11ο ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΕΥΟΣΜΟΥ

Θέλειαρετήν και τόλμην

ηΕλευθερία

Κείμενα, τραγούδια, ποιήματα, δραματοποιήσεις,για την επανάσταση του

1821

ΣΧΟΛΙΚΟΕΤΟΣ

2000-2001

1

Το χρονικό της 25ης Μαρτίου

Χορωδία (Τη Υπερμάχω)Μουσική υπόκρουση (Ω παιδιά μου, ω ορφανά μου)Αφηγητής-ρια 1

Το εικοσιένα, που δίκαια ονομάστηκε από τον ιστορικό Φωτάκο «Το θαύμα του κόσμου», παραμένει η μέγιστη ώρα του λαού μας! Έπειτα από μια σκλαβιά που κράτησε 368 χρόνια, οι Έλληνες άδραξαν τ` άρματα ενάντια σε μια πανίσχυρη αυτοκρατορία, αποφασισμένοι να πολεμήσουν ως το θάνατο για ν` αποχτήσουν την εθνική τους ελευθερία.

Οι ξεσηκωμένοι Έλληνες στο τέλος νίκησαν, γράφοντας στις σελίδες της παγκόσμιας ιστορίας λαμπρότατο κεφάλαιο.

Απόδειξαν για μιαν ακόμη φορά, πως κανένας λαός δεν μένει υπόδουλος όταν πάρει την υπέρτατη απόφαση να ζήσει ελεύθερος ή να πεθάνει.

Αφηγητής-ρια 2Βασικά, ο αγώνας του εικοσιένα ήταν εθνικοαπελευθερωτικός.

Να γλιτώσει ο τόπος από την τουρκική σκλαβιά. Θα ήταν όμως ψέμα αν αρνηθούμε και το κοινωνικό του περιεχόμενο.

Είναι γνωστό ότι ποτέ δεν έγινε επανάσταση, μ` ελπίδες να πετύχει, χωρίς την ολόπλευρη υποστήριξη του λαού. Εκείνη την εποχή, το μεγαλύτερο μέρος του υπόδουλου λαού το αποτελούσε η αγροτιά. Οι συνθήκες ζωής των αγροτών, την εποχή της τουρκοκρατίας, ήταν άθλιες. Οι Έλληνες αγρότες ήταν δουλοπάροικοι στην κυριολεξία. Ήταν, μαζί με τη γη που δούλευαν, κτήματα των Τούρκων. Από τα παιδικά τους χρόνια ως τα γεράματα μόνιμος σύντροφός τους η στέρηση, η κακοπάθεια και ο κατατρεγμός. Εκτός από τα στοιχεία της φύσης είχε ν` αντιμετωπίσει τον μπέη, τον αγά αλλά και τον χριστιανό κοτζάμπαση ή τοκογλύφο. Γιατί συχνά οι ομόθρησκοί του τού φέρνονταν πιο σκληρά και από τον Τούρκο. Ο ιστορικός Πουκεβίλ γράφει:

«Οι Έλληνες έχουν τους πιο μεγάλους εχθρούς ανάμεσά τους. Είναι οι κοτζαμπάσηδες, που κυλιούνται στα πόδια των Τούρκων και βασανίζουν σκληρά εκείνους που θα `πρεπε ν` αγαπάνε και να παρηγορούν».

Αφηγητής-ρια 1Από τα πρώτα χρόνια της δουλείας οι Έλληνες δεν έπαψαν ποτέ

να προσδοκούν και να ελπίζουν πως θα ξημέρωνε η μέρα της λευτεριάς. Χαρακτηριστικό είναι το απόσπασμα από το Δωδεκάλογο του Γύφτου του Κωστή Παλαμά.

Μαθητής-ρια Και θα φύγεις κι απ` το σάπιο το κορμί,

ω ψυχή παραδαρμένη από το κρίμα,και δε θα `βρει το κορμί μια σπιθαμήμες στη γη για να την κάμει μνήμα,

κι άθαφτο θα μείνει το ψοφίμι,να το φάνε τα σκυλιά και τα ερπετά,

κι ο καιρός μέσα στους γύρους του τη μνήμηκάποιου σκέλεθρου πανάθλιου θα βαστά.

Όσο να σε λυπηθείτης αγάπης ο θεός,

2

και να ξημερώσει μιαν αυγή,και να σε καλέσει ο λυτρωμός,

ω ψυχή παραδαρμένη από το κρίμα!Και θ` ακούσεις τη φωνή του Λυτρωτή,

θα γδυθείς της αμαρτίας το ντύμακαι ξανά κυβερνημένη κι αλαφρή

θα σαλέψεις σαν τη χλόη, σαν το πουλίσαν τον κόρφο το γυναίκειο, σαν το κύμα,

και μην έχοντας πιο κάτου άλλο σκαλίθα κατρακυλήσεις πιο βαθιά

στου κακού τη σκάλαγια τα` ανέβασμα ξανά που σε καλεί

θα αισθανθείς να σου φυτρώνουν, ω χαρά!Τα φτερά,

Τα φτερά τα πρωτινά σου τα μεγάλα!Αφηγητής-ρια 2

Στην αρχή, τις ελπίδες τους αυτές τις εναπόθεσαν στους ξένους. Αυτό φαίνεται κι από γνωστό δημοτικό τραγούδι εκείνου του καιρού:

Μαθητής-ρια Ακόμα τούτ` η άνοιξη ραγιάδες, ραγιάδες,

τούτο το καλοκαίρι καημένη Ρούμεληόσο να `ρθει ο Μόσκοβος ραγιάδες, ραγιάδες

να φέρει το σεφέρι Μοριά και Ρούμελη.Αφηγητής-ρια 1

Οι προσδοκίες τους όμως διαψεύστηκαν. Η Γαλλική Επανάσταση, ενώ στην αρχή έκανε τους σκλαβωμένους Έλληνες ν` αποχτήσουν θάρρος, στο τέλος έσβησε τις ελπίδες τους. Την ίδια απογοήτευση ένιωσαν από τα αποτυχημένα επαναστατικά κινήματα,που έγινανμε την υποκίνηση της Ρωσίας, η οποία μετά την υπογραφή της συνθήκης του Κιουτσούκ – Καϊναρτζή, ξέχασε και τους Έλληνες και τις υποσχέσεις που είχε δώσει.

Οι Έλληνες μείνανε και πάλι σκλάβοι, αλλά έμαθαν τούτη δω τη μεγάλη αλήθεια:«Η λευτεριά δε χαρίζεται. Η λευτεριά καταχτιέται!»

Μαθητής-ρια Από το Δωδεκάλογο του Γύφτου , του Κωστή Παλαμά:

Και κρατούσες των αρμάτων την πλημμύρακι ορθός κι άσειστος της δύναμής σου ο κάβος˙

λυγισμένοι ομπρός σου να κι ο Τούρκος,να κι ο Φράγκος, να κι ο Σλάβος.

Μουσική υπόκρουση (Κλέφτικη ζωή)

Αφηγητής-ρια 2Για να ξεκινήσει όμως η επανάσταση, υπήρξαν τρεις βασικές

προϋποθέσεις: Στα χρόνια της σκλαβιάς οι υπόδουλοι έλληνες απόχτησαν στρατιωτική δύναμη, που ήταν και η πρώτη βασική προϋπόθεση στον υπέρτατο αγώνα για τη λευτεριά τους. Αυτό έγινε με τους κλέφτες και τους αρματολούς, που δημιούργησαν χωρίς να το ξέρουν τις πιο διαλεχτές στρατιωτικές δυνάμεις του έθνους, για τον πιο δύσκολο απ` όλους τους πολέμους, τον κλεφτοπόλεμο.

