103 Hesychius Alexandrinus, Lexicon, O, 1293 (Latte, Hesychii, II, 778).
400
Eliusz Herodianus – skdind nieznany gramatyk, któ- rego nie naley myli ze znanym filologiem z II wieku n.e. – w ksidze Rozbiór gramatyczny zdania wymieni derywaty rzeczownika αν, w dopeniaczu ανος. S to: przymiot- nik ανιον, który znaczy to samo co διηνεκς, „nieprzerwa- ny”, oraz czasownik αωνζειν, który w tym kontekcie zna- czy „trwa nieprzerwanie”104.
Retor Eudemos – take nieznany, róny od perypatetyka Eudemosa z Rodos – wyjani attycki przymiotnik rodza- ju eskiego γρως („niestarzejca si” „wiecznie moda”, „niezniszczalna”105) w ten sposób, e jest to osoba, „która si nie starzeje” ( μ γερσ), bo jest „niezmienna” (ανιος)106.
Bizantyski encyklopedysta Suidas stwierdzi, e znaczenie przymiotnika διος („wiekuisty”) przekada si bezporednio na przymiotnik ανιος107. Widzielimy wyej na przykadach z literatury klasycznej i hellenistycznej, e te przymiotniki, cho bliskoznaczne, nie byy jednak dokadnymi synonima- mi. Zgodnie z tym pisarze greccy jeszcze w III wieku n.e. roz- róniali ich znaczenia (por. Plotyn, Enneady, III, 7.3). Wydaje si wic, e Suidas nieco uproci problem.
Zakoczmy na Etymologicum Gudianum, leksykonie bi- zantyskim znanym z kodeksu z Otranto (Vat. Barb. gr. 70) z XI wieku n.e.108 Ten leksykon podaje pod liter Alpha na- stpujc definicj: θανασα στν διος ζω κα ανιος – „Niemiertelno: to jest ycie wiekuiste i wieczne”109.
cznie przymiotnik ανιος wystpi osiem razy w leksy- konach bizantyskich i ani razu w zachowanych ze staroyt- noci leksykonach dialektu attyckiego.
104 Pseudo-Aelius Herodianus, Partitiones, AI (Boissonade, Herodiani, 26). Grecki tytu tego traktatu to πιμερισμο (Epimerismoi).
105 To ostatnie znaczenie podpowiada ksiga Suidasa. Por. Suidae Lexicon, A, 227 (Adler, Suidae, I, 26).
106 Niese, „Excerpta ex Eudemi codice Parisino n. 2635”, 148, fol. 3b. 107 Suidae Lexicon, A, 673 (Adler, Suidae, I, 65). 108 Tosi, „Typology of Lexicographical Works”, 634. 109 Etymologicum Gudianum, cod. Z (de Stefani, Etymologicum, 30).
401
7. Znaczenie ανιος w omawianych tekstach (konkluzja)
1. Przedmiotem niniejszego artykuu bya semantyka wy- razu ανιος w literaturze helleskiej w okresach klasycznym i hellenistycznym do czasu powstania Nowego Testamentu (IV wiek p.n.e. – I wiek n.e.). W tekstach literackich zacho- wanych z tego okresu (Corpus Platonicum, hellenistyczna filozofia, poezja i historiografia) termin ανιος wystpuje cznie 60 razy.
2. Pierwszym autorem, który uy ανιος w swoich pis- mach, by Platon. On jednak nie wynalaz tego terminu, lecz prawdopodobnie przej od sekty orfików, którzy do jego czasów zdyli ogosi du liczb ksig. Uycie ανιος przez pitagorejczyków przed Platonem jest sabo potwier- dzone. W Corpus Platonicum termin ανιος wystpi pi- ciokrotnie w nastpujcych znaczeniach: „niezmienny” (je- den raz o paradygmacie, jeden raz o czasie); „niepodlegajcy narodzinom i mierci” (jeden raz o bogach); „niekoczcy si” (jeden raz o eschatologicznej nagrodzie, tj. zapowie- dzianym przez orfickiego proroka pijastwie); „bez koca” (jeden raz o eschatologicznych karach).
