Δομήνικος

Θεοτοκόπουλος

Ελ Γκρέκο

ΔΙΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ 2017

ΓΕΛ ΑΞΙΟΥ Α΄2

Καθηγήτρια: Ορφανίδου Αναστασία

Ομάδα: Ναλμπάντη Αναστασία

Παπαδοπούλου Αλεξάνδρα

Σιάφαλη Μαρία

Σιάφαλη Στέλλα

Τσαρίδου Βασιλεία

Φωτοπούλου Έλενα

1

Περιεχόμενα

Κεφάλαιο 1ο ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ ΣΕΛ.2

Κεφάλαιο 2ο ΠΙΝΑΚΑΣ: Η ΤΑΦΗ ΤΟΥ

ΚΟΜΗ ΟΡΓΚΑΘ ΣΕΛ.13

Κεφάλαιο 3ο ΠΙΝΑΚΑΣ: Η ΣΥΝΑΥΛΙΑ

ΤΩΝ ΑΓΓΕΛΩΝ ΣΕΛ.23

Κεφάλαιο 4ο ΠΙΝΑΚΑΣ: ΛΑΟΚΟΩΝ

ΣΕΛ.31

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΣΕΛ.37

2

Κεφάλαιο 1ο Βιογραφία

Ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος, γνωστός επίσης με τo

ισπανικό προσωνύμιο El Greco, δηλαδή Ο Έλληνας, ήταν

Kρητικός ζωγράφος, γλύπτης και αρχιτέκτονας της

Ισπανικής Αναγέννησης. Γεννήθηκε το 1541 στο χωριό

Φοδέλε, λίγα χιλιόμετρα έξω από τον Χάνδακα, το

σημερινό Ηράκλειο της Κρήτης. Οι γονείς του ήταν αστοί

και ο πατέρας του Γεώργιος Θεοτοκόπουλος εργαζόταν

ως φοροσυλλέκτης για τη Δημοκρατία της Βενετίας, που

είχε κατακτήσει την Κρήτη. Για τη μητέρα του δεν

διαθέτουμε πληροφορίες, ενώ άγνωστη παραμένει και η

ταυτότητα μίας ενδεχόμενης πρώτης, Ελληνίδας συζύγου

του. Είχε έναν μεγαλύτερο αδελφό, τον Μανούσο

Θεοτοκόπουλο (1531-1604), ο οποίος ακολούθησε το

επάγγελμα του πατέρα τους.

Όσο η Κρήτη ήταν ενετική επαρχία, η τέχνη και η

εκπαίδευση άνθισε καθώς η τοπική παράδοση με την

Ιταλική αναμείχθηκαν. Πάνω από το 30% του πληθυσμού

της Κρήτης γνώριζε γραφή και ανάγνωση. Ο

Θεοτοκόπουλος παράλληλα με τις κλασικές σπουδές,

διδάχθηκε και βυζαντινή ζωγραφική. Έζησε το

μεγαλύτερο μέρος της ζωής του μακριά από την πατρίδα

3

του, δημιουργώντας το κύριο σώμα του έργου του στην

Ιταλία και στην Ισπανία. Εκπαιδεύτηκε αρχικά ως

αγιογράφος στην Κρήτη και αργότερα ταξίδεψε στη

Βενετία. Στην Ιταλία επηρεάστηκε από τους

μεγαλύτερους δασκάλους της ιταλικής τέχνης, όπως τον

Τιντορέττο και τον Τιτσιάνο, του οποίου υπήρξε μαθητής,

υιοθετώντας στοιχεία από τον μανιερισμό.

Ο Θεοτοκόπουλος εξοικειώθηκε από νωρίς με έργα

καλλιτεχνών της Αναγέννησης που κυκλοφορούσαν στη

βενετοκρατούμενη Κρήτη και από το 1563 εξασκούσε

επίσημα το επάγγελμα του ζωγράφου. Η πληροφορία

αυτή εκμαιεύεται από μία αναφορά στο όνομά του σε

επίσημο έγγραφο της εποχής, στην οποία περιγράφεται

ως δάσκαλος.

Ιταλία

Ο Θεοτοκόπουλος έμεινε στην Ρώμη για επτά χρόνια

και κατά τη διαμονή του εκεί, διεύρυνε τον καλλιτεχνικό

του κύκλο, γνωρίζοντας πολλούς διανοούμενους και

ζωγράφους της εποχής. Όταν έφτασε στην ιταλική

πρωτεύουσα το 1570, έμεινε στο παλάτι του καρδινάλιου

Φαρνέζε και δύο χρόνια αργότερα γράφτηκε στην

Ακαδημία του Ευαγγελιστή Λουκά, που στην ουσία ήταν

μια συντεχνία ζωγράφων της Ρώμης.

Τον ίδιο χρόνο, ο Ελ Γκρέκο άνοιξε το δικό του

εργαστήριο και εργαζόταν συστηματικά. Από το 1574 είχε

δίπλα του σαν μαθητή και τον ζωγράφο Φραντσέσκο

4

Πρεβόστε. Ο Θεοτοκόπουλος επηρεάστηκε από τον

ιταλικό μανιερισμό και δημιούργησε πολύπλοκους

πίνακες με πλούσια χρώματα και εξαιρετική λεπτομέρεια

στην απόδοση των προσώπων και των ενδυμάτων.

Ο Μιχαήλ Άγγελος είχε φιλοτεχνήσει μοναδικά το

εσωτερικό του ναού της «Καπέλα Σιξτίνα». Υπήρχαν

όμως αρκετοί βαθιά θρησκευόμενοι που θεώρησαν πως

τα γυμνά κορμιά ήταν προκλητικά και παράταιρα μέσα

σε εκκλησιαστικό χώρο. Ο Δομήνικος τότε είπε πως αν

κατέστρεφαν τις τοιχογραφίες του Μιχαήλ Άγγελου,

εκείνος θα μπορούσε να ζωγραφίσει πολύ καλύτερες από

εκείνες του αναγεννησιακού ζωγράφου. Η δήλωση αυτή,

εναντίον του αγαπημένου τους καλλιτέχνη, προκάλεσε

πολλές αντιδράσεις και σταδιακά ο Θεοτοκόπουλος

αποκλείστηκε από αρκετούς καλλιτεχνικούς κύκλους. Το

5

1577 ο Θεοτοκόπουλος αποφάσισε να εγκαταλείψει τη

Ρώμη και να επισκεφτεί την Ισπανία.

Υπάρχει όμως και μία άλλη εκδοχή. Το 1575 ξέσπασε

επιδημία πανώλης στη Ρώμη και λίγο αργότερα στη

Βενετία. Πολλοί είδαν τον Θεοτοκόπουλο και άλλους μη

Ιταλούς ζωγράφους ως εξιλαστήριο θύμα και το κλίμα

έγινε αφόρητο γι’ αυτούς. Ο Ελ Γκρέκο έχοντας γνωρίσει

αρκετούς Ισπανούς ζωγράφους, βρήκε καταφύγιο στην

Μαδρίτη.

Ισπανία

Ξεκίνησε να εργάζεται στην διακόσμηση του

βασιλικού Μοναστηριού Εσκοριάλ, που ήταν η κατοικία

του Βασιλιά Φιλίππου Β’ της Ισπανίας. Ο τρόπος

ζωγραφικής βέβαια δεν ενθουσίασε τον Φίλιππο Β’ με

αποτέλεσμα να παραγκωνίσει τον Θεοτοκόπουλο.

Πικραμένος ο Ελ Γκρέκο ένα χρόνο αργότερα ταξίδεψε

στο Τολέδο.