Όταν ο τουρκικός κατατρεγμός ή η αδικία των κοτζαμπάσηδων γινόταν αβάσταχτα, δεν απόμενε τίποτα άλλο στον κατατρεγμένο χωριάτη, παρά ν` αρπάξει ένα παλιοντούφεκο και να βγει κλέφτης στα βουνά.

3

Μαθητής-ρια Του Βασίλη (δημοτικό)

Βασίλη, κάτσε φρόνιμα, να γίνεις νοικοκύρης,Για ν` αποχτήσεις πρόβατα, ζευγάρια κι αγελάδεςΧωριά κι αμπελοχώραφα, κοπέλια να δουλεύουν.

Μάνα μου, εγώ δεν κάθομαι να γίνω νοικοκύρηςΝα κάμω αμπελοχώραφα, κοπέλια να δουλεύουν

Και να `μια σκλάβος των Τουρκών, κοπέλι στους γερόντους.

Φέρε μου τα` αλαφρύ σπαθί και το βαρύ ντουφέκιΝα πεταχτώ σαν το πουλί, ψηλά στα κορφοβούνια.Εγώ ραγιάς δε γίνομαι, Τούρκους δεν προσκυνάω.

Αφηγητής-ρια 1«Μαγιά της λευτεριάς» ονομάζει τους κλέφτες ο Μακρυγιάννης.

Ο λαός τους αγαπούσε, τους καμάρωνε, τους υποστήριζε, ήταν οι προστάτες του. Γι` αυτό οι γονείς τη μεγαλύτερη ευχή που δίνανε στα παιδιά τους ήταν να βγουν κλέφτες.

Οι κλέφτες λέγανε: «Κάλλιο θάνατος χωρίς ντροπή, παρά ντροπή χωρίς θάνατο!». Η ζωή τους ήταν δύσκολη και τυραγνισμένη.

«Οι κλέφτες είμαστε ελεύθεροι», λέει στη διήγησή του ο Κολοκοτρώνης, «αλλά τι ζωή, τι άνθρωποι! Βασανισμένοι, αϊσκιωτοι, άγριοι εις τις σπηλιές, στα βουνά εις τα χιόνια, σαν τα θηρία με τα οποία συζούσαμε».

Αφηγητής-ρια 2Η δεύτερη προϋπόθεση για την επιτυχία της επανάστασης

στάθηκε ο αξιόλογος εμπορικός στόλος εκείνης της εποχής, που αργότερα μετατράπηκε σε μια δύναμη πολεμική, που όχι μόνο μπόρεσε να αντιπαρατεθεί στην τούρκικη αρμάδα, αλλά και κατόρθωσε πολλές φορές να τη νικήσει, θαλασσοκρατώντας το Αιγαίο.

«Θα `χουμε και γη και πατρίδα», προφήτεψε ο Κοραής, «όσο κατέχουμε διακόσια καράβια αρματωμένα».

Εκείνα τα καράβια, που στάθηκαν ο στόλος του `21. Μαθητής-ρια

Το καράβι (δημοτικό)Στην πρύμνη Βάνουν το σταυρό, στην πλώρη το Βαγγέλιο,

την Παναγιά τη Δέσποινα στο μεσιανό κατάρτι.- Μάινα, καράβι, τα πανιά, μάιναρε τα κατάρτια.

- Δε μαϊνάρω γω πανιά, πώς να τα ρίξω κάτου;Είμαι καράβι ξακουστό καράβι ξακουσμένο

στην πόλη και στη Βενετιά είμαι ζωγραφισμένο.Ας έρθουν δώδεκ` από μπρος και δώδεκα από πίσω

και δεκαοχτώ οχ τη μια μεριά και δεκαοχτώ οχ την άλλη,τότε να δεις τον πόλεμο που κάνουν τα γαλιούνια.

Μια μπαταριά τους έδωσε, μια μπαταριά τους δίνειγιομίζ` το πέλαο πανιά κι η θάλασσα κουφάρια.

4

Αφηγητής-ρια 1Η τρίτη, τέλος, μέγιστη προϋπόθεση για την επιτυχία της

επανάστασης, στάθηκε ο διαφωτισμός, δηλαδή η ιδεολογική προπαρασκευή του Γένους.

Κι αυτή η ιδεολογική προπαρασκευή ξεκινάει πρώτα από τα δημοτικά τραγούδια, που βγαλμένα μέσα από την καρδιά ανώνυμων ποιητών μίλαγαν με τρόπο μοναδικό στην καρδιά του λαού. Συντρόφευαν το ραγιά στον πόνο του, στη χαρά του, στους αγώνες του.

Τα δημοτικά τραγούδια σπείρανε το σπόρο της λευτεριάς, που θα καρπίσει το `21. Τον άξιο κλέφτη τον παρομοιάζουν με αετό.

Μαθητής-ρια Ένας Αητός (δημοτικό)

Ένας αητός περήφανος, κι ένας αητός λεβέντηςΑπό την περηφάνια του κι από τη λεβεντιά του

Δεν πάει τα κατώμερα να καλοξεχειμάσει,μόν` μένει πάνω στα βουνά, ψηλά στα κορφοβούνια.

Κι έριξε χιόνια στα βουνά και κρούσταλλα στους κάμπους,εμάργωσαν τα νύχια του κι επέσαν τα φτερά του.Κι αγνάντιο πήγε κι έκατσε, σ` ένα ψηλό λιθάρι

και με τον ήλιο μάλωνε και με τον ήλιο λέει:-Ήλιε για δε βαρείς κι εδώ σε τούτ` την αποσκιούρα,να λιώσουνε τα κρύσταλλα, να λιώσουνε τα χιόνια,

να γίνει μι` άνοιξη καλή, να γίνει καλοκαίρι,να ζεσταθούν τα νύχια μου, να γιάνουν τα φτερά μου,

να `ρθούνε τ` άλλα τα πουλιά και τ` άλλα μου τ` αδέρφια;

Χορωδία (Όλα τα `λάφια βόσκουνε)

Αφηγητής-ρια 2Το δρόμο για το διαφωτισμό του υπόδουλου γένους τον άνοιξε

ένας καλόγερος, που κατεχόταν από ένα βαθύ, αληθινό και ζωντανό ανθρωπισμό. Ήταν ο παπα-δάσκαλος, ο Κοσμάς ο Αιτωλός. Γύριζε τα χωριά ακούραστος, με βροχές και χιόνια, και μίλαγε στους σκλαβωμένους για το «ποθούμενο», όπως ονόμαζε την επανάσταση, που θα ξεσκλάβωνε τον τόπο από τον Τούρκο. Αντί για τον καλογερικό σκοταδισμό, δίδασκε τα φώτα στους σκλαβωμένους, προτρέποντάς τους ν` ανοίξουνε σχολεία.

«Τα γράμματα είναι στολίδι του ανθρώπου», έλεγε, «και μόνο με τη βοήθεια των γραμμάτων θα μπορέσετε να καλυτερέψετε την τύχη σας».

Μαρτυρικό ήταν το τέλος του. Στάθηκε αληθινός νεομάρτυρας του έθνους μας.

Αφηγητής-ρια 1Στα πρώτα χρόνια, έπειτα από την απελευθέρωση του τόπου από

τον τουρκικό ζυγό, στα καφενεία και στα σπίτια, στις πολιτείες και στα χωριά, έβλεπες κρεμασμένη μια χαλκογραφία που παράσταινε την Ελλάδα κουρελιασμένη, γονατισμένη κι αλυσοδεμένη. Δυο άντρες γύρευαν να τη σηκώσουν, σπάζοντας τα δεσμά της: ο ένας ήταν ο Κοραής, και ο άλλος ο Ρήγας.

