ΡΟΥΣΣΩ

•η

ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

ΤΟΜΟΣ ΠΡΩΤΟΣ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΓΕΡ. ΑΝΑΓΝΩΣΤΙΔΗ

Μετάφραση:

ΙΑΝΗΣ ΛΟ ΣΚΟΚΚΟ

ΕΕ.ώφυλλο - Τυπογραφική Επιμέλεια:

ΛΟΡΕΝΤΖΟ ΝΤΕΤΖΙΟΡΤΖΙΟ

Φωτοσύνθεση - Φιλμς:

FOTO LJBRr ΕΠΕΕμμ. Μπενάκη 25. Αθήνα. τηλ. 3602984

Λιθογραφείο:

ΔΗΜ ΗΤΡΗΣ ΓΑΛΑΖΟΥΛΑΣ

Αγ. Παρασκευής 45. Περιστέρι. τηλ. 5720230Βιβλιοδετείο:

ΔΗΜ ΗΤΡΗΣ ΠΕΤΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ

Βετατζή 30-32. Αθήνα. τηλ. 6441001ΡRΙΝΙΈD ΙΝ GREECE

Ζαν-Ζακ Ρουσσώ

ΑΙΙΙΙΑΙΙΙή για την εκπαίδευση

ΤΟΜΟΣ ΠΡΩΤΟΣ

-;·770

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Ζαν-Ζακ Ρουσσώ: Ένας προβληματισμένος της παιδείας 7Πρόλογος του συγγραφέ~ ο........................... 19Βιβλίο Πρώτο 23Βιβλίο Δεύτερο 77Βιβλίο Τρίτο 205

Ζαν-Ζακ Ρουαώ

ή ένας πρoΌληματιαμiνoς

της παιδείας.

Ας αρχίσουμε μ' έναν χρονολογικό πίνακα, όπου θα φαίνεται,

παράλληλα με τη ζωή του συγγραφέα, ο 1tροβληματισμός του

για την αγωγή των παιδιών και των νέων .. 1712: «Γεννήθηκα στην Γενεύη από τον Ισαάκ Ρουσώ,

αστό, και τη Συζάν Μπερνάρ, αστή Στοίχισα τη ζωή της

μητέρας μου».

1717: Ο Ισαάκ Ρουσώ, ωρολογοποιός, αναγκάζεται να που­

λήσει το σπίτι του στην πλούσια περιφέρεια για να κατοική­

σει σε φτωχογειτονιά: ο Ζαν-Ζακ δεν είναι πια «πλουσιόπαι­

δο»: «Τώρα πια ήμουν ένα παιδί του Σαιν-Ζερβαί».

1718-1719: Πρώτα αναγνώσματα: «Τα μυθιστορήματα τε­

λείωσαν μαζί με το καλοκαίρι του 1719... Ο Πλούταρχος προ­

παντός έγινε το αγαπημένο μου ανάγνωσμα».

1722: «ο πατέρας μου είχε ένα ξεκαθάρισμα- με κάποιον κ.

Γκωτιέ, λοχαγό στη Γαλλία και μέλος του Συμβουλίου ... προ­

τίμησε να φύγει από τη Γενεύη, να εκπατριστεί. .. παρά να

υποχωρήσει ... Μπήκαμε (ο ξάδερφός μου κι εγώ) στο Μποσέ,

οικότροφοι του υπουργού Λαμπερσιέ, για να μάθουμε, μαζί με

τα λατινικά, όλον τον κυκέωνα που τα συνοδεύουν με το όνο­

μα παιδεία».

7

1724: «... Επιστρέφοντας στη Γενεύη ... μ' έβαλαν βοηθό ...στο εργαστήρι ενός χαράκτη ... άνθρωπο αγροίκο και βίαιο».

1728-1729: «Ορκίστηκα να μην ξαναγυρίσω ποτέ στο αφεν­

τικό μου»: ο Ρουσώ φεύγει από την Γενεύη, φιλοξενείται από

τον εφημέριο ντε Κονφινιόν, ύστερα από την κ. ντε Βαράνς,

στο Ανεσύ. Στο Άσυλο των Κατηχούμενων της Τουρέν,

απαρνιέται το δόγμα των διαμαρτυρόμενων και γίνεται καθο­

λικός. Γίνεται ύπηρέτης της κ. ντε Βερσελίς: «Μερικές φορές

πήγαινα κι έβλεπα, μεταξύ άλλων, κι έναν α6βά από την Σα­

βοία, που λεγόταν κ. Γκαιμ». Θαλαμηπόλος στου κόμη ντε

Γκου6όν, ύστερα πάλι στης κ. ντε Βαράνς. Μερικές βδομάδες

στο ιεροσπουδαστήριο του Ανεσύ, μαζί «μ; έναν φωσινιεράνο

νεαρό α66ά, τον κ. Γκατιέ ... Συνδέοντας τον κ. Γκατιέ με τον

κ. Γκαιμ, έκανα τους δυο αυτούς άξιους. ιερείς πρότυπα εξαρ­

χίας».

1730-1731: Ψάλτης πρώτος στην μητρόπολη του Ανεσύ,

δάσκαλος μουσικής στη Λωζάνη και στο Νεσατέλ, σύντροφος

ενός έλληνα μοναχού στις πορείες του στην Ελβετία, υπηρέ­

της ενός συνταξιούχου αξιωματικού στο Παρίσι, ξαναβρίσκει

στο Σαμπερύ την κ. ντε Βαράνς, που του εξασφαλίζει μια θέση

υπαλλήλου στο κτηματολόγιο. Ετοιμάζει τον «Νάρκισσο»,

κωμωδία.

1732-1737: Αφήνει το κτηματολόγιο και ξαναγίνεται δά­

σκαλος μουσικής. Εραστής και έμπιστος της κ. ντε Βαράνς

ταξιδεύει συχνά: στη Μπεζανσόν, στη Λυών, στη Γκρενόμπλ,

στη Γενεύη, τέλος στο Μονπελιέ.

1740: Δάσκαλος των παιδιών του κ. ντε Μαμπλύ, στη

Λυών, γράφει ένα «Σχέδιο για την εκπαίδευση του κ. ντε

Σαιντ-Μαρί».

1741-1742: Ξαναγυρίζει στις Σαρμέτ, ύστερα φεύγει στο

Παρίσι και παρουσιάζει στην Ακαδημία «Ένα σχέδιο που

αφορά νέα σημεία της μουσικής».

1743-1744: Δημοσιεύει την «Διατριοή επί της σύγχρονης

μουσικής», αρχίζει φιλία με τον Ντιντερό, γίνεται γραμμα­

τέας στους Ντυπέν, ύστερα γραμματέας πρεσβείας στη Βενε­

τία.

1745: Επιστρέφει στο Παρίσι, τα φτιάχνει με την Τερέζ

Λε6ασέρ, αποτελειώνει την όπερα «Ερωτιάρες μούσες» και

διορθώνει τις «Γιορτές του Ραμίρ», όπερα των Βολταίρ και

Ραμώ.

8

1746-1747: Βοηθά τους Ντυπέν να προετοιμάσουν μιαν

ανασκευή του «Πνεύματος των Νόμων» κι ένα έργο για τις

γυναίκες: «. .. πήγαμε να περάσουμε το φθινόπωρο ... στον πύρ­

γο του Σενουσώ ... Ενώ εγώ τρεφόμουν στο Σενουσώ, η φτωχή

μου η Τερέζ πάχαινε στο Παρίσι μ' αλλιώτικο τρόπο ... το παι­

δί. .. αφέθηκε από τη μαμμή στο γραφείο των Απολεσθέντων

Παιδιών ... Την επόμενη χρονιά τα ίδια δυσάρεστα και οι ίδιοι

μηχανισμοί». .1748: Γνωρίζει την κ. ντ' Επιναί και δειπνεί κάθε βδομάδα

με το gUVEPYEio της «Εγκυκλοπαίδειας», για την οποία συν­

τάσσει τα μουσικά άρθρα.

1749-1750: Πηγαίνοντας να δει τον Ντιντερό φυλακισμένο

στον Πύργο ντε Βενσέν, του έρχεται η ιδέα του «Λόγου για

τις Επιστήμες και τις Τέχνες»*, .που παίρνει το βραβείο τηςΑκαδημίας της Ντιζόν.

1751-1752: «Η Τερέζ έμεινε έγγυος για τρίτη φορά ... Το

τρίτο μου παιδί μπήκε λοιπόν στα Απωλεσθέντα Παιδιά, όπως

και τ' άλλα δύο, πράγμα που έγινε και με τα επόμενα δύο παι­

διά». Διαμάχες γύρω από τον «Λόγο»' του. Γίνεται ταμίας

στους Ντυπέν, αλλά, «αποφασισμένος να περνώ μες στην ανε­

ξαρτησία και στην φτώχεια τον λίγο καίρό που μου έμενε να

ζήσω ... από ταμίας ενός χρηματιστή, έγινα αντιγραφέας μού­

σικής». Παράσταση του «Μάγου του χωριού», όπερα.

1753-1754: «Γράμμα για την γαλλική μουσική» και σύντα­

ξη του «Λόγου για τη ρίζα της ανισότητας μεταξύ των

ανθρώπων»"". Ο Ρ. πάει στη Γενεύη, ξαναΥίνεται διαμαρτυρό­μενος και πολίτης της Γενεύης.

1755: Δημοσίευση του «Λόγου για τη ρίζα της ανισότη­

τας. .'.» και, στην «Εγκυκλοπαίδεια», του άρθρου «Πολιτική

οικονομία», όπου ο Ρ. συνιστά «τη δημόσια εκπαίδευση με

καθορισμένους νόμους από την κυβέρνηση».

1756: Ο Ρ. μένει στης κ. ντ' Επιναί, στο Ερμιτάζ. Συντάσ­

σει τα «Αποσπάσματα και Κρίσε-ις» των έργων του αββά ντε

Σαιν-Πιέρ και το «Γράμμα για τη Θεία Πρόνοια» που τ' απευ­

θύνει στον Βολταίρ. Σχεδιάζει τη «Νέα Ελοίζα».

* Δες μαζί με το «Κοινωνικό Συμβόλαιο», μετ. Λο Σκόκκο, εκδ.

Αναγνωστίδη.

• Δες μαζί με το «Κοινωνικό Συμβόλαιο» μετ. Λο Σκόκκο, εκδ.Αναγνωστίδη.

9

(:

l

1757: Ερωτεύεται την κ. ντ' Ουντετό και συντάσσει τη

«Νέα Ελοίζα», όπου ένα γράμμα του Σαιν-Πρέ για την εκπαί­

δευση των παιδιών της Ζυλί είναι το προσχέδιο του «Αιμί­

λιου».

1758: Αποτελειώνει τό «Γράμμα στον ντ' Αλαμπέρ για τα

θεάματα» και την «Νέα Ελοίζα». Συζητά μέσω επιστολών με

τον δόκτορα Τρονσέν τα προβλήματα της δημόσιας και ιδιω­

τικής εκπαίδευσης κι αρχίζει να συντάσσει τον «Αιμίλιο».

1759: Μένει στο σπίτι του στρατάρχη ντε Λυξαμπούρ, στο

Πετί Σατώ ντε Μουμορανσύ, όπου τελειώνει την πρώτη μορ­

φή του «Αιμίλιου».

1760: Εργάζεται για το «Κοινωνικό Συμ!5όλαιο», συντάσ­

σει δυο άλλες αποδόσεις του «Αιμίλιου» και εμπιστεύεται το

·τελικό χειρόγραφο στην κ. ντε Λυξαμπούρ. Δημοσίευση της

«Νέας Ελοίζας».

1761: «Πρόλογος της Νέας Ελοίζας» ή «Συζήτηση για τα

μυθιστορήματα». Ολοκλήρωση του «Κοινωνικού Συμ!5ό­

λαιου»*. Ο Ρ. κάνει μάταιες προσπάθειες να ξαναβρεί το πρώ­

το του παιδί. Δίνει τον «Αιμίλιο» για τύπωμα.

1762: Δημοσίευση του «Κοινωνικού Συμ!5όλαιου» και του

«Αιμίλιου». Το «Κ.Σ.», τυπωμένο στην Ολλανδία, απαγορεύε­

ται στη Γαλλία. Ο «Αιμίλιος», τυπωμένος στο Παρίσι, κατα­

μηνύεται στη Σορμπόν. Η Βουλή καταδικάζει το ,έργο να καεί

και ζητά τη σύλληψη του συγγραφέα. Ο Ρ. καταφεύγει στην

Ελβετία. το «Κ.Σ.» και ο «Αιμίλιος» καταδικάζονται στη Γε­

νεύη. Ο Ρ. διώχνεται από τα εδάφη της Βέρνης και καταφεύγει

στα εδάφη του βασιλιά της Πρωσίας, στο Νεσατέλ. Τελειώνει

το «Γράμμα στον Κριστόφ ντε Μπωμόν αρχιεπίσκοπο του

Παρισιού», που είναι μια υπεράσπιση του «Αιμίλιου».

1763: Δημοσίευση του «Γράμματος στον Μπωμόν». Προσ­

αγωγή των πολιτών και αστών της Γενεύης για την υπεράσπι­

ση του «Αιμ.» και του «Κ. Συ.». «Γράμματα γραμμένα στην

εξοχή», του γενικού πληρεξούσιου Τρονσέν, ενάντια στον Ρ.

«Σχέδιο Συντάγματος για την Κορσική».

1764: Σαν απάντηση στον Τρονσέν, ο Ρ. δημοσιεύει τα

«Γράμματα γραμμένα στο βουνό», καινούργια υπεράσπιση

του «Αιμ.» και του «Κ.Σ.». Ο Βολταίρ, στο «Αίσθημα των

* Δες εκδ. Αναγνωστίδη, μετ. Λο Σκόκκο.

10

πολιτών», αποκαλύπτει ότι ο Ρ. εγκατάλειψε τα παιδιά του. Ο

Ρ. αρχίζει τις «Εξομολογήσεις» του.

1765: «Τα γράμματα γραμμένα στο βουνό» καταδικάζον­

ται στην Λα' Άγι, ύστερα στο Παρίσι. Πετροβολούν το σπίτι

του Ρ. στο Μοτιέ. Διώκεται απ' το νησί Σαιν-Πιέρ, έδαφος

της Βέρνης. Λαβαίνει προσωρινό διαβατήριο για τη Γαλλία

και μένει στο Παρίσι στο σπίτι 'του πρίγκιπα ντε Κοντί.1766: Πηγαίνει στην Αγγλία μαζί με τον Χιούμ, με τον

οποίο τελικά τσακώνεται. Δουλεύει τις «Εξομολογήάεις».

1767: Επιστρέφει στην Γαλλία και μένει στου οικονομολό­

γου Μ ιραμπώ, ύστερα, με το όνομα Ρενού, στον πύργο ντε

Τρυ, του πρίγκιπα ντε Κοντί. Δημοσιεύεται το «Λεξικό της

μουσικής».

1768: Ο Ρ. πιστεύει πως είναι θύμα «παγκόσμιας πλεκτά­

νης». Εγκαταλείπει τον Τρυ, μένει στη Λυών και στη Γκρε­

νόμπλ, και παντρεύεται πολιτικά με την Τερέζ στο

Μπουργκούαν, περιοχή του Ντωφινέ, (30 Αυγούστου). 'Αρχι­

σε από τότε για κάμποσο καιρό μια συνέχεια του «Αιμ. », σε

μορφή μυθιστορήματοςμε επιστολές: «Αιμίλιος και Σοφία ή

οι Φιλέρημοι». .1769: Μένει στο Μοκέν, κοντά στο Μπουργκούαν, και

συνεχίζει τις «Εξομολογήσεις» του.

1770-1771: Επιστρέφει στο Παρίσι και αποτελειώνει τις

«Εξομολογήσεις»' διαβάζει αποσπάσματά τους σε σαλόνια.

«Παρατηρήσεις στην Κυοέρνηση της Πολωνίας», που το 40κεφάλαιό τους λέγεται «Εκπαίδευση». Οι δημόσιες αναγνώ­

σεις των «Εξομολογήσεων»του απαγορεύονταιαπό την αστυ­

νομία.

1772-1775: Κερδίζει τα προς το ζην αντιγράφοντας μουσι­

κή και συντάσσει το «ο Ρουσώ κρίνει τον Ζαν-Ζακ. Διάλο­

γοι». Ο 30ς διάλογος περιέχει ένα σημαντικό σχόλιο των

«γραφτών του Ζαν-Ζακ», και ιδιαίτερα του «Αιμ. »: «Τα γραφ­

τά αυτά πορεύονταν κατά μία κάποια τάξη, που έπρεπε να την

βρεις, για ν' ακολουθήσεις την αλυσίδα του περιεχόμενού

τους ... η τάξη αυτή ήταν παλινδρομική σε σχέση με την δημο­

σίευσή τους και ... ο συγγραφέας, προβαίνοντας από αρχές σε

αρχές, δεν είχε φτάσει στις πρώτες παρά στα τελευταία γραφ­

τά του. Έπρεπε λοιπόν, για να πορευτείς συνθετικά, ν' αρχί­

σεις από τούτες κι υυτό έκανα ακριβώς, αφού πιάστηκα πρώτα

από τον «Αιμ.» με τον οποίο τελείωσε, μια και τα δυο άλλα

11

ι

/

γραφτά, που έγραψε ύστερα, δεν αποτελούν πια μέρος του συ­

στήματος κι εφόσον δεν προορίζονται παρά για την προσωπι­

κή του υπεράσπιση ως προς την πατρίδα του και την τιμή

του ... Ο «Αιμ.» δεν είναι παρά μια συνθήκη της αρχέγονης

καλοσύνης του ανθρώπου, προορισμένος να δείξει πως το

ελάττωμα και το σφάλμα, ξένα ως προς την κράση του, μπαί­

νουν σ' αυτήν απ' έξω και την αλλοιώνουν ανεπαίσθητα».

1776: Ο Ρ. αποτελειώνει τους «Διαλόγους». Θάνατος του

πρίγκιπα ντε Κοντί: ο Ρ. αρχίζει τις «Ονειροπολήσεις του φι­

λέρημου περιπατητή».

1777: Συνεχίζει τις «Ονειροπολήσεις» και παύει τις μουσι­

κές αντιγραφές του.

1778: Σύνταξη του 90υ Περιπάτου από τις «Ονειροπολή­

σεις», όπου επανέρχεται στην εγκατάλειψη των παιδιών του

και στα προβλήματα της παιδείας. Μένει στην Ερμενονβίλ,

στου μαρκήσιου ντε Ζιραρντέν, όπου πεθαίνει προτού τελειώ­

σει τον 100 Περίπατο των «Ονειροπολήσεων».

* * *

Πώς να πάρει κανείς στα σοβαρά ένα βιβλίο για την εκπαίδευ­

ση, όταν το 'χει γράψει κάποιος που εγκατάλειψε «παλικαρί­

σια» (όπως ομολογεί ο ίδιος ο Ρουσώ στις «Εξομολογήσεις»

του) τα πέντε παιδιά του; Ο ίδιος ο Ρ. πιστεύει πως είναι η

χειρότερη δειλία το να παρατήσεις τα παιδιά που ευχαρίστως

έκανες. «Ένας πατέρας, .... οφείλει ανθρώπους στο είδος του,

οφείλει στην κοινωνία ανθρώπους κοινωνικούς οφείλει πολί­

τες στο Κράτος. Όποιος μπορεί να πληρώσει το τριπλό αυτό

χρέος και δεν το κάνει είναι ένοχος, μάλιστα πιο ένοχος ίσως

όταν το πληρώνει κατά το ήμισυ. Όποιος δεν μπορεί να

εκπληρώσει τα καθήκοντα του πατέρα, δεν έχει κανένα δι­

καίωμα να γίνει πατέρας ...»' Ως το τέλος της ζωής του, ο Ρ.

γεμάτος τύψεις, ψάχνει να βρεί παρόμοιες δικαιολογίες. Μ α,

οι δικαιολογίες του δεν τον ικανοποιούν κι ακριβώς το μεγά­

λο του σφάλμα, ότι εγκατάλειψε τα παιδιά του, τον ώθησε να

γράψει τον «Αιμίλιο» από το 1757 ώς το 1762 και ν' αρχίσει

τις «Εξομολογήσεις» του το 1765. Ο θάνατος τον βρήκε (και

τον διέκοψε) να υπερασπίζει τον εαυτό του (90ς Περίπατος

στις «Ονειροπολήσεις») που υπήρξε ένας «αφύσικος πατέ­

ρας».

12

Ωστόσο, ας μην πούμε πως είναι άχρηστο ένα τέτοιο βι­

βλίο ενός τέτοιου ανθρώπου. Και να γιατί, όπως λέει ο ίδιος:

«Δεν γράφω για να δικαιολογήσω τα σφάλματά μού, αλλά για

να εμποδίσω τους ανθρώπους να τα μιμηθούν». Κι αλήθεια,

ακόμα και σήμερα, ο «Αιμίλιος» έχει καταξιωθεί σαν ένα

εξαιρετικό μέσον προόδου στην αγάπη για τα παιδιά, που πρέ­

πει να τ' αγαπάμε «πολύ έξυπνα».

Ο Πέτερ Ζιμάκ, ωστόσο, προσπαθεί ν' αποδείξει ότι «το

έργο αρχικά το συνέλαβε σαν μελέτη αρκετά απροσωπική»

και ότι «μονάχα στην πορεία της συγγραφής ο Ρ. ταυτίστηκε

σιγά-σιγά με τον παιδαγωγό και δημιούργησε έναν φανταστι­

κό μαθητή: Γιατί, λέει, πρός το τέλος μόνον ο Ρ. άρχισε να

νιώθει τύψεις.

Η θέση του Ζιμάκ, που μελέτησε τις διάφορες αποδόσεις

του «Αιμ. », θεωρείται αρκετά συνετό έργο, καθώς επιδιώκει

να χρονολογήσει τις τύψεις του Ρ. Αλλά «... η απόφαση που

είχα πάρει για τα παιδιά μου, όσο λογική κι αν μου φαινόταν,

δεν άφησε ποτέ ήσυχη την καρδιά μου», λέει ο Ζαν-Ζακ.

Όμως ας μην ψάχνουμε στην άβυσσο της ανθρώπινης ψυ­

χής κι ας δεχτούμε ότι ποτέ κανείς δεν κάνει σφάλματα, τόσο

μεγάλα μάλιστα, χωρίς αυτομάτως να γεννηθούν και μέσα του

οι τύψεις.

Ήδη από το 1740, ο νεαρός Ρ., δάσκαλος των παιδιών του

κ. ντε Μαμπλύ, έγραφε ένα πολύ ενδιαφέρον «Μ νημόνιο για

την εκπαίδευση του κ. ντε Σαιντ-Μ αρί», όπου εξομολογιόταν

την «ακατανίκητη τάση του προς την μελαγχολία», ενώ

συγχρόνως δικαιολογιόταν για την κατηγορία ότι ήταν δά­

σκαλος «άγριος και σχολαστικός». Το 1752, εγκαταλείπει την

εργασία του και αναλαμβάνει την «αναμόρφωσή» του: θέλει

να ζήσει «ελεύθερος και φτωχός» για να είναι άξιος να γράψει

«μεγάλες κι ωφέλιμες αλήθειες». Στα τέλη του 1759, η πρώτη

απόδοση του «Αιμ.» είναι έτοιμη. Ο Ρ. διστάζει πολύ να την

δώσει στον τυπογράφο, προαισθάνεται πως το περιεχόμενο

του «Αιμ.» δεν θ' αρέσει στον Γάλλο κυβερνήτη, ούτε στην

καθολική εκκλησία, που μπορούσε να καίει τα βιβλία, αν όχι

και τους συγγραφείς ... Ας μην πάρουμε όμως το μέρος των

ευγενών, που καταδίκασαν τον «Αιμ.» χωρίς να τον έχουν δια­

βάσει και σαν φιλοπρόοδοι άνθρωποι, εμείς, ας προσπαθή­

σουμε να δούμε το νόημα του μέγιστου αυτού έργου.

Ο ίδιος ξέρει την αξία του. «Δεν μ' αρέσει καθόλου να γε-

13

μίζω ένα βιβλίο με πράγματα που όλος ο κόσμος ξέρει ... Ηλογοτεχνία και η σοφία του αιώνα μας τείνουν πολύ περισσό­

τερο να καταστρέφουν παρά να εποικοδομούν». Είναι αλήθεια

πως έδωσε στο έργο του μιάν όψη ακαταστασίας κι αυθορμη­

τισμού. Αλλά κι η σύγχρονη αρχιτεκτονική αυτό δεν επιδιώ­

κει'

Ό Αιμίλιος έχει τον χαρακτήρα που ο Ρουσώ ήθελε ύστερααπό πάμπολλες σκέψεις και δισταγμούς: «.. , ωραίο παιδί, με

βλέμμα ζωηρό και χαρωπό, όψη ικανοποιημένη και γαλήνια,

φυσιογνωμία έξυπνη και γελαστή». Να όμως μια πολύ χρήσι­

μη εικόνα της εκπαίδευσης του «Αιμίλιου», σε σχηματική

μορφή, για να βοηθηθούν πληρέστερα οι αναγνώστες μας.

Βιολίο Πρώτο: «Φυσική ηλικία»: το βρέφος.

- Εισαγωγή: σημασία και σκοπός της παιδείας.

- «Η αληθινή τροφός είναι η μητέρα».

- «ο αληθινός παιδαγωγός είναι ο πατέρας».

- «Ένας φανταστικός μαθητής»: Αιμίλιος ορφανός.

- Η τροφός του Αιμίλιου.

- «Προτού μιλήσει, προτού καταλάβει, ήδη μορφώνεται».

Βιολίο Δεύτερο: «Φυσική ηλικία»: από 2 ως 12 χρονών

(παιδί).

Ι. Εκπαίδευση της ευαισθησίας:

- τα κλάματα κι οι φωνές

- «η καλοπέραση στην ελευθερία»'

- «η εξάρτηση των πραγμάτων».

2. Ηθική εκπαίδευση:

- «γενικά αποφθέγματα»

- «παραδείγματα»: ιδιοκτησία, αλήθεια, ευσπλαχνία.

3. Διανοητική εκπαίδευση:

- αρχίνισμα του αισθητικού ενδιαφέροντος

- κριτική των λέξεων'

- κριτική της ιστορίας

- κριτική των μύθων του Λα Φονταίν'

- όχι βιβλία πριν τα 12 χρόνια.

4. Εκπαίδευση του σώματος:

- φυσικές ασκήσεις

- οδηγίες υγιεινής, κολύμπι,

14

5. Εκπαίδευση των αισθήσεων:

- η αφή'

- η όραση'

- η ακοή'

- η γεύση'

- η οσμή'

Βιολίο Τρίτο: «Η δυναμική ηλικία»: από τα 12 ώς 15 χρο­

νώ.

Ι. Διανοητική εκπαίδευση:

- από την αναγκαιότητα στην ωφελιμότητα'

- εμπειρίες, όχι ομιλίες

- κατασκευή των μηχανών'

- σημασία της αρχής της ωφελιμότητας

- ένα μόνο βιβλίο: Ο Ροβινσώνας Κρούσος.

2. Εκπαίδευση στα χειροποίητα και κοινωνική:

- ενάντια στις προκαταλήψεις

- η ιεραρχία των επαγγελμάτων'

- κοινωνική εκπαίδευση'

- αναγκαιότητα ενός χειρονακτικού επαγγέλματος

- εκλογή του επαγγέλματος: ο Αιμίλιος ξυλουργός.

3. Συμπέρασμα:

- «ο Αιμίλιος έχει λίγες γνώσεις, αλλ' αυτές που έχει

είναι αληθινά δικές του».

Βιολίο Τέταρτο: «Η ηλικία της λογικής και των παθών»:

από τα 15 ώς 20 χρονώ.

Ι. Εκπαίδευση του ηθικού όντος:

- σεξουαλική εκπαίδευση'

- από τον οίκτο στην κοινωνικότητα'

- μελέτη της ιστορίας και των παθών'

- η ευεργεσία'

- πρόβλημα της θρησκευτικής εκπαίδευσης,

2. Θρησκευτική εκπαίδευση:

Ομολογία πίστης του .Εξαρχου από τη ΣαΟοία.

α) πρώτος λόγος:

- η φυσική θρησκεία.

- η δοκιμασία της αμφιβολίας.

- οι προφανότητες της καρδιάς.

- η φωνή της συνείδησης.

15

β) δεύτερος λόγος: οι αποκαλυμμένες θρησκείες.

- κριτική των αποκαλυμμένων θρησκειών'

- μπροστά στο Ευαγγέλιο: «να είναι πάντα μετριόφρο-

νας και προσεχτικός»'

- πρακτικό συμπέρασμα: ούτε φιλόσοφος ούτε ανεπιει­

κής.

3. Επανάληψη της θρησκευτικής εκπαίδευσης:

- τα νέα μέσα εκπαίδευσης: η θρησκεία, η λογική, η

φιλία'

- τι να κάνει μπροστά στο κάλεσμα των αισθήσεων και

της καρδιάς

- είσοδος του Αιμίλιου στον κόσμο'

- αισθητική εκπαίδευση'

- συμπέρασμα: «αν ήμουν πλούσιος ...»

Βιολίο Πέμπτο: «Η ηλικία της φρόνησης και του γάμου»

(από 20 ώς 25 χρονώ).

Ι. «Σοφία ή η γυναίκα»

- ομοιότητες και διαφορές των 2 φύλων'

- διανοητική και αισθητική εκπαίδευση της Σοφίας

- θρησκευτική εκπαίδευση της Σοφίας

- Σοφία, συνηθισμένη γυναίκα'

- συναισθηματική εκπαίδευση της Σοφίας.