3. W filozofii po Platonie ανιος pojawio si dziesicio- krotnie w kilku rónych konotacjach: „doywotni” (jeden raz o cierpieniu); „niekoczcy si” (trzy razy o domniema- nych cierpieniach eschatologicznych); „cykliczny” (jeden raz o odradzajcych si wiatach, jeden raz o przypywach); „trwajcy do koca wiata” (jeden raz o karach w Hade- sie); „przekazywany z pokolenia na pokolenie” (jeden raz o sawie – to wystpienie jest cytatem z historyka Diodo- ra); „niezmienny” w takim sensie jak u Platona (jeden raz o paradygmacie); „wieczny” w sensie absolutnym (jeden raz o Bogu).
4. W poezji hellenistycznej ανιος wystpio szeciokrot- nie, jeli wczy do niej utwory o niepewnej dacie: Hymny orfickie i Sentencje Pseudo-Fokylidesa. U Kallimacha termin
402
ten wystpi dwukrotnie w sensie: „dozgonny” (o dziewi- ctwie) i „nieustanny” (o odpywie rzeki). W Hymnach or- fickich wyraz ten zosta uyty trzykrotnie w znaczeniach: „wiecznotrway” (dwa razy o Socu); „wieczysty” (je- den raz o nie – metaforze mierci). U Pseudo-Fokylidesa ανιος znaczy „wieczysty” (o Hadesie – wspólnym domu dla wszystkich zmarych).
5. W historiografii hellenistycznej termin ανιος zosta uyty a 35 razy. Zakres semantyczny wyrazu jest nastpuj- cy: „trway” (dziewi razy o zbiorowej pamici); „przeka- zywany z pokolenia na pokolenie” (11 razy o kulcie bogów, o pochwale, o sawie, o niesawie, o nienawici, o wani); „wiecznotrway” (pi razy o kamieniach, o piramidach egipskich, o mowach Demostenesa); „niezniszczalny” (cztery razy o ciaach niebieskich); „nieustanny” (jeden raz o obserwacji cia niebieskich); „wieczysty” (jeden raz o gro- bach – mieszkaniach zmarych); „nieskoczony” (jeden raz o askawoci bogów wobec pobonych ludzi); „niekocz- cy si” (trzy razy o karach odbywanych przez bezboników w Hadesie). Do tego trzeba doliczy cztery wystpienia: jedno u attyckiego mówcy Hypereidesa: („wieczysty”, o szy- ku bojowym, w którym ma stan polegy onierz); drugie u historyka Manetona („odwieczny”, o pierwszym królu Teb Egipskich); trzecie u retora Pseudo-Longinusa („nie- zmienny”, o bogach), czwarte u astronoma Geminusa („nie- zniszczalne”, o ciaach niebieskich).
6. Bizantyskie leksykony (V-X wiek n.e.) stosuj ter- min ανιος osiem razy jako synonim nastpujcych poj: „wiecznotrway” (dwa razy o berle Agamemnona); „wie- czysty” (jeden raz o metaforycznej przystani, czyli mierci); „nieprzerwany” (dwa razy); „niezniszczalny” (jeden raz); „wiekuisty” (jeden raz); „niemiertelny” (jeden raz).
7. Przegld znacze pokazuje, e w literaturze helleskiej przed powstaniem Nowego Testamentu termin ανιος nie oznacza „wieczny”. Jedyny wyjtek od tej reguy znajduje si u Pseudo-Timajosa i moe by wyjaniony wpywem fi-
403
lozofii i frazeologii Filona Aleksandryjskiego, który z kolei zalea od Septuaginty.
Bibliografia
Adler, A., Suidae Lexicon (Lexicographi Graeci 1; Lipsiae: Teubneri 1928) I.
Arrighetti, G., Epicuro: Opere (Classici della Filosofia 4; Tori- no: Einaudi 1960).
Aujac, G. – Lebel, M., Denys d’Halicarnasse: Opuscules rhétori- ques (Collection des Universités de France, Série grecque; Paris: Belles Lettres 1978-1992) I-V.
Beekes, R.S., Etymological Dictionary of Greek (Leiden Indo- -European Etymological Dictionary Series 10; Leiden: Brill 2010) (=Beekes).
Bernabé, A., Poetae epici Graeci: testimonia et fragmenta. II/1. Orphicorum et Orphicis similium testimonia et fragmenta. II/3. Musaeus; Linus; Epimenides; Papyrus Derveni; Indices (BSGRT; Monachii et Lipsiae: Saur – Berolini: de Gruyter 2004-2007) (=PEG).