Αφηγητής-ρια 2Ο Αδαμάντιος Κοραής υπήρξε μια από τις πιο ολοκληρωμένες

πνευματικές προσωπικότητες του νεοελληνικού κόσμου. Ήταν απέραντα μορφωμένος, ανθρωπιστής και δημοκράτης. Αφιέρωσε τον εαυτό του στο διαφωτισμό των σκλαβωμένων Ελλήνων. Πίστευε πως

5

το ελληνικό έθνος, για να σπάσει τις αλυσίδες τις σκλαβιάς, έπρεπε να βγει από τα σκοτάδια της αμάθειας και της δεισιδαιμονίας.

«Είναι καλλιεργημένος – είναι ελεύθερος, είναι άνθρωπος», έλεγε.

Αφηγητής-ρια 1Ο Ρήγας Φεραίος δεν είχε τη σοφία του Κοραή. Είχε όμως κάτι

άλλο, πιο σημαντικό: το νου και την ψυχή που ξεσήκωνε τη θύελλα της ελευθερίας.

Μουσική υπόκρουση (Ο Θούριος)Παρακινούσε τους Έλληνες να στηριχτούν στις δικές τους δυνάμεις και όχι στους ξένους, για να ελευθερωθούν.

Ο Θούριος, η Χάρτα, κι όλα τ` άλλα γραφτά του, ξεσήκωσαν και συγκίνησαν τους σκλαβωμένους Έλληνες.

Ο Θούριος του Ρήγα δεν ήταν ποίημα αλλά επαναστατική προκήρυξη γραμμένη σε στίχους, για να μπορούν εύκολα να την αποστηθίσουν. Ο Τερτσέτης, τον ονομάζει «το ιερότερο άσμα της φυλής μας»!

Αφηγητής-ρια 2Είναι γνωστό το μαρτυρικό τέλος του Ρήγα. Ωστόσο, η θυσία

του έδωσε τους καρπούς που οραματιζόταν ο Ρήγας. Τον ήρωα μπορείς να τον νικήσεις, τον μάρτυρα ποτέ.Οδηγημένοι από τις ιδέες και τη θυσία του οι Φιλικοί, συγκρότησαν τη Φιλική Εταιρία, που οδήγησε το Έθνος στον Επικό αγώνα για τη Λευτεριά του. Ο Γέρος του Μοριά έλεγε για το Ρήγα:«Εστάθη ο μέγας ευεργέτης της φυλής μας˙ το μελάνι του θα είναι πολύτιμο ενώπιον του θεού, όσο το αίμα του άγιο!»

Μαθητής-ρια Η Ελλάς προς τα τέκνα της (Ρ. Φεραίος)

Ω, παιδιά μου,ορφανά μου,

σκορπισμένα εδώ κι εκείδιωγμένα, υβρισμένααπ` τα έθνη πανοικί!

Ξυπνήστε τέκνα κι ήλθεν η ώραξυπνήστε όλα, τρέξατε τώρα

κι ήλθεν ο Δείπνος ο Μυστικός.Αφηγητής-ρια 1

Κι ήρθε η ευλογημένη ώρα. Η ώρα της κήρυξης της επανάστασης. Τα Καλάβρυτα, η Πάτρα και η Καλαμάτα διεκδικούν τα πρωτεία για την κήρυξη του εθνεγερτικού αγώνα. Είναι ιστορικά διαπιστωμένο ότι, από τις 21 Φεβρουαρίου 1821, η επανάσταση ξεκίνησε ταυτοχρόνως σε δεκαπέντε διαφορετικά μέρη, στην Μολδαβία και στην Πελοπόννησο.

Η τιμή για την έναρξη του αγώνα της εθνεγερσίας ανήκει σ` όλους τους Έλληνες, που, από την Άλωση ως το 1821, διαφώτισαν, εργάστηκαν, αγωνίστηκαν, πολέμησαν, θυσιάστηκαν, μαρτύρησαν για τη λευτεριά της πατρίδας.

Χορωδία (Ο Λαός)Αφηγητής-ρια 2

Το σημερινό μας χρονικό είναι αφιερωμένο στους ήρωες αυτού του αγώνα, που υπήρξαν και οι κυριότεροι συντελεστές του θαύματος.

6

Ήρωες λαϊκοί, στο τετραβάγγελο της Ρωμιοσύνης, ο Κολοκοτρώνης, ο Παπαφλέσσας, ο Διάκος, ο Ρήγας….

Τόποι λευτεριάς τα Δερβενάκια, της Γραβιάς το χάνι, η Τριπολιτσά,, το Κούγκι, το Αρκάδι, η Άγια Λαύρα, το Μεσολόγγι, το Ναβαρίνο, τόποι δικοί μας, φράχτες της ζωής μας, πηγάδια τρίσβαθα, πηγές μ` αίμα και νερό.

Αφηγητής-ρια 1Αρχίζοντας από το Μοριά, ξεχωρίζουμε το Θεόδωρο

Κολοκοτρώνη. Μουσική υπόκρουση (Γεια και χαρά σας Μοραϊτες αδερφοί)

Το μεγάλο του παράστημα, η στεντόρεια φωνή του, η παράξενη φορεσιά του, το αξίωμά του στο στρατό, η φήμη του παρελθόντος του, το γόητρο του ονόματός του, που ψαλλόταν από τα τραγούδια του λαού, το φωτεινό του μυαλό, η στρατηγική του οξυδέρκεια κατάχτησαν τη ψυχή του λαού.

Ο Κολοκοτρώνης πέρασε στην ιστορία ως ο θρυλικός Γέρος του Μοριά.

Αφηγητής-ρια 2Παρακολουθήστε τώρα ένα αληθινό περιστατικό από τη μάχη

στα Δερβενάκια, ανάμεσα στον Κολοκοτρώνη που γκάρδιωνε με φωνές τα παλικάρια, κι ένα τσοπανόπουλο που παρακολούθαγε κι αυτό τη μάχη, σταυροκοπιόταν κι όλο έλεγε:

Δραματοποίηση Τσοπανόπουλο: Βοήθα μας, Παναγιά μου! Βοήθα μας!Κολοκοτρώνης: Βρε, Έλληνα, τι κάνεις έτσι; Πήγαινε κι εσύ να σκοτώσεις Τούρκους.Τσοπανόπουλο: Δεν έχω, καπετάνιε, άρματα! Πώς να τους σκοτώσω;Κολοκοτρώνης: Με τη ράβδα, βρε! Σκότωσε με δαύτη ένα Τούρκο, πάρε του τ` άρματα κι έπειτα σκότωσε άλλους.Τσοπανόπουλο: Πηγαίνω, καπετάνιε, με την ευχή σου!Κολοκοτρώνης: Απάνω τους, βρε Έλληνα, απάνω τους!(Το τσοπανόπουλο φεύγει).Αφηγητής-ρια2Το τσοπανόπουλο χάθηκε μέσα στην αντάρα κι ο Γέρος το ξέχασε. Όταν, πια, τελείωσε η μάχη, βλέπει ένα παιδαρέλι αρματωμένο να καμαρώνει δίπλα του.(Ξαναγυρίζει το τσοπανόπουλο αρματωμένο)Κολοκοτρώνης: Ποιος είσαι εσύ;Τσοπανόπουλο: Δε με θυμάσαι, καπετάνιε; Είμαι το τσοπανόπουλο που μ` έστειλες να σκοτώσω με τη ράβδα τους Τούρκους, και να `μια τώρα!Κολοκοτρώνης: Μπράβο σου Έλληνα!