Ο Θεοτοκόπουλος έμεινε στο Τολέδο 37 χρόνια,

μέχρι τον θάνατό του. Το έργο του στην ισπανική πόλη

έφτασε στο αποκορύφωμά του. Ο Θεοτοκόπουλος

φιλοτέχνησε θαυμαστά έργα, εμπνευσμένα από

θρησκευτικά μοτίβα. Με μοναδικό τρόπο συνδύασε τη

βυζαντινή ζωγραφική με τον ισπανικό μανιερισμό.

Έχοντας γνωρίσει αρκετούς μοναχούς και δεδομένου ότι

εκείνη την εποχή το Τολέδο άτυπα αποτελούσε το

θρησκευτικό κέντρο της χώρας, ο Γκρέκο δέχτηκε αρκετές

6

παραγγελίες, ώστε να φιλοτεχνήσει με τα έργα του

κυρίως εκκλησίες και ιδρύματα της πόλης. Ο ναός του

Αγίου Δομίνικου

φιλοξένησε πολλούς

πίνακές τους, όπως και

το Εσκοριάλ και η

μητρόπολη του

Τολέδου. Μέσα σε

είκοσι χρόνια είχε

ζωγραφίσει πολλά και

μεγάλα έργα, όπως η

«Ανάληψη της

Θεοτόκου», «Η Αγία

Τριάδα», «Η Ανάσταση

του Σωτήρος» κλπ. Ο

βασιλιάς Φίλιππος,

αναγνωρίζοντας

τελικά την αξία του

Θεοτοκόπουλου,

χρηματοδότησε πολλά έργα του

δημιουργού, με κυριότερο «Το

μαρτύριο του Αγίου Μαυρικίου

και της θηβαϊκής λεγεώνας».

Επιπλέον, θεωρούσε τον εαυτό του καταξιωμένο και

μοναδικό ζωγράφο και ποτέ δεν ζωγράφιζε με τιμή που

είχε προσυμφωνηθεί. Αυτή η πρακτική δημιουργούσε

παρεξηγήσεις. Συχνά πληρωνόταν με λιγότερα από ό,τι

ζητούσε και συχνά έλυνε τις διαφορές του δικαστικώς.

Το μαρτύριο του Αγίου

Μαυρικίου και της

Θηβαϊκής Λεγεώνας

7

Ακόμη, o Θεοτοκόπουλος υπήρξε ο πρώτος καλλιτέχνης

που εξαιρέθηκε από τη φορολογία στην Ισπανία. Το 1606

αρνήθηκε να πληρώσει φόρους, επειδή θεωρούσε πως ο

ζωγράφος είναι ελεύθερο επάγγελμα.

Οικογένεια

Το 1578 είναι μια σημαντική χρονιά στη ζωή του

Γκρέκο. Θα αποκτήσει το πρώτο και μοναδικό του παιδί,

τον Χόρχε Μανουέλ,

από τη σχέση του με

τη δόνα Χερόνιμα δε

λας Κουέβας, με την

οποία θα ζήσει το

υπόλοιπο του βίου

του, αλλά δεν θα την

παντρευτεί. Οι

μελετητές του έργου

του πιστεύουν ότι η

δόνα Χερόνιμα

εικονίζεται στην

προσωπογραφία «Η κυρία με

την ερμίνα». Ο Χόρχε

ακολούθησε τα βήματα του

πατέρα του και τα τελευταία χρόνια της ζωής του

Θεοτοκόπουλου εργάστηκαν μαζί.

Ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος πέθανε στις 7

Απριλίου του 1614 σε ηλικία 73 ετών. Αν και ήθελε να

Η κυρία με την ερμίνα

8

γυρίσει στην γενέτειρα του, τάφηκε στην εκκλησία Σάντο

Ντομίνγκο ντε Αντίκγουο στο Τολέδο, στον οικογενειακό

τάφο όπου είχε ζωγραφίσει το έργο «Προσκύνηση των

Μάγων». Το 1619, ο γιος του μετέφερε το λείψανό του

στην εκκλησία του Σαν Τορκουάτο, η οποία αργότερα

κατεδαφίστηκε με αποτέλεσμα να χαθεί το φέρετρό του.

Στην απογραφή που συνέταξε ο γιος του μετά το θάνατο

τού Γκρέκο, αναφέρονταν 143 ολοκληρωμένοι πίνακες, 45

γύψινα ή πήλινα προπλάσματα, 150 σχέδια, 30 σχέδια για

ρετάμπλ καθώς και 200 χαρακτικά έργα.

Θρησκεία

Με δεδομένο πως στην εποχή του συνυπήρχαν στην

Κρήτη Ορθόδοξοι και Καθολικοί, παραμένει

αμφιλεγόμενο σε ποιο από τα δόγματα αυτά ανήκε η

οικογένειά του. Θεωρείται πιθανότερο πως ήταν

ορθόδοξη, εκδοχή που στηρίζεται σε μελέτες αρχειακών

και νομικών εγγράφων, σύμφωνα με τις οποίες ένας

θείος του ήταν ορθόδοξος ιερέας, ενώ το όνομα του

Δομήνικου Θεοτοκόπουλου δεν καταγράφεται στα

αρχεία των βαφτίσεων της Καθολικής Εκκλησίας στην

Κρήτη. Διαφορετικές πηγές κάνουν επίσης λόγο για

πιθανή καταγωγή του από καθολική οικογένεια.

Ορισμένοι μελετητές εκτιμούν πως ο Θεοτοκόπουλος

ασπάστηκε αργότερα το καθολικό δόγμα, λαμβάνοντας

υπόψη τη διαθήκη του, στην οποία ανέφερε πως υπήρξε

«πιστός Καθολικός». Η διαθήκη αυτή έχει αμφισβητηθεί,

9

συνυπολογίζοντας την υποχρέωση του να τη συντάξει

σύμφωνα με τις επιταγές της Ιεράς Εξέτασης .

Μεταθανάτια φήμη

Κατά τη διάρκεια της ζωής του, το έργο του

εκτιμήθηκε και προωθήθηκε περισσότερο από τους

λόγιους, ουμανιστές και διανοούμενους και λιγότερο από

το καλλιτεχνικό κατεστημένο. Αργότερα, αγνοήθηκε για

μία περίοδο περίπου τετρακοσίων ετών. Δεν υπήρξαν

μιμητές του, καθώς μόνο ο γιος του φρόντισε για την

αναπαραγωγή ορισμένων από τις πιο γνωστές συνθέσεις

του.

Για αρκετούς ιστορικούς, η τέχνη του Γκρέκο

συνδέθηκε με το πνεύμα της Αντιμεταρρύθμισης,

θεώρηση που συγκρούεται ή συμπληρώνεται με άλλες

ερμηνείες, κυρίως Ελλήνων μελετητών του, που τονίζουν

τη σημασία των βυζαντινών στοιχείων στην τέχνη του.

Άλλοι ερευνητές, με βάση τις γραπτές σημειώσεις του

Γκρέκο, τονίζουν περισσότερο την εικόνα ενός ζωγράφου

με φιλοσοφικές αναζητήσεις (συνδεόμενο ειδικότερα με

τις νεοπλατωνικές ιδέες), αποκομμένος από τα

θρησκευτικά ζητήματα της εποχής και απασχολούμενος

κυρίως με αισθητικά προβλήματα, σε σχέση με την

διερεύνηση και απόδοση του φυσικού κόσμου μέσα από

τη ζωγραφική.