2. Ο Αιμίλιος μπροστά στη Σοφία:

- για την εκλογή μιας συζύγου'

- η συνάντηση'

- η ανάπτυξη της αγάπης

- ο χωρισμός

3. «Ταξίδια»

- για τα ταξίδια γενικά'

- για την πολιτική αγωγή πριν από τα ταξίδια'

- ο Αιμίλιος μελετά τους λαούς ταξιδεύοντας.

4. Επίλογος

- Η απόφαση του Αιμίλιου'

- απ(ίντηση του παιδαγωγού'

- ο γάμος.

* * *

16

Η τέχνη της σύνθεσης ενός βιβλίου του Ζαν-Ζακ Ρουσώ θυμί­

ζει την τέχνη του μουσικού. Αλλά ο ίδιος λέει: «Qαρακαλώ

τους αναγνώστες μου να βάλουν κατά μέρος το ωραίο ύφος

μου». Λάθος. Το άψογο ύφος του είναι αποτέλεσμα της τέ­

λειας τεχνικής του συγγραφέα. Ο Ρ. είναι συγγραφέας που

υπολογίζει τα πάντα και οι μεγάλες ιδέες απαιτούν σχολαστι­

κή αναζήτηση ύφους. Και δω έχουμε (στο πρωτότυπο) εξακό­

σιες σελίδες κείμενο' έργο που και ο όγκος του ακόμα είναι

απαιτητικός σε δουλειά. Μη φανταστείτε, πριν διαβάσετε τον

«Αιμίλιο», πως θά βρείτε ωραιολογίες και πολυλογίες. «... Δά­σκαλοι με ζήλο, να είστε απλοί, διακριτικοί, συγκρατημένοι ...όχι ωραιλογίες, τίποτα, ούτε λέξη. Αφήστε το παιδί να 'ρθει:

έκπληκτο από το θέαμα, δεν θα πάψει να σας ρωτάει».

Η θεληματική αυτή οικονομία των λέξεων, σ' ένα έργο

κατά πως φαίνεται κατακλυσμιαίο, έχει σαν αποτέλεσμα πολ­

λές σοκαριστικές διατυπώσεις, αντιθέσεις που αρκετοί τις

θεωρούν βιασμένες. Προσοχή όμως: ο Ρουσώ ξέρει να χτυπά

και να χτυπά σωστά' μες στο κάθε παράδοξο που λέει κρύβε­

ται μια αλήθεια:

«Άνθρωποι, να είστε ανθρώπινοι ...»«Ακόμα κι η κυριαρχία είναι δουλική».

«Αφήστε την παιδικότητα να ωριμάζει στα παιδιά».

«Δάσκαλοι, αφείστε τα καμώματα, να είστε ενάρετοι και

καλοί».

«Μ πορούμε να 'μαστε άνθρωποι χωρίς να 'μαστε σοφοί».

Οι σαρκασμοί που ο Ρουσώ εξακόντιζε ενάντια στους βα­

σιλιάδες, τους μεγάλους και τους πλούσιους, επειδή τους ήξε­

ρε από τα πριν εχθρούς της ελευθερίας των ανθρώπων και

συνεπώς των παιδιών, είχαν το δίκαιο μισθό τους. Στις 9 του

Ιούνη 1762, μια απόφαση της Βουλής του Παρισιού καταδίκα­

ζε τον «Αιμίλιο» να σχιστεί και να καεί και διέταζε: «ο επω­

νομαζόμενος Ζ.-Ζ. Ρουσώ ... να συλληφθεί, .. και να οδηγηθεί

στις φυλακές ...» Ο Ρ. τότε ελπίζει να καταφύγει στην πόληπου γεννήθηκε, αλλά, στις 19 του Ιούνη, το Μ ικρό Συμβούλιο

της Γενεύης καταδικάζει κι αυτό με τη σέιρά του το «Κοινω­

νικό Συμf)όλαΙO» και τον «Αιμίλιο» να καούν μπροστά στην

είσοδο του δημαρχείου, σαν τολμηρά, σκανδαλιστικά, ασεβή,

τέτοια που τείνουν να γκρεμίσουν τη χριστιανική θρησκεία

και όλες τις κυβερνήσεις. Όσο για τον συγγραφέα, να συλ­

ληφθεί ...

17

'Οπως γίνεται συνήθως, οι καταδίκες δεν πέτυχαν τίποτ'

άλλο παρά να εξασφαλίσουν στα δύο βιβλία τη διαφήμιση

που τους άξιζε. Είχαν την επιτυχία του αιώνα. 'Ομως η πραγ­

ματική αγάπη για τα παιδιά και την ελευθερία π' αναδίνει (ο

«Αιμίλιος» μας ενδιαφέρει τώρα), το κάνει βιβλίο για όλους

τους αιώνες. Κάθε γενιά παιδαγωγών ανακαλύπτει στον «Αιμί­

λιο», με κατάπληξη αυτό που συγκεχυμένα γυρεύει: μετά την

Απελευθερωμένη Σχολή και τις μεθόδους θετικής παιδείας,

μετά τον Μακαρένκο και το θαυμάσιό του Παιδαγωγικό ποίη­

μα, να που οι σκαπανείς του «αντικατευθυνσμού», Ρότζερς

στις Η.Π.Α., Ζωρζ Λαπασάντ στη Γαλλί~, επικαλούνται την

αρνητική παιδεία του Ρουσώ: η θέση του Ζωρζ Λαπασάντ

(ανένδοτη ακόμα; δεν το έχω πληροφορηθεί) έχει κεντροθετη­

θεί στον «Αιμίλιο» και τιτλοφορείται: «Η αρνητική εκπαίδευ­

ση. Δοκίμιο πάνω στις επαρχές και τα θεμέλια του αντικα­

τευθυνσμού» (δοκτορά, Παρίσι, 1963). Ακόμα και στις

ακραίες εφαρμογές της που έγιναν (δεν συμβαίνει κάποτε ένας

δάσκαλος να κάθεται στο γραφείο του και ν' αρνιέται να πει

μια λέξη, από φόβο μην επηρεάσει τους μαθητές του;), μια

αλήθεια προβάλλει: ποτέ δεν είναι πολύ νωρίς για να δώσουμε

στον άνθρωπο, στον έφηβο, στο παιδί, την αίσθηση των ευθυ­

νών του και συνεπώς να του εμπιστευτούμε την υπευθυνότητα

της ίδιας του της εκπαίδευσης.

Ο Ρ. δεν εγκατέλειπε τον Αιμίλιο παρά μονάχα στα είκοσι

πέντε χρόνια του: ωστόσο, για τους δεκαπεντάχρονους εφή­

βους έλεγε: «Κάντε τους ίσους με σας ώσπου να γίνουν». Και

στο πρώτο βιβλίο, μπροστά στο βρέφος, έγραφε: «Προετοιμά­

ζετε από μακριά το βασίλειο της ελευθερίας του». Το να εκδί­

δεις ή το να μεταφράζεις ή το να διαβάζεις τον «Αιμίλιο» εί­

ναι το ίδιο με το να προετοιμάζεις από μακριά το δικό σου

ακριβώς βασίλειο της ελευθερίας. Η ευχαρίστηση μιας τέ­

τοιας εργασίας, για τον μεταφραστή, είναι ότι θα τη μοιρα­

στεί σε λίγο με το ελληνικό κοινό, που του στέρησαν δυό

αιώνες και είκοσι χρόνια τον «Αιμίλιο», δηλαδή την ελευθε­

ρία του σαν παιδί, σαν ονειροπόληση, έστω, μιας ευτυχισμέ­

νης παιδικής ηλικίας.

18

ι

Ι -

Πρόλογος του συγγραφέα

Η συλλογή αυτή με σκέψεις και παρατηρήσεις, χωρίς τάξη

και σχεδόν χωρίς συνέχεια, άρχισε για να αρέσει σε μια καλή

μητέρα που ξέρει να σκέφτεται. Αρχικά είχα προσχεδιάσει

μονάχα ένα λιγοσέλιδο μνημόνιο' το θέμα μου με παράσερνε

χωρίς να το θέλω, το μνημόνιο έγινε ανεπαίσθητα ένα είδος

υπερμεγέθους εργασίας, χωρίς άλλο, σε σχέση με ό,τι περιέ­

χει, αλλά πολύ μικρό για το θέμα που χειρίζεται. Και πολλές

φορές μ' έκανε να σκέφτομαι, δουλεύοντάς το, πως δεν αρκεί

να 'χεις ήδη γράψει κάποιους τόμους για να πείς ότι ξέρεις να

συνθέτεις ένα βιβλίο. Ύστερ' από μάταιες προσπάθειες για να

κάνω ό,τι καλύτερο, πίστεψα ότι έπρεπε να το δώσω όπως εί­

ναι, κρίνοντας πως είναι σημαντικό να στρέψεις την δημόσια

προσοχή προς ετούτη την πλευρά και πως, όταν οι ιδέες μου

θα ήταν κακές, αν, χάρη σ' αυτές, έκανα να γεννηθούν άλλες,

καλές, στο μυαλό άλλων ανθρώπων που, από την απομάκρυν­

σή του, ρίχνει τα φύλλα τα χαρτιά του στο κοινό, χωρίς εγκω­

μιαστές, χωρίς απόφαση που να τ' απαγορεύει, χωρίς ούτε να

ξέρει τί σκέφτονται ή τι λένε γι' αυτά, δεν πρέπει να φοβάται

ότι, αν τυχόν σφάλλει, θα πάρουν ανεξέταστα τα λάθη του.

Θα μιλήσω ελάχιστα για τη σπουδαιότητα μιας καλής δια­

παιδαγώγησης δεν θα σταθώ ούτε στο ν' αποδείξω ότι αυτή

που χρησιμοποιείται τώρα είναι κακή' χίλιοι άλλοι το έχουν

κάνει πριν από μένα και δεν μ' αρέσει καθόλου να γεμίζω ένα

βιβλίο με κάτι που όλος ο κόσμος το ξέρει. Θα παρατη ρήσω

19

μονάχα ότι, εδώ και άπειρα χρόνια συνέχεια, μόνο μια φωνή

υπάρχει ενάντια στο κατεστημένο, χωρίς κανένας να 'χει σκο­

πό να προτείνει κάποια καλύτερη μέθοδο. Η λογοτεχνία και

οι γνώσεις του αιώνα μας τείνουν πολύ περισσότερο να γκρε­

μίζουν παρά να εποικοδομούν. Λογοκρίνουν σε τόνο δασκαλί­

στικΟ' για να προτείνεις, χρειάζεται να πάρεις κάtι άλλο, που

το φιλοσοφικό του ύψος χαίρει λιγότερο. Παρά τα τόσα γρα­

φτά, που δεν έχουν, λένε, για σκοπό τους παρά την κοινή ωφε­

λιμότητα, η πρώτη απ' όλες τις ωφελιμότητες, που είναι η τέ­

χνη να διαπλάθεις ανθρώπους, είναι ακόμα ξεχασμένη. Το θέ­

μα μου ήταν ολοκαίνουργο μετά το βιβλίο του Λόκ και φοβά­

μαι μήπως παράμεινε καινούργιο και μετά το δικό μου.

Δεν ξέρουν καθόλου την παιδική ηλικία: με τις ψεύτικες,

ιδέες που έχουν, όσο προχωρούμε, τόσο χανόμαστε. Οι πιο

φρόνιμοι επιδίνονται σ' ό,τι έχει σημασία να ξέρουν οι μεγά­

λοι, χωρίς να λογαριάζουν ότι και τα παιδιά είναι σε θέση γα

μαθαίνουν. Γυρεύουν πάντα να βρουν τον μεγάλο μέσα στο

παιδί, χωρίς να σκεφτούν τί είναι προτού γίνει μεγάλος. Νά η

μελέτη στην οποία επιδόθηκα περισσότερο, έτσι ώστε, κι αν

ακόμα όλη η θεωρία μου ήταν χιμαιρική και ψεύτικη, να μπο­

ρούν πάντως να επωφεληθούν από τις παρατηρήσεις μου.

Μ πορεί να μην καλοείδα τί πρέπει να κάνει κανείς όμως πι­

στεύω πως είδα καλά το θέμα πάνω στο όποίο πρέπει να εργα­

στούμε. Αρχίστε λοιπόν μελετώντας καλύτερα τους μαθητές

σας γιατί σιγουρότατα δεν τους ξέρετε καθόλου' λοιπόν, αν

διαβάσετε τούτο το βιβλίο, δεν νομίζω πως θα το βρείτε ανώ­

φελο για σας.

Όσον αφορά εκείνο που λέγεται συστηματικό μέρος, που

δεν είναι άλλο τίποτα εδώ παρά η πορεία της φύσης, στο μέ­

ρος αυτό είναι που θα ξεστρατίσει περισσότερο ο αναγνώ­

στης κι απ' το σημείο αυτό χωρίς άλλο θα μου επιτεθούν κι

ίσως να μην έχουν άδικο. Λιγότερο θα πιστέψουν πως διαβά­

ζουν μια μελέτη εκπαίδευσης παρά ονειροπολήσεις ενός Ορα­

ματιστή επί του θέματος της παιδείας. Τί να κάνουμε; Ε, δεν

γράφω με τις ιδέες των άλλων! αλλά με τις δικές μου. Δεν

βλέπω όπως οι άλλοι· από καιρό μου το ψεγαδιάζουν αυτό.'

Μ α, από μένα εξαρτιέται το να μου δώσουν άλλα μάτια και να

προσποιούμαι ότι έχω άλλες ιδέες; ·Οχι. Από μένα εξαρτιέται

να μην ομογνωμώ μονάχα με τον εαυτό μου, να μην νομίζω ότι

_είμαι ο πιό φρόνιμος στον κόσμο όλο' από μένα εξαρτάται,

20

όχι ν' αλλάξω συναίσθηση, αλλά δυσπιστώ για τη δική μου:

νά όλο κι όλο τί μπορώ να κάνω και τί κάνω. Κι αν καμιά

φορά παίρνω ρηματικό τόνο, δεν είναι για να επιβληθώ στον

αναγνώστη' είναι για να του μιλήσω όπως σκέφτομαι. Γιατί

να πρότεινα με μορφή αμφιβολίας, όταν, εγώ, δεν αμφιβάλλω

καθόλου; Λέω ακριβώς ότι συμβαίνει στο μυαλό μου.

Εκθέτοντας ελεύθερα το αίσθημά μου, εννοώ τόσο λίγο ότι

αποτελεί αυθεντία, ώστε προσθέτω πάντα και τη λογική μου,

για να μπορούν να τα ζυγιάζουν και να με κρίνουν: όμως, μο­

λονότι δεν θέλω καθόλου να επιμείνω να υπερασπίσω τις ιδέες

μου, δεν αιθάνομαι λιγότερο υποχρεωμένος να τις προτείνω'

γιατί τα θέματα για τα οποία έχω αντίθετη γνώμη από τους

άλλους δεν είναι καθόλου αδιάφορα. Είναι εκείνα που η αλή­

θεια τους ή το σφάλμα τους πρέπει να γίνουν γνωστά και που

αποτελούν την ευτυχία ή τη δυστυχία του ανθρώπινου γένους.

Προτείνετε ό,τι μπορεί να γίνει, δεν παύουν να μου επανα­

λαμβάνουν. Είναι σα να μου λέγανε: προτείνετε να κάνουμε

αυτό που κάνουμε' ή τουλάχιστον προτείνετε κάτι καλό που

να συνδυάζεται με το κακό το οποίο υπάρχει..Ενα τέτοιο σχέ­

διο, σ' ορισμένα ζητήματα, είναι πολύ χιμαιρικότερο από τα

δικά μου' γιατί, στο συνδυασμό αυτό, το καλό φθείρεται και

το κακό δεν θεραπεύεται καθόλου. Θα προτιμούσα ν' ακολου­

θώ στα πάντα την θεσπισμένη πρακτική παρά να υιοθετήσω

αντιφατικότητα μες στον άνθρωπο· δεν μπορεί να τείνει

συγχρόνως προς δυό αντίθετους σκοπούς. Πατέρες και μητέ­

ρες, εκείνο που γίνεται να γίνει, είναι αυτό που θέλετε να κά­

νετε. Μήπως πρέπει εγώ ν' απαντήσω για τη θέλησή σας;

Σε κάθε είδους σχέδιο, υπάρχουνε δυο άξια προσοχής:

πρώτον, η απόλυτη καταλληλότητατου σχεδίου' δεύτερον, η

ευκολία της εκπλήρωσης.

Ως προς το πρώτο, αρκεί, για να είναι το σχέδιο παραδε­

κτό και εφαρμόσιμο από μόνο του, το καλό που υπάρχει μέσα

του να βρίσκεται στη φύση των πραγμάτων. Εδώ, λόγου χάρη,

η προτεινόμενη παιδεία να είναι ταιριαχτή στον άνθρωπο και

καλά προσαρμοσμένη στην ανθρώπινη καρδιά.

Το δεύτερο εξαρτάται από δεδομένες σχέσεις σ' ορισμένες

περιπτώσεις σχέσεις τυχαίες με το πράγμα, οι οποίες, συνε­

πώς, δεν είναι καθόλου απαραίτητες και μπορούν επ' άπειρον

να ποικίλλουν. Έτσι η μία παιδεία μπορεί να είναι εφαρμόσι­

μη στην Ελβετία και να μην είναι στη Γαλλία' η άλλη μπορεί

21

να είναι για τους αστούς και κάποια τρίτη για τους αφεντάδες.

~ λίγο πολύ μεγάλη ευκολία της εκτέλεσης εξαρτάται από

χιλιε~ περι~τάσεις ~oυ είναι αδύνατο να τις προσδιορίσουμε

αλλιω~ παρ~ με ιδιαιτερη εφαρμογή της μεθόδου στην τάδε ή

την ~ει~α χωρα,. με την άλφα ή την βήτα προϋπόθεση. Όμως,

καθως ολες αυτες οι ιδιαίτερες εφαρμογές δεν είναι ουσιαστι­

~ές για το δικό μου θέμα, δεν μπαίνουν μες στό πλάνο μου.

Αλλοι θα μπορέσουν ν' ασχοληθούν, αν θέλουν, ο καθένας

γι~ τη χώ~α. ή το κράτος που τον ενδιαφέρει. Εμένα μου αρ­

K~Ι, παντου .οπου θα γεννιόνται άνθρωποι, να μπορούν να τους

κανουν αυτο που προτείνω' και, εφόσον θα τους έχουν κάνει

αυτό. που προτείνω, να έχουν κάνει ό,τι καλύτερο και για τον

εαυτο τους και για τον πλησίον. Αν δεν εκπληρώσω αυτή μου

την .πρoσπ~θεια, σίγουρα έχω άδικο' αν όμως την εκπληρώσω,

θα εχo~ν αδικο ν' απαιτήσουν από μένα περισσότερα' γιατί

δεν υποσχομαι παρά μονάχα αυτό.

22

Βιολίο Πρώτο

Όλα είναι σωστά καθώς βγαίνουν από τα χέρια του Πλάστη,

όλα εκφυλίζονται στα χέρια του ανθρώπου. Αναγκάζει το ένα

χω'ράφι να θρέψει τις παραγωγές κάποιου άλλου, το ένα

δέντρο να δώσει τούς καρπούς ενός άλλου' ανακατεύει και

μπερδεύει τα κλίματα, τα στοιχεία, τις εποχές ακρωτηριάζει

τον σκύλο του, τ' άλογο του, τον σκλάβο του' αναστατώνει τα

πάντα, του αρέσει η δυσμορφία, του αρέσουν τα τέρατα' δεν

θέλει τίποτα έτσι όπως το έφτιαξε η φ~ση, ούτε και τονάνθρωπο ακόμα' θέλει να τον δαμάσει για λογαριασμό του,

σαν γυμνασμένο άλογο' θέλει να τον συμμορφώσει στα μέτρα

τα δικά του, σαν δέντρο του περιβολιού του.

Χωρίς αυτά, όλα θα πήγαιναν ακόμα πιο στραβά και το

είδος μας δεν θέλει να μισοδιαμορφωθεί. Στην κατάσταση που

βρίσκονται πια τα πράγματα, ένας άνθρωπος που θα τον εγκα­

ταλείπανε μόνον του με τον εαυτό του από τη γέννησή του,

μαζί με τους άλλους θα ήταν ο πιο παραμορφωμένος απ'·

όλους. Οι προκαταλήψεις, η αυθεντία, η αναγκαιότητα, το

παράδειγμα, όλοι οι κοινωνικοί θεσμοί, μες τους οποίους βρι­

σκόμαστε πνιγμένοι, θα πνίγανε μέσα του τη φύση και δεν θα

τοποθετούσαν τίποτα, στη θέση της. Η φύση θα ήταν τότε σαν

δεντρίλιο, που η τύχη το 'φερε να φυτρώσει στη μέση του

δρόμου και οι περαστικοί σύντομα το καταστρέφουν, κλω­

τσώντας το απ' όλες τις μεριές και λυγίζοντάς το από δω κι

από κεΙ

Σε σένα απευθύνομαι, τρυφερή και προβλεπτική μητέρα',

που ήξερες να σταθείς παράμερα, στον μεγάλο δρόμο και να

23

προφυλάξεις το νεογέννητο δεντράκι από την προσβολή των

ανθρώπινων γνωμών! Καλλιέργησε, πότισε το νεαρό φυτό

προτού μαραθεί: οι καρποί του θα 'ναι για σένα κάποια μέρα

χαρά. Φτιάξε νωρίς ένα περίφραγμα γύρω απ' την ψυχή του

παιδιού σου' κάποιος άλλος μπορεί να σου σημαδέψει το σχε­

τικό περίγραμμα, αλλά εσύ, μόνη σου, πρέπει να βάλεις το

φράγμα2 .

Διαμορφώνουμε τα φυτά με την καλλιέργεια και τους

ανθρώπους με την εκπαίδευση ο Αν ο άνθρωπος γεννιότανε με­

γάλος και δυνατός, το σώμα του και η δύναμή του θα του ήταν

άχρηστα ώσπου να μάθει να τα χρησιμοποιεί' θα του ήταν

επιζήμια, εμποδίζοντας τους άλλους να σκεφτούν να του συμ­

παρασταθούν30 και, εγκατελειμένος στον εαυτό του θα πέθαινε

από ανέχεια προτού γνωρίσει τις ανάγκες του. Παραπονιούν­

ται για την παιδική ηλικία και δεν βλέπουν ότι η ανθρώπινη

φυλή θα καταστρεφόταν, αν ο άνθρωπος δεν άρχιζε απ' το να

είναι παιδί.

Γεννιόμαστε αδύναμοι, έχουμε ανάγκη από δύναμηο γεν­

νιόμαστε στερημένοι απ' όλα, έχουμε ανάγκη από συμπαρά­

στασηο γεννιόμαστε μωροί, έχουμε ανάγκη από κρίση. ·Ολα

όσα δέν έχουμε στη γέννησή μας και τα χρειαζόμαστε μεγά­

λοι, μας τα δίνει η εκπαίδευση.

Η εκπαίδευση αυτή μας έρχεται από τη φύση ή από τους

ανθρώπους ή από τα πράγματα. Η εσωτερική ανάπτυξη των

ικανοτήτων μας και των οργάνων μας είναι η εκπαίδευση της

φύσης η συνήθεια που μας μαθαίνουν να έχουμε από τούτη

την ανάπτυξη είναι η εκπαίδευση των ανθρώπων' και η από­

κτηση της πείρας μας σχετικά με τα αντικείμενα που μας συγ­

κινούν είναι η εκπαίδευση των πραγμάτων.

α καθένας μας διαμορφώνεται λοιπόν από τρία είδη δα­

σκάλων. α μαθητής στον οποίο τα διάφορά τους μαθήματα

συγκρούονται είναι κακομαθημένος και ποτέ δεν θα 'ναι σύμ­

φωνος με τον εαυτό του' εκείνος, στον οποίο πέφτουν όλα πά­

νω στα ίδια σημεία και τείνουν προς τους ίδιους σκοπούς, πη­

γαίνει μόνος του στον σκοπό του και ζεί με συνέπεια. Αυτός

μόνον είναι καλοαναθρεμμένος.

Όμως, από τις τρεις διαφορετικές εκπαιδεύσεις, η εκπαί­

δευση της φύσης δεν εξαρτάται καθόλου από μας η εκπαίδευ­

ση των πραγμάτων εξαρτάται μονάχα σ' ορισμένες περιπτώ­

σεις. Η εκπαίδευση των ανθρώπων είναι η μόνη μου είμαστε

24

κύριοί της επίσης δεν είμαστε κύριοί της παρά μονάχα υπο­

θετικά· γιατί ποιός μπορεί να ελπίζει πως θά κατευθύνει ολο­

κληρωτικά τα λόγια και τις πράξεις όλων όσων περιβάλλουν

ένα παιδί;

Μόλις λοιπόν η εκπαίδευση γίνεται τέχνη, είναι σχεδόν

αδύνατο να επιτύχει, εφόσον η απαραίτητη άμιλλα για την

επι-eυχία της δεν εξαρτάται από- κανέναν. ·Ολα όσα μπορούμε

να κάνουμε με πολλές φροντίδες είναι το να πλησιάσουμε

λίγο-πολύ τον στόχο, αλλά χρειάζεται καλή τύχη -για να τον

φτάσουμεο

Ποιός είναι ο σκοπός αυτός; της φύσης βέβαια' αυτό πια

αποδείχτηκε. Εφόσον η άμιλλα των τριών εκπαιδεύσεων είναι

απαραίτητη για την τελειοποίησή της, πάνω σε κείνην που

δεν μπορούμε να την αλλάξουμε καθόλου' πρέπει να κατευθύ­

νουμε και τις δύο άλλες. Ίσως όμως η λέξη φύση να 'χει κά­

ποιο αόριστο νόημαοχρειάζεται εδώ να προσπαθήσουμε να το

προσδιορίσουμε.

Μας λένε πως η φύση δεν είναι παρά η συνήθεια 4 . Τι ση­

μαίνει αυτό; Δεν υπάρχουνε συνήθειες που τις αποχτάμε με τη

βία και που δεν πνίγουν ποτέ την. φύση; Λόγου χάρη, η συνή­

θεια των φυτών, όταν ενοχλούμε την κάθετη κατεύθυνσή τους.

Αν αφήσουμε ελεύθερο το φυτό, διατηρεί την κλίση, που

εμείς το αναγκάζαμε να πάρει ο όμως ο χυμός του φυτού δεν

άλλαξε γι' αυτό την αρχική του κατεύθυνση' και, αν το φυτό

συνεχίζει να βλαστάνει, η προέκταση του γίνεται κάθετη. Το

ίδιο συμβαίνει και με τις κλίσεις των ανθρώπων. Όσο μένου­

με στην ίδια κατάσταση, μπορούμε να διατηρούμε εκείνες που

προέρχονται από τη συνήθεια και που είναι οι λιγΌτερο φυσι­

κές μας μα μόλις η κατάσταση αλλάζει, η συνήθεια παύει και

το φυσικό επανέρχεται. Η εκπαίδευση δεν είναι ασφαλώς

παρά μια q.υνήθεια. Όμως, δεν υπάρχουν άνθρωποι οι οποίοι

ξεχνούν και χάνουν την εκπαίδευσή τους κι άλλοι που τη δια­

τη ρούν; Από πού προέρχεται τούτη η διαφορά; Αν πρέπει να

περιορίσουμε το όνομα φύση στις συνήθειες τις ανάλογες με

τη φύση, μπορούμε ν' απαλλαγούμε από τη σύγχυση στο νόη­

μα.

Γεννιόμαστε ευαίσθητοι και, εύθύς με τη γέννησή μας,

συγκινιόμαστε με διάφορους τρόπους από τα περιβάλλοντα

αντικείμενα. Μόλις αποχτήσουμε ας πούμε την επίγνωση των

αισθήσεών μας, είμαστε διατεθιμένοι να αναζητήσουμε ή ν'

25

αποφύγουμε τα αντικείμενα που τις προκαλούν, πρώτα, .ανάλο­

γα με το πόσο μας είναι ευχάριστες ή δυσάρεστες, υστ~ρα,

ανάλογα με το όφελος ή όχι που βρίσκουμε γι~ μας απο ~α

αντικείμενα αυτά και, τέλος, ανάλογα με τις κρισεις π~υ κα­

νουμε γι' αυτές ως προς την ιδέα ευτυχίας ή τελ~ιoπoιησ~ς

που η λογική μας μας προμηθεύει. Οι πρoδιαθεσει~ αυτες

απλώνονται και παγιώνονται ενόσω γινόμαστε πιο ευαισθητοι

και πιο φωτισμένοι' αλλά, αναγκασμένες από τις συνήθειές

μας, αλλοιώνονται λίγο πολύ από τις γνώμες μας. ~ριν την

άλλοίωση αυτή, είναι εκείνο που λέμε, μέσα μας, φυσ~.

Συνεπώς θα 'πρεπε να τ' αποδώσουμε όλα στις αρχικ.ες αυ­

τές προδιαθέσεις και θα 'ταν αυτό δυνατό, αν ?ι τ~εις μ~ς

εκπαιδεύσεις δεν ήταν παρά μονάχα διαφορετικες: τι να κα­

νεις όμως όταν είναι αντίθετες όταν, αντί να εξυψ~νoυν έναν

άνθρωπο για τον εαυτό του, θέλουμε να τον εξυψωσουμε. για

τους άλλους; Τότε η συμφωνία είναι αδ~νατη. A~αγKα?"μενoς

να πολεμήσω τη φύση ή τους κοινωνικους θεσμους, πρεπει ~α

εκλέξω ανάμεσα στο «φτιάχνω έναν άνθρω~o» και στο. «φτια­

χνω έναν πολίτη»: γιατί δεν μπορούμε να κανουμε ταυτοχρονα

και τα δύο.