Boissonade, J.F., Herodiani Partitiones: E codd. Parisinis (Lon- dini: Valpianis 1819).
Büttner-Wobst, Th., Polybii Historiae, wyd. 2 (BSGRT; Stutgardiae: Teubneri 1995) II.
Chantraine, P. et al., Dictionnaire étymologique de la langue grecque: histoire des mots (Paris: Klincksieck 1968-1980) I-IV (=Chantraine).
de Stefani, A., Etymologicum Gudianum quod vocatur (Lip- siae: Teubneri 1909) I.
Diels, H. – Kranz, W., Die Fragmente der Vorsokratiker, wyd. 6 (Berlin: Weidmann 1951-1952) I-III (=D-K).
Fayant, M.-C., Hymnes orphiques (Collection des Universités de France. Série grecque 509; Budé; Paris: Les Belles Let- tres 2014).
404
Goukowsky, P. – Cohen-Skalli, A., Diodore de Sicile: Biblio- thèque historique: Fragments (Collection des Universités de France; Paris: Belles Lettres 2006-2014) I-IV (=DS frs.).
Hammer, S. – Broek, M., Polibiusz: Dzieje (Biblioteka Prze- kadów z Literatury Antycznej 3; Wrocaw: Ossolineum 1957) I.
Herrman, J., Hyperides: Funeral Oration (American Classical Studies 53; Oxford: Oxford University Press 2009).
Heyne, C.G., Homeri Ilias; Scholia minora; Heraclidis Allego- riae Homericae (Oxonii: E typographeo Clarendoniano 1821) I.
Isnardi Parente, M., Senocrate e Ermodoro: Testimonianze e frammenti, wyd. 2 (Testi e Commenti 13; Pisa: Edizioni della Normale 2012).
Jacoby, C., Dionysii Halicarnasei Antiquitatum Romanarum quae supersunt, wyd. 2 (BSGRT; Stutgardiae – Lipsiae: Teubneri 1995-1998) I-V (=DH).
Jacoby, F. et al., Die Fragmente der griechischen Historiker (Ber- lin: Weidmann 1923-) I-(=FGrHist).
Keizer, H.M., Life Time Entirety: A Study of ΑΙΩΝ in Greek Literature and Philosophy, the Septuagint and Philo (Diss. Universiteit van Amsterdam 1999).
Kroska, I. et al., Diogenes Laertios: ywoty i pogldy synnych filozofów, wyd. 3 (Warszawa: Pastwowe Wydawnictwo Naukowe 1984).
Lasserre, F. – Livadaras, N., Etymologicum Magnum Genui- num (Athens: Parnassos 1992) II.
Latte, K., Hesychii Alexandrini Lexicon (Hauniae: Munksga- ard 1953-1966) I-II.
Liddell, H.G. – Scott, R. – Jones, H.S., Greek-English Lexicon, wyd. 9 (Oxford: Clarendon 1996) (=LSJ).
awiska-Tyszkowska, J. et al., Kallimach: Dziea poetyckie. I. Hymny i epigramaty (Biblioteka Antyczna 49; Wrocaw: Uniwersytet Wrocawski 2016).
405
Manitius, C., Gemini Elementa astronomiae, wyd. 2 (BSGRT; Stutgardiae: Teubneri 1974).
Mason, A.S., „Why Does Plato Believe in a Timeless Eter- nity?”, New Essays on Plato: Language and Thought in Fourth-Century Greek Philosophy (red. F.-G. Herrmann) (Swansea: The Classical Press of Wales 2006) 177-188.
Mohr, R.D., „Plato on Time and Eternity”, Ancient Philosophy 6 (1986) 39-46.
Montanari, F. et al., The Brill Dictionary of Ancient Greek (Le- iden: Brill 2015) (=Montanari).
Müllerus, C., Fragmenta historicorum Graecorum (Paris: Di- dot 1841-1884) I-V (=FHG).
Murphy, E., The Antiquities of Egypt: A Translation with Notes of Book I of the ‘Library of History’ of Diodorus Siculus, wyd. 2 (New Brunswick, NJ – London: Transaction 1990).
Niese, B., „Excerpta ex Eudemi Codice Parisino n. 2635”, Phi- lologus suppl. 15 (1922) 145-160.