Απόψεις άλλων ζωγράφων

10

Η τέχνη του Θεοτοκόπουλου ήταν αρκετά

προσωπική και αυτόνομη, έτσι ώστε να μην ευνοηθεί η

«συνέχειά» της, ενώ καθοριστικό ρόλο σε αυτό

διαδραμάτισε και η νέα μπαρόκ τεχνοτροπία που

εκτόπισε τον μανιερισμό του 16ου αιώνα, με αποτέλεσμα

το έργο του Γκρέκο να είναι ελάχιστα γνωστό κατά την

περίοδο του μπαρόκ. Στη διάρκεια του 17ου αιώνα, υπό

την άνθιση του κλασικισμού, και στις αρχές του 18ου, οι

πίνακές του θεωρούνταν «υπερβολικοί» και

«επιτηδευμένοι», ενώ η εκκεντρικότητά του συχνά

ταυτίστηκε με ενδεχόμενη «παραφροσύνη». Αργότερα,

κατά την περίοδο του ρομαντισμού, τα έργα του

επανεξετάστηκαν. Για τον Γάλλο ποιητή Θεόφιλο Γκωτιέ

– έναν από τους πρώτους που εξέφρασαν θαυμασμό για

το ύστερο έργο του Γκρέκο – θεωρήθηκε πρόγονος του

ρομαντικού κινήματος στην αναζήτηση του παράδοξου ή

του ακραίου. Οι κριτικοί τέχνης Zacharie Astruc και Paul

Lefort, συνέβαλαν επίσης στην προώθηση ενός νέου

ενδιαφέροντος για τον Θεοτοκόπουλο, την ίδια στιγμή

που Ισπανοί ζωγράφοι στο Παρίσι υιοθετούσαν την

τεχνοτροπία του. Από τους πρωταγωνιστές αυτής της

τάσης υπήρξε ο Ιγνάσιο Θουλοάγα, καλλιτέχνης

βασκικής καταγωγής, ο οποίος αντέγραφε έργα του

Γκρέκο που βρίσκονταν στο Πράδο. Στην Ισπανία,

εκπρόσωποι του ιμπρεσιονισμού και του συμβολισμού,

ανανέωσαν το ενδιαφέρον για το έργο τού Γκρέκο, το

οποίο ερμήνευσαν ως προδρομικό εκείνου τού Βελάσκεθ.

11

Ο Πάμπλο Πικάσο τον θεωρούσε «πατέρα». Για τον

Βελάσκεθ ήταν ο εμπνευστής του.

Ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος, κατάφερε να

συνδυάσει με επιτυχία πολλές τεχνοτροπίες στη

ζωγραφική. Από τον θάνατο του το 1614 έως τον 19ο

αιώνα, το έργο του έμεινε στην αφάνεια. Πολλοί

υποστήριξαν ότι οι πίνακες ανήκαν σε έναν τρελό που

ήθελε απλά να ξεχωρίσει. Το 1902 έγινε η πρώτη

ουσιαστική μελέτη πάνω στο έργο του Έλληνα

ζωγράφου. Κοσμοπολίτης, χωρίς να ξεχάσει ποτέ την

κρητική του καταγωγή, πάντα υπέγραφε τους πίνακες

του στα ελληνικά με βυζαντινούς χαρακτήρες:

«Δομήνικος Θεοτοκόπουλος ο Κρης εποίει».

Το 1908 ολοκληρώθηκε ο πρώτος αναλυτικός

κατάλογος έργων του, από τον Ισπανό ιστορικό τέχνης

Manuel Bartolomé Cossío. Με την άνθιση του

εξπρεσιονισμού κατά τις αρχές του 20ού αιώνα, το έργο

του Γκρέκο θεωρήθηκε προδρομικό τού ρεύματος αυτού

και σταδιακά επανεξετάστηκε αποκτώντας τελικά την

εξέχουσα θέση που διατηρεί ως σήμερα στην ιστορία της

τέχνης. Ο ιστορικός και κριτικός τέχνης Ιούλιος Μάγιερ-

Γκρέφε, κατέγραψε τις εντυπώσεις του από το έργο τού

Γκρέκο, κατά την επίσκεψή του στην Ισπανία το 1909,

αναγνωρίζοντας σε αυτό μοντέρνα στοιχεία. Την ίδια

αντίληψη εξέφρασε και ο κριτικός Roger Fry, θεωρώντας

τον Γκρέκο «όχι μόνο μοντέρνο, αλλά αρκετά βήματα

μπροστά». Στις αρχές του 20ου αιώνα, υποστηρίχθηκε

12

πως το ύφος που χαρακτηρίζει τα έργα της ύστερης

περιόδου του ήταν αποτέλεσμα αστιγματισμού από τον

οποίο έπασχε, άποψη που είναι μάλλον εσφαλμένη.

Η Ελλάδα τον τίμησε και αυτή, κηρύσσοντας το 2014

έτος Ελ Γκρέκο και παρουσιάστηκαν τρεις εκθέσεις στην

Αθήνα: Τέχνη και κοινωνία στην Κρήτη, τα χρόνια του

Θεοτοκόπουλου στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο,

Η ναυμαχία της Ναυπάκτου και ο Δομήνικος

Θεοτοκόπουλος στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης και Ο

φιλικός κύκλος του Γκρέκο στο Τολέδο στο Μουσείο

Μπενάκη.

13

Κεφάλαιο 2ο

Πίνακας: Η ταφή του Κόμη

Οργκάθ

«Η ταφή του κόμητος Οργκάθ» είναι ίσως το πιο

ολοκληρωμένο έργο του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου. Ο

Θεοτοκόπουλος ζωγράφισε το έργο αυτό κατά

παραγγελία (1586) του πρωθιερέα της εκκλησίας του

Σάντο Τομέ (Άγιος Θωμάς), για να καλύψει τον τοίχο του

βάθους στο παρεκκλήσι της Παναγίας. Η εκκλησία του

Σάντο Τομέ είχε κερδίσει μια σημαντική δίκη και

θέλησαν να γιορτάσουν το γεγονός μ’ ένα σπουδαίο έργο

που θ’ απαθανάτιζε ένα θρύλο του 14ου αι. Σύμφωνα το

θρύλο αυτό, όταν το 1323 πέθανε ο ευλαβικός Δον

Γκονζάλο Ρουίθ, κόμης του Οργκάθ, κατέβηκαν από τον

ουρανό ο Άγιος Αυγουστίνος και ο πρωτομάρτυρας

Στέφανος και μετέφεραν το πτώμα με τα χέρια τους στον

τάφο τους.

14

4,80 μ. × 3,60 μ.

Ανάλυση

Πρόκειται για πίνακα μεγάλου σχήματος και

ολοκληρώθηκε λίγο πριν τα Χριστούγεννα του 1588,

εποχή ωριμότητας του Θεοτοκόπουλου. Σήμερα εκτίθεται

χωριστά από τα υπόλοιπα έργα του που τα βλέπει κανείς

στο Μουσείο Ελ Γκρέκο στο Τολέδο.

15

Ο πίνακας περιλαμβάνει δύο διακριτές περιοχές.