Κάθε μερική κοινωνία, όταν είναι πολύ στενή. και K~λά

ενωμένη, συνδέεται με τη μεγάλη. Κάθε πατριωτη~ ειν~ι

σκληρός για τους ξένους: είναι απλώς άνθρωποι, δεν ειναι τ~­

ποτα στα μάτια τα δικά του5 . Το δυσάρεστο αυτό είναι αναπο­

φευκτο, αλλά αδύναμο. Η ουσία είναι να 'σαι καλό.ς με :ους

ανθρώπους που ζεις μαζί τους. Εξωτερικά, ο Σπα~τιατης ~ταν

φιλόδοξος, άπληστος, άδικος όμως ~ αφιλOKερ~ια, η ευθυτη­

τα, η ομόνοια βασίλευαν μεσ' τα τειχη της Σπ~ρτης. Δυσπ~­

στείτε απέναντι στους κοσμοπολίτες που γυρευουνε μακρια,

μες τα βιβλία τους, καθήκοντα που περιφρ?νούν όταν εί~αι να

τα εκπλη ρώσουνε γύρω τους. Ο τάδε φιλοσοφος αγα.πα τους

Τάρταρους, για ν' απαλλαγεί ν' αγαπά τους διπλ~νoυς τ~υ.

Ο φυσικός άνθρωπος είναι το παν για τον εαυτ~ του' ει.ναι

η αριθμητική μονάδα, το απόλυτο όλο, που δεν εχει σχ:εση

παρά με τον εαυτό του ή με τον ό~oιό του. Ο ~oλιτισμενος

άνθρωπος είναι μονάδα KλασμαΤΙK~ που εξαρτιετ~ι απο τον

παρανομαστή και που η αξία του βρισκεται στη σχεσ~ του μ~

το σύνολο, το κοινωνικό σώμα. Οι καλοί κοινωνικοι θεσμοι

είναι όσοι ξέρουν καλύτερα να εκφυλίζουν τον άνθρωπο, να

του αφαιρούν την απόλυτη ύπαρξη για να του δώσουνε μια

26

σχετική και να μεταφέρουν το εγώ στην κοινή μονάδα· έτσι

ώστε κάθε ιδιώτης δεν αισθάνεται πια σαν ένας αλλά σαν μέ­

ρος της μονάδας και πως δεν είναι αισθητός παρά μονάχα μες

το όλο. Ένας πολίτης της Ρώμης δεν ήταν ούτε Γάιος, ούτε

Λούκιος, ήταν Ρωμαίος μάλιστα αγαπούσε την πατρίδα του

σαν αποκλειστικά δική του. Ο Ρήγουλος ισχυριζόταν πως

ήταν Καρχηδόνιος, σαν να 'χε γίνει το καλό των αφεντάδων

του. Με την ιδιότητά του σαν ξένος, αρνιόταν να παρευρίσκε­

ται στη σύγκλητο της Ρώμης χρειάστηκε να του το απαιτήσει

ένας Καρχηδόνιος. Αγανακτούσε που θέλαν να του σώσουν τη

ζωή. Νίκησε και γύρισε θριαμβευτής από τη νίκη του να πε­

θάνει μες τα μαρτύρια. Αυτό δεν έχει μεγάλη σχέση, μου φαί­

νεται, με τους γνωστούς μας ανθρώπους.

Ο Λακεδαιμόνιος Πηδερέτης παρουσιάζεται για να γίνει

δεκτός στο συμβούλιο των τριακοσίων· τον διώχνουν· φεύγει

πενταχαρούμενος που βρίσκονται στη Σπάρτη τριακόσιοι

άντρες καλύτεροι απ' αυτόν. Υποθέτω την απόδειξη τούτη ει­

λικρινή· και μπορείς να πιστέψεις πως ήταν: να ο πολίτης.

Μ ια γυναίκα σπαρτιάτισσα είχε πέντε γιούς στον στρατό

και περίμενε νέα από τη μάχη. ·Ενας είλωτας έρχεται· τον ρω­

τάει τρέμοντας: «Κι οι πέντε γιοί σας σκοτώθηκαν». - «Βρω­

μερέ σKλ~βε, αυτό σε ρώτησα εγώ;» - «Νικήσαμε!» Η μητέ­

ρα τρέχει στον ναό και αποδίνει τιμές στους θεούς. Νά η

πολίτισσα. ·Οποιος, στην πολιτική τάξη, θέλει να διατηρή­

σει τα πρωτεία των συναισθημάτων της φύσης δεν ξέρει τί

θέλει. Πάντα σ' αντίφαση με τον εαυτό του, πάντα παραπαίον­

τας ανάμεσα στις κλίσεις του και τα καθήκοντά του, δεν θα

είναι ποτέ ούτε άνθρωπος ούτε πολίτης δεν θα είναι καλός

ούτε για τον εαυτό του ούτε για τους άλλους. Θα είναι ένας

από τους ανθρώπους των ημερών μας, ένας Γάλλος, ένας

Άγγλος, ένας αστός δεν θα είναι τίποτα.

Για να 'σαι κάτι, για να 'σαι ο εαυτός σου και πάντα ένας,

πρέπει να ενεργείς όπως μιλάς πρέπει να 'σαι πάντα αποφασι­

σμένος για την απόφαση που πρέπει να πάρεις, να την παίρ­

νεις με υψηλό φρόνημα και να την ακολουθείς πάντα. Περιμέ­

νω να μου δείξουν αυτό το θαύμα για να μάθω αν είναι άνθρω­

πος ή πολίτης ή πώς τα καταφέρνει κι είναι συγχρόνως και το

ένα και το άλλο.

Από τ' αναγκαστικά αντίθετα αυτά πράγματα προέρχονται

27

δυό αντίθετοι θεσμοί εκπαίδευσης: ο ένας δημόσιος και κοι­

νός, ο άλλος ιδιωτικός και οικιακός.

Θέλετε να πάρετε μιαν ιδέα για τη δημόσια εκπαίδευση,

διαβάστε τη «Δημοκρατία» του Πλάτωνα. Δεν είναι καθόλου

πολιτικό έργο, όπως νομίζουν όσοι κρίνουν τα βιβλία μονάχα

απο τους τίτλους: ε~ίναι η ωραιότερη πραγματεία που έγινε πο­

τέ.

Όταν θέλουν να σε παραπέμψουν στη χώρα των χιμαιρών,

σου λένε για τον θεσμό του Πλάτωνα: αν ο Λυκούργος δεν

έδινε τον δικό του παρά μονάχα γραπτό, θα τον έβρισκα ακό­

μα πιο χιμαιρικό. Ο Πλούταρχος μονάχα εξάγνισε την καρδιά

του ανθρώπου' ο Λυκούργος την εκφύλισε.

Η δημόσια εκπαίδευση δεν υπάρχει πια και δεν μπορεί πια

να υπάρξει, γιατί όπου δεν υπάρχει πατρίδα, δεν μπορεί να

υπάρχουν πολίτες. Οι δυό λέξεις πατρίδα και πολίτης πρέπει

να σβηστούν από τις σύγχρονες διαλέκτους. Ξέρω καλά την

αιτία, αλλά δεν θέλω να την πω. Δεν προσθέτει τίποτα στο

θέμα μου.

Δεν αντιμετωπίζω σαν δημόσια εκπαίδευση τα αξιογέλα­

στα αυτα ιδρύματα τα λεγόμενα κολλέγια6 • Δεν λογαριάζω

επίσης ούτε τη σύγχρονη παιδεία του κόσμου, επειδή η παι­

δεία τούτη τείνει προς δυο αντίθετους σκοπούς και τους χάνει

και τους δυό: δεν είναι ικανή παρά να φτιάχνει ανθρώπους με

διπλή υπόσταση, που να μοιάζουν ότι τ' αποδίνουν όλα στους

άλλους, ενώ δεν αποδίνουν τίποτα παρά μονάχα στον εαυτό

τους. 'Ομως οι διδασκαλίες αυτές, με το να είναι κοινές για

όλον τον κόσμο, δεν φθείρουν κανέναν. Είναι ισάριθμες χαμέ­

νες φροντίδες.

Από τις αντιφάσεις τούτες γεννιέται εκείνη που νιώθουμε

αδιάκοπα μέσα μας. Παρασυρόμενοι από τη φύση κι απο τους

ανθρώπους σε δρόμους αντίθετους, αναγκασμένοι να μοιραζό­

μαστε ανάμεσα στις διάφορες παρορμήσεις, ακολουθούμε έ­

ναν δρόμο σύνθετο ο οποίος δεν μας οδηγεί ούτε στον ένα

ούτε στον άλλο σκοπό. 'Ετσι, πολεμημένοι και παραπαίοντας

σ' ολόκληρη τη ζωή μας, την τελειώνουμε χωρίς να μπορέ­

σουμε να συμφωνήσουμε με τον εαυτό μας και χωρίς να υπάρ­

ξουμε καλοί ούτε για μας ούτε για τους άλλους.

Απομένει λοιπόν η οικιακή εκπαίδευση ή της φύσης. αλλά

τί θα γίνει για τους άλλους ένας άνθρωπος αναθρεμμένος για

τον εαυτό του; Αν ίσως το διπλό αντικείμενο το οποίο προτεί-

νουμε στον εαυτό μας μπορούσε να ενωθεί σ' ένα και μόνο,

αφαιρώντας τις αντιλογίες του ανθρώπου, θα αφαιρούσαμε ένα

μεγάλο εμπόδιο από την ευτυχία του. Θα έπρεπε, για να κρί­

νουμε, να τον δούμε ολοκληρωτικά διαμορφωμένο' θα 'πρεπε

να έχουμε παρατηρήσει τις κλίσεις του, να έχουμε δεί τις

προόδους της, να παρακολουθήσουμε την πορεία του' θα 'πρε­

πε, με δυό λόγια, να γνωρίσουμε τον φυσικό άνθρωπο. Πι­

στεύω πως θά 'χουμε κάνει κάποια βήματα στις αναζητήσεις

αυτές διαβάζοντας το παρόν βιβλίο.

Για να διαπλάσουμε τον σπάνιο άνθρωπο, τί έχουμε να κά­

νουμε; Πολλά, χωρίς αμφιβολία: να εμποδίσουμε να μην γίνει

τίποτα. Όταν δεν πρόκειται παρά για να πάμε κόντρα στον

άνεμο, κατευθυνόμαστε πάνω στον άνεμΟ" μα αν η θάλασσα

είναι ταραγμένη και θέλουμε να μείνουμε στη θέση μας, ρί­

χνουμε την άγκυρα. Φυλάξου νέε πιλότε, μήπως τό καλώδιό

σου γλυστρήσει ή μήπως ή άγκυρά σου πέσει πολύ βαθειά και

το πλοίο μήπως σου αλλάξει κατεύθυνση χωρίς να το καταλά­

βεις.

Στην κοινωνική τάξη των πραγμάτων, δπου όλες οι θέσεις

είναι σημαδεμένες, ο καθένας πρέπει να καλλιεργηθεί για τη

δική του. Αν κάποιος ιδιώτης, μαθημένος σε μια θέση, βγει

απ' αυτήν, δεν είναι ικανός για τίποτα. Η εκπαίδευση δεν εί­

ναι χρήσιμη παρά όσο η περιουσία προσαρμόζεται με την τά­

ση των γονιών' σ' οποιαδήποτε άλλη περίπτωση, είναι βλαβε­

ρή στον μαθητή, έστω και με τις προκαταλήψεις που του έδω­

σε. Στην Αίγυπτο, όπου ο γιός ήταν υποχρεωμένος να ακολου­

θήσει το επάγγελμα του πατέρα του, η εκπαίδευση τουλάχι­

στον είχε έναν εξασφαλισμένο σκοπό' όμως, για μας, που μό­

νον οι κοινωνικές θέσεις παραμένουν και όπου οι άνθρωποι

αλλάζουν αδιάκοπα, κανένας δεν ξέρει αν, μορφώνοντας το

παιδί του για το επάγγελμά του, δεν εργαστεί τελικά εναντίον

του.

Στη φυσική τάξη των πραγμάτων, εφόσον όλοι οι άνθρω­

ποι είναι ίσοι, η κοινή κλίση είναι η κατάσταση του ανθρώ­

που' και δποιος είναι καλά μαθημένος για τούτη την κατάστα­

ση δεν μπορεί να εκπληρφνει άσχημα εκείνες που της ταιριά­

ζουν. Το αν προορίζουν τον μαθητή μου για ξιφομάχο, για την

εκκλησία, για δικηγόρο, λίγο μ' ενδιαφέρει. Πριν την κλίση

των γονιών, η φύση τον καλεί στην ανθρώπινη ζωή. Το να ζει

είναι το θέλω να μάθω. Βγαίνοντας από τα χέρια μου, δεν θα

29

είναι, συμφωνώ, ούτε δημόσιος υπάλληλος, ούτε στρατιώτης,

ούτε ιερέας πρώτα-πρώτα θα είναι άνθρωπος: ό,τι θα πρέπει

να είναι ένας άνθρωπος, θα ξέρει να είναι, αν χρειαστεί, ο

οποιοσδήποτε· κι αν η τύχη τον κάνει ν' αλλάξει θέση, εκεί­

νος θα βρίσκεται πάντα στη δική του.

Η αληθινή μας μελέτη είναι της ανθρώπινης μοίρας.

·Οποιος από μας ξέρει καλύτερα να υποθέτει τα καλά και τα

κακά αυτής της ζωής, είναι, κατά τη γνώμη μου, ο καλύτερα

αναθρεμμένος απ' όπου προκύπτει ότι η αληθινή εκπαίδευση

συνίσταται λιγότερο σε συνταγές παρά σε ασκήσεις. Αρχίζου­

με να μεταμορφωνόμαστε αρχίζοντας να ζούμε· η εκπαίδευσή

μας αρχίζει μαζί με μας ο πρώτος μας δάσκαλος είναι η τρο­

φός μας.. Ετσι, η λέξη εκπαίδευση, για τους αρχαίους, εί.χε

άλλην έννοια απ' αυτήν που τις δίνουμε σήμερα: σήμαινε τρο­

φή. ·Ετσι, η εκπαίδευση, η παράδοση, η μόρφωση, είναι τρία

πράγματα τόσο διαφορετικά στο αντικείμενό τους όσΌ η

γκουβερνάντα, ο παιδαγωγός και ο δάσκαλος. ·Ομως οι δια­

κρίσεις αυτές έχουν εννοηθεί άσχημα· και, για να είναι κα­

λοαναθρεμμένο, το παιδί πρέπει να ακολουθεί έναν μονάχα

οδηγό.

Πρέπει λοιπόν να γενικεύσουμε τις απόψεις μας και να

θεωρήσουμεμέσα στον μαθητή μας τον αφηρημένονάνθρωπο,

τον εκτεθιμένο σ' όλα τα συμβάντα της ζωής. Αν οι άνθρωποι

γεννιόντουσανπροσκολλημένοιστο έδαφος μιάς χώρας, αν η

ίδια εποχή διαρκούσε όλη τη χρονιά, η θεσπισμένη πρακτική

θα ήταν καλή σ' ορισμένες περιπτώσεις το αναθρεμμένο παι­

δί για το κράτος του, μη βγαίνοντας ποτέ απ' αυτό, δεν θα

μπορούσε να εκτεθεί στις δυσκολίες ενός άλλου κράτους.

Ωστόσο, δεδομένης της κινητικότηταςτων ανθρώπινων πραγ­

μάτων, δεδομένου του--ανήσυχου και ερευνητικού πνεύματος

του αιώνα μας που αναστατώνει τα πάντα σε κάθε γενιά, μπο­

ρούμε να συλλάβουμε μία μέθοδο πιο ανόητη από το ν' ανα­

θρέψουμε ένα παιδί σα να μην έχει να βγει ποτέ από το δωμά­

τιό του, σα να πρέπει να περιβάλλεται αδιάκοπα από τους δι­

κούς του ανθρώπους; Αν το δύστυχο κάνει ένα και μόνο βήμα

πάνω στη γη, αν κατέβει ένα και μόνο σκαλί, πάει, χάθηκε.

·Οχι να του μαθαίνουμε να υφίσταται έναν κόπο αλλά να το

εξασκούμε να τον αισθάνεται.

Δεν σκεφτόμαστεπαρά να συντηρήσουμετο παιδί μας δεν

είναι αρκετό αυτό· οφείλουμε να του μάθουμε να διατηρείται

30

όντας άνθρωπος, να αντέχει στα χτυπήματα της τύχης, να

αψηφά την υπεραφθονία και την ανέχεια, να ζει, αν χρειαστεί,

στους πάγους της Ισλανδίας ή στον καυτό βράχο της Μάλτας.

Μ άταια θα πάρετε προφυλάξεις να μην πεθάνει, θα πρέπει

ωστόσο να πεθάνει· και, όταν ο θάνατός του δεν θα ήταν έργο

των φροντίδων σας, και πάλι θα ήταν κακώς εννοούμενες. •Πρόκειται λιγότερο για το να το εμποδίσετε να πεθάνει απ'

όσο για να το κάνετε να ζήσει. Ζω, δεν σημαίνει αναπνέω,

σημαίνει ενεργώ· σημαίνει χρησιμοποιώ τα όργανά μου, τις

αισθήσεις μου, τις ικανότητές μου, όλα τα μέρη του εαυτού

μου, που μου δίνουν το συναίσθημα της ύπαρξής μου. Ο

άνθρωπος που έζησε περισσότερο δεν είναι κείνος που μέτρη­

σε περισσότερα χρόνια αλλά όποιος ένιωσε περισσότερο τη

ζωή. Ο τάδε κηδεύτηκε στα εκατό του χρόνια, αλλά είχε πεθά­

νει από τη γέννησή του. Θα ήταν κερδισμένος αν πήγαινε

στον τάφο του νέος, αν είχε ζήσει τουλάχιστον ώς τότε.

·Ολη μας η φρόνηση συνίσταται σε δουλικές προκαταλή­

ψεις όλες μας οι συνήθειες δεν είναι παρά υποταγή, ενόχλη­

ση και καταπίεση. Ο πολιτισμένος άνθρωπος γεννιέται, ζει

και πεθαίνει μες τη σκλαβιά: με τ~. γέννησή του τον καρφι­

τσώνουν μες τις φασκιές με τον θανατό του τον καρφώνουν

μες το φέρετρο· όσο έχει ανθρώπινη μορφή, είναι αλυσσοδε­

μένος μες τις παραδόσεις μας.

Λένε ότι πολλές μαίες ισχυρίζονται, ζυμώνοντας το κεφάλι

του νεογέννητου, ότι του δίνουν σχήμα πιο κατάλληλο - κι

αυτό το ανεχόμασΌtε! Τα κεφάλια μας θα ήταν άσχημα όπως

μας τα 'δωσε ο Πλάστης της ύπαρξής μας: πρέπει να τα μετα­

μορφώνουμε κατά πως θέλουν οι ξεγεννήτρες, απ' έξω, και

κατά πως θέλουν οι φιλόσοφοι, από μέσα. Οι καραβαϊκανοί

είναι μισή φορά πιο ευτυχισμένοι από μας.

«Δεν έχει βγει καλά-καλά από την κοιλιά της μάνας του

και δεν έχει παίξει καλά-καλά ελεύθερα τα μέλη του, του δί­

νουν καινούργιους δεσμούς. Το φασκιώνουν, το ξαπλώνουν με

το κεφάλι στητό και τα πόδια τεντωμένα, τα χέρια στο πλάι

του σώματος το περιτυλίγουν με πανιά και ταινίες κάθε λο­

γής, που δεν του επιτρέπουν ν' αλλάξει στάση. Ευτυχισμένο

αν δεν το' χουν σφίξει έτσι που να το εμποδίζουν ν' ανασαίνει

και αν φρόντισαν να το ξαπλώσουν πλάγια, ώστε τα νερά που

πρέπει να παίρνει από το στόμα να μπορούν να πέφτουν μόνα

31

τους! γιατί δεν θα είχ~ τη~ ελ'ευθερΙα να γυρνά το κεφάλι στοπλάι για να ευκολύνει το κύλισμά τους».

Το νεογέννητο παιδί έχει ανάγκη ν' απλώνει και να κινεί

τα μέλη του, για να τα απαλλάξει από το μούδιασμα όπου,

μαζεμένα σαν κουβάρι, έμεναν τόσο καιρό. Τα τεντώνουν,

αλήθεια, αλλά τα εμποδίζουν να κινούνται. Στηρίζουν το K~­

φάλι με προμετωπίδες: θά 'λεγες πως φοβούνται μην καταλα­

βει πως ζει.

Έτσι η παρόρμηση των εσωτερικών μελών ενός σώματος

που τείνει στην ανάπτυξη βρίσκει αξεπέραστο εμπόδιο στις

κινήσεις που της ζητά. Το παιδί κάνει, συνεχώς ανώφελες

προσπάθειες που εξαντλούν τις δυνάμεις του ή αργοπορούν

την πρόοδό τους. Ήταν λιγότερο στενοχωρημένο, λιγότερο

ενοχλημένο, λιγότερο συμπιεσμένο μες το αμνίο απ' όσο είναι

στα σπάργανα' δεν βλέπω τι κέρδισε που γεννήθηκε.

Ή αδράνεια, ο αναγκασμός όπου συγκρατούν τα μέλη ενός

παιδιού, δεν κατορθώνουν παρά να ενοχλούν την κυκλοφορία

του αίματος, των χυμών, να εμποδίζουν το παιδί να δυναμώνει,

να μεγαλώνει και να μεταβάλλει την κράση του. Στα μέρη που

δεν παίρνουν εξωφρενικές προφυλάξεις, οι άνθρωποι είναι

όλοι ψηλοί, δυνατοί, καλοφτιαγμένοι. Οι χώρες όπου φασκιώ­

νουν τα παιδιά είναι εκείνες που μυρμηγκιάζουνε σε καμπού­

ρηδες, κουτσούς, κουλούς, ραχιτικούς, κακοφτιαγμένους κάθε

λογής. Από φόβο μήπως τα σώματα ντεφορμάρουν με ελεύθε­

ρες κινήσεις, βιάζονται να τα ντεφορμάρουν βάζοντάς τα μές

την πίεση. Θα τα καθιστούσαν πρόθυμα παράλυτα για να τα

εμποδίσουν να σακατευτούν.

Μιά τόσο σκληρή καταπίεση θα μπορούσε να μην επιδρά­

σει στη διάθεσή τους καθώς και στην κράση τους; Το πρώτο

τους συναίσθημα είναι συναίσθημα πόνου και κόπου: δεν βρί­

σκουν παρά μονάχα εμπόδια σ' όλες τις κινήσεις που έχουν

ανάγκη να κάνουν: πιο δυστυχισμένα κι από ένα εγκληματία

στη φυλακή, κάνουν μάταιες προσπάθειες, εξοργίζονται, φω­

νάζουν. Οι πρώτες τους φωνές, λέτε, είναι κλάματα; Το πι­

στεύω: τα καταναγκάζετε ευθύς με τη γέννησή τους τα πρώτα

δώρα που λαβαίνουν από σας είναι αλυσσίδες οι πρώτες μετα­

χειρήσεις που νιώθουν είναι βάσανα. Μη έχοντας τίποτα

ελεύθερο πλην' της φωνής, πως να μην την χρησιμοποιήσουν

για να παραπονεθούν; Φωνάζουν για το κακό που τους κάνατε:

32

έτσι σφιχτοδεμένοι, εσείς, θα φωνάζατε περισσότερο.

Από πού προέρχεται η ασυλλόγιστη αυτή συνήθεια; από

μιά συνήθεια εκφυλισμένη. Απ' όταν οι μητέρες, περιφρονών:

τας το πρώτο τους καθήκον, δεν θέλουν να ταΊ~oυν τα. παιδια

τους, χρειάστηκε να τα εμπιστευθούν σε μισθωτες γυναικες,. οι

οποίες, καθώς βρίσκονται έτσι μητέρες ξένων παιδιών, οποτε

η φύση δεν τους λέει τίποτα, δεν αναζητούν παρά πως θ' ~πα~­

λαγούν από τον κόπο. Θα 'πρεπε διαρκώς να επαγ~υπν~υν πα­

νω από ένα ελεύθερο παιδί' όταν όμως είναι καλα δεμενο, το

παρατούν σε μιάν άκρη, χωρίς να σκάνε για τις φωνές τ~υ.

Φτάνει να μην υπάρχουν αποδείξεις της αμέλειας της νταντας,

φτάνει το βρέφος μη σπάσει κανένα πόδι ή ~ανένα χέρ.ι, τα

παραπανίσια, αν πάθει κανένα κακό για την υ~oλoιπη ζω~ του

- ε, καί; Διατηρούν τα μέλη σε βάρος του σωματος και οτι κι

αν συμβεί η νταντά είναι δικαιολογημένη.

Οι γλυκειές μανούλες, οι απαλλαγμένες απ' τα παιδιά τους,

επιδίνονται στις διασκεδάσεις της πόλης, ξέρουν τουλάχιστον

τί μεταχειρηση παίρνει το παι?ί τ~υς τυλιγμένο.στις φα~~ιές

στο χωριό; Με την παραμικρη ενοχληρη, το δενoυν~ μ ενα

λουρί σαν σκυλί' και ενώ, χωρίς να βιάζετα~, η ντα~τα ασ.χο­

λείται με τις δουλειές της, το παιδί σταυρωνεται. Ολα. οσα

βρέθηκαν σε τέτοια κατάσταση είχαν πρόσωπο ~ιoλετι' .τ~

στήθος πολύ πιεσμένο που δεν άφηνε να κυκλοφορησει το αι­

μα, το οποίο ξανανέβαινε στο κεφάλι' και νoμίζα~ε τον ασθε.­

νή πολύ ήσυχο, επειδή δεν είχε τη δύναμη να φωναξει. Αγνοω

πόσες ώρες ένα παιδί μπορεί να μείνει σ' αυτή την κατάσταση

χωρίς να χάσει τη ζωή του, αλλά αμφιβάλλω πως είναι για

πολύ. Να, σκέφτομαι, μιά απ' τις μεγαλύτερες ανέσεις της φα­

σκιάς.

Διατείνονται πως, ελεύθερα τα παιδιά, θα μπορούσαν να

πάρουν κακές στάσεις και να κάνουν κινήσεις βλαβερές στη

διαμόρφωση των μελών τους. Είναι κι αυτό μιά μάταιη σκέψη

της λανθασμένης φρόνησής μας, που καμιά εμπειρία δ~ν τη~

επιβεβαίωσε. Μέσα σε πλήθος παιδιά, λαών πιο λογικων απο

μας, που αναθρέφονται με πλήρη ελευθερία, δεν βλέπει~ ούτε

ένα πληγωμένο ή σακατεμένο. Δεν θα μπορούσαν να δωσουν

στις κινήσεις τους τη δύναμη που τις κάνει επικίνδυνες: κι

όταν παίρνουν κάποια στάση βίαιη, ο πόνος τα ειδοποιει κι

αλλάζουν .στάση.

Ακόμα δεν αποφασίσαμε να βάλουμε φασκιές ούτε στα

33

σκυλάκια ούτε στα γατάκια. Βλέπουμε να προκύπτει κανένα

δυσάρεστο από τούτη την αμέλεια; Τα παιδιά είναι βαρύτερα,σύμφωνοι: όμως ανάλογα είναι και πιο αδύναμα. Μόλις που

μπορούν και κινούνται' πως να σακατευτούν; Αν τα ξαπλώνα­

με ανάσκελα, θα πέθαιναν σ' αυτή τη στάση, σαν τη χελώνα,

χωρίς να μπορεί ποτέ ν' αναποδογυρίσει.

Δεν τους φτάνει που παύουν να βυζαίνουν τα παιδιά τους,

οι γυναίκες παύουν και ν' ασχολούνται μ' αυτά' η συνέπεια

είναι φυσική. Μόλις η μητρότητα γίνεται φορτική, γρήγορα

βρίσκεις τρόπο να λυτρωθείς τελείως απ' αυτήν' θέλεις να κά­

νεις ένα ανώφελο έργο, για να το ξαναρχίσεις πάντα, και ξα­

ναγυρίζεις, ενάντια στα συμφέροντα του είδους, το εποικοδο­

μητικό υλικό για να το πολλαπλασιάσεις. Η συνήθεια αυτή,

μαζί με ,τις άλλες αιτίες ερήμωσης του τόπου, μας αναγγέλει

την προσεχή τύχη της Ευρώπης. Οι επιστήμες, οι τέχνες, η

φιλοσοφία και τα ήθη που γεννάει δε θ' αργήσουν να την κά­

νουν έρημο. Θα κατοικείται από άγρια ζώα: δεν θα 'χει αλλά­ξει πολύ κατοίκους.

Έχω δει μερικές φορές τη δολιότητα νεαρών μανάδων που

καμώνονται ότι θέλουν να αναθρέψουν τα παιδιά τους. Ξέρουν

να βιάζονται ν' απαρνηθούν αυτή τη λόξα τους: μ' επιδεξιότη­

τα βάζουν να μεσολαβήσουν οι σύζυγοι, οι γιατροί?, οι μητέ­ρες τους.

Ένας σύζυγος που θα τολμούσε να πει στη γυναίκα του να

αναθρέψει το παιδί της πήγαινε χαμένος θα τον κηρύχνανε

δολοφόνο που θέλει να την ξεκάνει. Συνετοί σύζυγοι, πρέπει

ν' αφήσετε ήσυχη την πατρική αγάπη. Ευτυχώς που βρίσκου­

με στην εξοχή γυναίκες πιο συγκρατημένες από τις δικές σας!

Κι ακόμα δυό φορές ευτυχώς γι' αυτές, αν τους μένει κάποιος

χρόνος, τον προορίζουνε για σας κι όχι για άλλους.