Χορωδία (Τσάμικος)Αφηγητής-ρια 1

Ο Γρηγόριος Δικαίος, ο γνωστός μας Παπαφλέσσας, είναι αναμφισβήτητα μια από τις πιο καταπληκτικές μορφές του `21, μπουρλοτιέρης των ψυχών, ήρωας γλεντζές και μάρτυρας. Πολύ νέος μυήθηκε στη Φιλική Εταιρία. Από τότε ρίχτηκε σαν σίφουνας στον προπαρασκευαστικό για το σηκωμό αγώνα. Γυρίζει από τόπο σε τόπο δουλεύοντας για την πατρίδα.

Μαθητής-ρια Στο Μανιάκι (δημοτικό)

Του Φλέσσα η μάνα κάθεται στη Μπόλιανη στη ράχη,το Κοντοβούνι αγνάντευε και τα πουλιά ρωτάει:

- Πουλάκια μ` αηδονάκια μου, που `ρχεστε στον αέρα,7

μην είδατε τον στρατηγό, το Φλέσσ` αρχιμανδρίτη;- Στα Κοντοβούνια πέρασε και στα Σουλεημοχώρια

και παλικάρια μάζωνε όλο Κοντοβουνίσιους.Τα μάζωξε, τα σύναξε, ταμάμου τρεις χιλιάδες.

Καθούταν και τ` αρμήνευε σα μάνα, σαν πατέρας:-Εμπρός, εμπρός, μωρέ παιδιά, στο Νιόκαστρο να πάμε,

να κάμομ` έναν πόλεμο με τους στραβαραπάδεςκι αν δεν σας ντύσω μάλαμα, Φλέσσα να μη με πούμε.

Κι εκεί ο Κεφάλας τ` έλεγε κι εκεί ο Κεφάλας λέγει:- Του Μισιριού η Αραπιά στο Νιόκαστρο είν` φερμένη.- Σώπα, Κεφάλα, μην το λες και μην το κουβεντιάζεις,

να μην τ` ακούσει η διοίκηση, λουφέδες δε μας στείλει,να μην τ` ακούσουν τα ορδιά, μαντάτι δεν ερθούνε,να μην τ` ακούσουν τα παιδιά και τα λιγοκαρδίσεις.

Ακόμα ο λόγος έστεκε κι ησυντυχιά κρατούσεΚι η Αραπιά τους έζωνε, μια κοσαριά χιλιάδες.-Άιντε, παιδιά, να πιάσουμε το έρημο Μανιάκι.

Κι αρχέψαμε τον πόλεμο απ` την αυγή ως το βράδυ.-Έβγα, Φλέσσα, προσκύνησε με ούλο σου τ` ασκέρι.

-Δε σε φοβούμαι, Μπραϊμ-πασά, στο νου μου δε σε βάνωκι εμέ μιντάτι μου `ρχονται οι Κολοκοτρωναίοι.

Και τα σπαθιά τραβήξανε και κάμαν το γιουρούσι.Μια μπαταριά του ρίξανε, πικρή, φαρμακωμένη,το Φλέσσα τον εσκότωσαν μαζί με τον Κεφάλα.

Όσ` είστε φίλοι κλάψετε, κι εσείς εχτροί, χαρείτε.Αφηγητής-ρια 2

Ό,τι ήταν για το Μοριά ο Κολοκοτρώνης, στάθηκε για τη Ρούμελη ο Καραϊσκάκης. Είναι ορμητικός ως την αποκοτιά. Δεν ξέρει τι θα πει κίνδυνος, μήτε φόβος. Χυνόταν πρώτος στον εχθρό, παρασύροντας με το παράδειγμά του κι αυτούς τους δειλούς.

Τα πρώτα χρόνια της ζωής του ήταν δύσκολα και βασανισμένα. Από μικρός βρίσκεται κλέφτης στα βουνά πρωτοπαλίκαρο του Κατσαντώνη.

«Αχιλλέα της Ρωμιοσύνης» τον ονομάζει ο Παλαμάς.

Μαθητής-ρια Γεώργιος Καραϊσκάκης (Κωστή Παλαμά)

Ο ντουλαμάς απάνω του άλικος, πορφύρασκήπτρο στο χέρι το βαρύ του απελατίκι

στην άρρωστή του σάρκα της φυλής η μοίρακοντεύει, πάντα αδάμαστη ψυχή και νίκη.

Προσπέφτω, προσκυνώ της δόξας σου το θρόνοκι αισθάνομαι ω! προσκυνητής πως μεγαλώνω.

Κι είπα: Το λάγγεμα να πνίξω και να κάψωκαι τα βιβλία και κάθε αχνή σοφία στο φως σου

κι από τραγούδια νέα φωτιά επική ν` ανάψωμ` εσέ, Αχιλλέα της Ρωμιοσύνης, Όμηρός σου!

8

Αφηγητής-ρια 1Και τι να αναφέρει κανείς για το στρατηγό Μακρυγιάννη; Δυο

μόνο λόγια: Ο αγώνας του Μακρυγιάννη επικεντρώνεται στην προσπάθειά του να μην αλλοτριωθεί το έθνος. Κι ύστερα, θ` αφήσουμε τον ίδιο να μιλήσει για τον εαυτό του, μ` όσα είπε στον εαυτό του, μ` όσα είπε στο Γάλλο ναύαρχο Ντεριγνί, που τον επισκέφτηκε λίγο πριν από την περίφημη μάχη των Μύλων όπου πρωτοστάτησε.

Δραματοποίηση (Πρόσωπα: Υψηλάντης – Ντεριγνί – Μακρυγιάννης)Ντεριγνί: Έ μαθα τον ερχομό σας, Υψηλότατε, και ήρθα να σας επισκεφτώ.Υψηλάντης: Καλοσύνη σας. Απ` εδώ ο στρατηγός Μακρυγιάννης.Ντεριγνί (χειραψία): Παλιός γνώριμος.Μακρυγιάννης: Καλώς μας κόπιασες, αμιράλο.Υψηλάντης: Μόνο, ναύαρχε, που σας δεχόμεθα απλά εις το στρατόπεδό μας. Καθίστε, παρακαλώ.Ντεριγνί: Ευχαριστώ…. Δε θέλω όμως να σας απασχολήσω απ` την προετοιμασία σας.Μακρυγιάννης: Έννοια σου, αμιράλο, κι είναι ούλα έτοιμα.Ντεριγνί: Ώστε αποφασίσατε να χτυπήσετε εδώ τον Ιμπραήμ πασά;Μακρυγιάννης: Τι λόγος είναι αυτός, αμιράλο;Ντεριγνί: Και ο θάνατος του Παπαφλέσσα εις το Μανιάκι δεν σας έγινε μάθημα;Μακρυγιάννης: Μακάρι ούλοι μας να πηγαίναμε με τον ίδιο θάνατο του Παπαφλέσσα….. Θα μείνουμε `δω και θα πολεμήσουμε.Ντεριγνί: Ε, τότε αυτό που θα κάνετε είναι παραφροσύνη. Οι θέσεις εδώ εις τους Μύλους είναι αδύνατες. Εσείς είσθε λίγοι και ο Ιμπραήμ δια να σας επιτεθεί έχει περί τους έξι χιλιάδες πεζούς και πεντακόσιους ιππείς. Πώς θα τους κρατήσετε;Μακρυγιάννης: Με το συμπάθιο, αμιράλο. Σαν ξεσηκωθήκαμε και πιάσαμε το ντουφέκι, ήταν σε γνώση μας πως οι Τούρκοι είναι πολλοί, κι είχαν κανόνια κι είχαν τον τρόπο τους. Και μεις είμαστε λιγοστοί, κι απ` ούλα αδύνατοι. Μα ο θεός, που μας προστατεύει, φυλάει και τους αδύνατους. Παρηγοριόμαστε όμως με κάτι: ότι η τύχη έχει τους Έλληνες πάντα λίγους. Απ` τα παλιά τα χρόνια ως τα τωρινά, ούλα τα θεριά πολεμάνε να μας φάνε μα δεν το καταφέρνουν. Τρώνε από μας, τρώνε μα μένει και μαγιά. Μα σαν κάνουν την απόφαση οι λίγοι να πεθάνουν, λίγες φορές χάνουν και πολλές κερδίζουν.Ντεριγνί: Τρε μπιεν, ζενεράλ Μακρυγιάννη.Μακρυγιάννης: Για τούτο τώρα και μεις θα δοκιμάσουμε την τύχη μας. Οι αδύνατοι με τους δυνατούς. Κι αν πεθάνουμε, θα πεθάνουμε για την πατρίδα, για τη θρησκεία, για το Γένος. Αυτός ο θάνατος είναι γλυκός. Ύστερις, κανένας δε θα μείνει, αμιράλο, απέθαντος. Παρά να μας βρεί ο θάνατος άρρωστους και βερεμιάρηδες, καλύτερα σήμερις με το γιαταγάνι στο χέρι.Ντεριγνί: Τρε μπιεν, ζενεράλ Μακρυγιάννη.