Στο κάτω μέρος της σύνθεσης, το γήινο, απεικονίζεται η

κηδεία του κόμη Οργκάθ την ώρα που οι

παρευρισκόμενοι πενθούντες ευγενείς του Τολέδο

βλέπουν μπροστά τους ένα θαύμα: δύο άγιοι, ο Άγιος

Στέφανος και ο Άγιος Αυγουστίνος, σκύβουν και

παίρνουν οι ίδιοι στα χέρια τους το νεκρό σώμα του

Οργκάθ, τον οποίο και θέλουν να τιμήσουν για τον

ενάρετο βίο του. Στο σάκο του Αγίου Αυγουστίνου

διακρίνονται οι μορφές του Αγίου Παύλου, του Αγίου

Θωμά και της Αγίας Αικατερίνης. Ο νεκρός κόμης

οδηγείται στον τάφο μέσα στη σιδερένια στολή του

ιππότη, πολεμιστής και στη ζωή και στο θάνατο.

Το πένθος των παριστάμενων Ισπανών ευγενών

είναι βουβό. Δεν υπάρχουν γυναίκες να θρηνούν γοερά,

δεν υπάρχουν λουλούδια ούτε διάκοσμος. Υπάρχουν

μόνο άνδρες, αμίλητοι. Αναδύονται μέσα από τον

δαντελένιο ισπανικό γιακά σαν από ανοιγμένες

καμέλιες. Ατενίζουν με γνώση και επίγνωση. Τα ωραία

μακριά τους δάχτυλα σχολιάζουν σεμνά. Η φροντισμένη

κομψότητά τους καμιά επίδειξη δεν κρύβει. Από

ευπρέπεια και σεβασμό είναι καλοντυμένοι. Η

σοβαρότητα κι η πίστη τους υφαίνουν κλοιό ασφαλείας

γύρω απ’ το φοβερό μυστήριο και πείθουν ακόμα

περισσότερο για την πραγματικότητα του

εξωπραγματικού. Οι ίδιοι αποδέχονται το θαύμα με

συγκρατημένη ανατριχίλα μια κι η αναμονή θαύματος

είναι ζυμωμένη με την χριστιανική τους παιδεία.

16

Αναρριγούν αλλά δεν απορούν. Πρόκειται για άντρες

εκπαιδευμένους στα όπλα της ζωής, του θανάτου, και του

θαύματος που τα συνδέει. Δεν θαυμάζουν υστερικά, δεν

διατυμπανίζουν αισθήματα. Παραστέκουν σεμνοί

μάρτυρες του συνταρακτικού, φορείς ήθους ακλόνητου

αλλά ευφυούς, σταθερού αλλά και ευλύγιστου. Με αρετή

και με τόλμη παραστέκουν. Με αρετή που προσκαλεί το

θείο να φανερωθεί και με τόλμη να πιστέψουν εκείνα

που είναι απίστευτα για τον μέτριο νου. Ο μόνος που

ξεχωρίζει και δείχνει να ξεφεύγει από τη γενική κίνηση

και να μας κοιτάει κατάματα είναι εκείνος που θεωρείται

ως η πιθανότερη αυτοπροσωπογραφία του Δομήνικου

Θεοτοκόπουλου (λίγο αριστερά από το κέντρο).

Στο πάνω μέρος της σύνθεσης αναπαρίσταται ο

ουρανός που ανοίγει τη στιγμή που οι δύο άγιοι

σηκώνουν το κορμί του Οργκάθ. Η ψυχή του κόμη

μεταφέρεται από έναν άγγελο έχοντας πάρει τη μορφή

ενός βρέφους, όπως συνηθίζεται στην ορθόδοξη

ανατολική εικονογραφία.

Σε μάζες από κινούμενα σύννεφα ανθίζει

εκτυφλωτική η Δόξα του Θεού. Ανθίζει ο κόσμος των

αγίων, των αγγέλων, των ψυχών και, στην κορυφή,

τυλιγμένος σε πάλλευκο ύφασμα, σε πάλλευκο που τόσο

δύσκολα ζωγραφίζεται. Ο θάνατος, λοιπόν, δεν είναι

τέλος ζωής, δεν είναι επίφαση ματαιότητας, δεν είναι

ύβρις και αφανισμός. Είναι το επιστέγασμα, η απονομή

δικαιοσύνης,

17

Τούτο το έργο θεολογεί. Μιλάει για τη φύση του

ανθρώπου, για τη φύση του θείου και, το σπουδαιότερο,

ερμηνεύει τον θάνατο. Τα επίπεδα του βίου, το πέρασμα

στον ουρανό, η κλίμακα, οι πρεσβείες της Θεοτόκου, το

πάθος, ο θρήνος, η δόξα. Σπάνια ένα καλλιτέχνημα

διδάσκει τόσο λεπταίσθητα την πίστη του δημιουργού

του. Χωρίς κήρυγμα, δίχως απλοϊκές επεξηγήσεις, δίχως

κραυγές και δάκρυα, πολύ μακριά από τον εύκολο

υπερσυναισθηματισμό της δυτικής θρησκευτικής τέχνης.

Μυημένος στα μυστήρια της βυζαντινής

αγιογραφίας στην Κρήτη, θα νήστευε πιθανόν και επί

μέρες θα προσευχόταν προτού πιάσει το πινέλο στα

χέρια του. Γιατί οι ορθόδοξοι αγιογράφοι θεωρούν πως το

έργο που τελικά θα δημιουργηθεί στο τελάρο τους, στον

τοίχο, στο χαρτί ή στο σανίδι τους είναι έργο θεόσταλτο.

Ο εμπνευσμένος καλλιτέχνης στην πραγματικότητα δεν

είναι παρά ο δέκτης πνοής θείας, δανείζει το χέρι του για

μια δημιουργία που δεν του ανήκει. Γι’ αυτόν το λόγο και

θα υπογράψει, «χειρ Νικοδήμου εποίει» ή «χειρ

Θεοφάνους εποίει» ή «χειρ Δομήνικου εποίει» όπως

χάραξε κάτω από ορισμένα έργα του κι εκείνος.

Για την ιστορία, οι πρώτοι εκτιμητές επιδίκασαν στο

ζωγράφο 1200 δουκάτα, αμοιβή την οποία η εφορία της

εκκλησίας βρήκε υπερβολική. Τελικά όμως

συμβιβάστηκαν στο συγκεκριμένο ποσό.

Ρεύμα: Μανιερισμός

18

Με τον όρο Μανιερισμός εννοείται το καλλιτεχνικό

ρεύμα που αναπτύχθηκε κατά την τελευταία περίοδο της

Αναγέννησης και ειδικότερα το χρονικό διάστημα, από τη

δεκαετία του 1520 ως το 1600 περίπου. Ο Μανιερισμός

είχε ως καταγωγή την Ιταλία, με κέντρα τη Ρώμη και τη

Φλωρεντία και αποτέλεσε κατά κάποιο τρόπο μία

αντίδραση στην αισθητική της ώριμης Αναγέννησης,

σηματοδοτώντας παράλληλα την μετάβαση στην

μπαρόκ εποχή.

Ο όρος μανιέρα προέρχεται από το λατινικό

manierus (=τρόπος) και η χρήση του επικράτησε κατά την

περίοδο του Α' Παγκοσμίου πολέμου προκειμένου να

περιγραφεί η τέχνη του 16ου αιώνα που δεν ανήκε

απόλυτα ούτε στα αναγεννησιακά πρότυπα, αλλά ούτε

και στο μεταγενέστερο μπαρόκ.

Οι κυριότεροι εκπρόσωποι του Μανιερισμού είναι οι

Ιταλοί ζωγράφοι Παρμιτζιανίνο (1503-1540), Ιάκωβος

Ποντόρμο (1494-1557), Τζούλιο Ρομάνο (1492-1546) καθώς

και οι γλύπτες Μπενβενούτο Τσελίνι (1500-1571) και

Τζιοβάνι Μπολόνια. Παράλληλα με τη ζωγραφική και τη

γλυπτική, ο Μανιερισμός αποτυπώνεται και στην

αρχιτεκτονική, έχοντας ως κυριότερο εκφραστή τον

Τζόρτζιο Βαζάρι (1511-1574).