Το καθήκον των γυναικών δεν είναι αμφισβητούμενο: μα

γίνονται καυγάδες αν, στην περιφρονήση τους για δαύτο, για

τα παιδιά το ίδιο κάνει να θρέφονται με το γάλα τους ή μ'

αλληνής το γάλα. Θεωρώ το ζήτημα, του οποίου κριτές είναι

οι γιατροί, σαν αποφασισμένο κατά την ευχή των γυναικών'

και, για μένα, πιστεύω πως θα 'ταν καλύτερα για το παιδί να

βυζαίναι το γάλα μιάς υγιούς νταντάς παρά μιάς αρρωστημέ­

νης μάνας, αν υπάρχει κάποιο καινούργιο κακό να φοβάται

από το ίδιο αίμα απ' το οποίο προήλθε.

Το ζήτημα όμως πρέπει ν' αντιμετωπιστεί μονάχα από την

34

φυσική πλευρά; Και το παιδί έχει λιγότερο ανάγκη τις φρον­

τίδες μιάς μητέρας από της νταντάς; Άλλες μανάδες, πιο ηλί­

θιες ακόμα, θα μπορούσαν να του δώσουν το γάλα που εκείνη

του αρνιέται: η μητρική μέριμνα δεν αναπληρώνεται. Όποια

μεγαλώνει το παιδί μιάς άλλης αντί για το δικό της είναι μη­

τέρα κακή: πως να 'ναι καλή τροφός; Μπορεί να γίνει, αλλά

σιγά-σιγά' θα πρέπει η συνήθεια ν' αλλάξει τη φύση και το

παιδί, κακοφροντισμένο, με τον καιρό θα φθείρεται εκατό φο­

ρές προτού η νταντά αποχτήσει γι' αυτό μητρική τρυφερότη­

τα.

Από το προτέρημα ακριβώς αυτό προκύπτει ένα δυσάρε­

στο, το οποίο και μόνο θα μπορούσε ν' αφαιρέσει από κάθε

γυναίκα ευαίσθητη το θάρρος να δώσει το παιδί της για ανα­

τροφή σε μιάν άλλη' είναι το να μοιράζεται το δικαίωμα της

μητέρας ή μάλλον να το χάνει' να βλέπει το παιδί της ν' αγα­

πάει το ίδιο ή και περισσότερο μιάν άλλη' να νιώθει πως η

τρυφερότητά του για τη μητέρα του είναι χάρη και για τη θε­

τή του μάνα καθήκον: γιατί, όπου έχω βρει τις φροντίδες μιάς

μητέρας, δεν οφείλω την αφοσίωση ενός γιού;

Ο τρόπος που θεραπεύουν το δυσάρεστο, είναι να εμπνέουν

στα παιδιά περιφρόνηση για τις τροφούς, καθώς τις μεταχει­

ρίζονται σαν αληθινές υπηρέτριες. ···Οταν τελειώνει η εξυπη­

ρέσή τους, παίρνουν μακριά τους το παιδί ή ξαποστέλνουν τη

νταντά του. Ύστερ' από λίγα χρόνια, δεν την ξαναβλέπει, δεν

την γνωρίζει πια. Η μητέρα, που νομίζει πως την αντικαθιστά

και επανορθώνει την αμέλειά της με σκληρότητα, γελιέται.

Αντί να πετύχει έναν τρυφερό γιο από ένα εκφυλισμένο βρέ­

φος, τον εξασκεί στην αχαριστία' του μαθαίνει να περιφρονή­

σει μιά μέρα εκείνη που του έδωσε τη ζωή όπως και κείνην

που τον τάισε με το γάλα της.

Πόσο θα επέμενα στο σημείο αυτό, αν ήταν λιγότερο απο­

θαρρυντικό να επαναλαμβάνεις ενοχλητικά και μάταια ωφέλι­

μα θέματα! Κάτι τέτοιο εξαρτάται από πολύ περισσότερα

πράγματα απ' όσα νομίζουμε. Θέλετε να πούμε του καθενός τα

πρώτα του καθήκοντα; Aρχί~τε από τις μητέρες θα δείτε

κατάπληκτοι τι αλλαγές θα επιφέρετε. 'Ολα προέρχονται δια­

δοχικά από τούτη την πρώτη αλλοίωση: όλη η ηθική τάξη

αλλοιώνεται' το φυσικό σβήνει σ' όλες τις καρδιές το εσωτε­

ρικό των σπιτιό)ν παίρνει όψη λιγότερο ζωντανή' το συγκινη­

τικό θέαμα μιάς οικογένειας που γεννιέται δεν δένει πια τους

35

συζύγους, δεν επιβάλλει πια σεβασμούς στους ξένους σέβον­

ται λιγότερο τη μητέρα που δεν βλέπει τα παιδια της δεν βλέ­

πουνε κατοικία μες τις οικογένειες η συνήθεια δεν δυναμώνει

πια τους δεσμούς του αίματος δεν υπάρχουνε πια ούτε μητέ­

ρες ούτε πατέρες ούτε παιδίά ούτε αδέλφια ούτε αδελφές όλοι

τους μόλις που γνωρίζονται' πως ν' αγαπηθούν; Ο καθένας

σκέφτεται πια μονάχα τον εαυτό του. 'Οταν το σπίτι δεν είναι

παρά μιά θλιβερή μοναξιά, πρέπει να πας να χαρείς αλλού.

Μα, αν οι μητέρες καταδεχτούν να αναθρέψουν τα παιδιά

τους, τα ήθη θα αναναμορφωθούν από μόνα τους, τα συναι­

σθήματα της φύσης θ' αφιπνυστούν σε όλες τις καρδιές το

κράτος θα πληθύνει: το np(i)to αυτό σημείο, μόνο του αυτό, θα

τα ξανασυνδέσει όλα. Το θέλγητρο της σπιτικής ζωής είναι το

καλύτερο αντίδοτο των κακών ηθών. Η σκοτούρα των παι­

διών, που την θαρρούν οχληρή, γίνεται ευχάριστη' κάνει τον

πατέρα και· τη μάνα πιο απαραίτητους, πιο αγαπητούς τον έ­

ναν στον. άλλο' συσφίγγει ανάμεσά τους τον συζυγικό δεσμό.

'Οταν η οικογένεια είναι αγαπημένη, οι φροντίδες του σπιτιού

αποτελούν την πιο αγαπημένη απασχόληση της γυναίκας και

την πιο γλυκειά διασκέδαση τουσύζυγου. Έτσι, από την επα­

νόρθωση και μόνο μιας κακής χρήσης, προκύπτει γρήγορα

γενική αναμόρφωση, γρήγορα η φύση ξαναπαίρνει όλα της τα

δικαιώματα. Έτσι και ξαναγίνουν οι γυναίκες μητέρες, όλοι

οι άντρες θα ξαναγίνουν πατέρες και σύζυγοι.

Λόγια περιττά! Η πλήξη των απολαύσεων του κόσμου δεν

οδηγεί ποτέ σ' αυτά. Οι γυναίκες έπαψαν να είναι μητέρες δεν

θα είναι πια μητέρες δεν θέλουν πια να είναι. Όταν θα το

'θελαν, μόλις και μετά βίας θα το μπορούσαν' σήμερα που η

αντίθετη συνήθεια θεσπίστηκε, η κάθε μια θα 'πρεπε να πολε­

μήσει την αντίρρηση όλων όσων την πλησιάζουν σύμμαχες

ενάντια σ' ένα παράδειγμα που οι μεν δεν το έδωσαν και οι δε

δεν θέλουν να το ακολουθήσουν.

Ωστόσο, βρίσκεις καμιά φορά ακόμα νεαρά άτομα με καλό

φυσικό, να 'χουν κυριαρχήσει στην επίδραση της μόδας και

στα κραυγαλέα καλέσματα του φύλου τους, να εκπληρώνουν

με ενάρετη αφοβία το τόσο γλυκό καθήκον που τους επιβάλ­

λει η φύση. Είθε ο αριθμός τους να αυξαίνει από το θέλγητρο

των αγαθών που προορίζονται για όσους επιδίνονται σ' αυτό!

Βασισμένος πάνω σε συνέπειες, τις οποίες δίνει η απλούστερη

36

λογική, και σε παρατηρήσεις, τις οποίες δεν είδα ποτέ να δια­

ψεύδονται, τολμώ να υποσχεθώ στις άξιες μητέρες σταθερή

αφοσίωση από μέρους των συζύγων τους, τρυφερότητα αληθι­

νά υλική από μέρους των παιδιών τους, την εκτίμηση και τον

σεβασμό του κόσμου, ευτυχισμένα κρεβάτια χωρίς ατυχίες

και κακά επακόλουθα, υγεία σταθερή κι ακλόνητη, τέλος την

χαρά να δουν τις κόρες τους μια μέρα να τις μιμούνται και να

τις αναφέρουν σαν παράδειγμα στις άλλες.

Όχι μάνα, όχι και παιδί. Αναμεταξύ τους, τα καθήκοντα

είναι αμοιβαία. Αν εκπληρώνονται άσχημα απ' τη μια πλευρά,

θα παραμεληθούν από την άλλη. Το παιδί οφείλει ν' αγαπά τη

μητέρα του προτού μάθει ότι το οφείλει. Αν η φωνή του αίμα­

τος δεν ενισχύεται από τη συνήθεια και τις φροντίδες, σβήνει

με τα πρώτα χρόνια και η καρδιά πεθαίνει, ας πούμε πριν γεν­

νηθεί. Νάμαστε λοιπόν απ' τα πρώτα μας βήματα έξω από τη

φύση. Βγαίνουμε κι από αντίθετο δρόμο, όταν αντί να παραμε­

λεί τα μητρικά καθήκοντα, μια γυναίκα τα εκπληρώνει υπερ­

βολικά' όταν θεωρεί το παιδί της είδωλο, αυξαίνει και θρέφει

την αδυναμία του για να το εμποδίσει να τη νιώσει και, ελπί­

ζοντας να το αποτρέψει από τους νόμους της φύσης, του παρα­

μερίζει τις οδυνηρές συγκρούσεις, χωρίς να φαντάζεται πόσα,

για μερικές δυσκολίες που το προφυλάσσει μια στιγμή, συσ­

σωρεύει στο κεφάλι του μελλοντικά δυστυχήματα και κινδύ­

νους, και πόσο βάρβαρο είναι μια προφύλαξη να παρατείνει

την αδυναμία της παιδικότητας κάτω απ' τους κόπους των

ώριμων ανθρώπων. Η Θέτις, για να κάνει τον γιο της άτρωτο,

τον βύθισε, λέει ο μύθος, στο νερό της Στυγός. Αλληγορία

όμορφη και ξεκάθαρη. Οι σκληρές μητέρες, για τις οποίες μι­

λώ, ενεργούν αλλιώς βυθίζοντας ολοένα τα παιδιά τους στη

μαλθακότητα, τα προετοιμάζουνε στη δυστυχία' ανοίγουν

τους πόρους τους σε κάθε λογής δεινά, στα οποία θα πέσουν

θύματα μεγαλώνοντας.

Παρατηρείστε τη φύση κι ακολουθείστε το δρόμο που σας

χαράζει. Ασκεί συνεχώς τα παιδιά' σκληραίνει την κράση

τους με λογής-λογής δοκιμασίες τους μαθαίνει νωρίς τί είναι

πόνος και κόπος. Τα δόντια, φυτρώνοντας, φέρνουν πυρετό' οι

έντονοι κολικοί φέρνουν σπασμούς ο μακρόσυρτος βήχας τα

πνίγει' τα σκουλίκια τα βασανίζουν' η πληθώρα χαλάει το αί­

μα τους διάφορα πάθη κρύβόνται μέσα τους και προκαλοί)ν

επικίνδυνες εκκρήξεις. Σχεδόν όλη η πρώτη ηλικία είναι αρ-

37

Θέλετε λοιπόν να διατηρήσει την αρχική του μορφή; Δια­

τηρείστε την απ' την πρώτη στιγμή που το παιδί έρχεται στον

κόσμο. Μόλις γεννηθεί, αρπάξτε το και μην τ' αφήσετε προ­

τού γίνει άντρας: δεν θα πετύχετε ποτέ αλλιώς. Εφόσον η αλη­

θινή τροφός είναι η μητέρα, ο αληθινός παιδαγωγός είναι ο

πατέρας. Ας συμφωνήσουν ως προς τις υπηρεσίες τους καθώς

και ως προς το σύστημά τους απ' τα χέρια του ενός ας περ­

νάει στα χέρια της άλλης. Καλύτερα θα ανατραφεί στα χέρια

ενός πατέρα συνετού και καλού απ' όσο στα χέρια του πιο

δεξιοτέχνη δάσκαλου' γιατί ο ζήλος θα ξεπεράσει καλύτερα

το ταλέντο απ' όσο το ταλέντο θα ξεπεράσει τον ζήλο.

Μα, οι υποθέσεις, οι υπηρεσίες, τα καθήκοντα ... Αχ, τα

καθήκοντα, χωρίς αμφιβολία τελευταίο είναι του πατέρα 8 ! Μ η

μας κάνει κατάπληξη που ένας άντρας, που η γυναίκα του δεν

καταδέχεται να θρέψει τον καρπό της ένωσής τους, περιφρο­

νεί κι αυτός την ανατροφή του. Δεν υπάρχει γοητευτικότερος

πίνακας από της οικογένειας ένα μόνο σημάδι να λείπει και

παραμορφώνονται όλα τα άλλα. Αν η μητέρα είναι ατροφική

για να βυζάξει, ο πατέρας θα 'χει πολλές σκοτούρες για να

'ναι παιδαγωγός. Τα παιδιά, απομακρυσμένα, σκορπισμένα σε

ιδρύματα, σε μοναστήρια, σε κολλέγια, θ' αποδώσουν αλλού

την πατρική αγάπη ή, για να τα λέμε καλύτερα, θ' αποχτή­

σουν τη συνήθεια να μη δένονται με τίποτα. Τ' αδέλφια μόλις

που θα γνωρίζονται. 'Οταν θα συγκεντρωθούν όλοι σε τελετή,

θα είναι πολύ ευγενικοί μεταξύ τους, σαν ξένοι. Μόλις δεν

υπάρχει οικειότητα ανάμεσα στους γονιούς, μόλις η οικογέ­

νεια δεν αποτελεί τη γλυκύτητα της ζωής, πρέπει ν' ανατρέ­

ξουμε στα κακά ήθη για να τ' αναπληρώσουμε. Πού είναι ο

αρκετά ηλίθιος άνθρωπος που δεν θα δει την αλυσσίδα σ' όλ'

αυτά;

.Ενας πατέρας, όταν γεννάει και αναθρέφει παιδιά, αναλώ­

νει το ένα τρίτο των προσπαθειών του. Οφείλει ανθρώπους

στο είδος του, οφείλει κοινωνικούς ανθρώπους στην κοινω­

νία, οφείλει πολίτες στο Κράτος. Κάθε άντρας που μπορεί να

πληρώσει το τριπλό αυτό χρέος και δεν το κάνει είναι ένοχος

και πιο ένοχος ίσως όταν το πληρώνει κατά το ήμισυ. 'Οποιος

δεν μπορεί να εκπληρώσει τα καθήκοντα του πατέρα δεν έχει

το δικαίωμα να γίνει πατέρας. Δεν υπάρχει ούτε φτώχεια ούτε

δουλειές ούτε ανθρώπινος σεβασμός που τον απαλλάσσουν

απ' το να θρέφει τα παιδιά του και να τα μεγαλώνει ο ίδιος.

40

/

Αναγνώστες, μπορείτε να με πιστέψετε. Προλέγω σ' όποιον

έχει καρδιά μέσα του και παραμελεί τόσο άγια καθήκοντα, θα

χύσει πολλά δάκρυα πικρά πάνω στο σφάλμα του και ποτέ δεν

θα παρρηγορηθεί. .Μα, τί κάνει ο πλούσιος, ο τόσο πολυάσχολος οικογε­

νειάρχης και αναγκασμένος, κατά τη γνώμη του, να εγκατα­

λείψει τα παιδιά του; Πληρώνει κάποιον άλλο για να εκπλη­

ρώσει τις φροντίδες που του αναλογούν. Πουλημένη ψυχή!

Νομίζεις πως δίνεις στον γιο σου άλλον πατέρα με το χρήμα;

Μ η γελιέσαι' ούτε δάσκαλο δεν του δίνεις υπηρέτη, ναι. Και

θα σου φτιάξει υπηρέτη πάλι.

Γίνονται πολλές σκέψεις για τις ιδιότητες ενός καλού κυ­

βερνήτη. Η πρώτη ιδιότητα που θ' απαιτούσα προϋποθέτει

πολλές άλλες: είναι το να μην πουλιέται ο άνθρωπος αυτός.

Υπάρχουν επαγγέλματα τόσο ευγενικά, ώστε δεν μπορείς να

τα εξασκήσεις για χρήματα χωρίς να φανείς ανάξιός τους τέ­

τοιο είναι του πολεμιστή, του παιδαγωγού. Ποιός λοιπόν θα

μορφώσει το παιδί μου; Σου το ξαναείπα, εσύ ο ίδιος. Δεν

μπορώ. Δεν μπορείς; ... Γίνε λοιπόν φίλος. Δεν βλέπω άλλη

ελπίδα.

Παιδαγωγός! Τί υπέρτατη ψυχή! ... Στ' αλήθεια, για να κά­

νεις έναν άνθρωπο, πρέπει να είσαι ή πατέρας ή περισσότερο

από άνθρωπος εσύ ο ίδιος. Να η υπηρεσία που εμπιστεύεστε'

ήσυχα-ήσυχα σε μισθωτούς.

Όσο το σκέφτεσαι, τόσο διακρίνεις και καινούργιες δυ­

σκολίες. Θα έπρεπε ο παιδαγωγός να μορφωθεί για τον μαθη­

τή του, οι υπηρέτες του να μορφωθούν για τον κύριό τους,

όλοι όσοι τον πλησιάζουν γα έχουν τις εντυπώσεις που οφεί­

λουν να του μεταδίνουν' θα έπρεπε, από εκπαίδευση σε εκπαί­

δευση, να φτάσουμε δεν ξέρω πού. Πώς γίνεται ένα παιδί ν'

ανατραφεί καλά από κάποιον π~υ ο ίδιος δεν ανατράφηκε κα­λά;

. Ο σπάνιος τούτος θνητός δεν βρίσκεται; Δεν ξέρω. Στα

χρόνια μας της υποτίμησης, ποιός ξέρει σε ποιό σημείο αρε­

τής μπορεί να φτάσει μια ανθρώπινη ψυχή; Μα, ας υποθέσου­

με πως βρήκαμε αυτό το τέρας! Παρατηρώντας το τι οφείλει

να κάνει είναι που μας δείχνει τι πρέπει να είναι. Αυτό που

θαρρώ ότι βλέπω από πριν είναι πως ο πατέρας που θα ένιωθε

όλη την αξία ενός καλού παιδαγωγού θ' αποφάσιζε να κάνει

χωρίς αυτόν- γιατί θα 'θελε περισσότερο κόπο να τον βρεί

41

παρά να γίνει αυτός ο ίδιος. Θέλει λοιπόν ν' αποκτήσει έναν

φίλο; Ας αναθρέψει τον γιο του για να γίνει' νάτος απαλλαγ­

μένος απ' το να τον γυρεύει αλλού' και η φύση έκανε ήδη το

μισό έργο.

Κάποιος που μονάχα την κοινωνική του σειρά γνωρίζω ζή­

τησε να εκπαιδεύσω τον γιο του. Σίγουρα μου έκανε μεγάλη

τιμή' μα, κάθε άλλο παρά να παραπονιέται για την άρνησή

μου, οφείλει να χαίρεται με τη διακριτικότητά μου. Αν δεχό­

μουν την προσφορά του κι έκανα λάθος στην μέθοδό μου, θα

ήταν μια αποτυχημένη παιδεία' αν πετύχαινα, θα 'ταν πολύ

χει'ρότερα, ο γιος θ' αρνιόταν τον τίτλο του, δεν θα 'θελε να

είναι πρίγκιπας.

Έχω πάρα πολύ ποτιστεί με το μέγεθος των καθηκόντων

ενός παιδαγωγού και πάρα πολύ αισθάνομαι την ανικανότητά

μου, για να δεχτώ ποτέ μια τέτοια εργασία απ' όπου κι αν μου

προσφέρεται' και το συμφέρον ακριβώς της φιλίας δε θα 'ταν

για μένα αλλά καινούργιο αίτιο άρνησης. Πιστεύω πως, αφού

διαβάσουν τούτο το βιβλίο, λίγοι άνθρωποι θα μπουν στον

πειρασμό να μου κάνουν τέτοια προσφορά' και παρακαλώ

όσους θα 'θελαν, να μην κάνουν τον ανώφελο κόπο. Κάποτε,

έκανα ένα επαρκές δοκίμιο για το επάγγελμα αυτό για να βε­

βαιωθώ ότι δεν είμαι κατάλληλος κι η θέση μου με απάλλασ­

σε, έστω κι αν οι ικανότητές μου με κάναν ικανό. Πιστεύω ότι

χρωστούσα τούτη τη δημόσια δήλωση σ' όσους φαίνονται να

μη μου έχουν αρκετή εκτίμηση και να με θεωρούν ειλικρινή

και στέρεο πάνω στις αποφάσεις μου.

Μη διαθέσιμο να εκπληρώσω την ωφελιμότερη εργασία,

θα τολμούσα τουλάχιστον να δοκιμάσω την πιο εύκολη: κατά

το παράδειγμα τόσων άλλων, δεν θα 'βαζα καθόλου το χέρι

μου στο έργο, αλλά στην πέννα' κι αντί να κάνω ό,τι πρέπει,

θα προσπαθούσα να το πω.

Ξέρω, σε παρόμοιες απόπειρες, ο συγγραφέας, πάντα άνε­

τος μέσα σε συστήματα που απαλλάσσεται απ' το να τα θέσει

σ' εφαρμογή, δίνει άκοπα πολλές ωραίες συνταγές, αδύνατες

στην πράξη και, μια και λείπουν λεπτομέρειες και παραδείγ­

ματα, ακόμα και το εφαρμόσιμο λεγόμενό του μένει αχρησι­

μοποίητο, όταν δεν το έχει δείξει στην εφαρμογή.

Αποφάσισα να πάρω έναν κατά φαντασίαν μαθητή, να υπο­

θέσω πως έχω την ηλικία, την υγεία, τις γνώσεις και όλες τις

απαραίτητες ικανότητες για να εργαστώ ως εκπαιδευτής του,

42

από τ'η στιγμή της γέννησής του ώσπου, όντας άντρας, δεν θα

χρειάζεται άλλον οδηγητή από τον εαυτό του. Η μέθοδος αυτή

μου φαίνεται ωφέλιμη για να εμποδίσει έναν συγγραφέα που

δυσπιστεί με τον εαυτό του μήπως χαθεί σε οράματα' γιατί,

μόλις απομακρύνεται από τη συνήθη πρακτική, δεν έχει παρά

ν' αποδείξει τη δική του επί του μαθητή του και θα νιώσει

σύντομα ή ο αναγνώστης θα -νιώσει γι' αυτόν, αν ακολουθεί

την πρόοδο της παιδικής ηλικίας και τη φυσική πορεία της

ανθρώπι νης καρδιάς.

Να τι προσπάθησα να κάνω σ' όλες τις δυσκολίες που πα­

ρουσιάστηκαν. Για να μη μεγαλώνω ανώφελα το βιβλίο, αρκέ­

στηκα να θέσω τις αρχές που ο καθένας αισθανόταν την αλή­

θεια τους. Όσον όμως αφορά τους κανόνες που μπορεί να

χρειάζονταν αποδείξεις, τους εφάρμοσα όλους στον Αιμίλιο ή

σε άλλα παραδείγματα κι έδειξα με σαφέστατες λεπτομέρειες

πώς ό,τι πρότεινα μπορούσε να εφαρμοστεί: τέτοιο είναι του­

λάχιστον το πλάνο μου. Ο αναγνώστης θα κρίνει αν πέτυχα.

Συνέβη στην αρχή να 'χω μιλήσει ελάχιστα για τον Αιμί­

λιο, επειδή τα πρώτα μου παραγγέλματα παιδείας, αν και αντί­

θετα με όσα έχουν θεσπιστεί, είναι τόσο προφανή, ώστε δύ­

σκολα κάθε λογικός άνθρωπος θα 'χει αντιρρήσεις. Μα όσο

προχωρώ, ο μαθητής μου, διαφορετικά οδηγημένος από τους

δικούς σας, δεν είναι ένα συνηθισμένο παιδί' του χρειάζεται

δικό του σύστημα. Τότε, παρουσιάζεται πιο συχνά στη σκηνή

και, προς τον τελευταίο καιρό, δεν τον χάνω λεπτό από τα

μάτια μου, ώσπου, ό,τι κι αν λέει, δεν έχει ανάγκη από μένα.

Δεν μιλάω καθόλου εδώ για τις ιδιότητες ενός καλού παι­

δαγωγού' υποθέτω πως υπάρχουν και προϋποθέτω τον εαυτό

μου προικισμένο μ' όλες αυτές τις ιδιότητες. ~ιαβάζoντας

τούτο το έργο, θα δουν με πόση ελευθεριότητα μεταχειρίζομαι

τον εαυτό μου.

Θα παρατηρήσω μονάχα, ενάντια στην κοινή γνώμη, πως

ο παιδαγωγός ενός παιδιού πρέπει να είναι νέος και μάλιστα

τόσο νέος όσο μπορεί να είναι και σοφός. Θα 'θελα να ήταν κι

ο ίδιος παιδί, αν είναι δυνατόν, να 'ναι σύντροφος του μαθητή

του και να κερδίσει την εμπιστοσύνη του μοιραζόμενος τις

διασκεδάσεις του. Δεν υπάρχουν αρκετά κοινά πράγματα ανά­

μεσα στην παιδική και την ώριμη ηλικία για να διαμορφωθεί

ποτέ σταθερή αφοσίωση με τέτοια απόσταση. Τα παιδιά κολα­

κεύουν καμιά φορά τους γέρους αλλά δεν τους αγαπούν ποτέ.

43

Θα 'θελε κανείς ο παιδαγωγός να ''Χει ήδη κάνει μιαν εκπαί­

δευση. Πάει πολύ' ένας άνθρωπος μόνο μια μπορεί να κάνει:

αν 'Χρειάζονταν δύο για να πετύ'Χει, με τι δικαίωμα θα αναλά­

βαινε κανείς την πρώτη;

Με περισσότερη πείρα θα μπορούσε κανείς να τα βγάλει

πέρα καλύτερα, μα δεν θα μπορούσε τίποτα περισσότερο.

Όποιος έ'Χει εκπληρώσει τούτη την κατάσταση μία φορά κι

αρκετά καλά για να νιώσει όλους τους κόπους, δεν επι'Χειρεί

να το ξανακάνει' κι αν την έ'Χει εκπληρώσει άσ'Χημα την πρώ­

τη φορά, να ένα κακό προηγούμενο για τη δεύτερη.

Συμφωνώ, είναι πολύ διαφορετικό ν' ακολουθείς έναν νεα­

ρό επί τέσσερα 'Χρόνια ή να τον καθοδηγείς επί είκοσι πέντε.

Δίνετε έναν παιδαγωγό στον ήδη σ'Χηματισμένο γιο σας εγώ

θέλω να ''Χει παιδαγωγό από πριν γεννηθεί. Ο άνθρωπός σας

κάθε πενταετία σας δίνει κι έναν μαθητή. Ο δικός μου μόνον

έναν θα δώσει. Κάνετε διάκριση μεταξύ δάσκαλου και παιδα­

γωγού: άλλη τρέλα! Διακρίνετε τον οπαδό από τον μαθητή;

Μ ια γνώση πρέπει να διδάσκεται στα παιδιά: τα καθήκοντα

του ανθρώπου. Η γνώση αυτή είναι μία' κι ό,τι κι αν είπε ο

Ξενοφώντας για την εκπαίδευση των Περσών, η γνώση δεν

μοιράζεται. Εξάλλου, αποκαλώ μάλλον παιδαγωγό κι ό'Χι δά­

σκαλο τον γνώστη αυτής της γνώσης, γιατι πρόκειται λιγότε­

ρο για διδασκαλία απ' όσο για καθοδήγηση. Δεν πρέπει καθό­

λου να δίνει συνταγές, πρέπει να τις κάνει να βρίσκονται.

Αν πρέπει να βρεις με τόση φροντίδα τον Πάιδαγωγό, πρέ­

πει κι αυτός να του επιτρέπεται να διαλέξει τον μαθητή του,

προπαντός όταν πρόκειται για πρότυπο. Η εκλογή δεν θ' αφο­

ρά ούτε την ευφυία ούτε τον 'Χαρακτήρα του παιδιού, που δεν

τα γνωρίζουμε παρά στο τέλος της εργασίας, και που τα υιοθε­

τώ προτού γεννηθεί. Όταν θα μπορούσα να διαλέξω, θα 'παιρ­

να έναν κοινό νου, όπως υποθέτω τον μαθητή μου. Ανάγκη

εκπαίδευσης έ'Χουν μονά'Χα οι κοινοί άνθρωποι' μόνον η εκ­

παίδευσή τους πρέπει να 'ναι παράδειγμα για τους άλλους. Οι

άλλοι μορφώνονται όπως και να ''Χει το πράγμα. Η 'Χώρα δεν

είναι αδιάφορη ως προς την καλλιέργεια των ανθρώπων' δεν

είναι ό,τι μπορούν να είναι παρά μονά'Χα στα εύκρατα κλίμα­

τα. Στα ακραία κλίματα η δυσ'Χέρεια είναι καταφανής. Ένας

άνθρωπος δεν φυτεύεται σαν δέντρο σε μια 'Χώρα για να παρα­

μείνει αιωνίως εκεί' και όποιος ξεκινά από μιαν άκρη για να

φτάσει σε μιαν άλλη, είναι υπο'Χρεωμένος να κάνει τον διπλό

44

δρόμο για να φτάσει στο ίδιο τέρμα που φτάνει κι όποιος ξε­

κινά από το μέσο σημείο.