Αφηγητής-ρια 2Ο Οδυσσέας Ανδρούτσος στέκεται η πιο δυναμική και

συγχρόνως η πιο τραγική φυσιογνωμία του Αγώνα. Περήφανος, ατίθασος, θεληματικός, ορμητικός στις αποφάσεις του, γρήγορος στην εκτέλεσή τους. Ας αφήσουμε καλύτερα να μιλήσει γι αυτόν ο Άγγλος φιλέλληνας και συνταγματάρχης Στάνχοπ, σ` ένα γράμμα του προς το Λόρδο Βύρωνα:

9

Μαθητής-ρια «Βρίσκομαι αδιάκοπα με τον Οδυσσέα. Έχει δυνατό μυαλό και

είναι γενναίος, όπως και το σπαθί του. Είναι δραστήριος άνθρωπος.Διοικεί με σταθερό χέρι και είναι ο μόνος στην Ελλάδα που

μπορεί να επιβάλλει τάξη. Έχει απόλυτη εμπιστοσύνη στο λαό. Επιθυμεί μια δυνατή κυβέρνηση, Συνταγματικές ελευθερίες και δραστήριες ενέργειες ενάντια στους εχθρούς. Διακηρύττει πως δεν πιστεύει σε κανένα κόμμα, ούτε στις ξενικές φατρίες των βασιλιάδων. Διψώντας για μάθηση ίδρυσε δυο σχολεία εδώ, και μου επέτρεψε να βάλω εμπρος την έκδοση εφημερίδας.

Αφηγητής-ρια 1Ο Καραϊσκάκης έλεγε για τον Ανδρούτσο:«Πολεμιστάδες έχομε πολλούς, μα ένας είναι ο στρατηγός, ο

Δυσσέας. Σαν το μυαλό του Αντρούτσου δε στάθηκε άλλο».Το Χάνι της Γραβιάς δεν ήταν μονάχα ένα κατόρθωμα, αλλά μια

μάχη αποφασιστική για κείνη την ώρα. Κλείστηκε στο Χάνι με τα παλικάρια του, χορεύοντας και τραγουδώντας.

Μουσική υπόκρουση (Κάτου στου Βάλτου τα χωριά)Αφηγητής-ρια 2

Το πρωτοπαλίκαρο του Ανδρούτσου, ο Θανάσης Διάκος, είναι ο ήρωας που θα συγκινεί πάντα τις ψυχές των Ελλήνων. Καταγόταν από οικογένεια κλεφτών. Στην αρχή έγινε Διάκος. Αργότερα πέταξε τα ράσα, έγινε πρωτοπαλίκαρο του Ανδρούτσου, και δέθηκε με αδερφική φιλία μαζί του.

Λίγες μέρες πριν από την ηρωική του θυσία στην Αλαμάνα, είχε πει μιλώντας στο λαό της Λιβαδειάς:

«Ήρθε ο καιρός να μάθουν οι Έλληνες να μη φεύγουν μπροστά στον Τούρκο»

Στην Αλαμάνα, έδειξε πως ήξερε να κρατάει τα όσα έλεγε. Όταν τον έπιασαν οι Τούρκοι, τον ρψτά ο Κιοσέ Μεχμέτ Πασάς:

Δραματοποίηση (Διάλογος ανάμεσα σε δυο μαθητές) Πασάς: Γιατί κάνατε ζορμπαλίκη; Τι γυρεύετε;Διάκος: Πήραμε τ` άρματα να ξεσκλαβωθούμεΠασάς: Αν θες να μας δουλέψεις σου χαρίζω τη ζωή.Διάκος: Δε σας δουλεύω, πασά.Πασάς: Θα σε ξεκάνω, ωρέ Διάκο.Διάκος: Σκότωσέ με! Να ξέρεις όμως πως η πατρίδα μου έχει πολλούς ωσάν εμένα.

Αφηγητής-ρια 2Όταν πέθαινε έλεγε:

Μαθητής-ρια Για δες καιρό που διάλεξε ο χάρος να με πάρει

Τώρα π` ανθίζουν τα κλαδιά και βγάζει η γης χορτάρι.Αφηγητής-ρια 1

Αν ρίξει μια ματιά κανείς στο χάρτη της Ελλάδας, καταλαβαίνει πως δίχως αξιόλογη θαλάσσια δύναμη, που θα είχε κάποιες ελπίδες ν` αντιβγεί στην τούρκικη αρμάδα, ήταν αδύνατη η επιτυχία της Επανάστασης.

Θα `ταν παράληψη ν` αφήσουμε έξω από το χρονικό μας τον νησιώτη ήρωα Κωνσταντίνο Κανάρη.

Ο Κανάρης καταγόταν από φτωχοφαμελίτες. Με τα λιγοστά γράμματα που ήξερε διάβαζε τη φυλλάδα του Μεγάλου Αλεξάνδρου,

10

και μαθαίνοντας τα κατορθώματα των παλιών Ελλήνων «εις την ανάγνωσιν έτρεχαν δάκρυα, βρύση οι οφθαλμοί του»

Να τι γράφει ο Βίκτορ Ουγκό: Μαθητής-ρια

Τότες ο ναύτης καθιστόςΣτην πλώρη του σαν Άρης

Αντρειωμένος φώναζε:«Περνάει ο Κανάρης»

Αφηγητής-ρια 2Όταν ο Εγγλέζος φιλόλογος και ιστορικός Εδουάρδος Φρίμαν

τον ρώτησε για το πού χρωστιόνταν τα κατορθώματα της γενιάς του Εικοσιένα, ο Κανάρης αποκρίθηκε:

-Τότες μεγαλουργούσαν οι καρδιές, τώρα μεγαλουργούν τα χρήματα!