19

Ο Τζόρτζιο

Βαζάρι

χρησιμοποιεί σε

διάφορες

περιπτώσεις τον

όρο «μανιέρα».

Τον

χρησιμοποιεί

προκειμένου να

ξεχωρίσει τις

τρεις εποχές

καλλιτεχνών, οι

οποίες

αποτελούν τη

ραχοκοκαλιά

του έργου του «Βίοι». Σε

άλλες πολλές περιπτώσεις

μέσα στο έργο του Βαζάρι

συναντάμε τον όρο "μανιέρα" άλλοτε ως μία έννοια

θετική και απαραίτητη για τους καλλιτέχνες, κι άλλες

φορές ως κάτι το αρνητικό και το κατακριτέο, στάση αυτή

που πολλές φορές έχει προβληματίσει και που μας

δυσκολεύει να κατανοήσουμε ποια είναι τελικά η άποψή

του.

Στην πραγματικότητα αυτή η αντίφαση δεν υπάρχει.

Για τον ιστοριογράφο η Μανιέρα είναι πάντα κάτι το

οποίο αντιτίθεται στην πιστή αναπαράσταση της

πραγματικότητας. Ο Βαζάρι θεωρεί ότι πρέπει να

Τζόρτζιο Βαζάρι

20

υπάρχει μία ισορροπία μεταξύ των δύο άκρων. Από τη

μία πλευρά υπάρχει η φύση, από την οποία ο

καλλιτέχνης πρέπει να παίρνει στοιχεία, και από την

άλλη υπάρχει η μανιέρα του καλλιτέχνη, δηλαδή το

προσωπικό του ιδίωμα, με το οποίο διαφοροποιείται από

τη φύση. Για τον Βαζάρι λοιπόν η μανιέρα είναι κάτι που

χρειάζεται, αλλά πρέπει να υπάρχει με ένα μέτρο. Όταν

αυτό το μέτρο θεωρεί ότι ξεπερνιέται χρησιμοποιεί τον

όρο μανιέρα με τρόπο υποτιμητικό. Η αρχή της εκλογής

είναι ο τρόπος προκειμένου να φτάσει κάποιος σε αυτή

την χρυσή τομή μεταξύ φύσης και μανιέρας. Με άλλα

λόγια υποστηρίζει ότι χρειάζεται να μιμούμαστε μόνο τα

πιο ωραία πράγματα που υπάρχουν στη φύση.

O Τσενίνο Τσενίνι, στο έργο του «Το βιβλίο της

Τέχνης», είναι ο πρώτος που χρησιμοποιεί τον όρο

μανιέρα προκειμένου να μιλήσει για το στυλ ενός

καλλιτέχνη, μιας ολόκληρης εποχής, ή μιας περιοχής. Με

αυτή την τελευταία σημασία εμφανίζεται στα γραπτά

των Λορέντσο Γκιμπέρτι, Φιλαρέτε, αλλά και στο διάσημο

γράμμα που αποδίδεται στον Ραφαήλ προς τον Πάπα

Λέοντα Ι΄.

Χαρακτηριστικά του Μανιερισμού:

Ανάμεσα στα κυριότερα χαρακτηριστικά

γνωρίσματα του Μανιερισμού στη ζωγραφική είναι η

πολυπλοκότητα στη σύνθεση, η επιτήδευση στην

απόδοση της ανθρώπινης έκφρασης καθώς και η

21

κατάργηση των αρμονικών αναλογιών της Αναγέννησης,

πολλές φορές μέσω της επιμήκυνσης των ανθρώπινων

χαρακτηριστικών ή με τη χρήση εξεζητημένων στάσεων.

Σε αντίθεση με τα αναγεννησιακά ιδεώδη, τα οποία

αναζητούσαν την ρεαλιστική απεικόνιση των φυσικών

αναλογιών, οι εκφραστές του μανιερισμού απεικονίζουν

υπερβολικά παραμορφωμένες φιγούρες προκειμένου να

καλλιεργηθεί μία συναισθηματική ένταση. Επιπλέον, οι

«καθαρές» φόρμες της Αναγέννησης εγκαταλείπονται,

καθώς συχνά το κυρίως θέμα προβάλλεται σε δεύτερο

πλάνο μετατοπίζοντας τη δράση αλλού και

δημιουργώντας την αίσθηση της σύγχυσης. Στην

αρχιτεκτονική, επίσης η αισθητική του μανιερισμού

παρεκκλίνει από τα αναγεννησιακά πρότυπα

ενσωματώνοντας διαφορετική λιθοδομή και συνήθως

βαρείς αρμούς ανάμεσα στις πέτρες των κτισμάτων.

Χαρακτηριστικό δείγμα μανιεριστικής αρχιτεκτονικής

αποτελεί η Villa Farnese στην περιοχή Carparola, κοντά

στην πόλη της Ρώμης.

Μουσείο

Στο μαγευτικό κάδρο της Σκοτεινής, κοντά στη

βυζαντινή Παναγιά, στη θέση «αρχοντικά» λειτουργεί το

μουσείο του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου, του

«αρχοντόπουλου» του Φόδελε.

Το μουσείο στεγάζεται σε αναστηλωμένο υπό την

εποπτεία του Υπουργείου Πολιτισμού κτίριο

μεταβυζαντινού οικιστικού συνόλου και λειτουργεί από

το 1998 με έκθεση αντιγράφων έργων του μεγάλου

22

ζωγράφου και δέχεται περίπου δέκα χιλιάδες επισκέπτες

ετησίως. Η αναστήλωση ξεκίνησε το 1982 και διήρκεσε

πέντε χρόνια.

Το οίκημα βρέθηκε με σοβαρές φθορές από το χρόνο

και αναστηλώθηκε ακριβώς όπως ήταν ο αρχικός του

σχεδιασμός. Στο εσωτερικό του υπάρχει φωτογραφικό

υλικό από τον ερχομό των καθηγητών του

Πανεπιστημίου Βαλιαδολίδ της Ισπανίας στις 27 Ιουλίου

1934, όπου θέλησαν να αποδώσουν φόρο τιμής στο

μεγάλο μας ζωγράφο Δομήνικο Θεοτοκόπουλο και στη

γενέτειρά του το Φόδελε.

23

Κεφάλαιο 3ο

Πίνακας: Η Συναυλία των

Αγγέλων

Η Συναυλία των Αγγέλων είναι ελαιογραφία η

οποία δημιουργήθηκε το 1608 κατά τη διάρκεια της

τελευταίας του περιόδου στο Τολέδο της Ισπανίας.

Εκτίθεται στην Εθνική Πινακοθήκη της Αθήνας. Ο

παράξενος αυτός και τόσο «μοντέρνος» πίνακας

αποτελεί το ουράνια τμήμα ενός Ευαγγελισμού που

βρίσκεται σήμερα στις συλλογές μιας τράπεζας της

Μαδρίτης. Είναι ένα από τα τελευταία, αν όχι το

τελευταίο έργο, που ζωγράφισε ο Γκρέκο λίγο πριν

πεθάνει στο Τολέδο το 1614. Ο πίνακας έχει μείνει

ημιτελής και μας διδάσκει πολλά για την τεχνική του

ζωγράφου.