Το να διασ'Χίσει διαδο'Χικά ο κάτοικος της εύκρατης 'Χώρας

τα δύο άκρα, το όφελός του πάλι είναι καταφανές γιατί, μολο­

νότι τροποποιείται όσο κι όποιος πάει απ' το ένα άκρο στο

άλλο, απομακρύνεται ωστόσο μισή φορά λιγότερο από τη φυ­

σική του κράση. Ένας γάλλος ζει στην Γουϊνέα και στην Λα­

πωνία αλλά ένας νέγρος δεν θα ζήσει όμοια στην Τορνέα.

Φαίνεται ακόμα ότι η οργάνωση του εγκέφαλου είναι λιγότε­

ρο τέλεια στα δύο άκρα. Ούτε οι νέγροι ούτε οι λάπωνες έ'Χουν

την αίσθηση των ευρωπαίων. Αν θέλω λοιπόν ο μαθητής μου

να είναι κάτοικος της γής, θα τον πάρω από την εύκρατη ζώ­

νη' από τη Γαλλία, λόγου 'Χάρη, παρά από αλλού. Στον βορρά

οι άνθρωποι καταναλώνουν πολύ το στείρο έδαφος στον μεφ

σημβρινό καταναλώνουν λίγο ένα έδαφος γόνιμο: από δω γεν­

νιέται μια καινούργια διαφορά που κάνει τους μεν και τους δε

εργαζόμενους να πέφτουν σε σκέψη. Η κοινωνία μας προσφέ­

ρει σ' έναν και μόνο τόπο την εικόνα αυτών των διαφορών

ανάμεσα στους φτω'Χούς και τους πλούσιους οι πρώτοι κατοι­

κούν το άγονο έδαφος, οι άλλοι το γόνιμο.

Ο φτω'Χός δεν έ'Χει ανάγκη απο εκπαίδευση' η εκπαίδευση

της κατάστασής του είναι βιασμένη, δεν θα μπορούσε να ''Χει

κι άλλη' απεναντίας, η εκπαίδευση που ο πλούσιος απο'Χτά

από την κατάστασή του είναι εκείνη που του ταιριάζει λιγότε­

ρο και για τον ίδιο και για την κοινωνία. Εξάλλου η φυσική

εκπαίδευση πρέπει να κάνει τον άνθρωπο ικανό για όλες τις

ανθρώπινες συνθήκες: όμως, είναι λιγότερο λογικό να εκπαι­

δεύεις έναν φτω'Χό να είναι πλούσιος παρά έναν πλούσιο να

είναι φτω'Χός γιατί ανάλογα με τον αριθμό των δύο καταστά­

σεων, υπάρ'Χουν περισσότεροι κατεστραμένοι παρά νεόπλου­

τοι. Ας διαλέξουμε λοιπόν έναν πλούσιο' θα είμαστε βέβαιοι

τουλά'Χιστον ότι φτιάξαμε έναν περισσότερο άνθρωπο, ενώ έ­

νας φτω'Χός μπορεί να γίνει άνθρωπος από μόνος του. Με την

ίδια λογική, δεν θα θυμώσω που ο Αιμίλιος έ'Χει κάνει τη γέν­

νησή του. Θα είναι για πάντα ένα θύμα που τ' αρπάξαμε από

την προκατάληψη.

Ο Αιμίλιος είναι ορφανός. Δεν έ'Χει σημασία αν έ'Χει πατέ­

ρα και μάνα. Φορτωμένος με τα καθήκοντά τους, διαδέ'Χομαι

και όλα τα δικαιώματά τους. Πρέπει να τιμά τους γονιούς του

45

αλλά να υπακούει μόνο σε μένα. Είναι η πρώτη μου ή μάλλον

η μόνη μου προϋπόθεση.

Οφείλω να προσθέσω και τούτη, συνέχεια εKεινή~, πως δεν

θα μας απομακρύνουν τον έναν από τον άλλον χωρίς τη θέλη­

σή μας. Όρος βασικός. Και θα 'θελα, μαθητής και παιδαγω­

γός να βλέπονται σαν αδιαχώριστοι, η τύχη της ζωής τους να

'ναι πάντα κοινό αντικείμενό τους. Μόλις αντιμετωπίσουν

στο μακρυνό μέλλον τον χωρισμό τους, μόλις προβλέψουν τη

στιγμή που θα τους κάνει μεταξύ τους ξένους, έχουν κιόλας

αποξενωθεί' ο καθένας κάνει το ξεχωριστό δικό του μικρό σύ­

στημα' και οι δυο μαζί, ασχολούμενοι με τον καιρό που δεν θα

'ναι πια παρέα, μένουν με βαριά καρδιά. Ο μαθητής δεν βλέπει

τον δάσκαλο παρά σαν σημάδι και μάστιγα της παιδικής ηλι­

κίας ο δάσκαλος δεν βλέπει τον μαθητή παρά σαν βαρύ φορ­

τίο που φλέγεται να το ξεφορτωθεί' τείνουν από κοινού στη

στιγμή που θα λυτρωθούν ο ένας από τον άλλο' και, καθώς δεν

υπάρχει ανάμεσά τους αληθινή αφοσίωση, ο ένας θα 'χει λίγη

περιφρούρηση κι ο άλλος λίγη πειθαρχία.

Μα, όταν κοιτάζονται σαν να πρέπει να ζήσουν μαζί, τους

ενδιαφέρει ν' αγαπιούνται ο ένας από τον άλλο, οπότε γίνο­

νται αγαπητοί. Ο μαθητής δεν κοκκινίζει καθόλου π' ακολου­

θεί στα παιδικά του χρόνια τον φίλο που θα 'χει μεγαλ.ώνο­

ντας ο παιδαγωγός ενδιαφέρεται να συνάξει τον καρπό από

τις φροντίδες του και όλον τον έπαινο από μέρος του μαθητή

του, πράγμα που θεμελιώνει επωφελώς τα γέρικά του χρόνια.

Η από τα πριν αυτή συμφωνία προϋποθέτει μιαν ευτοκία,

ένα καλοσχηματισμένο παιδί, γερό και δυνατό. Ένας πατέρας

δεν έχει εκλογή και δεν πρέπει να δείχνει προτίμηση στην

οικογένεια που ο Θεός του δίνει: όλα τα παιδιά του είναι εξί­

σου παιδιά του' σ' όλα χρωστάει τις ίδιες φροντίδες και την

ίδια τρυφερότητα. Είτε είναι κακοφτιαγμένα είτε όχι, ασθενι­

κά ή γερά, το καθένα τους είναι μια κατάθεση για την οποία

χρωστά λογαριασμό στο χέρι από το οποίο την πήρε, και ο

γάμος είναι συμβόλαιο που κάνεις τόσο με τη φύση όσο και

με τον ή την σύζυγο.

Οποιοσδήποτε όμως δένεται μ' ένα καθήκον που η φύση

δεν του το επέβαλε οφείλει να σιγουρευτεί πρώτα για τα μέσα

που θα το εκπληρώσει' αλλιώς καταλογίζεται και με ό,τι δεν

θα μπορέσει να κάνει. Όποιος αναλαμβάνει μαθητή ανάπηρο

και καχεκτικό μετατρέπει την υπηρεσία του από παιδαγωγός

46

σε νοσοκόμο' χάνει φροντίζοντας μιαν ανώφελη ζωή τον χρό­

νο που προόριζε να της αυξήσει την αξία' εκτίθεται στο να

βλέπει μια δακρυσμένη μάνα να του καταλογίζει τον θάνατο

του γιου τής,που δεν τον διατήρησε πολύν καιρό. Δεν θ' ανα­

λάβαινα φιλάσθενο και καχεκτικό παιδί, έστω κι αν ήταν να

ζή~ει είκοσι τέσσερα χρόνια. Δεν θέλω μαθητή πάντα ανώφε­

λο στον εαυτό του και στους άλλους, π' ασχολείται μοναχά με

το να ζήσει, και που το σώμα του βλάπτει την εκπαίδευση της

ψυχής του. Τί θα έκανα προσφέροντάς του τις φροντίδες μου,

αν όχι το να διπλασίαζα την απώλεια της κοινωνίας και να

της αφαιρούσα δυο ανθρώπους αντί για έναν; Άλλος ν' ανα­

λάβει τον ανάπηρο, συμφωνώ και επιδοκιμάζω την ευσπλα­

χνία του' το δικό μου όμως ταλέντο δεν είν' αυτό: δεν ξέρω να

διδάσκω να ζει όποιος δεν σκέφτεται παρά πώς να μην πεθά­

νει.

Το σώμα πρέπει να 'χει σφρίγος για να υπακούσει στην

ψυχή: ένας καλός υπηρέτης πρέπει να είναι ρωμαλέος. Ξέρω

πως η υπερβολή διεγείρει τα πάθη. Εξουθενώνει και το σώμα

άλλωστε. Οι σκληραγωγίες, οι νηστείες, προκαλούν συχνά το

ίδιο αποτέλεσμα με τα αντίθετά τους. Όσο πιο αδύναμο είναι

το σώμα τόσο πιο πολύ διατάζει' όσο πιο δυνατό είναι, τόσο

πιο πολύ υπακούει. 'Ολα τα αισθησιακά πάθη εδρεύουν σε εκ­

θηλυσμένα κορμιά. Ερεθίζονται περισσότερο όσο δεν μπο­

ρούν να ικανοποιηθούν.

Ένα εξασθενημένο σώμα αδυνατίζει την ψυχή. Οπότε, να η

αυτοκρατορία της ιατρικής, τέχνη πιο ολέθρια για τους αν­

θρώπους παρ' ό,τι οι αρρώστιες που θεραπεύει. Δεν ξέρω από

ποιάν αρρώστια μας θεραπεύουν οι γιατροί, ξέρω όμως ότι

μας δίνουν πολλές και ολέθριες: τη δειλία, την αναδρία, την

ευπιστία, τον φόβο του θανάτου: αν γιατρεύουν το σώμα, σκο­

τώνουν το θάρρος. Τί μας νοιάζει αν κάνουν τα πτώματα να

περπατούν; Μας χρειάζονται άνθρωποι και δεν βλέπουμε να

βγαίνουν άνθρωποι από τα χέρια τους.

Η ιατρική είναι της μόδας πρέπει να είναι. Είναι η δια­

σκέδαση των αργόσχολων, οι οποίοι, μη ξέροντας πώς να πε­

ράσουν την ώρα τους, την περνούν αυτοπεριποιούμενοι. Αν

είχαν τη δυστυχία να γεννηθούν αθάνατοι, θα ήταν οι πιο δυ­

στυχισμένοι άνθρωποι: μια ζωή που ποτέ δεν θα φοβόντουσαν

μην την χάσουν δεν θα 'χε καμιάν αξία. Οι άνθρωποι εκείνοι

χρειάζονται γιατρούς, να τους απειλούν για να τους κολα-

47

κεύουν και να τους δίνουν κάθε μέρα τη μόνη χαρά που μπο­

ρούν να νιώσουν, τ' ότι δεν πέθαναν.

Δεν έχω κανένα σκοπό να επεκταθώ εδώ στην ματαιότητα

της ιατρικής. Το αντικείμενό μου είναι να την κοιτάξω από

την ηθική πλευρά. Δεν μπορώ όμως να μην προσέξω ότι οι

άνθρωποι κάνουν, με τη χρήση της, τους ίδιους σοφισμούς

όπως και με την αναζήτηση της αλήθειας. Υποθέτουν πάντα

πως, περιποιούμενοι έναν ασθενή, τον θεραπεύουν και πως,

γυρεύοντας μιαν αλήθεια, την βρίσκουν.

Δεν βλέπουν πως πρέπει να ζυγιάζουν το προνόμιο μιας

θεραπείας από μέρους του γιατρού με τον θάνατο εκατό ασθε­

νών που ο ίδιος σκότωσε και τη χρησιμότητα μιας αλήθειας

π' ανακαλύφτηκε με το κακό που συγχρόνως προκαλούν τα

σφάλματα. Η γνώση που πληροφορεί και η ιατρική που θερα­

πεύει σίγουρα είναι πολύ σπουδαία πράγματα, αλλά η γνώση

που εξαπατά και η ιατρική που σκοτώνει είναι φριχτά πράγ­

ματα. Μάθετε λοιπόν να τις διακρίνετε. Νά ο κόμπος του προ­

βλήματος. Αν ξέραμε να αγνοούμε την αλήθεια, δεν θα ήμα­

σταν ποτέ τα κορόιδα του ψέματος αν ξέραμε να μη θέλουμε

να θεραπεύουμε παρά την θέληση της φύσης, δεν θα πεθαίνα­

με ποτέ από το χέρι του γιατρού: οι δύο αυτές αποχές θα ήταν

σοφές θα βγαίναμε κερδισμένοι υπακούοντας σ' αυτές. Δεν

λέω λοιπόν πως η ιατρική δεν είναι ωφέλιμη σε μερικούς, λέω

όμως πως είναι ολέθρια στο ανθρώπινο γένος.

Θα μου πουν, όπως κάνουν αδιάκοπα, πως τα λάθη είναι

του γιατρού και πως η ιατρική αυτή καθ' εαυτή είναι αλάθη­

τη. Ώρα της καλή' αλλ' ας έρχεται χωρίς γιατρό - γιατί, όσο

θα έρχονται μαζί, εκατό φορές θα φοβόμαστε τα λάθη του τε­

χνίτη και μία φορά θα ελπίζουμε στην βοήθεια της τέχνης.

Η ψεύτρα τούτη τέχνη, πιότερο φτιαγμένη για τα δεινά του

πνεύματος παρά για του σώματος, δεν είναι πιό ωφέλιμη

στους μεν ή στους δε: μας θεραπεύει λιγότερο από τις αρρώ­

στειες μας απ' όσο μας εντυπώνει τη φρίκη τους διώχνει λι­

γότερο τον θάνατο απ' όσο τον κάνει νωρίτερα αισθητό' φθεί­

ρει τη ζωή αντί να την παρατείνει' και, όταν θα την παράτει­

νε, θα ήταν ενάντια στο είδος, εφόσον μας αποσπά από την

κοινωνία με τις φροντίδες που μας επιβάλλει και από τα καθή­

κοντα μας με τους τρόμους που μας προκαλεί. Η γνώση των

κινδύνων μας κάνει να τους φοβόμαστε: όποιος θα νόμιζε τον

εαυτό του άτρωτο δεν θα φοβόταν τίποτα. Μ ε το να οπλίζει

48

συνεχώς τον Αχιλλέα ενάντια στον κίνδυνο, ο ποιητής του

αφαιρεί το δικαίωμα της αξίας οποιοσδήποτε άλλος στη θέση

του θα ήταν εξίσου Αχιλλέας. ι

Θέλετε να βρείτε ανθρώπους με αληθινό θάρρος; Γυρέψτε

τους στα μέρη που δεν υπάρχουν γιατροί, όπου αγνοούν τις

συνέπειες των ασθενών και δεν σκέφτονται τον θάνατο. Φυσι­

κά ο άνθρωπος ξέρει να υποφέρει διαρκώς και πεθαίνει γαλή­

νιος. Οι γιατροί όμως με τις συνταγές τους, οι φιλόσοφοι με

τις οδηγίες τους, οι ιερείς με τους εξορκισμούς τους, του απ0­

αποδυναμώνουν την καρδιά και τον κάνουν να μην ξέρει να

πεθάνει.

Να μου δώσουν μαθητή που δεν έχει ανάγκη όλους αυτούς,

αλλιώς δεν τον θέλω. Δεν θέλω άλλοι να χαλάσουν το έργο

μου' θέλω να τον καλλιεργήσωμόνος μου, αλλιώς δεν ανακα­

τεύομαι. Ο σοφός Λόκ, που για ένα μέρος της ζωής του μελε­

τούσε την ιατρική, συστήνει έντονα να μην δίνουμε ποτέ φάρ­

μακα στα παιδιά, ούτε από προφύλαξη ούτε για ελαφρές ασθέ­

νειες. Θα προχωρήσω περισσότερο και δηλώνω ότι, μη κα­

λώντας ποτέ εγώ γιατρό, δεν θα καλέσω ποτέ ούτε για τον

Αιμίλιο, εκτός αν η ζωή του βρίσκεται σε φανερό κίνδυνο'

γιατί τότε δεν μπορεί να του κάνει χειρότερο από το να τον

σκοτώσει.

Ξέρω πως ο γιατρός δεν θα παραλείψει να επωφεληθεί από

την αναβολή. Αν το παιδί πεθάνει, θα τον έχουν φωνάξει πολύ

αργά' αν γλυτώσει, εκείνος θα το έχει σώσει. Έστω: ας θριαμ­

βεύσει ο γιατρός πάντως να τον φωνάξουν στην ακραία ανά­

γκη.

Εφόσον δεν ξέρει να γιατρεύεται, ας μάθει το παιδί να εί­

ναι άρρωστο: η τέχνη αυτή αναπληρώνει την άλλη και πετυ­

χαίνει πολύ καλύτερα' είναι η τέχνη της φύσης. Όταν το ζώο

είναι άρρωστο, υποφέρει σιωπηρά και στέκει ήρεμο: όμως δεν

βλέπουμε περισσότερα ζώα από ανθρώπους να είναι καταβε­

βλημένα. Πόσο η ανυπομονησία, ο φόβος, η ανησυχία και

προπαντός τα φάρμακα έχουν σκοτώσει ανθρώπους που η αρ­

ρώστειά τους θα τους απάλλασσε και ο χρόνος μόνος του θα

τους γιάτρευε! Θα μου πουν πως τα ζώα, ζώντας πιο σύμφωνα

με τη φύση, σίγουρα υπόκεινται σε λιγότερους πόνους από

μας. Ε, ναι! Ο τρόπος αυτός ζωής ακριβώς είναι εκείνος που

θέλω να δώσω στον μαθητή μου' πρέπει λοιπόν να επωφεληθεί

εξίσου.

49

Το μόνο ωφέλιμο μέρος της ιατρικής είναι η υγιεινή' επί­

σης η υγιεινή είναι λιγότερο επιστήμη απ' όσο αρετή. Η

εγκράτεια και η εργασία είναι οι αληθινοί για~ρoί του ανθρώ­

που: η εργασία διεγείρει την όρεξή του και η εγκράτεια τον

εμποδίζει να το παρακάνει.

Για να ξέρουμε ποιό διαιτολόγιο είναι το πιο χρήσιμο στη

ζωή και στην υγεία, δεν χρειάζεται παρά να ξέρουμε ποιό

διαιτολόγιο τηρούν οι λαοί που βρίσκονται οι πιο υγιείς, οι

πιο ρωμαλέοι και πιο μακρόβιοι. Αν με τις γενικές παρατηρή­

σεις δεν βρίσκουμε πως η χρήση της ιατρικής δίνει στους

ανθρώπους υγεία πιο σταθερή ή ζωή πιο μεγάλη, οπότε πως η

τέχνη αυτή δεν είναι ωφέλιμη, είναι βλαβερή, εφόσον αναλώ­

νει τον χρόνο, τους ανθρώπους και τα πράγματα σε καθαρή

απώλεια. Όχι μονάχα ο χρόνος που περνάμε διατηρώντας τη

ζωή είναι χαμένος και δεν την χρησιμοποιούμε, αλλά και, κα­

θώς βασανιζόμαστε έτσι, ο χρόνος όχι μόνο μηδενίζεται, γίνε­

ται και αρνητικός και, για να λογαριάζουμε σωστά τα πράγ­

ματα, αφαιρείται απ' τον χρόνο που μας μένει να ζούμε. "Ενας

που ζει δέκα χρόνια χωρίς γιατρό ζει περισσότερο για τον

εαυτό του και τους άλλους από έναν που ζει τριάντα χρόνια

θύμα τους. Έχοντας αποδείξει και το ένα και το άλλο, θεωρώ

τον εαυτό μου περισσότερο από κάθε άλλον σε θέση να βγάλω

τα συμπεράσματά μου.

Νά οι λόγοι που θέλω ένα ρωμαλέο και γερό μαθητή. Νά

και οι αρχές μου να τον διατηρήσω έτσι που είναι. Δεν θα

χασομερήσω ν' αποδείξω τη χρησιμότητα των χειρωνακτικών

εργασιών και των ασκήσεων του σώματος για το δυνάμωμα

της κράσης και της υγείας κανένας δεν αμφιβάλλει γι' αυτό:

τα παραδείγματα μακροζωίας τα παίρνουμε σχεδόν όλα από

ανθρώπους που έχουν περισσότερο εξασκηθεί, που δούλεψαν

και κουράστηκαν πολύ9 .

Ούτε θα προχωρήσω σε πολλές λεπτομέρειες για τις φρο­

ντίδες που θα πάρω γι' αυτό και μόνο το θέμα' θα δείτε πως

μπαίνουν αναγκαστικά στην εφαρμογή μου, πως αρκεί να

'χεις την έμπνευση να τις πραγματοποιείς χωρίς την ανάγκη

να τις εξηγείς.

Μαζί με τη ζωή αρχίζουν οι ανάγκες. Το νεογέννητο

χρειάζεται παραμάνα. Αν η μητέρα δέχεται να το αναλάβει,

πάει καλά: θα της δώσουμε τις οδηγίες μας γραπτώς, γιατί το

προνόμιο αυτό έχει το αντίβαρό του και κρατά τον παιδαγωγό

50

λίγο μακριά από τον μαθητή του. Να γίνει πιστευτό όμως ότι

το συμφέρον του παιδιού και η εκτίμηση για κείνον που η

μητέρα θέλει να του εμπιστευτεί μια τό·σο ακριβή κατάθεση

θα κάνουν τη μητέρα προσεχτική στις γνώμες του δασκάλου'

κι ό,τι εκείνη θα θελήσει να κάνει, είμαστε σίγουροι ότι θα το

κάνει καλύτερα από κάθε άλλην.

Μ ία από τις δυστυχίες των πλούσιων είναι ότι απατιόνται

στα πάντα. Αν κρίνουν άσχημα τους ανθρώπους, είναι να

εκπλήσσεσαι; Τα πλούτη τους διαφθείρουν' και, με δίκαιη

επιστροφή, νιώθουν πρώτοι το σφάλμα του μοναδικού όργα­

νου που γνωρίζουν. Όλα πάνε άσχημα γι' αυτούς, εκτός απ'

ό,τι κάνουν μόνοι τους και σχεδόν δεν κάνουν ποτέ τίποτα.

Χρειάζονται παραμάνα; Την ζητούν από τον μαιευτή. Τ' απο­

τέλεσμα; Καλύτερη είναι όποια τον δωροδόκησε καλύτερα.'

Δεν θα συμβουλευτώ ποτέ μαιευτή για την παραμάνα του Αιμί­

λιου' θα φροντίσω να την βρω μόνος μου. Δεν θα δικαιολογή­

σω ίσως εδώ με τόση ευφράδεια τα πράγματα όση ένας χει­

ρούργος, αλλά σίγουρα θα είμαι πιο έμπιστος και ο ζήλος μου

θα με ξεγελάσει λιγότερο από την απληστεία του.

Η εκλογή αυτή δεν είναι και τόσο μυστηριώδης οι κανό­

νες της είναι γνωστοί' αλλά δεν ξέρω αν δεν θα 'πρεπε να

δώσει, κανείς περισσότερη προσοχή στην ηλικία του γάλατος

απ' όσο στην ποιότητά του. Το καινούριο γάλα είναι εντελώς

ορρώδες, πρέπει σχεδόν να είναι ορεκτικό για να εξαλείφει τα

υπολείμματα της κόπρου που έχει σκληρύνει μες στα εντόσ­

θια του νεογέννητου. Σιγά σιγά το γάλα αποκτά στεγανότητα

και προσφέρει τροφή πιο στέρεη στο παιδί που 'χει γίνει δυ­

νατότερο για να το χωνεύει. Δεν είναι τυχαίο, όταν στα θηλυ­

κά του κάθε είδους η φύση τοποθετεί την πύκνωση του γάλα­

τος ανάλογα με την ηλικία του βρέφους.

Θα χρειαζότανε λοιπόν μια καινούρια παραμάνα για ένα

νεογέννητο. Πράγμα που έχει και τη δυσκολία του, το ξέρω.

Μα, μόλις βγαίνουμε από τη φυσική τάξη, όλα έχουν τις σκο­

τούρες τους για να γίνουν σωστά. Το μόνο εύκολο συμφέρον

είναι να πράξεις λάθος, καθώς και το να διαλέξεις.

Θα χρειαζότανε μια παραμάνα γερή στην καρδιά και στο·

σώμα' η απληστία των παθών μπορεί, όπως και των υγρών του

οργανισμού, να αλλοιώσει το γάλα της επιπλέον, το να μη

θέλουμε τίποτα περισσότερο από το φυσικό είναι σα να μη

βλέπουμε παρά το μισό αντικείμενο, Το γάλα μπορεί να είναι

51

καλό και η παραμάνα κακή' ένας καλός χαρακτήρας είναι ου­

σιώδης όσο και μια καλή κράση. Αν πάρει κανείς παραμάνα

ακόλαστη, δεν λέω πως το βρέφος θ' αφομοιώνει τ' αμαρτήμα­

τά της, λέω όμως πως υποφέρει απ' αυτά. Δεν του οφείλει,

μαζί με το γάλα της, φροντίδες που ζητούν ζήλο, υπομονή,

γλυκύτητα, καθαρότητα; Αν είναι λαίμαργη, ασυγκράτητη,

γρήγορα θα χαλάσει το γάλα της αν είναι αμελής ή παράφο­

ρη, τί θ' απογίνει το δύστυχο που δεν μπορεί ούτε ν' αρνηθεί

ούτε να παραπονεθεί; Ποτέ, για ο,τιδήποτε, οι κακοί δεν είναι

καλοί για κάτι καλό.

Η εκλογή της παραμάνας ενδιαφέρει εφόσον μάλιστα το

βρέφος δεν πρέπει να 'χει άλλην απ' αυτήν, όπως δεν πρέπει

να 'χει άλλον δάσκαλο από τον παιδαγωγό του. Οι αρχαίοι,

λιγότερο συλλογιστές και πιο φρόνιμοι από μας, το συνηθί­

ζουν αυτό. Αφού θρέφανε παιδιά του φύλου τους, οι νταντάδες

δεν τα εγκατέλειπαν πια. Νά γιατί, στα αρχαία θεατρικά έργα,

οι περισσότερες έμπιστες ήταν παραμάνες. Είναι αδύνατο, ένα

παιδί που περνά διαδοχικά από τόσα χέρια, να είναι καλοανα­

θρεμμένο. Με την κάθε αλλαγή, κάνει μυστικές συγκρίσεις

που τείνουν πάντα να μειώνουν την εκτίμησή του για όσους το

παιδαγωγούν και συνεπώς και την εξουσία τους επάνω του. Αν

του 'ρθει καμία φορά να σκεφτεί, πως υπάρχουν μεγάλοι με

λιγότερο μυαλό από τα παιδιά, όλο το κύρος της ηλικίας χά­

νεται και η εκπαίδευση χωλαίνει. "Ενα παιδί δεν πρέπει να

γνωρίζει άλλους ανώτερους από τον πατέρα του και τη μητέρα

του ή, αν δεν υπάρχουν, από την παραμάνα του και τον παιδα­

γωγό του' και πάλι, ο ένας από τους δύο πάει πολύς όμως η

μοιρασιά αυτή είναι αναπόφευκτη. Και το μόνο που γίνεται

για να επανορθώσουμε είναι, τα δύο άτομα διαφορετικού φύ­

λου που το εξουσιάζουν να 'ναι τόσο σύμφωνα για λογαρια­

σμό του, ώστε οι δυο να είναι ένας για το παιδί.

Π ρέπει η παραμάνα να ζεί πιο άνετα, να παίρνει τροφές

πιο θρεπτικές, αλλά όχι ν' αλλάξει ολότελα τον τρόπο ζωής

της γιατί μια απότομη και ολοκληρωτική αλλαγή, έστω κι

απ' το κακό στο καλύτερο, είναι πάντα επικίνδυνη για την

υγεία· κι εφόσον το συνηθισμένο της διαιτολόγιο την άφησε

ή την έκανε γερή και δυνατή, για ποιό λόγο να την αλλάξου­

με~

Οι χωριάτισσες τρώνε λιγότερο κρέας και περισσότερα

λαχανικά από τις γυναίκες της πόλης και το φυτικό αυτό

52

διαι τολόγιο φαίνεται πιο ευνοϊκό παρά ενάντιο σ' αυτές και

τα παιδιά τους. Όταν έχουν βρέφη αστικά, τους δίνουν βοδινό

κρέας βραστό με λαχανικά, σίγουροι πως ο χυμός και η σούπα

τους κάνουν καλύτερο χυλό και προσφέρουν περισσότερο γά­

λα. Δεν είμαι καθόλου αυτής της γνώμης κι έχω με το μΙρος

μου την πείρα που μας λέει ότι τα παιδιά, όταν τρέφονται

έτσι, υπόκεινται περισσότερο στον κωλικό και τα σκουλίκια.

Δεν είναι να μας εκπλήσσει, εφόσον η ζωική ουσία σε

αποσύνθεση μυρμηγκιάζει σε σκουλίκια. Το γάλα, αν και επε­

ξεΡΎασμένο μες στο σώμα του ζώου, είναι ουσία φυτική10. Η

ανάλυσή του το αποδείχνει, μεταβάλλεται εύκολα σε οξύ.

Και, ενώ δεν αφήνει κανέναίχνος στην αμμωνία, όπως κάνουν

οι ζωικές ουσίες, δίνει, όπως τα φυτά,' ένα βασικό ουδέτερο

αλάτι.