Αφηγητής-ρια 1Δε θα πρέπει από το χρονικό μας αυτό να παραλείψουμε τη

συμβολή των γυναικών στον αγώνα του Εικοσιένα. Ποια να πρωτοϋμνήσει κανείς; Ξεχωριστά από εκείνες που έμειναν φημισμένες, σαν τη Μπουμπουλίνα, τη Μαντώ Μαυρογένους, τις Σουλιώτισσες, τις Μεσολογγίτισσες, ήσαν κι άλλες ηρωίδες, που δυστυχώς μένουν άγνωστες!

Χαρακτηριστικό είναι το παρακάτω δημοτικό: Μαθητής-ρια

-Μπρε Ανάπλι για δε χαίρεσαι;Για δε βαρείς παιχνίδια;

-Και τι καλό `χω να χαρώκαι να χαρώ παιχνίδια;

Στεριάς με δέρν` ο Πρίγκιπας,πέλαγ` η Μπουμπουλίνα.

Πέφτουν κανόνια σαν βροχήκαι μπόμπες σα χαλάζι.

Πέφτουν τα λιανοτούφεκασαν άμμος της θαλάσσης.

Αφηγητής-ρια 2«Ο γιος μου είναι νεκρός, αλλά το Άργος έμεινε στα χέρια μας».Η φράση αυτή της Μπουμπουλίνας, θυμίζει Σπαρτιάτισσα

μητέρα.Αφηγητής-ρια 1

Μέσα στις ηρωίδες του Εικοσιένα, που έπαιξαν εξαιρετικό ρόλο κατά την Ελληνική Επανάσταση, η Μαντώ Μαυρογένους ήταν η πιο πολιτισμένη και μορφωμένη αρχόντισσα. Η Μαντώ σπούδασε στο κολέγιο του Τριεστιού, και μιλούσε ιταλικά και τούρκικα. Καταγινόταν με την αρχαία ελληνική φιλολογία και ιστορία, την οποία διάβαζε με περηφάνια.

Όταν μαθαίνει ότι στο Μοριά σηκώθηκε η σημαία της ελευθερίας, η Μαντώ καλεί σε συμβούλιο τους προύχοντες της Μυκόνου, και τους μιλάει με μεγάλη ευγλωττία που τους ενθουσιάζει τόσο πολύ, ώστε, πριν τα μέσα του Απρίλη του `21, κηρύχτηκε επίσημα η Επανάσταση στη Μύκονο.

11

Αφηγητής-ρια 2Ο ιστοριογράφος της Ελληνικής Επανάστασης, Πουκεβίλ,

γράφει:«Τέσσερες ηρωίδες, των οποίων δυστυχώς δεν ξέρουμε τα

ονόματα, βγήκαν από το λιμάνι του Βόλου με τέσσερα καράβια, και, φέρνοντας φωτιά και σίδερο στ` ακρογιάλια του Ολύμπου, έσπειραν τον τρόμο ως τη Θεσσαλονίκη».

Η μια απ` αυτές τις ηρωίδες ήταν, χωρίς άλλο, η Μαντώ.Αφηγητής-ρια 1

Όχι λιγότερα γενναία, ήταν η περίφημη Σουλιώτισσα, η Μόσχω Τζαβέλλα. Ο Γάλλος ιστορικός Μπλανκάρ γράφει γι` αυτή:

Μαθητής-ρια «Ποιο υψηλότερο παράδειγμα μπορεί να δείξει η ιστορία από τη

Μόσχω Τζαβέλλα, που επικεφαλής των γυναικών του Σουλίου κρατούσε με το ένα χέρι το σπαθί και με τ` άλλο την ποδιά της, γεμάτη φουσέκια, και το καριοφίλι κρεμασμένο στον ώμο!»

Αφηγητής-ρια 2Ένα από τα υψώματα που δοξάστηκαν από την ιστορία, και

ενέπνευσαν ποιητές και ζωγράφους, είναι ο Ζάλογγος, τοποθεσία που βρίσκεται πάνω σε βουνό άγριο και απάτητο. Να πως ύμνησε τη θυσία των γυναικών του Σουλίου ο εθνικός μας ποιητής Διονύσιος Σολωμός:

Μαθητής-ρια Ταις εμάζωξε στο μέροςτου Ζαλόγγου τ` ακρινότης ελευθεριάς ο έρως

και ταις έμπνευσε χορό.

Τα φορέματα εσφυρίζανκαι τα ξέπλεκα μαλλιάκάθε γύρω που γυρίζανκι από πάνω έλειπε μια.

Τέτοιο πήδημα δεν είδανούτε γάμοι, ούτε χαρές

κι άλλες μέσα του επήδαναθωότερες ζωές.

Δίχως γόγγυσμα και αντάραΠαρά εκείνη μοναχά

όπου εκάναν με την κάραμε τα στήθη στα γκρεμνά.

Χορωδία ( Έχε γεια καημένε κόσμε (ΧΟΡΕΥΤΙΚΟ))

Αφηγητής-ρια 1Ο αντίχτυπος της Επανάστασης ήταν μεγάλος, ιδιαίτερα στους

συγγραφείς, τους ποιητές και τους ζωγράφους της Ευρώπης εκείνη την εποχή.

Ανάμεσά τους ο Γκέτε, ο Βίκτορ Ουγκό, ο Σέλεϊ, ο Λαμαρτίνος, ο Πούσκιν, ο Ντελακρουά και ο Βύρωνας τραγούδησαν το Εικοσιένα.

Συγκλονιστικό είναι το ποίημα Το Ελληνόπουλο, που έγραψε ο Βίκτορ Ουγκό για τη σφαγή της Χίου. Η μετάφραση είναι του Κωστή Παλαμά.

12

Μαθητής-ρια Το Ελληνόπουλο

Τούρκοι διαβήκαν. Χαλασμός. Θάνατος πέρα ως πέρα.Η χίο τα` όμορφο νησί, μαύρη απομένει ξέρα

με τα κρασιά, με τα δεντράτ` αρχοντονήσι, που βουνά και σπίτια και λαγκάδια

και στο χορό τις λυγερές καμιά φορά τα βράδιακαθρέφτιζε μες στα νερά.

Ερμιά παντού. Μα κοίταξε κι απάνω εκεί στο βράχο,στου κάστρου τα χαλάσματα, κάποιο παιδί μονάχο

κάθεται, σκύβει θλιβεράτο κεφαλάκι, στήριγμα και σκέπη του απομένει

μόνο μιαν άσπρη αγράμπελη σαν τούτο ξεχασμένημες στην αφάνταστη φθορά.

-Φτωχό παιδί, που κάθεσαι ξυπόλητο στις ράχεςγια να μην κλαις λυπητερά, τ` ήθελες τάχα να `χες,

για να τα ιδώ τα θαλασσάματάκια σου ν` αστράψουνε, να ξαστερώσουν πάλι

και να σηκώσεις χαρωπά σαν πρώτα το κεφάλιμε τα μαλλάκια τα χρυσά;

Τι θέλεις, άτυχο παιδί, τι θέλεις να σου δώσω,για να τα πλέξεις ξένοιαστα, για να τα καμαρώσω

ριχτά στους ώμους σου πλατιάμαλλάκια, που του ψαλιδιού δεν τα `χει αγγίξει η κόψη

και σκόρπια στη δροσάτη σου τριγύρω γέρνουν όψηκαι σαν την κλαίουσαν ιτιά;

Σαν τι μπορούσε να σου διώξει το μαράζι;Μήπως το κρίνο απ` το Ιράν, που του ματιού σου μοιάζει;

Μην ο καρπός απ` το δεντρί,που μες στη μουσουλμανική παράδεισο φυτρώνει

κι έν` άλογο χρόνια εκατό κι αν πηλαλάει, δε σώνειμες` απ` τον ίσκιο του να βγει;

Μην το πουλί, που κελαηδάει στο δάσος νύχτα-μέρακαι με τη γλύκα του περνάει και ντέφι και φλογέρα;

Τι θες απ` όλα τ` αγαθάΤούτα; Τ` άνθος; Τον καρπό; Θες το πουλί;

-Διαβάτη!μου κράζει το Ελληνόπουλο με το γαλάζιο μάτι:

Βόλια, μπαρούτι θέλω, να!Αφηγητής-ρια 2

Ιδιαίτερα ο Λόρδος Βύρωνας αφιέρωσε όλη του τη ζωή στην Ελλάδα.