Ανάλυση

Θα παρατηρήσετε ότι οι άγγελοι αυτοί δεν έχουν

φτερά. Πρόκειται για τα μέλη μιας ουράνιας ορχήστρας

που παίζουν σύγχρονα μουσικά όργανα απ’ αυτά που

είχε δει ο ζωγράφος όσο ζούσε στην Βενετία. Ανάλογα

όργανα άκουγε να του παίζουν μουσική, σύμφωνα με

μαρτυρίες της εποχής, όταν έτρωγε ή όταν ζωγράφιζε στο

24

115 εκ. × 217 εκ.

Τολέδο. Τα όργανα στον πίνακα είναι μια σπινέτα (ένα

είδος πιάνου), μια άρπα , ένα φλάουτο και μια βιόλα

ντα γκάμπα. Ο δεύτερος άγγελος κρατά το βιβλίο με τις

νότες και δίνει το ρυθμό ψάλλοντας. Προσέξτε τις

χειρονομίες των μουσικών πόσο σωστές είναι. Οι

μορφές έχουν ζωγραφιστεί με γρήγορες πινελιές, ενώ

οι κινήσεις και τα ιμάτιά τους που κυματίζουν τις κάνει

να μοιάζουν με φλόγες που στροβιλίζονται. Προσέξτε

τα ιριδίζοντα χρώματα που χρησιμοποιεί ο ζωγράφος:

τα πορτοκαλιά μέσα στα κόκκινα και τα πράσινα, τα

χρυσαφιά μέσα στα γαλάζια. Αυτά τα χρώματα που

αλλάζουν καθώς πέφτει το φως πάνω τους οι αρχαίοι

τα ονόμαζαν «μετανθούντα». Ο πίνακας μοιάζει να

εμψυχώνεται από μια εσωτερική ζωή. Μπορούμε να

πούμε ότι η Συναυλία προαγγέλλει τον Εξπρεσιονισμό.

25

Εξπρεσιονισμός

Ο Εξπρεσιονισμός αποτελεί καλλιτεχνικό κίνημα

της μοντέρνας τέχνης που αναπτύχθηκε στις αρχές του

20ου αιώνα, περίπου την περίοδο 1905-1940 και κυρίως

στο χώρο της ζωγραφικής. Βασικό χαρακτηριστικό των

εξπρεσιονιστών καλλιτεχνών ήταν η τάση να

παραμορφώνουν την πραγματικότητα στα έργα τους,

αδιαφορώντας απέναντι σε μια πιστή και αντικειμενική

αναπαράσταση της. Συχνά ο εξπρεσιονισμός διακρίνεται

και από μια έντονη συναισθηματική αγωνία,

χαρακτηριστικά μάλιστα μπορούμε να πούμε πως

ελάχιστα εξπρεσιονιστικά έργα έχουν χαρούμενη

διάθεση.

Ο όρος εξπρεσιονισμός (expressionism, από τον

λατινικό όρο expressio, -onis δηλαδή έκφραση) αποδίδεται

στον Τσέχο ιστορικό τέχνης Antonin Matějček το 1910, ο

οποίος χρησιμοποίησε τον όρο αυτό περισσότερο για να

δηλώσει μια τάση αντίθετη στον Ιμπρεσιονισμό.

Χαρακτηριστικά αναφέρει "...ένας Εξπρεσιονιστής

επιθυμεί πάνω από όλα να εκφράσει τον εαυτό του".

Αυτή η στάση του εξπρεσιονισμού ήταν ασφαλώς

αντίθετη στις αξίες των ιμπρεσιονιστών, οι οποίοι

επεδίωκαν μια αντικειμενική αναπαράσταση της

πραγματικότητας.

Το ρεύμα του εξπρεσιονισμού αναπτύχθηκε κυρίως

στη Γερμανία. Στην πραγματικότητα δεν υπήρξε ποτέ

κάποια ενιαία οργανωμένη ομάδα καλλιτεχνών που να

26

αυτοαποκαλούνταν Εξπρεσιονιστές, αλλά περισσότερο

μικρές ομάδες με κοινά χαρακτηριστικά και κυρίως οι

ομάδες Blaue Reiter και Die Brucke με έδρα το Μόναχο και

τη Δρέσδη αντίστοιχα. Οι εξπρεσιονιστές ζωγράφοι

επηρεάστηκαν από διάφορους προγενέστερους

ζωγράφους, μεταξύ των οποίων ο Βαν Γκόγκ και ο Μουνκ

αλλά επίσης και από έργα της αφρικανικής τέχνης.

Θεωρείται πως οι εξπρεσιονιστές ήρθαν σε επαφή με

το έργο των Φοβιστών στο Παρίσι. Τα δύο κινήματα

διακρίνονται και από ένα κοινό χαρακτηριστικό στην

τεχνική τους, συγκεκριμένα τη χρήση έντονων χρωμάτων

και αντιθέσεων. Ωστόσο ενώ οι φοβιστές επεδίωκαν με

αυτό το τρόπο να δημιουργήσουν όμορφες εικόνες, οι

εξπρεσιονιστές στόχευαν στην πρόκληση βαθύτερων

συναισθημάτων. Για τους Εξπρεσιονιστές, το χρώμα

αποτελούσε ένα σημαντικό μέσο έκφρασης από μόνο

του, χωρίς απαραίτητα την ανάγκη ενός αντικειμένου. Ο

Καντίνσκυ ήταν από τις ηγετικές μορφές του

Εξπρεσιονισμού που στήριξαν αυτή τη θέση και

οδήγησαν σταδιακά στη διαμόρφωση της σύγχρονης

αφηρημένης τέχνης.

Πέρα από τη ζωγραφική, ο εξπρεσιονισμός

θεωρείται πως μπορεί να παρατηρηθεί και σε άλλες

μορφές της τέχνης. Στη λογοτεχνία, τα μυθιστορήματα

του Φραντς Κάφκα συχνά χαρακτηρίζονται

εξπρεσιονιστικά, ενώ και στο γερμανικό θέατρο υπήρξε

ένα εξπρεσιονιστικό κίνημα στις αρχές του 20ου αιώνα

27

καθοδηγούμενο κυρίως από τους Γκέοργκ Κάιζερ και

Ερνστ Τόλερ.

Στη μουσική, οι Άρνολντ Σένμπεργκ, Άντον Βέμπερν

και Άλμπαν Μπεργκ, συνέθεσαν έργα που επίσης

χαρακτηρίζονται εξπρεσιονιστικά. Αυτό που διαχωρίζει

τα έργα τους, σε σχέση με τη μουσική των σύγχρονών

τους, όπως για παράδειγμα του Μωρίς Ραβέλ ή του Ιγκόρ

Στραβίνσκι, αποτελεί το γεγονός ότι ξέφυγαν από την

παραδοσική τονική σύνθεση προσθέτοντας και μη-τονικά

στοιχεία. Χαρακτηριστική ίσως εξπρεσιονιστική μουσική

σύνθεση αποτελεί η όπερα Lulu του Άλμπαν Μπεργκ.

Ιδιαίτερα σημαντική ήταν η επίδραση του

εξπρεσιονιστικού κινήματος στον κινηματογράφο και

ειδικότερα στον γερμανικό. Ως πρώτες εξπρεσιονιστικές

ταινίες θεωρούνται τα Το Εργαστήριο του Δρ. Καλιγκάρι

(1920) και Νοσφεράτου, μια συμφωνία τρόμου (1922) των

σκηνοθετών Ρόμπερτ Βίνε και Φρήντριχ Βίλεμ Μουρνάου

αντίστοιχα. Οι ταινίες του γερμανικού εξπρεσιονισμού

γυρίστηκαν ως επί το πλείστον με πενιχρά μέσα και η

θεματολογία τους απείχε κατά πολύ από τις ρομαντικές

ταινίες του Χόλυγουντ ή τις ταινίες δράσης της εποχής.