Το γάλα των φυτοφάγων είναι πιο γλυκό και πιο υγιεινό

από των σαρκοφάγων. Διαμορφωμένο από ουσία ομογενή με

τη δική του, διατηρεί καλύτερα τη φι)ση του και υπό κει ται

λιγότερο στη σήψη. Αν κοιτάξουμε την ποσότητα, ο καθένας

ξέρει πως τα αλευρώδη κάνουν περισσότερο αίμα από το

κρέας σίγουρα κάνουν και περισσότερο γάλα. Δεν μπορ(ϊ> να

πιστέψω πως ένα παιδί που δεν θα του στερούσαν πολύ νωρίς

το γάλα ή που θα το τάιζαν μονάχα με φυτικές ουσίες και η

νταντά του θα ζούσε και κείνη με φυτά, αν θα έπιανε ποτέ

σκουλίκια.

Μ πορεί οι φυτικές τροφές να δίνουν ένα γάλα πιο εύκολο

στην οξύδωση. Όμως απέχω πολύ απ' το να δω το ξυνισμένο

γάλα σαν ανθυγιεινή τροφή: λαοί όλόκληροι, οι οποίοι δεν

έχουν τίποτ' άλλο, βρίσκονται πολύ καλά κι όλο το απορρο­

φητικό σύστημα μου φαίνεται τσαρλατανισμός.

Υπάρχουν κράσεις στις οποίες το γάλα δεν ταιριάζει καθό­

λου και τότε κανένα απορροφητικό δεν το κάνει υποφερτό'

άλλες το δέχονται χωρίς απορροφητικά. Φοβούνται το ξυνό­

γαλα: είναι τρέλα, εφόσον ξέρουμε πως το γάλα ξυνίζει πάντα

μές στο στομάχι. Έτσι γίνεται τροφή στέρεη για να θρέψει τα

παιδιά και τα ζωάκια: αν δεν ξύνιζε καθόλου, δεν θα τα έθρε­

φε 11 . Μπορεί να κόψανε το γάλα με χίλιους τρόπους, να χρη­

σιμοποίησαν χίλια μέσα απορροφητικά, όποιος τρώει γάλα

χωνεύει τυρί χωρίς εξαίρεση. Το στομάχι είναι έτσι καλά

φτιαγμένο για να ξυνίζει το γάλα, ώστε με το βοδινό στομάχι

είνω που γίνεται το πήξιμο.

53

Σκέφτομαι λοιπόν πως αντί ν' αλλάξουμε την ταχτική τρο­

φή της παραμάνας, αρκεί να της τη δώσουμε πιο άφθονη και

πιο διαλεχτή στο είδος της. Το άπαχο δεν θερμαίνει με τη

φύση των τροφών, η καρύκευσή τους τα καθιστά ανθυγιεινά.

Διορθώστε τους κανόνες της μαγειρικής σας, μην έχετε ούτε

σάλτσες ούτε τηγανιτά' το βούτυρο, το αλάτι, τα γαλακτερά

να μη βράζουν καθόλου' τα λαχανικά σας, βρασμένα, να καρυ­

κεύονται ζεστά πάνω στο τραπέζι: το άπαχο, αντί να θερμαίνει

την παραμάνα, θα της προσφέρει πλούσιο γάλα κι εκλεκτό12 .

Θα μπορούσε, εφόσον το φυτοδιαιτολόγιο αναγνωρίστηκε

σαν το καλύτερο για το παιδί, να είναι, το ζωικό διαιτολόγιο,

το καλύτερο για την παραμάνα; Θα 'ταν αντίφαση.

Προπαντός τα πρώτα χρόνια της ζωής είναι που ο αέρας

επιδρά στην κράση των παιδιών. Μ' ένα δέρμα λεπτό και μα­

λακό εισχωρεί απ' όλους τους πόρους, προσβάλλει έντονα τα

νεογέννητα αυτά σώματα, τους αφήνει αποτυπώματα που δεν

σβήνουν εύκολα.

Δεν θα ήμουν λοιπόν της γνώμης να πάρουν μια χωριάτισ­

σα από το χωριό της για να την κλείσουνε στην πόλη, σ' ένα

δωμάτιο και να τη βάζουνε να θρέφει' ένα παιδί στο σπίτι του'προτιμώ να πάει το παιδί ν' αναπνεύσει τον καθαρό αέρα της

εξοχής, μακριά απ' τον βρώμικο αέρα της πόλης. Θα πάρει τις

συνήθειες της καινούριας μητέρας του, θα κατοικήσει στό χω­

ριάτικο σπίτι της και κεί θα τοακολουθήσει και ο παιδαγωγός

του. Μα, όταν ο φίλος δεν βρίσκεται, όταν η μετάβαση δεν

είναι εύκολη, όταν τίποτα απ' όσα συμβουλεύετε δεν είναι

πραγματοποιήσιμα, τί να κάνουμε; Θα μου πουν ... Ήδη σας το

είπα, αυτό που κάνετε' δεν χρειάζονται συμβουλές εδώ.

Οι άνθρωποι δεν είναι καθόλου φτιαγμένοι για να στοιβά­

ζονται σαν μυρμηγκοφωλιές, αλλά σκόρπιοι πάνω στη γη, που

οφείλουν να την καλλιεργούν. Όσο συγκεντρώνονται τόσο

διαφθείρονται. Οι αδυναμίες του σώματος, καθώς και τα πάθη

της ψυχής, είναι τ' αναπόφευκτο αποτέλεσμα αυτής της τόσο

πολυάριθμης συνδρομής. Ο άνθρωπος είναι, μέσα σ' όλα τα

ζωντανά, εκείνος που μπορεί λιγότερο να ζει κοπαδιαστά.

.Ανθρωποι στριμωγμένοι σαν τα πρόβατα θα πέθαιναν σε ελά­

χιστο χρόνο. Η ανάσα του ανθρώπου είναι θανατηφόρα για

τους συνανθρώπους του: μια αλήθεια τόσο στην κυριολεξία

και στη μεταφορική της έννοια.

Οι πόλεις είναι η άβυσσος του ανθρώπινου γένους. Ύστερ'

54

από λίγες γενιές, οι φυλές φθείρονται ή εκφυλίζονται. Πρέπει

να τις ανανεώσουμε και πάντα η εξοχή είναι που προμηθεύει

την ανανέωση. Στείλτε λοιπόν τα παιδιά σας να ξανανιώσουν,

ας πούμε, μόνα τους και να ξαναπάρουν, εκεί στους αγρούς, το

σφρίγος που χάνουμε στον ανθυγιεινό αέρα των πυκνοκατοι­

κημένων τόπων. Οι έγκυες γυναίκες της εξοχής βιάζονται να

'ρθουν στην πόλη να γεννήσουν: έπρεπε να κάνουν το εντελώς

αντίθετο, προπαντός εκείνες που θέλουν να βυζάξουν τα παι­

διά τους. Θα το μετάνοιωναν λιγότερο απ' όσο νομίζουν. Και,

με μια διαμονή πιο φυσική για το είδος, οι χαρές που συν­

δέονται με τα καθήκοντα της φύσης, θα τους αφαιρούσαν τη

διάθεση για τις χαρές που δεν συνδέονται μ' αυτήν.

Πρώτα πρώτα, μετά τον τοκετό, πλένουν το παιδί με χλια­

ρό νερό όπου συνήθως ρίχνουν και κρασί. Η προσθήκη του

κρασιού μου φαίνεται ελάχιστα απαραίτητη. Καθώς η φύση

δεν παράγει τίποτα ζυμωμένο, δεν είναι να πιστεύουμε πως η

χρήση ενός τεχνητού υγρού έχει σημασία για τη ζωή των δη­

μιουργημάτων της.

Για τον ίδιο λόγο, η προφύλαξη να ζεσταίνουν το νερό δεν

είναι κι αυτή απαραίτητη' κι αλήθεια, πλήθος λαοί πλένουν

τα νεογέννητα στα ποτάμια ή στη θάλασσα χωρίς άλλο τίπο­

τα. Μα τα δικά μας, μαλθακά προτού γεννηθούν από τη μαλ­

θακότητα του πατέρα και της μάνας τους, φέρνουν καθώς έρ­

χονται στο κόσμο μιαν ιδιοσυγκρασία ήδη φθαρμένη, που δεν

πρέπει αρχικά να την εκθέτουμε σε όλες τις δοκιμασίες οι

οποίες οφείλουν να την αποκαταστήσουν. Βαθμιαία πρέπει να

τα επαναφέρουμε στο αρχικό τους σφρίγος. Αρχίστε λοιπόν

ακολουθώντας την συνήθεια και ας απομακρύνεστε απ' αυτήν

σιγά σιγά. Λούζετε συχνά τα παιδιά, η βρωμιά τους αποδεί­

χνει την ανάγκη. Όταν μονάχα τα σφουγγίζουμε, τα διαμελί­

ζουμε' όσο όμως δυναμώνουν, ελαττώνετε βαθμιαία τη θέρμη

του νερού, ώσπου τελικά να τα πλένετε χειμώνα καλοκαίρι με

κρύο νερό της ίδιας θερμότητας. Καθώς, για να μην τα εκθέτε­

τε, έχει σημασία η ελάττωση να είναι αργή, διαδοχική και

ανεπαίσθητη, μπορούμε να χρησιμοποιούμε το θερμόμετρο

για την ακριβή μέτρηση.

Όταν συνηθιστεί έτσι το μπάνιο δεν πρέπει να διακοπεί

και σημασία έχει να το διατηρήσεις σ' ολόκληρη τη ζωή. Το

λέω όχι μονάχα από την πλευρά της καθαριότητας και της

τωρινής υγείας αλλά και σαν σωτήρια προφύλαξη, για να γί-

55

νει πιο εύκαμπτη η ύφανση των ινών και για να τις κάνουμε

να υποχωρούν χωρίς προσπάθεια και κίνδυνο στους διάφο­

ρους βαθμούς θερμοκρασίας και· ψύξης. Γι' αυτό, θα 'θελα, με­

γαλώνοντας, να συνηθίζουμε σιγά σιγά να πλενόμαστε πότε

πότε με νερό ζεστό σ' όλους τους υποφερτούς βαθμούς και

συχνά με νερό κρύο σε όλους τους δυνατούς βαθμούς. 'Ετσι,

αφού θα έχουμε εξοικειωθεί να δεχόμαστε τις διάφορες θερμό­

τητες του νερού, που, όντας υγρό πιο πυκνό, μας αγγίζει

περισσότερο σε όλα τα σημεία μας και μας επηρεάζει περισ­

σότερο, θα γινόμασταν σχεδόν αναίσθητοι στις θερμότητες

του αέρα.

Τη στιγμή που το παιδί ανασαίνει βγαίνοντας από τα περι­

τυλίγματά του, μη σκοτώνεστε να του δώσετε άλλα που να το

στενεύουν πιο πολύ. Ποτέ προμετωπίδες, ποτέ φασκιές. Σπάρ­

γανα ευρύχωρα π' αφήνουν ελεύθερα όλα του τα μέλη, να μην

είναι ούτε πιεστικά για τις κινήσεις του, ούτε αρκετά ζεστά

που να μην αισθάνεται τον αέρα 13 . Βάλτε το σε μεγάλη κού­

νια 14, καλά παραγεμισμένη, να κινείται άνετα κι ακίνδυνα.

'Οταν αρχίζει να δυναμώνει, αφήστε το να μπουσουλάει στο

δωμάτιο. Αφήστε το ν' αναπτύξει, ν' απλώσει τα μικρά του

μέλη' θα τα δείτε να δυναμώνουν από μέρα σε μέρα. Συγκρίνε­

τέ το μ' ένα σφιχτοφασκιωμένο παιδί της ηλικίας του' θα σας

κάνει κατάπληξη η διαφορά της προόδου τους15.

Σίγουρα θα περιμένουμε μεγάλες αντιρρήσεις απ' την με­

ριά των νταντάδων, στις οποίες το σφιχτοδεμένο παιδί δίνει

λιγότερο κόπο από κείνο που διαρκώς πρέπει να το προσέ­

χεις. Εξάλλου η ρυπαρότητά του γίνεται πιο αισθητή σε ρού­

χο ανοιχτό' πρέπει να το πλένουν συχνότερα. Τέλος, η συνή­

θεια είναι επιχείρημα που δεν θα το αναιρέσουν ποτέ σε ορι­

σμένες χώρες, παρά τη θέληση του λαού όλων των κρατών.

Μ ην συνδιαλέγεστε καθόλου με τις παραμάνες διατάζετε,

παρακολουθείτε τί γίνεται και μη λυπάστε τίποτα προκειμέ­

νου να κάνετε εύκολες στην πράξη τις φροντίδες που προ­

γραμματίσατε. Γιατί να μην τις μοιράζεστε; Στις συνηθισμέ­

νες τροφές, όπου δεν κοιτάζει κανείς παρά το φυσικό, αρκεί

το παιδί να ζει και να μην αρρωσταίνει, τα υπόλοιπα δεν

έχουν και πολλή σημασία' εδώ όμως, που η εκπαίδευση αρχί­

ζει μαζί με τη ζωή, καθώς γεννιέται το παιδί είναι κιόλας μα­

θητής, όχι του παιδαγωγού αλλά της φύσης. Ο παιδαγωγός

δεν κάνει άλλο από το να μελετά κάτω από τον δάσκαλο τον

56

/

πρώτο και να εμποδίζει μήπως δεν γίνουν καλά οι φροντίδες

του. Προσέχει το βρέφος, το παρακολουθεί, περιμθνει με

άγρυπνο μάτι την πρώτη λάμψη της αδύναμης αντίληψής του,

όπως, πλησιάζοντας την πρώτη γειτονιά, οι μουσουλμάνοι,

προσδοκούν τη στιγμή που θα φανεί η σελήνη.

Γεννιόμαστε ικανοί να μαθαίνουμε αλλά μην ξέροντας τί­

ποτα, μη γνωρίζοντας τίποτα. Η ψυχή, δεμένη μέσα σε όργανα

ατελή και μισοδιαμορφωμένα, δεν έχει συναίσθηση της ύπαρ­

ξής της. Οι κινήσεις, οι φωνές του παιδιού που γεννιέται, εί­

ναι αποτελέσματα καθαρώς μηχανικά, στερημένα από γνώση

και θέληση.

Ας υποθέσουμε ότι ένα παιδί στη γέννησή του είχε το ανά­

στημα και τη δύναμη ενός άντρα, πως βγήκε, ας πουμε, οπλι­

σμένο απ' την κοιλιά της μητέρας του, όπως η Παλλάδα βγή­

κε απ' το κεφάλι του Δία' αυτός ο άνθρωπος-παιδί θα ήταν

τέλειος ηλίθιος, ένα αυτόματο, ένα ακίνητο και σχεδόν αναί­

σθητο άγαλμα: δεν θα έβλεπε τίποτα, δεν θα καταλάβαινε τί­

ποτα, δεν θα γνώριζε κανέναν, δεν θα 'ξερε να στρέψει τα μά­

τια του προς ό,τι θα 'χε ανάγκη να δει' όχι μόνο δεν θα πρόσε­

χε κανένα εξωτερικό του αντικείμενο, δεν θα το ένιωθε ούτε

με καμιά άλλη του αίσθηση' τα χρώματα δεν θα ήταν τίποτα

στα μάτια του, οι ήχοι δεν θα εισχωρούσαν καθόλου στ' αυτιά

του, δεν θα 'ξερε καν ότι υπάρχει ήχος η επαφή των χεριών

του θα ήταν στο μυαλό του' όλες του οι αισθήσεις θα συγ­

κεντρώνονταν σ' ένα και μόνο σημείο' θα υπήρχε μονάχα στο

κοινό αισθητήριο. Μ ια μόνον ιδέα θα είχε, το εγώ, όπου θα

απόδινε όλες τις αισθήσεις του' και η ιδέα ή μάλλον το συν­

αίσθημα αυτό θα ήταν το μόνο που θα 'χε περισσότερο από

ένα κοινό παιδί.

Ο άντρας ο σχηματισμένος ολομεμιάς δεν θα 'ξερε ούτε να

σταθεί στα πόδια του' θα χρειαζόταν πολύν καιρό για να μάθει

να στηρίζεται σε ισορροπία' ίσως να μην έκανε ούτε μια

προσπάθεια και θα βλέπατε το μεγάλο σώμα, το γενναίο και

δυνατό, να μένει στη θέση του σαν πέτρα ή να μπουσουλάει

και να σέρνεται σα σκυλάκι.

Θα ένιωθε τη δυσφορία των αναγκών χωρίς να τις γνωρίζει

και χωρίς να φαντάζεται τρόπο να το κατορθώσει. Δεν υπάρ­

χει καμιά άμεση επικοινωνία ανάμεσα στους μύς του στομα­

χιού και των χεριών και των ποδιών, η οποία, έστω και περι­

βαλλόμενη με τροφές, να τον υποχρεώσει να. κάνει ένα βήμα

57

για ν' απλώσει το χέρι του να τα πιάσει' και, καθώς το σώμα

του θα είχε πάρει την ανάπτυξή του και τα μέλη του θα ήταν

εντελώς αναπτυγμένα, και δεν θα είχε κατά συνέπεια ούτε τις

ανησυχίες ούτε τις διαρκείς μεταβολές των παιδιών, θα μπο­

ρούσε να πεθάνει της πείνας προτού κινηθεί να βρεί την τρο­

φή του. Λίγο να 'χουμε σκεφτεί την τάξη και την πρόοδο των

γνώσεών μας, δεν μπορούμε ν' αρνηθούμε πως δεν θα ήταν

τέτοια περίπου η πρωτόγονη κατάσταση της άγνοιας και της

φυσικής ηλιθιότητας του ανθρώπου προτού μάθει τίποτα από

την εμπειρία ή τους όμοιούς του.

Γνωρίζουμε λοιπόν ή μπορούμε να γνωρίζουμε το πρώτο

σημείο απ' όπου ξεκινάει ο καθένας μας για να φθάσει στον

κοινό βαθμό νόησης μα ποιός γνωρίζει το άλλο άκρο; Ο κα­

θένας προχωρεί λίγο πολύ ανάλογα με την ευφυία του, το γού­

στο του, τις ανάγκες του, τα ταλέντα του, τον ζήλο του και τις

ευκαιρίες του που του δίνονται. Δεν ξέρω να υπήρξε κανένας

αρκετά τολμηρός φιλόσοφος για να πει: νά το όριο όπου μπο­

ρεί να φτάσει ο άνθρωπος και δεν ξέρει να το ξεπεράσει.

Αγνοούμε τί μας επιτρέπει η φύση μας να είμαστε' κανένας

μας δεν μέτρησε την απόσταση που μπορεί να βρίσκεται ανά­

μεσα στον ένα και στον άλλον άνθρωπο. Ποιά είναι η ποταπή

ψυχή που δεν την θέρμανε ποτέ τούτη η ιδέα και που δεν λέει

καμιά φορά στην αλαζονεία της: Πόσους έχω ξεπεράσει! Και

πόσους μπορώ ακόμα να ξεπεράσω! Γιατί ο άλλος να φτάσει

πιο μακριά από μένα;

Το ξαναλέω, η εκπαίδευση του ανθρώπου αρχίζει με τη

γέννησή του' προτού μιλήσει, προτού καταλάβει, ήδη μορφώ­

νεται. Η πείρα προλαβαίνει τα μαθήματα' τη στιγμή που γνω­

ρίζει την παραμάνα του, έχει ήδη μάθει πολλά. Θα μας κατα­

πλήσσανε οι γνώσεις του πιο άγαρμπου ανθρώπου, αν ακολου­

θούσαμε την πρόοδό του απ' τη στιγμή της γέννησής του ώς

την τωρινή. Αν μοιράζαμε όλη την ανθρώπινη γνώση σε δύο

μέρη, τη μία κοινή για όλους, την άλλη ιδιαίτερη για τους

σοφούς, η τελευταία θα ήταν πολύ μικρή σε σχέση με την

πρώτη. Αλλά δεν σκεφτόμαστε πολύ τις γενικές κτήσεις, γιατί

γίνονται χωρίς να το σκεφτείς και μάλιστα πριν την ηλικία

της λογικής. Εξάλλου η μάθηση δεν γίνεται αισθητή παρά με

τις διαφορές της. Και, όπως στις αλγεβρικές εξισώσεις, οι

κοινές ποσότητες λογαριάζονται μηδέν.

Ακόμα και τα ζώα μαθαίνουν πολλά. Έχουν αισθήσεις,

58

πρέπει ν?, μάθουν να τις χρησιμοποιούν' έχουν ανάγκες, πρέ­

πει να μαθουν να τις ικανοποιούν' πρέπει να μάθουν να τρώνε,

να περπατούν, να πετούν. Τα τετράποδα που στέκονται στα

τέσσερά τους μόλις γεννηθούν δεν πάει να πει πως ξέρουν και

να περπατούν. Βλέπουμε στα πρώτα βήματά τους ότι είναι

προσπάθειες αβέβαιες. Τα καναρίνια, όταν το σκάνε απ' το

~λoυβί. τους, δεν ξέρουν να πετούν, επειδή δεν πέταξαν ποτέ.

Ολα ειναι διδαχή για τα έμψυχα και ευαίσθητα όντα. Αν τα

φυτά είχαν προοδευτική κίνηση, θα 'πρεπε να είχαν αισθήσεις

K~Ι ν' αποχτούσαν γνώσεις διαφορετικά τα είδη θα χάνονταν

συντομα. Τα πρώτα αισθήματα των παιδιών είναι καθαρά συ­

γκινησιακά' δεν διακρίνουν άλλο από την χαρά και τον πόνο.

Μ η μπορώντας ούτε να περπατήσουν ούτε να πιάσουν,

χρειάζονται πολύν καιρό για να διαμορφώσουνε σιγά σιγά τι~αντιπροσωπευτικές αισθήσεις οι οποίες τους δείχνουν τα

αντικείμενα έξω από τον εαυτό τους μα, ώσπου τα αντικείμΈ­

ν~ να εκταθούν, ν' απομακρυνθούν πού λέει ο λόγος από τα

ματια ~αι να πάρουν γι' αυτά διαστάσεις και μορφές, η επι­

στροφη των συγκινησιακών αισθήσεων αρχίζει να τα υποβάλ­

λει ~την κυρια.ρχία της συνήθειας βλέπουμε τα μάτια τους να

στρεφουνε αδιακοπα προς το φως και, αν το φως τους έρχεται

~π' το ~λάι, να παίρνουν ασυναίσθητα την κατεύθυνσή του,

ετσι πρεπει να φροντίζουμε να τα στρέψουμε αντίθετα στο

φω~ μη γί~oυν αλοίθωρα μη συνηθίσουν να βλέπουν στραβά.

Πρε.πει επισης να συνηθίσουν νωρίς στο σκοτάδι, αλλιώς

Kλα~νε και σ.τριγγλίζουν μόλις βρεθούν στα σκοτεινά. Το φα­

γητο και ο .υπνος, με πολλή ακρίβεια μετρημένα, τους γίνο­

νται α~αραιτ~τα στα κανονικά διαστήματα' και σύντομα η

ε~ιθυμια δεν ερ~εται από τη~ ανάγκη αλλά από τη συνήθεια ή

μα~λoν η συ~ηθεια προσθετει μια καινούρια ανάγκη στην

αναγκη της φυσης: να τι πρέπει να προβλέψουμε.

. ~ μόνη συνήθεια που πρέπει ν' αφήσουμε να πάρει το παι­

δι ειναι. να μην αποχτά καμιά συνήθεια' να μην το σηκώνουμε

περισ~oτερo στη μια αγκαλιά απ' όσο στην άλλη, να μην το

<:υνηθιζουμε να παρουσιάζει το ένα χέρι περισσότερο από τ,

αλλο: να το χ~ησιμoπoιεί συχνότερα, να θέλει να τρώει, να

K~ιμαται, να κανει κάτι τις ίδιες ώρες, να μη μπορεί να μένει

μo~o τη μέρα ή τη νύχτα. Προετοιμάστε από μακριά τη βασι­

λεια της ελευθερίας του και τη χρήση των δυνάμεών του, αφή­

νοντας στο κορμί του την φυσική συνήθεια, κάνοντάς το να

59

Ι Ι

ι 1

είναι πάντα κύριος του εαυτού του και να κάνει πάντα κάτι με

τη θέλησή του, απ' όταν θα 'χει θέληση.

Μόλις το παιδί αρχίσει να διακρίνει τα αντικείμενα, είναι

σημαντικό να βάζουμε εκλογή σε κείνα που του δείχνουμε.

Φυσικά όλα τα καινούρια αντικείμενα ενδιαφέρουν τον

άνθρωπο. Αισθάνεται τόσο αδύναμος που φοβάται ό,τι δεν ξέ­

ρει: η συνήθεια να βλέπει καινούρια αντικείμενα χωρίς να το

συγκινούν σκοτώνει τον φόβο. Τα παιδιά που μεγαλώνουν σε

cτ.πίτια καθαρά, όπου δεν υπάρχουν καθόλου αράχνες, φοβού­

νται τις αράχνες κι ο φόβος αυτός παραμένει κι όταν μεγαλώ­

σουν. Δεν είδα ποτέ χωριάτες, ούτε άντρα, ούτε γυναίκα, ούτε

παιδί, να φοβούνται τις αράχνες.

Λοιπόν, γιατί η εκπαίδευση ενός παιδιού να μην αρχίζει

προτού μιλήσει και προτού καταλάβει, αφού η εκλογή και μό­

νο των αντικειμένων που του παρουσιάζουμε είναι ικανή να το

κάνει δειλό ή θαρραλέο; Θέλω να το συνηθίζουμε να βλέπει

καινούργια αντικείμενα, ζώα άσχημα, αηδιαστικά, παράξενα,

αλλά σιγά σιγά, από μακριά, ώσπου να τα συνηθίσει και με το

να βλέπει να τ' αγγίζουν οι άλλοι να τ' αγγίζει τελικά κι αυτό.

Αν, στη διάρκεια της παιδικής του ηλικίας, είδε χωρίς τρόμο

βάτραχους, φίδια, καραβίδες, θα δει χωρίς φρίκη, όταν μεγα­

λώσει, οποιοδήποτε ζώο. Δεν υπάρχουνε φριχτά ζώα για

όποιον τα βλέπει κάθε μέρα.

Όλα τα παιδιά φοβούνται τις μ<1.σκες. Αρχίζω δείχνοντας

στον Αιμίλιο μια μάσκα με ευχάριστη όψη' ύστερα φοράει

μπροστά του κάποιος αυτήν τη μάσκα: βάζω τα γέλια, όλοι

γελούν και το παιδί γελά σαν τους άλλους. Σιγά σιγά τον συ­

νηθίζω σε μάσκες λιγότερο ευχάριστες και τέλος μάσκες

απαίσιες. Αν έχω ρυθμίσει καλά τη διαβάθμισή μου, αντί να

τρομοκρατηθεί με την τελευταία μάσκα, θα γελάσει όπως και

με την πρώτη. Οπότε δεν φοβάμαι ότι θα τον τρομάξουν με τις

μάσκες.

Όταν, στον αποχαιρετισμό της Ανδρομάχης και του "Εκτο­

ρα, ο μικρός Αστυάνακτας, τρομαγμένος μόλις είδε το λοφίο

στο κράνος του πατέρα του, δεν τον αναγνωρίζει, ρίχνεται

κλαίγοντας στην αγκαλιά της παραμάνας του και στέλνει στη

μητέρα του ένα χαμόγελο ανάκατο με δάκρυα, τί πρέπει να

κάνουμε για να θεραπεύσουμε αυτή τη φρίκη; Ακριβώς ό,τι

έκανε και ο .Εκτωρ, να αφήσουμε το κράνος χάμω κι ύστερα

να χαϊδέψουμε το παιδί. Σε πιο ήσυχη στιγμή δεν θα κάναμε

60

", .'

τίποτα τέτοιΟ" θα πλησιάζαμε στο κράνος, θα παίζαμε με τα

φτερά, θα το δίναμε στο παιδί να το πιάσει' τέλος η παραμάνα

θα 'παιρνε το κράνος, θα το φορούσε κι η ίδια, αν βέβαια το

χέρι μιας γυναίκας τολμούσε ν' αγγίξει τα όπλα του Έκτορα.,

Χρειάζεται ν' ασκήσω τον Αιμίλιο στο θόρυβο ενός φλε­

γόμενου όπλου; Ανάβω πρώτα μια τράκα-τρούκα μ' ένα πιστο­

λάκι. Η ξαφνική και φευγαλέα φλόγα, η λάμψη αυτή το χαρο­

ποιεί' επαναλαμβάνω το ίδιο πράγμα με περισσότερη πυρίτι­

δα' σιγά σιγά βάζω στο πιστολάκι μικρή φόρτιση χωρίς τάπα,

ύστερα μεγαλύτερη' ύστερα το συνηθίζω στις πιστολιές, κα­

νονιές, στις πιο φρικτές εκρήξεις.

Παρατή ρησα ότι σπάνια τα παιδιά φοβούνται τις βροντές,

εκτός αν είναι φοβερές και σε ξεκουφαίνουν" διαφορετικά ο

φόβος αυτός δεν τους έρχεται παρά όταν έχουν μάθει ότι ο

κεραυνός λαβώνει ή και σκοτώνει καμιά φορά. Όταν η λογι­

κή αρχίζει να τα φοβίζει, κάντε να τα καθησυχάσει η συνή­

θεια. Με αργό βαθμιαίο ρυθμό κάνουμε τον άντρα και το παιδί

ατρόμητους σε όλα.

Στην αρχή της ζωής, οπότε η μνήμη και η φαντασία αδρα­

νούν, το παιδί δεν είναι προσεκτικό παρά σε ό,τι προσβάλλει

τώρα τις αισθήσεις εφόσον οι αισθήσεις του είναι τα πρώτα

ά των γνώσεών του, το να του τις προσφέρουμε σε κατάλ­

ληλη σειρά, σημαίνει πως προετοιμάζουμε τη μνήμη του να

τις δώσει κάποια μέρα με την ίδια σειρά στη νόησή του' μα,

καθώς δεν είναι προσεκτικό παρά μονάχα στις αισθήσεις του,

αρκεί πρώτα να του δείξουμε ευδιάκριτα τον σύνδεσμο των

ίδιων αυτών αισθήσεων με τα αντικείμενα που τις προκαλούν.