«Αν είμαι ποιητής, το χρωστώ στον αέρα της Ελλάδας», έλεγε.Ο Μπάιρον δεν ήταν μόνο ένας «φιλέλληνας». Ήταν κάτι πιο

βαθύ. Ένας «Ελληνολάτρης», συνεπαρμένος όχι μόνο από την αρχαία Ελλάδα, παρά κι από την Ελλάδα του καιρού του. Ήταν πλασμένος να υπερασπίζεται πάντοτε τα δικαιώματα του ανθρώπου, όπου κι αν τα έβλεπε καταπατημένα, γεννημένος σ` ελεύθερο έθνος και θρεμμένος

13

από μικρός στην ανάγνωση των συγγραμμάτων των αρχαίων Ελλήνων. Έλεγε πάντα πως ένας άνθρωπος είναι υποχρεωμένος να κάνει για την κοινωνία, κάτι περισσότερο από τους στίχους.

Αφηγητής-ρια 1Από τα Εφτάννησα περνάει στο Μεσολόγγι είχε την τύχη να

συνδέσει τ` όνομά του με τη φτωχή πολιτεία των ψαράδων, όπου σ` αυτή δόθηκε ένας από τους πιο επικούς αγώνες της παγκόσμιας Ιστορίας για τη λευτεριά. Η παρουσία του στην Ελλάδα στάθηκε αποφασιστική, τόσο για την προβολή του αγώνα στο εξωτερικό, όσο και για τις εσωτερικές εξελίξεις.

Αφηγητής-ρια 2Δυστυχώς η λεπτή του υγεία δεν του επέτρεψε ν` αντέξει το υγρό

και ανθυγιεινό κλίμα. Αρρώστησε και πέθανε στη δεύτερη πατρίδα του, την Ελλάδα.

Ο Σολωμός, το μεγάλο του λυρικό ποίημα Ωδή στο θάνατο του Μπάιρον, που έγραψε λίγες μέρες ύστερα από το χαμό του, το αρχίζει με τούτους εδώ τους στίχους:

Μαθητής-ρια Λευτεριά για λίγο πάψενα χτυπάς με το σπαθί,τώρα σίμωσε και κλάψε

εις του Μπάιρον το κορμί.Αφηγητής-ρια 1

Θα `ταν παράλειψη να κλείσουμε το χρονικό μας δίχως ν` αναφερθούμε στο Μεσολόγγι.

Χορωδία ( Άκρα του τάφου σιωπή )

Μαθητής-ρια Η έξοδος. 10 Απριλίου 1826

1ο παιδί: Ο ουρανός σμίγει με τους αδικητάδες και στέλνει την άψα του. Ζέχνουνε τα λιγδασμένια κορμιά τους αποφορά. Οι γέροι κοιτάζουνε με περισσότερη σημασία τον Καψάλη, που στέκεται κολόνα. Ξέρουν πως τα πόδια που τα στυλώνει η ανδρεία, τα κάνει να τρέμουν η πείνα. Ο τρόμος είναι μακριά από τούτα τα φαντάσματα Η πείνα όμως είναι μέσα στις κοιλιές τους, οχτρός ανηλέητος!

Ο ένας ακουμπάει στον άλλο. Έτσι είναι ο λαός σα μάχεται. Τ` ανάχωμα κοντοζυγώνει. Ο κόμπος έφτασε στο χτένι. Δεν παίρνει άλλο. Πρέπει να βγούμε όξω, κι όσοι γλυτώσουν. Τίποτ` άλλο δε χωράει. Μπήκανε τα σχέδια. Μια νύχτα από τούτες.2ο παιδί: Και ήρθε η νύχτα η τρομερή! Ο ουρανός σκέπασε με το φριχτότερο σκοτάδι του το ό,τι ήτανε να γενεί. Μόνο οι φλογισμένες μπάλες αυλακώνουνε τον ουρανό. Έτοιμοι! Μπρος-πίσω τα παλικάρια. Στη μέση τα γυναικόπαιδα και οι γέροι. Όσο μπόραγαν! Οι λαβωμένοι ταμπουρώθηκαν στα σπίτια. Ο Καψάλης, κεσέμι στα κούσαλα και στις γυναίκες που `μεναν, έβγαλε τα καπάκια απ` τα μπαρουτοβάρελα. Έτοιμοι! Φιλιούνται και σταυροκοπιούνται. Έτοιμοι! Έτοιμοι!3ο παιδί: Μπαταριές από τους πολιορκητάδες για υποδοχή. Το μαντάτο είχε πάει. Γιουρούσι στο γιουρούσι. Πίσω! Ουρλιάζει μια φωνή! Κωλώνουν τα γυναικόπαιδα. Το ποτάμι που ερχόταν πίσω, στομώνει για λίγο. Ξεμπουκώνει πετώντας κορμιά δώθε-κείθε στην τάφρο. Η γέφυρα τρίζει.

14

Εμπρός, πίσω, εμπρός! Ο αχός ανεβαίνει μεσούρανα. Τα μάτια πετούνε φωτιές σαν τις κουμπούρες και τα ντουφέκια. Τα γιαταγάνια σκίζουνε σάρκες. Οι πρώτοι Τουρκαλάδες καταπατούν την πόλη. Τα λαγούμια ανατινάζονται το `να πίσω απ` τ` άλλο. Γέροι κι οχτροί πεθαίνουνε αντάμα.4ο παιδί: Εμπρός, οπίσω. Άλλοι εμπρός, άλλοι πίσω, ανάμεσα σε δυο φωτιές. Η γέφυρα σπάει. Ουρλιαχτό σκίζει στήθια κι αυτιά. Όσοι προχωρήσανε τραβούνε μπρος να κόψουνε στη μέση τον εχθρό και να περάσουνε. Όσοι πισωγυρίσανε, γυναίκες το περισσάτερο, μπαίνουν στην πόλη πάλι. Οι άντρες πουλάνε ακριβά τη ζωή τους. Τα σπαθιά στομώνουν. Μακελειό κι αντάρα.

Νύχτα ορόσημο. Βωμός της λευτεριάς ολάκερο το Μεσολόγγι και τα γύρω. Κάστρο γίνηκε το κάθε ρημάδι από τους αρρώστους και τους λαβωμένους. Σωροί των εχθρών τα κορμιά μπροστά τους. Κι ο Καψάλης παρασέρνει αμέτρητους στο θάνατο, μαζί του, βάζοντας φωτιά στα μπαρουτοβάρελα. Η λάμψη σηκώθηκε μεγάλη. Στη Ζάκυνθο, λέει, την είδανε.

Όχι, την είδε ολάκερη η ανθρωπότητα και ταράχτηκε. Και το Μεσολόγγι καταπατήθηκε. Δεν έπεσε όμως. Το πήρανε μαζί τους εκείνοι που γλύτωσαν και πιάσανε τα κορφοβούνια. Έγινε αθάνατο, μαζί με το λαό του.