Ο εξπρεσιονισμός επέδρασε σημαντικά στη

διαμόρφωση μεταγενέστερων καλλιτεχνικών ρευμάτων

και ειδικότερα του αφηρημένου εξπρεσιονισμού.

Βασικοί εκπρόσωποι του εξπρεσιονισμού:

Βασίλι Καντίνσκυ

28

Έντβαρτ Μουνκ

Όσκαρ Κοκόσκα

Φραντς Μαρκ

Έμιλ Νόλντε

Έγκον Σίλε

Χαΐμ Σουτίν

Μουσείο

H Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλεξάνδρου

Σούτζου ή Εθνική Πινακοθήκη (ονομασία ίδρυσης) είναι

μουσείο τέχνης που ιδρύθηκε το 1900, με έμφαση στις

εικαστικές τέχνες από τα μεταβυζαντινά χρόνια έως και

σήμερα και αποτελεί ενιαίο φορέα μαζί την Εθνική

Γλυπτοθήκη. Πρόκειται για τη μεγαλύτερη και

σημαντικότερη συλλογή νεοελληνικής τέχνης, έχει

συγκεντρώσει περισσότερα από 15.000 έργα που

καλύπτουν κάθε μορφή τέχνης και βρίσκεται στο κέντρο

της Αθήνας.

Η Εθνική Πινακοθήκη έχει στο σύνολο τέσσερα

παραρτήματα σε όλη την Ελλάδα, γεγονός που

επεκτείνει τη δράση και τον παιδαγωγικό της χαρακτήρα

και βοηθάει στην εξοικείωση και του κοινού στην

περιφέρεια με τις εικαστικές τέχνες. Όντας σε τουριστικά

μέρη δίνει την ευκαιρία και σε όλους τους τουρίστες να

έρθουν σε επαφή με τα αριστουργήματα της νεώτερης

ελληνικής τέχνης. Τα τέσσερα παραρτήματα βρίσκονται

σε Σπάρτη (Κουμαντάρειος Πινακοθήκη), Ναύπλιο (σε

κτίριο που παραχώρησε ο Δήμος Ναυπλίου το 2004 και

29

ανακαινίστηκε από το Κοινωφελές Ίδρυμα «Αλέξανδρος

Σ. Ωνάσης»), Κέρκυρα (σε ιστορικό κτίριο που

παραχωρήθηκε το 1993) και Αίγινα (Σπίτι και Μουσείο

Χρήστου Καπράλου – προς το παρόν μη επισκέψιμο).

Συνολικά στην Πινακοθήκη και τα παραρτήματά

της εκτίθενται πάνω από 15.000 έργα. Οι συλλογές της

πινακοθήκης περιλαμβάνουν, Νεοελληνική Ζωγραφική,

Δυτικοευρωπαϊκή Ζωγραφική, Νεοελληνική και

Ευρωπαϊκή Χαρακτική – Σχέδια Ελλήνων και Ξένων

Καλλιτεχνών, Νεοελληνική και Ευρωπαϊκή Γλυπτική,

Διακοσμητικές και Εφαρμοσμένες Τέχνες καθώς και

Φωτογραφικό και Ιστορικό αρχείο.

Ανάμεσα στα έργα που κατέχει η Εθνική

Πινακοθήκη είναι και αυτά της ευρωπαϊκής τέχνης των

30

ζωγράφων Λορέντσο Βενετσιάνο, Δομήνικου

Θεοτοκόπουλου, Γιάκομπ Γιόρντενς, Λούκα Τζιορντάνο,

Τζοβάννι Μπαττίστα Τιέπολο, Φρανθίσκο Γκόγια,

Ρέμπραντ, Ευγενίου Ντελακρουά καθώς και των

Ελλήνων Γεωργίου Ιακωβίδη, Νικηφόρου Λύτρα,

Νικόλαου Γύζη, Κωνσταντίνου Βολανάκη, Γιάννη

Τσαρούχη, Χρήστου Καπράλου, Γιάννη Μόραλη,

Θεόφιλου, Γιώργου Ζαγγολόπουλου κ. ά.

31

Κεφάλαιο 4ο

Πίνακας: Λαοκόων

Ο πίνακας Λαοκόων είναι εμπνευσμένος από το

μνημειακό μαρμάρινο έργο: Σύμπλεγμα του Λαοκόωντα,

το οποίο ανακαλύφθηκε το 1506 στο λόφο Esquiline της

Ρώμης. Το έργο αγόρασε ο πάπας Ιούλιος Β΄ και το

τοποθέτησε στον Οκταγωνικό κήπο του ανακτόρου

Βelvedere, στο Βατικανό.

32

Σύμφωνα με τον ρωμαίο Πλίνιο τον Πρεσβύτερο, η

κατασκευή του αποδίδεται σε τρείς Ρόδιους καλλιτέχνες,

τους Αγήσανδρο, Αθηνόδωρο και Πολύδωρο. Δεν είναι

όμως γνωστό πότε ακριβώς κατασκευάστηκε. Κάποιοι

τοποθετούν τη δημιουργία του ανάμεσα στο 42 και 20

π.Χ. Εξάλλου υπάρχουν αμφιβολίες και για το κατά πόσο

το σύμπλεγμα αυτό είναι έργο πρωτότυπο ή αντίγραφο

παλιότερου γλυπτού.

Οι ιστορικοί της τέχνης υποθέτουν ότι ο Ελ Γκρέκο

είχε δει το σύμπλεγμα του Λαοκόωντα στην Οκταγωνική

Αυλή του Belvedere. Βέβαια και το θέμα του Λαοκόωντα

αποτελούσε αγαπημένο θέμα της Αναγέννησης και θα

ήταν δύσκολο ο μεγάλος, έλληνας στην καταγωγή,

ζωγράφος να μην ασχοληθεί μαζί του (1610-1614).

Περιγραφή

O Λαοκόων ήταν πρόσωπο της αρχαίας ελληνικής

μυθολογίας, ένας από τους Τρώες ιερείς του Θυμβραίου

Απόλλωνα. Ο Λαοκόων ήταν γιος του Κάπυος ή του

Αντήνορα ή του Πριάμου ή του Ακοίτη, αδελφός του

Αγχίση και σύζυγος της Αντιόπης.

Ο ιερέας του Απόλλωνα στην Τροία, Λαοκόων,

τιμωρείται από τους θεούς διότι συμβούλεψε τους Τρώες

να μη δεχθούν τον Δούρειο Ίππο. Οι θεοί, που είχαν

αποφασίσει πως η Τροία έπρεπε να καταστραφεί,

έστειλαν από τη θάλασσα δύο τεράστια φίδια, που

τυλίχτηκαν γύρω από τον Λαοκόωντα και τους γιους του

33

και τους έπνιξαν. Η μορφή του κυριαρχεί στο έργο, όχι

μόνο λόγω της θέσης, αλλά και λόγω της έκφρασης του

προσώπου.

Ελαιογραφία σε μουσαμά 137,5 εκ. × 172,5 εκ.

Στον ομότιτλό πίνακά του παρατηρούμε λοιπόν τις

εξής ομοιότητες με το γλυπτό της ελληνιστικής εποχής:

34

Το θέμα

Και στα δύο έργα το φίδι αποτελεί ένα σημαντικό

στοιχείο. Πώς θα γινόταν αλλιώς αφού ο ρόλος του είναι

βασικός στον μύθο;

Τα σώματα των μορφών είναι γυμνά.