Θέλει όλα να τα πιάνει: μην έχετε αντίρρηση σε τούτη την

ανησυχία του' του υποβάλλει μια πολύ απαραίτητη μαθητεία.

Έτσι είναι που μαθαίνει να αισθάνεται τη ζέστη, το κρύο, τη

σκληράδα, την απαλότητα, το βάρος, την ελαφράδα των σω­

μάτων, να κρίνει το μέγεθός του, το σχήμα τους και όλες τους

τις αισθητές ιδιότητες, κοιτάζοντας, ψηλαφώντας, ακούγο­

ντας16- προπαντός συγκρίνοντας την όραση και την αφή,

εκτιμώντας με το μάτι την αίσθηση που θα προκαλούσαν κάτ'

από τα δάχτυλά του.

Με την κίνηση είναι που μαθαίνουμε ότι υπάρχουν πράγ­

ματα που δεν είμαστε εμείς αυτά' και με τη δική μας μονάχα

κίνηση αποχτάμε την ιδέα της έκτασης. Επειδή το παιδί δεν

έχει καθόλου αυτήν την ιδέα, τείνει αδιάφορα το χέρι για να

61

πιάσει το αντικείμενο που το συγκινεί ή το αντικείμενο που

βρίσκεται εκατό βήματα μακριά του. Η προσπάθειά του σας

φαίνεται σημάδι επιρροής, διαταγή στο αντικείμενο να πλη­

σιάσει ή σε σας να του το φέρετε· καθόλου, μονάχα να, τα ίδια

αντικείμενα που έβλεπε πρώτα στο μυαλό του, ύστερα στα μά­

τια του, τα βλέπει τώρα στην άκρη των χεριών του και δεν

φαντάζεται άλλη έκταση απ' όποιαν μπορεί να φτάσει. Φρο­

ντίζετε λοιπόν να το πηγαίνετε συχνά περίπατο, να το μεταφέ­

ρετε από θέση σε θέση, να το κάνετε να αισθάνεται την αλλα­

γή τόπου, τέλος να του μάθετε να κρίνει τις αποστάσεις.

·ΟταΥ θ' αρχίσει να τις γνωρίζει, τότε πρέπει ν' αλλάξετε μέ­

θοδο και να μην το μεταφέρετε παρά όπως σας αρέσει και όχι

όπως του αρέσει· γιατί μόλις δεν κουράζεται από την αίσθη­

ση, η προσπάθειά του αλλάζει αιτία: η αλλαγή αυτή είναι

αξιοσημείωτη και ζητά εξήγηση.

Η δυσφορία των αναγκών εκφράζεται με σημάδια όταν η

συνδρομή του άλλου είναι απαραίτητη για να επαρκέσει: να

γιατί φωνάζουν τα παιδιά. Κλαίνε πολύ, αλά έτσι πρέπει. Εφό­

σον όλες οι αισθήσεις είναι συγκινησιακές, όταν είναι ευχά­

ριστες, τις χαίρονται σιωπηλά· όταν είναι δυσάρεστες, το λέ­

νε στη γλώσσα τους και ζητούν ανακούφιση. 'Ομως, όσο αφυ­

πνίζονται, δεν μπορούν σχεδόν να μείνουν σε κατάσταση εν­

διαφέροντος κοιμούνται ή συγκινούνται.

·Ολες οι γλώσσες μας είναι έργα της τέχνης. Πολύν καιρό

έψαχναν να βρούν αν υπήρχε φυσική και κοινή για όλους

τους ανθρώπους γλώσσα· χωρίς άλλο, υπάρχει μία· κι είναι

αυτή που μιλάνε τα παιδιά προτού μιλήσουν. Γλώσσα όχι έ­

ναρθρη αλλά τονισμένη, ηχηρή, κατανοητή. Η χρήση των δι­

κών μας διαλέκτων μας έκανε να την παραμελούμε και να την

ξεχάσουμε ολότελα. Ας μελετήσουμε τα παιδιά και σύντομα

θα την μάθουμε κοντά τους. Οι παραμάνες είναι οι δασκάλες

μας στη γλώσσα αυτή· καταλαβαίνουν όλα όσα λένε τα βρέ­

φη. τους απαντούν, ανοίγουν μαζί τους διάλογους με πολλή

συνέπεια· και μολονότι εκείνες προφέρουν λέξεις, οι λέξεις

τους είναι τελείως περιττές τα παιδιά δεν καταλαβαίνουν το

νόημα των λέξεων αλλά τον τόνο που τις συνοδεύει.

Στη διάλεκτο της φωνης συνδέεται η διάλεκτος των χειρο­

νομιών, όχι λιγότερο ενεργητική. Οι χειρονομίες δεν βρί­

σκονται στ' αδύναμα χέρια των παιδιών αλλά στο πρόσωπό

τους. Είναι εκπληκτικό πόσο οι άφτιαχτες αυτές φυσιογνω-

62

Ι ',ι'

μίες έχουν ήδη κάποιαν έκφραση· τα χαρακτηριστικά τους

μεταβάλλονται από στιγμή σε στιγμή με ασύλληπτη ταχύτη­

τα: βλέπετε σ' αυτά το χαμόγελο, την επιθυμία, τον φόβο, να

γεννιούνται και να χάνονται σαν αστραπές: κάθε φορά θαρρεί­

τε πως βλέπετε άλλο πρόσωπο. Σίγουρα έΧΌυν μύς του προσώ­

που πιο ευλύγιστους από μας. Αντίθετα, τα θαμπά τους μάτια

δεν λένε σχεδόν τίποτα. Τέτοιο πρέπει να είναι το είδος των

σινιάλων τους σε μιαν ηλικία - με σωματικές μονάχα ανά­

γκες η έκφραση των αισθήσεων βρίσκεται στους μορφα­

σμούς, η έκφραση των συναισθημάτων είναι στα βλεμματα.

Εφόσον η πρώτη ανθρώπινη κατάσταση είναι η μιζέρια

και η αδυναμία, οι πρώτες του φωνές είναι η γκρίνια και τα

κλάματα. Το παιδί αισθάνεται τις ανάγκες του και δεν μπορεί

να τις ικανοποιήσει, εκλιπαρεί τη βοήθεια του άλλου με φω­

νές: αν'πεινάει ή διψάει, κλαίει· αν ζεσταίνεταt ή κρυώνει πο­

λύ, κλαίει' αν χρειάζεται να κινηθεί και το 'χουμε σε ανάπαυ­

ση, κλαίει· αν θέλει να κοιμηθεί κι εμείς το κουνάμε, κλαίει.

·Οσο λιγώτερο ο τρόπος της ύπαρξής του είναι στη διάθεσή

του, τόσο πιο συχνά ζητά να τον αλλάξουμε. Μ ια μόνο διάλε­

κτο έχει, γιατί δεν έχει, ας πούμε, παρά μονάχα ένα είδος

αδιαθεσίας: στην ατέλεια των οργόνων του, δεν διακρίνει .κα­

θόλου τις ποικίλες εντυπφσεις τους όλα τα δεινά του δεν απο­

τελούν γι' αυτό παρά μιαν αίσθηση πόνου.

.Από τα κλάματά του, που θα τα νομίζαμε τόσο λίγο άξια

προσοχής, γεννιέται η πρώτή σχέση του ανθρώπου με ό,τι τον

περιβάλλει: εδώ σφυρηλατείται ο πρώτος κρίκος της μακριάς

αλυσίδας από την οποία διαμορφώνεται η κοινωνική τάξη.

·Οταν το παιδί κλαίει, αισθάνεται άσχημα, νιώθει κάποιαν

ανάγκη, που δεν ξέρει να την ικανοποιήσει: εξετάζουμε, ερευ­

νούμε αυτή την ανάγκη, τη βρίσκουμε, την ικανοποιούμε.

·Οταν δεν τη βρίσκουμε ή όταν δεν μπορούμε να την ικανο­

ποιήσουμε, τα κλάματα συνεχίζουν, μας ενοχλούν: κανα­

κεύουμε το παιδί για να το κάνουμε να πάψει, το κουνάμε, του

τραγουδάμε να κοιμηθεί: αν επιμένει, ανησυχούμε, το μαλώ­

νουμε: οι βάρβαρες παραμάνες το χτυπάνε καμιά φορά. Να

κάτι παράξενα μαθήματα για την είσοδό του στη ζωή.

Δεν θα ξεχάσω ποτέ ένα τέτοιο κλαψιάρικο που τις άρπαζε

απ' την νταντά του. Σώπασε αμέσως: θαρρώ φοβήθηκε. Έλεγα

μέσα μου: θα 'ναι δουλική ψυχή, τίποτα δεν θα πετύχουν απ'

αυτήν παρά με τη σκληρότητα. Έπεφτα έξω: το δύστυχο πνι-

63

γόταν από θυμό, είχε κοπεί η ανάσα του, το είδα που έγι.νε

κατακόκκινο. Μια στιγμή αργότερα ήρθαν κι οι στριγγλιες

όλα τα σημάδια της μνησικακίας, της μανίας, της απελπισίας

στην ηλικία αυτή βρίσκονταν στους τονισμούς του. Φοβήθη­

κα μη πάθει τίποτα και σκάσεί. Αν είχα αμφιβάλει πως το

συναίσθημα του δίκαιου και του άδικου είναι έμφυτο σ~ην

καρδιά του ανθρώπου, το παράδειγμα αυτό και μόνο θα με ειχε

πείσει. Είμαι σίγουρος, αν ένας δαυλός αναμμένος έπεφτε

κατά τύχη στο χέρι του παιδιού, θα του γινόταν λιγότερο αι­

σθητό από το ελαφρό εκείνο χτύπημα, που του δόθηκε όμως

με την φανερή πρόθεση της ~ρoσβoλής. . .Η διάθεση αυτή των παιδιών στην παραφορα, στο πεισμα,

στον θυμό, ζητά εξαιρετικές προφυλάξεις. Ο. Μ πε.ρχάαβε ~ι­

στεύει πως οι ασθένειές τους είναι προπαντος σπασμωδικες,

γιατί εφόσον το κεφάλι είναι αναλογικά πιο μεγάλο ~α~ το

νευρικό σύστημα πιο ευρύ από των μεγάλων, το νευρικο ειδος

επιδέχεται περισσότερον ερεθισμό. Απομακρύνετε με την με­

γαλύτερη φροντίδα από κοντά τους ~oυς υπ~ρέτες. που τα

εκνευρίζουν, τα εξοργίζουν, τ' αναστατωνουν: εινα~ χιλιες ~o­

ρές πιο επικίνδυνοι, πιο ολέθριοι από τις πρ.οσβολες τ~υ αερα

και των εποχών. Όσο τα παιδιά δεν θα βρισκουν αντιστασ~

παρά μόνο στα πράγματα και ποτέ στις θελήσεις, δε.ν θα γι­

νουν ούτε πεισματάρικα ούτε οργίλα και θα διατη ρουνται σε

καλύτερη υγεία. Να μια αιτία γιατί τα παιδιά του λαού, πιο

ελεύθερα, πιο ανεξάρτητα, είναι γενικά λιγότερο φιλάσθενα,

λιγότερο λεπτά, πιο γεροδεμένα από κείνα ~oυ λέ.νε ό:Ι τ'

αναθρέφουν καλύτερα πεισμώνοντάς τα συνεχως πρεπει ομως

να σκεφτόμαστε πάντα ότι υπάρχει πολλή διαφορά ανάμεσα

στο υπακούω' και στο να μην τα πεισμώνουμε.

Τα πρώτα κλάματα των παιδιών είναι παρακάλια: αν δεν το

προσέξουμε, σύντομα γίνονται διαταγές αρχίζ~υν ζητ~ντας

συμπαράσταση, καταλήγουν ν' απαιτούν εξυπηρετηση .. Ετσι,

από την ίδια τους την αδυναμία, απ' όπου πηγάζει πρωτα το

συναίσθημα της εξάρτησής τους, γεννιέται ύστερα η ιδέα της

κυριαρχίας και της δεσποτίας μα καθώς η ιδέα αυτή διεγεί~ε­

ται λιγότερο από τις ανάγκες τους παρά από τις υπηρεσιες

μας, εδώ αρχίζουν να φανερώνονται τα ηθικά αποτελέσ:ματα

των οποίων άμεση αιτία δεν βρίσκεται στη φύση' και βλεπου­

με ήδη γιατί, από την 'πρώτη αυτή ηλικία, έχει. σημασία να

ξεχωρίσουμε την μυστική πρόθεση που υπαγορευει τη χειρο­

νομία ή την κραυγή.

64

Όταν το παιδί απλώνει το χέρι με προσπάθεια χωρίς να

λέει τίποτα, νομίζει ότι φτάνει το αντικείμενο επειδή δεν κρί­

νει την απόστασή του' κάνει λάθος όταν όμως παραπονιέται

και φωνάζει απλώνοντας το χέρι, τότε δεν απατιέται πια στην

απόσταση, παραγγέλνει στο αντικείμενο να πλησιάσει ή σε

σας να του το φέρετε. Στην πρώτη περίπτωση, φέρτε το στο

αντικείμενο αργά και με μικρά βήματα' στη δεύτερη, μην κά­

νετε μονάχα πως καταλαβαίνετε: όσο πιο πολύ θα φωνάζει,

τόσο λιγότερο πρέπει να τ' ακούτε. Έχει σημασία να το συ­

νηθίσετε νωρίς να μην διατάζει ούτε τους ανθρώπους, γιατί

δεν είναι αφέντης τους, ούτε τα πράγματα, γιατί δεν το κατα­

λαβαίνουν.

Έτσι, όταν ένα παιδί θέλει κάτι, που θέλουμε να του το

δώσουμε, είναι προτιμότερο να φέρουμε το παιδί στο αντικεί­

μενο παρά το αντικείμενο στο παιδί: από την τακτική αυτή

βγάζει ένα συμπέρασμα της ηλικίας του και δεν υπάρχει άλλο

μέσον να του το υποβάλλουμε.

Ο αββάς ντε Σαιν-Πιέρ αποκαλούσε τους ανθρώπους μεγά­

λα παιδιά' θα μπορούσαμε αντίστοιχα ν' αποκαλούμε τα παι­

διά μικρούς ανθρώπους. Οι προτάσεις αυτές έχουνε την αλή­

θεια τους σαν αποφθέγματα' σαν αρχές, έχουν ανάγκη διασά­

φησης.

Όταν όμως ο Χόμπς αποκαλούσε, τον κακό, γενναίο παιδί,

έλεγε κάτι απολύτως αντιφατικό. Κάθε κακία προέρχεται από

αδυναμία' το παιδί είναι κακό μονάχα επειδή είναι αδύναμο'

κάντε το δυνατό, θα είναι καλό: όποιος θα μπορούσε τα πάντα,

δεν θα έκανε ποτέ κακό.

Απ' όλα τα χαρακτηριστικά της παντοδύναμης θεότητας, η

καλοσύνη είναι το χαρακτηριστικό που, αν λείψει, μπορούμε

μόνον ελάχιστα να την εννοήσουμε. Όλοι οι λαbί που έχουν

παραδεχτεί δύο αρχές, ανέκαθεν θεωρούσαν το κακό σαν κα­

τότερο από το καλό' διαφορετικά, θα έκαναν μιαν υπόθεση

παράλογη.

Μόνον η λογική μας δίνει να καταλάβόυμε το καλό και το

κακό. Η επίγνωση που μας κάνει ν' αγαπάμε τον ένα και να

μισούμε τον άλλο, αν και ανεξάρτητη από τη λογική, δεν μπο­

ρεί λοιπόν ν' αναπτυχθεί χωρίς εκείνην. Πριν από την ηλικία

της λογικής, κάνουμε το καλό και το κακό χωρίς να τα γνωρί­

ζουμε' και δεν υπάρχει καθόλου ηθικότητα στις πράξεις μας,

μολονότι υπάρχει καμιά φορά ηθικότητα στο συναίσθημα των

65

πράξεων του άλλου, που έχουνε σχέση με μας. 'E~α παιδ.ί θέ­

λει ν' αναστατώνει ό,τι βλέπει: σπάει ό,τι μπορει να πιασει'

χουφτώνει ένα πουλί σα να χούφτωνε μια πέτρα και το πνίγει

χωρίς να ξέρει τι κάνει. .Γιατί αυτό; Πρώτα, η φιλοσοφία πάει να δώσει λογικη

εξήγηση διαμέσου των φυσικών αμαρτημάτων: την περηφά­

νεια, το πνεύμα κυριαρχίας, την φιλαυτία, την κακία του

ανθρώπου' η συναίσθηση της αδυναμίας του, ίσως προσθέσει

η φιλοσοφία, κάνει το παιδί άπληστο για πράξεις βίας και για

ν' αποδείξει στον εαυτό του τη δύναμή του. Μα δείτε τον άρ­

ρωστο και τσακισμένο γέρο, που γέρνει από τον κύκλο της

αδυναμίας στην αδυναμία της παιδικής ηλικίας: όχι μόνον

στέκει ακίνητος και γαλήνιος, θέλει κι όλα τ' άλλα γύρω του

να σταθούν έτσι' η παραμικρή αλλαγή τον ταράζει και τον

ανησυχεί, θα 'θελε να δει την παγκόσμια γαλήνη να βασι­

λεύει.

Πώς η ίδια αδυναμία συνδεδεμένη με τα ίδια πάθη να δη­

μιουργεί αποτελέσματα τόσο διαφορετικά στις δυό ηλικίες, αν

η πρωταρχική αιτία δεν έχει άλλάξει; .Και πού μπορούμε ν' αναζητήσουμε την ποικιλια των αι­

τιών, αν όχι στη φυσική κατάσταση των δύο ατόμων;

Η ενεργητική αρχή, κοινή και στους δύο, αναπτύσσεται

στον ένα και σβήνει στον άλλο' ο ένας διαπλάθεται κι ο άλ­

λος φθείρεται' ο ένας τείνει στη ζωή κι ο άλλος στον θάνατο.

Η εξασθενημένη ενεργητικότητα συγκεντρώνεται στην καρ­

διά του γέρου' στην καρδιά του παιδιού, είναι υπεράφθονη κι

απλώνεται προς τα έξω. Νιώθει μέσα του, ας πούμε, αρκετή

ζωή για να εμψυχώσει ό,τι το περιβάλλει. Αν φτιάχνει ή αν

χαλάει, λίγη σημασία έχει' αρκεί ν' αλλάξει την Kατάστ~ση

των πραγμάτων και κάθε αλλαγή είναι ενέργεια. Κι αν φαινε­

ται να έχει περισσότερη κλίση να καταστρέφει, δεν είναι κα­

θόλου από κακία, είναι γιατί η ενέργεια που συγκροτεί είναι

πάντα αργή και γιατί η ενέργεια που καταστρέφει, όντας πιο

γρήγορη, ταιριάζει καλύτερα στη ζωηρότητά του ..Όταν ο Δημιουργός της φύσης δίνει στα παιδια την ενερ­

γητική αυτή αρχή, ταυτόχρονα φροντίζει να. 'ναι ελάχιστ~

βλαβερή, αφήνοντάς τους λίγη δύναμη γι' αυτη τoυ~ την επ~­

δοση. Μα μόλις μπορούν να παρατηρούν τους ανθρωπους γυ­

ρω τους και να τους θεωρούν σαν όργανα .από τα ~πoία εξα~­

τάται η ενέργειά τους, τους χρησιμοποιουν για ν ακολουθη-

66

σουν την κλίση τους και ν' αναπληρώσουν την αδυναμία τους.

Νά πώς γίνονται φορτικά, τυραννικά, αυταρχικά, κακά, αδά­

μαστα' πρόοδος που δεν προέρχεται από φυσικό πνεύμα κυ­

ριαρχίας, μα που τους το δίνει' γιατί δεν χρειάζεται μακρό­

χρονη πείρα για να νιώσουμε πόσο ευχάριστο είναι να ενερ­

γείς με τα χέρια του άλλου και να μην έχεις ανάγκη παρά να

κινείς τη γλώσσα για να συνταράζεις το σύμπαν.

Μεγαλώνοντας αποχτάμε δυνάμεις, γινόμαστε λιγότερο

ανήσυχοι, λιγότερο ταραχώδεις, κλεινόμαστε περισσότερο

μέσα μας. Η ψυχή και το σώμα μπαίνουν, ας πούμε, σε ισορ­

ροπία και η φύση δεν μας ζητά άλλο από την απαραίτητη κί­

νηση για τη διατήρησή μας. Μα η επιθυμία να διατάζουμε δε~

σβήνει με την ανάγκη που την γέννησε' η κυριαρχία ξυπνάει

και κολακεύει την φιλαυτία και η συνήθεια την ενισχύει: έτσι

διαδέχεται η φαντασία την ανάγκη, έτσι παίρνουν τις πρώτες

τους ρίζες οι προκαταλήψεις της γνώμης.

'Ετσι και γίνει γνωστή μια φορά η αρχή, βλέπουμε καθαρά

το σημείο όπου εγκαταλείπουμε τον δρόμο της φύσης ας δού­

με τί πρέπει να κάνουμε για να διατηρηθούμε σ' αυτόν.

Κάθε άλλο παρά με περιττές δυνάμεις, τα παιδιά δεν έχουν

ούτε κάν αρκετές για όλα όσα τους ζητά η φύση' πρέπει λοι­

πόν να τους αφήσουμε τη χ"f'ήση όλων όσων τους δίνει και

που δε θα μπορούσαν να κάνουν κατάχρηση μ' αυτές. Πρώτο

αξίωμα.

Πρέπει να τα βοηθάμε και να τα ενισχύουμε σ' ό,τι τους

λείπει, είτε σε νοημοσύνη, είτε σε δύναμη, σ' ό,τι είναι φυσι­

κή ανάγκη. Δεύτερο αξίωμα.

Πρέπει, στη βοήθεια που τους δίνουμε, να περιοριζόμαστε

αποκλειστικά στο πραγματικό ωφέλιμο, χωρίς τίποτα να

παραχωρούμε στη φαντασία ή στην. επιθυμία χωρίς λόγο' για­

τί η φαντασία δεν θα τα βασανίσει καθόλου όταν δεν θα προ­

καλέσουμε ποτέ τη γέννησή της, δεδομένου ότι δεν προέρχε­

ται από τη φύση. Τρίτο αξίωμα.

Πρέπει να μελετήσουμε φροντισμένα τη γλώσσα τους και

τα γνεψίματά τους, ώστε, στην ηλικία που δεν ξέρουν καν να:

κρύβουν κάτι, να μπορούμε εμείς να διακρίνουμε στις επιθυ­

μίες τους τί έρχεται άμεσα από τη φύση και τί από τη γνώμη.

Τέταρτο αξίωμα.

Το πνεύμα αυτών των κανόνων είναι η παραχώρηση στα

παιδιά περισσότερης ελευθερίας και λιγότερης κυριαρχίας, να

67

κάνουν κάτι μόνα τους κι όχι να το απαιτούν από τον άλλο.

.Ετσι, συνηθίζοντας νωρίς να περιορίζουμε τις επιθυμίες τους

στις δυνάμεις τους, θα νιώσουν ελάχιστα τη στέρηση εκείνου

που δεν θα 'ναι στο χέρι τους να κάνουν.

Νά λοιπόν ένας καινούργιος και πολύ σημαντικός λόγος

για ν' αφήνουμε το σώμα και τα μέλη των παιδιών απολύτως

ελεύθερα, με τη μόνη προφύλαξη να τα προσέχουμε απ' τα

πεσίματα και να παίρνουμε από μπροστά τους ό,τι μπορεί να

τα πληγώσει.

Οπωσδήποτε ένα παιδί που το σώμα του και τα χέρια του

είναι ελεύθερα θα κλαίει λιγότερο από ένα παιδί φασκιωμένο.

Εκείνο που δεν γνωρίζει παρά μονάχα τις φυσικές ανάγκες

κλαίει μόνον όταν υποφέρει κι αυτό είναι μεγάλο προνόμιο.

Γιατί τότε ξέρουμε πότε χρειάζεται βοήθεια και δεν πρέπει ν'

αργήσουμε ούτε στιγμή να του την προσφέρουμε, αν είναι δυ­

νατό. Μα, άν δεν μπορείτε να το ανακουφίσετε, μείνετε ήσυ­

χοι, χωρίς να το κανακεύετε για να ησυχάσει' τα χάδια σας δε

θα θεραπεύσουν τον κωλικό του. Ωστόσο θα θυμάται τι πρέπει

να κάνει για να το κανακεύουν' κι αν ξέρει μια φορά πώς να

σας απασχολήσει κατά τη θέλησή του, να το αμέσως αφέντης

σας: όλα πάνε χαμένα.

Λιγότερο στενοχωρημένα στις κινήσεις τους, τα παιδιά θα

κλαίνε λιγότερο.

Λιγότερο ενοχλημένοι από τα κλάματά τους, θα βασανιζό­

μαστε λιγότερο να τα καθησυχάζουμε.

'Οταν τ' απειλούμε ή τα κανακεύουμε λιγότερο συχνά, θα

είναι λιγώτερο φιβιτσιάρικα και λιγότερο πεισματάρικα και η

φυσική τους κατάσταση θα 'ναι καλύτερη.

Λιγότερο αφήνοντας τα παιδιά να κλαίνε και περισσότερο

τρέχοντας να τα καθησυχάσουμε, τους επιτρέπουμε να παθαί­

νουν κακό' και απόδειξη είναι πως τα πιο παραμελημένα παι­

διά υπόκεινται το κακό λιγότερο από τ' άλλα. Κάθε άλλο

παρά θέλω να τα παραμελούμε' απεναντίας, σημασία έχει να

τα προειδοποιούμε, να μην αφηνόμαστε να μας οδηγούν για

τις ανάγκες τους οι κραυγές τους.

Μ α δεν θέλω πάλι, οι φροντίδες που τους παρέχουμε να

'ναι παρεξηγημένες. Γιατί τάχα να μην κλαίνε εφόσον βλέ­

πουνε ότι τα κλάματά τους είναι καλά για τόσα πράγματα; Εν­

ημερωμένα για την αξία που αποδίνουμε στη σιωπή τους, φυ­

λάγονται να την σπαταλήσουν. Τελικά της δίνουν τόση αξία

68

που δεν μπορούμε να την πληρώσουμε. Και τότε, μετά πολλά

ανεπιτυχή κλάματα καταναλώνουν δυνάμεις, εξαντλούνται,

σκοτώνονται. .Τα ατέλειωτα κλάματα ενός παιδιού που δεν είναι δεμένο

ούτε άρρωστο και που δεν αφήνουμε να του λείψει τίποτα,

είναι κλάματα συνήθειας και πείσματος. Δεν είναι καθόλου

έργο της φύσης αλλά της παραμάνας, η οποία, μέ το να μην

ξέρει να ανέχεται την κατάλληλη στιγμή, την πολλαπλασιά­

ζει, χωρίς να σκέφτεται ότι βάζοντας σήμερα το παιδί να σω­

πάσει, το διεγείρουμε να κλάψει περισσότερο αύριο.

Το μόνο μέσο να θεραπεύσουμε ή να προλάβουμε τη συνή­

θεια τούτη είναι να μη δίνουμε καθόλου σημασία. Κανένας

δεν θέλει να κάνει ανώφελο κόπο, ακόμα και τα παιδιά. Επιμέ­

νουμε στις απόπειρές τους μα αν εσείς έχετε περισσότερη

σταθερότητα απ' ό,τι αυτά έχουνε πείσμα, δυσαρεστούνται και

δεν το ξανακάνουν. Κι έτσι τα γλυτώνουμε από τα κλάματα και

τα συνηθίζουμε να κλαίνε μόνον όταν ο πόνος τ' αναγκάζει.

Εξάλλου, όταν κλαίνε από καπρίτσιο ή από πείσμα, ένας

σίγουρος τρόπος να τα σταματήσουμε, είναι ν' αποσπάμε την

προσοχή τους με κάτι ευχάριστο κι εντυπωσιακό, που να τους

κάνει να ξεχνούν ότι ήθελαν να κλάψουν. Οι περισσότερες

παραμάνες είναι επιτείδιες σε τούτη την τέχνη, που αν την

χειρίζεται κανείς καλά, είναι πολύ ωφέλιμη' ωστόσο, είναι με­

γάλης σημασίας το παιδί να μην καταβαίνει την πρόθεση να

το διασκεδάσεις και να χαίρεται χωρίς να νομίζει πως το σκε­

φτόμαστε: νά γιατί εδώ όλες οι παραμάνες είναι αδέξιες.

Απογαλακτίζουμε πολύ νωρίς όλα τα παιδιά. Ο χρόνος που

πρέπει να τ' απογαλακτίσουμε υποδείχνεται από το σκάσιμο

των δοντιών και το σκάσιμο αυτό είναι πάντα οδυνηρό. Από

ένστικτο, το παιδί φέρνει τότε ταχτικά στο στόμα του ό,τι κι

αν κρατάει, για να το μασήσει. Νομίζουμε πως ευκολύνουμε

τα πράγματα δίνοντάς του για κουλούρα κάτι σκληρό, όπως το

ιβουάρ ή το δόντι λύκου. Πιστεύω πως είναι λάθος μας. Τα

σκληρά αυτά αντικείμενα, εφαρμοσμένα στα ούλα, αντί να τα

μαλακώνουν, τα πρήζουν, προετοιμάζουν ένα σκίσιμο πιο

οδυνηρό. Ας παίρνουμε πάντα το ένστικτο για παράδειγμα.

Δεν βλέπουμε ποτέ τα σκυλάκια ν' ακονίζουν τα δόντια τους

σε χαλίκια, σίδερα, κόκκαλα, αλλά σε ξύλο, σε δέρμα, κουρέ­

λια, υλικά μαλακά που υποχωρούν και όπου το δόντι αποτυ­

πώνεται.