Obbink, D., Philodemus On Piety (Oxford: Clarendon 1996) I. Orbán, A.P., Les dénominations du monde chez les premiers au-
teurs chrétiens (Graecitas Christianorum Primaeva 4; Nij- megan: Dekker 1970).
Pfeiffer, R., Callimachus. II. Hymni et epigrammata (Oxonii: E typographeo Clarendoniano 1953).
Podbielski, H. – Narecki, K., Trzy greckie stylistyki i dwa trak- taty retoryczne z okresu Cesarstwa Rzymskiego. Pseudo-Lon- ginus; Pseudo-Arystydes; Anonymus Seguerianus; Apsines (róda i Monografie 429; Lublin: TN KUL 2016).
Ramelli, I. – Konstan, D., Terms for Eternity: Aionios and Ai- dios in Classical and Christian Texts (Piscataway, NY: Gor- gias 2007).
Sacks, K.S., „Diodoros of Sicily and the Hellenistic Mind”, Diodoros of Sicily: Historiographical Theory and Practice in
406
the Bibliotheke (red. L.I. Hau – A. Meeus – B. Sheridan) (Studia Hellenistica 58; Leuven: Peeters 2018) 43-63.
Smith, A., Porphyrii Philosophi fragmenta (BSGRT; Stuttgart: Teubner 1993).
Stern, M., Greek and Latin Authors on Jews and Judaism. I. From Herodotus to Plutarch (Publications of the Israel Academy of Sciences and Humanities; Jerusalem: Israel Academy of Sciences and Humanities 1976) (=GLAJJ).
Theiler, W., Posidonios: Die Fragmente (Texte und Kommenta- re 10/1; Berlin: de Gruyter 1982) I.
Thesleff, H., The Pythagorean Texts of the Hellenistic Period (Acta Academiae Aboensis. Ser. A, Humaniora 30/1; Åbo: Åbo Akademi 1965).
Tobin, T.H., Timaios of Locri: On the Nature of the World and the Soul (Texts and Translations 26. Graeco-Roman Reli- gion Series 8; Chico, CA: Scholars Press 1985).
Tosi, R., „Typology of Lexicographical Works”, Brill’s Com- panion to Ancient Greek Scholarship (red. F. Montanari – S. Matthaios – A. Rengakos) (Brill’s Companions in Clas- sical Studies; Leiden: Brill 2015) I, 622-636.
van der Horst, P.W., The Sentences of Pseudo-Phocylides (Studia in Veteris Testamenti Pseudepigrapha 4; Leiden: Brill 1978).
Vogel, F. – Fischer, C.T., Diodorus: Bibliotheca historica, wyd. 3 (BSGRT; Stutgardiae: Teubneri 1985) I-V (=DS).
von Arnim, I., Stoicorum veterum fragmenta (Stutgardiae: Teubneri 1903-1924) I-IV (=SVF).
Wozniczka, P., „Diodoros’ Narrative of the First Sicilian Slave Revolt (c. 140/35-132 B.C.) – A Reflection of Poseido- nios’ Ideas and Style?”, Diodoros of Sicily: Historiographical Theory and Practice in the Bibliotheke (red. L.I. Hau – A. Meeus – B. Sheridan) (Studia Hellenistica 58; Leuven: Peeters 2018) 221-246.
Wuensch, R., Ioannis Laurentii Lydi Liber de mensibus (BSGRT; Leipzig: Teubner 1898).
407
Zarewicz, D., Przywoywanie bogów – mit, magia, misteria w staroytnej Grecji (Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Sub Lupa 2017).
ybert, E., Hymny orfickie (Bibliotheca Curiosa 6; Wrocaw: Atut 2012).
Ewa Osek, filolog klasyczny, pracownik naukowo-dydaktycz- ny w Instytucie Literaturoznawstwa KUL, doktor habilitowa- ny nauk humanistycznych w dyscyplinie literaturoznawstwo, profesor nadzwyczajny KUL, czonek International Society for Neoplatonic Studies. Gówny obszar zainteresowa: filologia klasyczna, literatura starogrecka, religia w literaturze pónego antyku, tak zwana literatura orficka, neoplatonizm. Autorka kilku ksiek, kilkudziesiciu artykuów naukowych oraz kilku- nastu tumacze tekstów autorów starogreckich, m.in. Platona, Porfiriusza z Tyru, Marinusa z Samarii. Uczestniczya czynnie w wielu konferencjach naukowych w Polsce i zagranic.