Στις μορφές αποτυπώνονται συναισθήματα

αγωνίας, απελπισίας, απόγνωσης.

Ανάμεσα στα δύο έργα παρατηρούνται και κάποιες

σημαντικές διαφορές:

Στον πίνακα του Ελ Γκρέκο οι μορφές του

Λαοκόωντα και των γιων του δεν αποτελούν πλέον

σύμπλεγμα, όπως στο γλυπτό, και οι στάσεις τους είναι

πολύ διαφορετικές. Ο ένας γιος είναι σε όρθια στάση, ενώ

ο Λαοκόων και ο άλλος γιος του βρίσκονται στη γη.

Στη δεξιά πλευρά του πίνακα παρακολουθούν τη

σκηνή τρεις μορφές που είναι δύσκολο να ταυτιστούν.

Ίσως πρόκειται για θεότητες ή απλούς Τρώες.

Ανάλυση

Οι ειδικοί διακρίνουν στοιχεία τεχνοτροπίας του

Μιχαήλ Άγγελου, ενώ το τοπίο στο φόντο θυμίζει το

Τολέδο της Ισπανίας. Το έργο ωστόσο παρέμενε ημιτελές.

Όλα τα νευρώδη γυμνά σώματα πλάθονται μέσω

φωτός, δημιουργώντας έτσι ρευστά και κυματοειδή

35

περιγράμματα. Αξιοπρόσεκτο είναι το γεγονός πως αυτά

τα χαρακτηριστικά υπακούν στους κανόνες του

εξπρεσιονισμού.

Στα δεξιά μερικά άλλα πρόσωπα παρακολουθούν

την τραγωδία. Το ένα από αυτά παρέμεινε ημιτελές και

μάλιστα έχει δύο κεφάλια. Πιστεύεται ότι απεικονίζει μία

από τις τρεις γυναίκες: Αθηνά, Εύα, Πανδώρα. Φυσικά

εδώ διαφαίνεται η αναποφασιστικότητα του ζωγράφου

σχετικά με την κλίση της κεφαλής της γυναίκας,

αριστερά ώστε να παρατηρεί με τρόμο την τραγωδία ή

στραμμένο δεξιά ώστε να μη βλέπει το συμβάν.

Ρεύμα: Εξπρεσιονισμός

Χαρακτηριστικά και ιστορία του εξπρεσιονισμού

βρίσκονται στο παραπάνω κεφάλαιο.

Μουσείο

Η Εθνική Πινακοθήκη της Ουάσιγκτον, που

βρίσκεται δυο βήματα από τον Λόφο του Καπιτωλίου,

ξεχωρίζει πρώτα απ' όλα για τον πολύ πρωτότυπο τρόπο

που εκθέτει τα πολυάριθμα αριστουργήματά της.

Εμπνευσμένος από την ιαπωνική αισθητική, ο τρόπος

έκθεσης στοχεύει στην παρουσίαση του κάθε έργου όσο

το δυνατόν πιο αποδεσμευμένου από ιστορικές και

πολιτιστικές αναφορές, ώστε ο επισκέπτης να μπορέσει

να το ατενίσει χωρίς περισπασμούς, καθαρά ως πηγή

ευχαρίστησης. Στους μεγάλους χώρους των δύο κτιρίων

της Πινακοθήκης μπορεί κανείς να θαυμάσει τη

μεγαλύτερη και πληρέστερη συλλογή παλαιότερης

36

ζωγραφικής σε αμερικανικό έδαφος, που περιλαμβάνει

δημιουργίες των Τζότο, Ντίρερ, Ραφαήλ, Λεονάρντο,

Τζορτζόνε. Πολύ σημαντικά είναι και τα τμήματα της

γαλλικής, της φλαμανδικής και της ισπανικής

ζωγραφικής, που εκπροσωπούνται από καλλιτέχνες

όπως ο Βατό, ο Φραγκονάρ, ο Ρούμπενς, ο Ελ Γκρέκο.

Αλλά η πανοραμική συλλογή του μουσείου περιλαμβάνει

και σημαντικά έργα των ιμπρεσιονιστών και μια

σημαντική σειρά έργων των καλλιτεχνών της Αβάν-

γκαρντ, από τον Μοντιλιάνι έως τον Νταλί.

37

Βιβλιογραφία:

Κεφάλαιο 1ο ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ:

https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%94%CE%BF%CE%BC

%CE%AE%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%BF%CF%82_%

CE%98%CE%B5%CE%BF%CF%84%CE%BF%CE%BA%CF%

8C%CF%80%CE%BF%CF%85%CE%BB%CE%BF%CF%82

http://www.mixanitouxronou.gr/o-kallitechnis-pou-

arnithike-na-plironi-forous-dominikos-theotokopoulos-giati-

egine-katholikos-ke-pos-prokalese-ton-michail-angelo-

exagrionontas-ti-romi-den-prosimfonouse-pote-tin-axia-ton-

ergon-to/

https://www.sansimera.gr/biographies/811

Κεφάλαιο 2ο ΠΙΝΑΚΑΣ: Η ΤΑΦΗ ΤΟΥ

ΚΟΜΗ ΟΡΓΚΑΘ:

http://diastixo.gr/kritikes/ellinikipezografia/4743-tafi-

orgath

https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9C%CE%B1%CE%BD

%CE%B9%CE%B5%CF%81%CE%B9%CF%83%CE%BC%CF

%8C%CF%82

https://elenahalivelaki.wordpress.com/2014/09/09/%CE%B

C%CE%AF%CE%B1-

38

%CE%B5%CF%80%CE%AF%CF%83%CE%BA%CE%B5%C

F%88%CE%B7-%CF%83%CF%84%CE%BF-

%CE%BC%CE%BF%CF%85%CF%83%CE%B5%CE%AF%C

E%BF-el-

greco%CF%86%CF%8C%CE%B4%CE%B5%CE%BB%CE%B

5/

Κεφάλαιο 3ο ΠΙΝΑΚΑΣ: Η

ΣΥΝΑΥΛΙΑ ΤΩΝ ΑΓΓΕΛΩΝ:

http://www.nationalgallery.gr/site/content.php?artwork_i

d=61194

https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%95%CE%BE%CF%80%

CF%81%CE%B5%CF%83%CE%B9%CE%BF%CE%BD%CE%

B9%CF%83%CE%BC%CF%8C%CF%82

Βιβλίο: ΞΕΝΑΓΗΣΗ ΣΤΗΝ ΕΘΝΙΚΗ ΠΙΝΑΚΟΘΗΚΗ

«Μεταβυζαντινή Τέχνη-Ελ Γκρέκο Ζωγραφική 19ου

αιώνα»

Κεφάλαιο 4ο ΠΙΝΑΚΑΣ: ΛΑΟΚΟΩΝ: https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9B%CE%B1%CE%BF

%CE%BA%CF%8C%CF%89%CE%BD

http://www.greek-

language.gr/digitalResources/ancient_greek/education/myth

ology/epic/record.html?tbl=epic&rid=751

39

http://glyptiki.weebly.com/omicronkappataualphagamma

omeganuiotakappa942-alphaupsilonlambda942-to-

sigma973mupilambdaepsilongammamualpha-

tauomicronupsilon-

lambdaalphaomicronkappa972omicronnutaualpha.html

https://www.politeianet.gr/books/-pigasos-ethniki-

pinakothiki-ouasingkton-219269