Αφηγητής-ρια 2Τα ερείπια του Μεσολογιού, αντί να γονατίσουν τους αγωνιστές

τους έκαναν να ξαναβρούν νέα ορμή για να εξακολουθήσουν τον άνισο αγώνα.

Το έπος της πολιορκίας, η έξοδος και τ` ολοκαύτωμα συγκλόνισαν όσο κανένα περιστατικό του αγώνα ως τότε τη διεθνή κοινή γνώμη Θα σταθεί το ξεκίνημα ενός δίχως προηγούμενο φιλελληνικού ρεύματος στην Ευρώπη. Και κάτω από πίεση της κοινή γνώμης, θ` αναγκαστούν κι αυτές ακόμη οι μεγάλες δυνάμεις ν` απαρνηθούν την παθητική και αδιάφορη στάση τους και να δεχτούν ν` αντιμετωπισθεί πάνω σε διεθνή επίπεδα η λύση του ελληνικού ζητήματος.

Μουσική υπόκρουση ( Λευτεριά και Ρωμιοσύνη (ΧΟΡΕΥΤΙΚΟ))Αφηγητής-ρια 1

Εδώ τελειώνει το χρονικό μας. Μακρύς στάθηκε ο δρόμος. Το σύνθημα ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ή ΘΑΝΑΤΟΣ εκφράζει την ασυμβίβαστη αγωνιστική θέληση της γενιάς του `21.

Το `21 είναι το δεύτερο μεγάλο ιστορικό γεγονός του 19ου αιώνα, μετά τη Γαλλική Επανάσταση. Πίσω από τους αγωνιστές του `21, η κόλαση της σκλαβιάς. Μπροστά τους η πύρινη τάφρος. Δεν τους απόμενε άλλο, παρά να τη διαβούν. Και τη διαβήκαν.

ΧορωδίαΕΘΝΙΚΟΣ ΥΜΝΟΣ

15

1. ΤΗ ΥΠΕΡΜΑΧΩΤη Υπερμάχω στρατηγώ τα νικητήρια,

ως λυτρωθείσα των δεινών ευχαριστήριααναγράφωσι η πόλις σου, Θεοτόκε,

αλλ' ως έχουσα το κράτος απροσμάχητονεκ παντίων με κινδύνων ελευθέρωσοννα κράζωσι χαίρε νύμφη ανύμφευτε.. .

2. ΑΚΡΑ ΤΟΥ ΤΑΦΟΥ ΣΙΩΠΗ

Άκρα του τάφου σιωπήστον κάμπο βασιλεύει,

λαλεί πουλί, παίρνει σπυρίκι η μάνα το ζηλεύει. (2)

Τα μάτια η πείνα εμαύρισεστα μάτια η μάνα μνέει,

στέκει ο Σουλιώτης ο καλόςπαράμερα και κλαίει. (2)

Έρμο τουφέκι σκοτεινό,τι σ' έχω 'γω στο χέρι,

όπου συ μου 'γινες βαρύκι ο Αγαρηνός το ξέρει. (2)

3. ΛΑΟΣ

Μικρός λαός και πολεμά δίχως σπαθιά και βόλιαγια όλου του κόσμου το ψωμί, το φως και το τραγούδι.

Κάτω απ' τη γλώσσα του κρατεί τους βόγγους και τα ζήτωκι αν κάνει πως τα τραγουδεί, ραγίζουν τα λιθάρια.

4. Η ΛΑΦΙΝΑ

Όλα τα λάφια βόσκουνε κι όλα δροσολογιούνταικαι μια λαφίνα ταπεινή δεν πάει μαζί με τ’ άλλα.

Μόνο στ’ απόσκια περπατεί, τ’ απόζερβ’ αγναντεύεικι όπου έβρει γάργαρο νερό, θολώνει και το πίνει.

Κι ο ήλιος την ερώτησε κι ο ήλιος τη ρωτάει:Γιατί, λαφίνα ταπεινή, δεν πας κοντά με τ’ άλλα,

μόνο τ’ απόσκια περπατείς, τ’ απόζερβ’ αγναντεύειςκι όπου έβρεις γάργαρο νερό, θολώνεις και το πίνεις;

Ήλιε μου, σα μ’ ερώτησες, θα σου το μολογήσω.Δώδεκα χρόνους έκαμα μόνη χωρίς ελάφι

κι από τους δώδεκα κι εμπρός εγέννησα λαφάκι.Κι εκεί που βγήκε ο κυνηγός να λαφοκυνηγήσει,

το ’βρε που βόσκαε μοναχό, ρίχνει και το σκοτώνει.Ο ήλιος τότ’ εδάκρυσε κι έσβησε το φεγγάρι

κι οι λαγκαδιές κι οι ρεματιές βαριά αναστενάξαν.Κλάψε με, μάνα, κλάψε με, με ήλιο, με φεγγάρι.

16

5. ΕΧΕ ΓΕΙΑ ΚΑΗΜΕΝΕ ΚΟΣΜΕ

Έχε γεια, καημένε κόσμε,έχε γεια, γλυκιά ζωή,

κι εσύ, δύστυχη πατρίδα,έχε γεια παντοτινή.

Έχετε γεια, βρυσούλες,λόγγοι, βουνά, ραχούλες,

έχετε γεια, βρυσούλες,κι εσείς Σουλιωτοπούλες.

Στη στεριά δε ζει το ψάριούτ ' ανθός στην αμμουδιά

κι οι Σουλιώτισσες δε ζούνεδίχως την Ελευθεριά.

Έχετε γεια βρυσούλες . . .

Ο ΓΕΡΟ - ΔΗΜΟΣ

Εγέρασα, μωρές παιδιά,πενήντα χρόνους κλέφτης,

τον ύπνο δεν εχόρτασακαι τώρα αποσταμένος,

θέλω να πάω να κοιμηθώ,εστέρεψ' η καρδιά μου,βρύση το αίμα το 'χυσα,

σταλαματιά δε μένει.Καημένα μου παιδιά,

σταλαματιά δε μένει. Ωχ!

Ποιος ξέρει από το μνήμα μουτι δέντρο θα φυτρώσει

κι αν ξεφυτρώσει πλάτανος,στον ίσκιο του από κάτω

θα 'ρχονται τα κλεφτόπουλατ' άρματα να κρεμάνε,

να πλένουν τις λαβωματιές,το Δήμο να σχωρνάνε.Καημένα μου παιδιά,

το Δήμο να σχωρνάνε. Ωχ!

Ο γερο - Δήμος πέθανε,ο γερο - Δήμος πάει!

Ο γερο - Δήμος πέθανε,ο γερο - Δήμος πάει!Καημένα μου παιδιά,

ο γερο - Δήμος πάει! Ωχ!

17

ΣΤΑ ΤΡΙΚΟΡΦΑ

Στα τρίκορφα μες στην κορφή

Κολοκοτρώνης πολεμεί.(2)Μες στα τρίκορφα, στη ράχηπάει το αίμα σαν αυλάκι.(2)

Κολοκοτρώνης φώναξεκι όλος ο κόσμος τρόμαξε.(2)

Του Νικηταρά φωνάζει,τους εχθρούς μας όλους σκιάζει.(2)

Πού ’σαι, μωρέ Νικηταρά,που ’χουν τα πόδια σου φτερά;(2)

Μες στους κάμπουςπώς κοιμάσαικαι τ’ αγρίμια δε φοβάσαι;(2)

18