69

Δεν ξέρουμε πια να είμαστε απλοί σε τίποτα, ούτε και με

τα παιδιά. Κρόταλα ασημένια, χρυσά, κοράλλια, κρύσταλλα

πολυεδρικά, κουδουνίστρες κάθε λογής: τί επιτειδεύσεις ανώ­

φελες και ολέθριες! Τίποτ' απ' αυτά. Ούτε κουδούνια, ούτε.

κουδουνίστρες μικρά κλαδάκια δέντρου με τους καρπούς και

τα φύλλα τους, μια κεφαλή παπαρούνας με σπόρια που να

ηχούν, μια γλυκόριζα που να μπορεί να τη γλύφει και να την

μασάει, θα το διασκεδάσουν όσο και τα υπέροχα μπιχλιμπίδια

και δεν θα 'χουν το μειονέκτημα να το συνηθίζουν στην πολυ­

τέλεια ευθύς με τη γέννησή του.

·Εχει γίνει παραδεκτό ότι ο χυλός δεν είναι πολύ ωφέλιμη

τροφή για τα παιδιά. Το βρασμένο γάλα και το ωμό αλεύρι

βλάπτουν το στομάχι μας. Στον χυλό, το αλεύρι ψήνεται λιγό­

τερο απ' όσο στο ψωμί κι επιπλέον δεν έχει ζυμωθεί πολύ· η

πανάδα, η κρέμα με ρύζι μου φαίνονται προτιμότερα. Αν θέ­

λουμε οπωσδήποτε να φτιάξουμε χυλό, καλό είναι να καβουρ­

δίζουμε λίγο το αλεύρι πρώτα. Στην πατρίδα μου φτιάχνουν

αλεύρι έτσι καβουρδισμένο, σούπα πολύ νόστιμη και ωφέλι­

μη. Ο ζωμός κρέατος κι η σούπα είναι πολύ μέτρια τροφή, ας

τα χρησιμοποιούμε όσο το δυνατό λιγότερο. Σημασία έχει να

συνηθίσουνε πρώτα τα παιδιά να μασάνε. Είναι ο αληθινός

τρόπος να ευκολύνουμε το σκάσιμο των δοντιών. Κι όταν αρ­

χίζουν να καταπίνουν, τα σάλια μαζί με τις τροφές ευκολύ­

νουν τη χώνεψη.

Θα τα έβαζα λοιπόν να μασάνε ξερούς καρπούς, κόρα ψω­

μιού. Θα τους έδινα να παίζουν με φραντζολάκια σκληρά ή

μπισκότα. Με το να μαλακώνουν το ψωμί στο στόμα τους,

καταπίνουν τελικά και λίγο: τα δόντια τους θα βγούν και θα

'χουν απογαλακτιστεί τα παιδιά πριν το καταλάβουμε.

Οι χωριάτες συνήθως έχουνε πολύ καλό στομάχι και δεν

απογαλακτίζουν τα παιδιά μ' άλλον τρόπο.

Τα παιδιά ακούνε ομιλίες αμέσως μόλις γεννηθούν· τους

μιλάμέ όχι μονάχα προτού καταλάβουν τί τους λέμε αλλά και

πριν μπορέσουν να μιμηθούν τις φωνές που ακούνε. Το ναρ­

κωμένο ακόμα όργανό τους δεν προσφέρεται παρά σιγά σιγά

στις μιμήσεις των ήχων που τους υπαγορεύουμε και δεν είναι

σίγουρο ότι οι ήχοι αυτοί φτάνουν αρχικά τόσο ευδιάκριτοι

στ' αυτί τους όπως και σε μας. Δεν το βρίσκω άσχημο η παρα­

μάνα να διασκεδάζει το παιδί με τραγούδια και τόνους πολύ

χαρούμενους και ποικίλους μα δεν εγκρίνω να το ζαλίζει

70

αδιάκοπα με πλήθος λόγια, που δεν τα καταλαβαίνει παρά μό­

νο στον τόνο που τους δίνει. Θα ήθελα οι πρώτες λέξεις που

θα λένε να 'ναι σπάνιες, εύκολες, ευδιάκριτες, να τις επανα­

λαμβάνουν συχνά και οι λέξεις ν' αφορούν πράγματα αισθητά,

που να μπορούν να τα δείξουν στο παιδί. Η ατυχής ευκολία

μας να ευχαριστιόμαστε με λέξεις που δεν καταλαβαίνουμε

καθόλου αρχίζει νωρίτερα απ' όσο νομίζουμε. Ο μαθητής

ακούει στην τάξη του τις περιττολογίες του δάσκαλού του,

όπως άκουγε στα σπάργανα τις φλυαρίες της παραμάνας του.

Μου φαίνεται θα 'ταν καλύτερα να το πληροφορούμε για ό,τι

είναι ωφέλιμο παρά να το εκπαιδεύουμε να μην καταλαβαίνει

τίποτα.

Οι σκέψεις γεννιόνται σωρηδόν όταν θέλουμε ν' ασχολη­

θούμε με τη διαμόρφωση του λεκτικού και τα πρώτα λόγια

των παιδιών. ·Ο,τι κι αν κάνουμε, θα μαθαίνουν πάντα να μι­

λάνε με τον ίδιο τρόπο, και όλες οι φιλοσοφικές παρατηρή­

σεις είναι εδώ εντελώς ανώφελες.

Αρχικά έχουν, ας πούμε μια γραμματική της ηλικίας τους,

με συντακτικό και κανόνες πιο γενικά απρ τα δικά μας. Και αν

δίναμε προσοχή, θα μας ξάφνιαζε η ακρίβεια με την οποία

ακολουθούν κάποιες αναλογίες, πολύ αλλόκοτες αν θέλετε,

αλλά πολύ κανονικές, σοκαριστικές ίσως λόγω της ακαμψία;ς

τους ή επειδή η συνήθεια δεν τις δέχεται. Πρίν λίγο άκουσα

που μάλωσε ένα παιδάκι ο πατέρας του επειδή είπε: ~παμπά,

να φυγέω; ·Ομως, βλέπουμε πως το παιδί ακολουθούσε καλύ­

τερα την αναλογία από τους γραμματικούς μας, γιατί εφόσον

του λέγανε: Φύγε, γιατί να μην έλεγε: φυγέω; Είναι λάθος του

παιδιού αυτό; Είναι ολόκληρη σχολαστικότητα, ανυπόφορη

μάλιστα, και φροντίδα από τις πιο περιττές το να διορθώνουμε

στα παιδιά όλα τα λαθάκια που πάνε κόντρα στη συνήθεια,

εφόσον θα τα διορθώσουν όλα με τον καιρό.

Μ ιλάτε πάντα σωστά μπροστά τους, κάντε να μην τους

αρέσει κανένας όσο εσείς και να 'στε σίγουροι ότι η γλώσσα

τους ανεπαίσθητα θα προσαρμοστεί με τη δική σας χωρίς πο­

τέ να τα έχετε μαλώσει.

Μα, μια κατάχρηση εντελώς άλλης σπουδαιότητας και

που δεν είναι εύκολο να την προλάβουμε, είναι ότι βιαζόμα­

στε πολύ να μιλήσουν, σα να φοβόμασταν ότι δε θα μάθουν να

μιλούν μόνα τους. Η αδιάκριτη αυτή βιασύνη προκαλεί ένα

κατ' ευθείαν αντίθετο αποτέλεσμα στο παιδί: η υπερβολική

71

προσοχή που δίνουμε σ' όλα όσα λένε, τα απαλλάσσει από

τον κόπο να αρθρώνουν καλά' και καθώς μόλις που καταδέ­

χονται ν' ανοίξουν το στόμα τους, πολλά παιδιά διατηρούν σ'

όλη τους τη ζωή κάποιο ελάττωμα προφοράς και μιαν ομιλία

συγκεχυμένη, που δεν τα καταλαβαίνουμε σχεδόν όταν μας μι­

λούν.

Έχ-ω ζήσει πολύ ανάμεσα σε χωριάτες και δεν είδα ποτέ

κανέναν να τραυλίζει, ούτε άντρα, ούτε γυναίκα, ούτε κορίτσι,

ούτε αγόρι. Πώς έτσι; Τα όργανα των χωριατών είναι διαφο­

ρετικά κατασκευασμένα από τα δικά μας; Όχι, αλλά είναι αλ­

λιώς ασκημένα. Αντίκρυ στο παράθυρό μου είναι ένας λοφί­

σκος, όπου μαζεύονται και παίζουν τα γειτονόπουλα. Αν και

βρίσκονται αρκετά μακριά μου, ξεχωρίζω τέλεια όσα λένε και

αντλώ π(iντοτε καλές αναμνήσεις για το παρόν κείμενο. Κάθε

μέρα το αυτί μου με ξεγελάει για την ηλικία τους ακούω φω­

νές παιδιών δέκα χρονώ' κοιτάζω, βλέπω τ' ανάστημα και τα

χαρακτηριστικά παιδιών τριών με τεσσάρων χρονών. Δεν

περιορίζω στον εαυτό μου την εμπειρία αυτή· οι αστοί που

έρχονται και με βλέπουν - και τους συμβουλεύομαι - κά­

νουν όλοι τους το ίδιο λάθος.

Η αιτία είναι ότι, ώς τα πέντε μ' έξη χρόνια τους, τα παιδιά

των πόλεων, μεγαλωμένα μές στο δωμάτιο και στην αγκαλιά

μιας γκουβερνάντας, δεν έχουν ανάγκη παρά μονάχα να μουρ­

μουρίζουν για να τ' ακούσουν: μόλις κινήσουν τα χείλη τους

κάνεις προσπάθεια για να τ' ακούσεις τους υπαγορεύουνε λό­

για που τα επαναλαμβάνουν λάθος και, με το να τα προσέχου­

νε διαρκώς, τα ίδια άτομα που βρίσκονται γύρω τους, κατα­

φέρνουν να μαντεύουν τί θέλουν να πουν, παρά το τί ακριβώς

λένε.

Στην εξοχή είναι άλλο πράγμα. Μ ια χωριάτισσα δεν βρί­

σκεται συνεχώς πλάι στο παιδί της εκείνο αναγκάζεται να μά­

θει να λέει καθαρά και δυνατά το τί χρειάζεται για να τ' ακού­

σουν. Στους αγρούς, σκόρπια τα παιδιά, μακριά από τον πατέ­

ρα τους, την μητέρα τους και τα άλλα παιδιά, ασκούνται στο

να ακούνε από απόσταση και να μετρούν τη δύναμη της φω­

νής με το κενό που τα χωρίζει απ' όσους θέλουν ν' ακουστούν.

Νά πως στ' αλήθεια μαθαίνουν να προφέρουν και όχι με το

ψέλλισμα κάποιων φωνηέντων στο αυτί από μια προσεκτική

γκουβερνάντα. Έτσι, όταν ρωτάς το παιδί ενός χωριάτη, η

ντροπή μπορεί να το εμποδίσει ν' απαντήσει' μα ό,τι λέει, το

72

λέει καθαρά' ενώ η υπηρέτρια πρέπει να κάνει χρέη διερμηνέα

στο παιδί της πόλης διαφορετικά δεν ακούμε τίποτα απ' όσα

μουρμουρίζει μέσ' από τα δόντια του 17 .

Μεγαλώνοντας, τα αγόρια θα 'πρεπε να διορθώνουν το

σφάλμα τους στα κολλέγια, και τα κορίτσια στα μοναστήρια'

πραγματικά, και οι μεν και οι δε μιλούν γενικά πιο ευδιάκριτα

από κείνα που μεγάλωσαν στο πατρικό τους σπίτι. Μα κείνο

που τους εμποδίζει ν' αποχτήσουν κάποτε προφορά ξεκάθαρη

σαν τους χωριάτες, είναι η ανάγκη ν' αποστηθίζουν κείμενα

και ν' απαγγέλουν δυνατά ό,τι μαθαίνουν' γιατί, μελετώντας,

συνηθίζουν να τραυλίζουν, να προφέρουν άσχημα και μαση­

μένα' απαγγέλοντας, ακόμα χειρότερα' γυρεύουν τα λόγια με

κόπο, τραινάρουν και μακραίνουν τις συλλαβές τους δεν εί­

ναι δυνατό, όταν η μνήμη διστάζει, η γλώσσα να μην τραυλί­

ζει. Έτσι, αποκτώνται ή διατηρούνται τα σφάλματα της προ­

φοράς. Θα δούμε πιο κάτω πώς ο Αιμίλιος δεν θα τα έχει ή

τουλάχιστον δεν θα τ' αποκτήσει από τις ίδιες αιτίες.

Συμφωνώ πως ο λαός και οι χωριάτες πέφτουν σ' άλλη

ακρότητα, μιλούν σχεδόν πάντα δυνατότερα απ' όσο πρέπει,

προφέροντας δε πολύ επακριβώς, βγάζουν αρθρώσεις δυνατές

και τραχιές, έχουν πολύ τόνο, διαλέγουν άσχημα την ορολο­

γία τους, κ.λπ.

Ωστόσο, πρώτον, η ακρότητα αυτή μου φαίνεται λιγότερο

σφαλερή από την άλλη, δεδομένου ότι, εφόσον ο πρώτος νό­

μος του λόγου είναι να σ' ακούνε, το μεγαλύτερο σφάλμα που

μπορεί να κάνεις είναι να μιλάς χωρίς ν' ακούγεσαι.

Το να περηφανεύεσαι ότι δεν έχεις τόνο, σημαίνει πως πε­

ρηφανεύεσαι που αφαιρείς από τις φράσεις σου τη χάρη τους

και τη δύναμή τους. Ο τόνος είναι η ψυχή του λόγου, του

δίνει το αίσθημα και την αλήθεια. Ο τόνος ψεύδεται λιγότερο

από τον λόγο' γι' αυτό ίσως οι καλαναθρεμμένοι άνθρωποι

τον φοβούνται τόσο.

Η συνήθεια να λέμε τα πάντα στον ίδιο τόνο είναι που έφε­

ρε τη συνήθεια να κοροϊδεύουμε τους ανθρώπους χωρίς να το

καταλαβαίνουν.

Τον προγραμμένο τόνο διαδέχονται οι γελοίοι τρόποι προ­

φοράς, οι προσποιητοί, οι υποκείμενοι στη μόδα, έτσι όπως

τους παρατηρούμε προπαντός στους νέους της αυλής. Η προ­

σποίηση του λόγου και του στησίματος κάνει γενικά το πλη­

σιάσμα του γάλλου απωθητικό και δυσάρεστο στους ξένους.

73

Αντί να βάζει τόνο στην ομιλία του, τον βάζει στο ύφος του.

Δεν είναι προς ώφελός του αυτό.

Όλ' αυτά τα σφάλματα της γλώσσας, που φοβόμαστε τόσο

μήπως τ' αποκτήσουν τα παιδιά, δεν είναι τίποτα' τα προειδο­

ποιούμε ή τα διορθώνουμε με τη μεγαλύτερη ευκολία· μα εκεί­

να που συνηθίζουν εξαιτίας μας, να μιλάνε υπόκοφα, συγκεχυ­

μένα, δειλά, κριτικάροντας συνέχεια τον τόνο τους, εξονυχί­

ζοντας αδιάκοπα όλα τους τα λόγια, δεν διορθώνονται ποτέ.

'Ενας που έμαθε να μιλά στα δρομάκια, δύσκολα θα γίνει

ακουστός επικεφαλής τάγματος και δεν θα επιβληθεί σε μιαν

επανάσταση.

Διδάσκετε πρώτα στα παιδιά να μιλούν στους άντρες, θα

ξέρουν καλά έτσι να μιλήσουν στις γυναίκες, όταν χρειαστεί.

Αναθρεμμένα στην εξοχή, μες στην αγροτική χωριατιά, τα

παιδιά σας θ' αποκτήσουν ηχηρότερη φωνή' δεν θα υιοθετή­

σουν το μπερδομίλημα των παιδιών της πόλης δεν θ' αποκτή­

σουν πάλι ούτε τις εκφράσεις ούτε τον τόνο του χωριού ή του­

λάχιστον θα τα αποβάλουν γρήγορα, όταν ο δάσκαλος, ζώντας

μαζί τους ευθύς με τη γέννησή τους, θα προλάβει ή θα σβήσει,

με την διόρθωση της ομιλίας τους, την εντύπωση της γλώσ­

σας των χωριατών.

Ο Αιμίλιος θα μιλάει γαλλικά τόσο καθάρια όσο τα ξέρω

εγώ που μ' ακούει, αλλά θα τα μιλάει πιο ξεκάθαρα και θα

αρθρώνει πολύ καλύτερ' από μένα.

Το παιδί που θέλει να μιλήσει δεν πρέπει ν' ακούει παρά

τις λέξεις που μπορεί να εννοήσει, να μη λέει παρά όσες μπο­

ρεί να αρθρώσει. Οι προσπάθειες που κάνει τότε, το υποχρεώ­

νουν να διπλασιάζει την ίδια συλλαβή, σαν για ν' ασκηθεί

στο να την προφέρει πιο ξεκάθαρα. Όταν αρχίζει να ψελλίζει,

μη βασανίζεστε και τόσο πολύ να μαντέψετε τι λέει. Το να

θέλει πάντα να το ακούνε είναι κι αυτό ένα είδος κυριαρχίας

και το παιδί δεν πρέπει να εξασκεί κανένα τέτοιο είδος.

Ας σας είναι αρκετό ν' ανταποκρίνεστε πολύ προσεκτικά

στα απαραίτητα· εκείνο έχει την υποχρέφση να προσπαθήσει

να σας δώσει να καταλάβετε τι δεν είναι απαραίτητο.

Πολύ λιγότερο ακόμα πρέπει να βιάζεστε να μιλήσει' θα

μάθει να μιλάει μόνQ του μόλις νιώσει πως αυτό του είναι

ωφέλιμο.

Παρατηρείται, αλήθεια, πως όσα αρχίζουν να μιλάνε πολύ

αργά δεν μιλούν ποτέ τόσο ευδιάκριτα όσο τα άλλα· όχι όμως

74

επειδή άργησαν να μιλήσουν, το όργανό τους παραμένει ενο­

χλημένο' απεναντίας, επειδή γεννήθηκαν με ενοχλημένο όρ­

γανο, αρχίζουν αργά να μιλάνε' γιατί, διαφορετικά, να μιλή­

σουν αργότερα από τ' άλλα; "Εχουν λιγότερες ευκαιρίες να

μιλήσουν ή τα προτρέπουμε λιγότερο να μιλήσουν; Απενα­

ντίας, η ανησυχία που φέρνει αυτή η καθυστέρηση, μόλις την

αντιληφθούμε, μας κάνει να στενοχωριόμαστε πολύ περισσό­

τερο και να θέλουμε να μιλήσουν, απ' όσο θα θέλαμε να μιλή­

σουν τα παιδιά που ήδη έχουν ψελλίσει κάτι. Και η κακώς

εννοημένη βιασύνη μας μπορεί να συμβάλει πολύ στο να μι­

λούν μπερδεμένα, ενώ με λιγότερη βιασύνη θα έχουν τον και­

ρό να τελειοποιηθούν καλύτερα.

Τα παιδιά που τα πιέζουμε να μιλήσουν δεν έχουν τον και­

ρό ούτε να μάθουν σωστή προφορά ούτε ν' αντιλαμβάνονταί

σωστά το τι λένε: ενώ, όταν τ' αφήνουμε μόνα τους, ασκού­

νται πρώτα στις συλλαβές τις πιό ευκολοπρόφερτες προσθέ­

τουνε σιγά σιγά κάποια σημασία που την καταλαβαίνουμε από

τις χειρονομίες τους, σας δίνουν τις δικές τους λέξεις προτού

δεχτούν τις δικές σας: δηλαδή τις δέχονται αφού τις εννοή­

σουν.

Με το να μη βιάζονται να τις χρησιμοποιήσουν, αρχίζουν

με το να παρατηρούν καλά τι νόημα τους δίνετε' κι όταν βε­

βαιωθούν, τις υιοθετούν.

Το μεγαλύτερο κακό της βιασύνης μας να μιλήσουν τα

παιδιά πριν της ώρας τους, δεν είναι ότι τα πρώτα λόγια και οι

πρώτες λέξεις τους δεν έχουν κανένα νόημα γι' αυτά, αλλά το

ότι έχουν άλλο νόημα από το δικό μας, χωρίς εμείς να μπο­

ρούμε να το αντιληφθούμε. Έτσι, μοιάζοντας να μας απα­

ντούν πολύ επακριβώς, μας μιλούν χωρίς να μας καταλαβαί­

νουν και χωρίς να τα καταλαβαίνουμε. Συνήθως, σε παρόμοιες

διφορούμενες καταστάσεις οφείλεται η έκπληξή μας για τις

κουβέντες τους, στις οποίες δίνουμε ιδέες που δεν έχουν δώσει

καθόλου εκείνα. Η απροσεξία αυτή από μέρους μας ως προς

το αληθινό νόημα που έχουν οι λέξεις για τα παιδιά, μου φαί­

νεται σαν η αιτία των πρώτων σφαλμάτων τους και τα σφάλ­

ματα αυτά, αφού μάλιστα διαρθωθούν, επηρεάζουν την πνευ­

ματικότητά τους για την υπόλοιπη ζωή τους. Θα μου δοθούν

πολλές ευκαιρίες να το διαλευκάνω αυτό αργότερα με παρα­

δείγματα.

Περιορίστε λοιπόν όσο γίνεται περισσότερο το λεξιλόγιο

75

του παιδιού. Είναι πολύ άσχημο να έχει περισσότερες λέξεις

απ' όσες ιδέες και να ξέρει να λέει περισσότερα απ' όσα μπο­

ρεί να σκέφτεται γι' αυτά. Πιστεύω πως ένας λόγος που οι

χωριάτες έχουνε γενικά σωστότερο πνεύμα απ' τους ανθρώ­

πους στην πόλη είναι ότι το λεξιλόγιό τους είναι στενότερο.

Έχουνε λίγες ιδέες αλλά τις συγκρίνουν πολύ καλά.

Οι πρώτες αναπτύξεις των παιδιών γίνονται σχεδόν όλες

μαζί. Το παιδί μαθαίνει να μιλάει, να τρώει, να περπατά περί­

που συγχρόνως. Εδώ βρίσκεται κυριολεκτικά η πρώτη εποχή

της ζωής του. Πρωτύτερα δεν είναι τίποτα περισσότερο απ'

ό, τι μες στην κοιλιά της μητέρας του' δεν έχει κανένα συναί­

σθημα, καμιάν ιδέα' μόλις που έχει αισθήσεις δεν νιώθει ούτε

την ίδια του την ύπαρξη.

Βιολίο Δεύτερο

Εδώ βρίσκεται το δεύτερο όριο της ζωής, με το οποίο και τε­

λειώνει η παιδικότητα' γιατί οι λέξεις βρέφος και παιδί δεν

είναι συνώνυμες. Το πρώτο περιέχεται στο άλλο και σημαίνει

που δεν μπορεί να μιλήσει. Χρησιμοποιώ τη λέξη παιδί ώς

την ηλικία που δίνουμε άλλα ονόματα.

Όταν τα παιδιά αρχίζουν να μιλούν, κλαίνε λιγότερο. Η

πρόοδος τούτη είναι φυσική: η μιά διάλεκτος αντικαθιστά την

άλλη.

Μ όλις μπορούν να λένε πως πονάνε με λόγια, γιατί να το

πούνε με φωνές, αν δεν πρόκειται για πολύ δυνατό πόνο, που ο

λόγος να μην τον εκφράσει; Αν τότε συνεχίζουν και κλαίνε,

το λάθος είναι των ανθρώπων που τα περιστοιχίζουν. Μόλις ο

Αιμίλιος θα πει κάποτε: Πονάω, θα πρέπει να νιώθει πολύ δυ­

νατούς πόνους για να κλάψει.

Αν το παιδί είναι λεπτοκαμωμένο, ευαίσθητο, ώστε φυσικά

ν' αρχίζει να κλαίει με το τίποτα, κραυγάζοντας ανώφελα,

καταπαύω αμέσως τη πηγή το.υ κακού. Όσο κλαίει, δεν πάω

καθόλου κοντά του. Τρέχω μόλις σωπάσει. Γρήγορα ο τρόπος

του για να με φωνάζει θα είναι η σιωπή ή το πολύ πολύ να

μπήξει μιά φωνή. Με την εντύπωση που μας κάνουν τα σημά­

δια τους είναι που τα παιδιά κρίνουν την αίσθησή τους, δεν

υπάρχει άλλη σύμβαση γι' αυτά: ό,τι κακό και να πάθει ένα

παιδί, σπάνια κλαίει όταν είναι μόνο του, εκτός αν ελπίζει

πως θα τ' ακούσουν.

Αν πέσει, αν κάνει καρούμπαλο στο κεφάλι του, αν ματώ­

σει τη μύτη του, αν κόψει τα δάχτυλά του, αντί να τρέξω κον-

77

-τά του με ύφος ανάστατο, θα μείνω ήσυχος, τουλάχισχον για

λίγη ώρα. Το κακό έγινε, είναι ανάγκη να το υποστεί' όλη μου

η βιασύνη δεν θα εξυπηρετούσε παρά στο να τον τρομάξω

περισσότερο και ν' αυξήσω την ευαισθησία του. Κατά βάθος,

λιγότερο το κακό απ' όσο ο φόβος τον βασανίζει, όταν πλη­

γώνεται. Θα τον απαλλάξω τουλάχιστον από την αγωνία του'

γιατί, σιγουρότατα, θα κρίνει τον πόνο του καθώς θα με βλέ­

πει εμένα να τον κρίνω: αν με δει να τρέχω ανήσυχα να τον

παρηγορήσω, να τον λυπηθώ, θα φανταστεί πως πάει χαμένος

αν με δει να διατηρώ την ψυχραιμία μου, θα ξαναποχτήσει

την δική του και θα θεωρήσει, τον πόνο, περασμένο, μόλις

δεν θα τον νιώθει πια. Σ' αυτήν την ηλικία ακριβώς παίρνουμε

τα πρώτα μαθήματα θάρρους και, υπομένοντας τους ελαφρούς

πόνους χωρίς τρόμο, το μαθαίνουμε βαθμιαία να υπομένει

τους μεγάλους.

Απέχοντας απ' το να προσέχω μήπως πληγωθεί πουθενά ο

Αιμίλιος, θα θυμώνω που ίσως δεν πληγώθηκε και μεγαλώνει

χωρίς να γνωρίζει τον πόνο. Το να υποφέρει είναι το πρώτο

που οφείλει να μάθει και το πιο αναγκαίο. Φαίνεται πως τα

παιδιά δεν είναι μικρά κι αδύναμα παρά για να παίρνουν τα

σπουδαία αυτά μαθήματα χωρίς κίνδυνο. Αν το παιδί πέσει

από το ύψος του, δε θα σπάσει το πόδι του' αν χτυπήσει μ' ένα

μπαστούνι, δεν θα σπάσει το μπράτσο του' αν πιάσει σίδερο

κοφτερό, δεν θα το σφίξει και δεν θα κοπεί. Δεν ξέρω ν' άφη­

σαν ποτέ ένα παιδί μόνο του και να σκοτωθεί, να σακατευτεί,

ούτε να πάθει μεγάλο κακό, αν δεν το έχουμε αφήσει εκτεθει­

μένο σε ψηλά μέρη ή μόνο του κοντά στη φωτιά ή δεν έχουμε

επίκινδυνα πράγματα στη διάθεσή του.

Τι να πούμε για τα μηχανήματα που συγκεντρώνουν γύρω

από ένα παιδί, για να το οπλίσουν ενάντια στον πόνο, ώσπου,

όταν γίνεται μεγάλο, να παραμένει στο έλεός του, χωρίς κου­

ράγιο και χωρίς πείρα, να θεωρεί τον εαυτό του νεκρό με το

πρώτο τσίμπημα και να λιποθυμεί βλέποντας μιά σταλιά αίμα.

Η διδασκαλική και σχολαστική μανία μας είναι πάντα να

μαθαίνουμε στα παιδιά όσα θα μάθαιναν πολύ καλύτερα μόνα

τους και να ξεχνάμε όσα θα 'πρεπε να τους μάθουμε. Υπάρχει

τίποτα πιο ηλίθιο απ' τον κόπο που κάνουμε να τους μαθαί­

νουμε να περπατούν, σα να 'χαμε δει κανέναν, αμελημένο απ'

την παραμάνα του, να μην ξέρει να περπατά σαν μεγαλώσει;

Πόσους ανθρώπους δεν βλέπουμε, απεναντίας, να περπατούν

78

άσχημα σ' όλη τους τη ζωή, επειδή τους έμαθαν να περπατούν

άσχημα;

Ο Αιμίλιος δεν θα 'χει ούτε μαξιλάρι, ούτε στράτα, ούτε

καρότσι ή τουλάχιστον, μόλις μάθει να φέρνει το ένα πόδι.

μπροστά απ' το άλλο, δεν θα το κρατάμε παρά όπου έχει πέ­

τρες και δεν θα το κάνουμε να περάσει βιαστικά από κει 18.

Αντί να τον αφήνουμε να ακινητεί στον άσχημο αέρα ενός

δωματίου, τον πηγαίνουμε καθημερινά στο λιβάδι. Εκεί, ας

τρέχει, ας παίζει, ας πέφτει εκατό φορές τη μέρα, τόσο το κα­

λύτερο: θα μάθει πιο γρήγορα να σηκώνεται.

Η καλοπέραση της ελευθερίας εξαγοράζει πολλές πληγές.

Ο μαθητής μου θα πάθει πολλές θλάσεις σ' αντάλλαγμα, θα

είναι πάντα χαρούμενος.

Αν τα παιδιά σας παθαίνουν λιγότερες θλάσεις, είναι πά­

ντα δυσαρεστημένα, πάντα υποδουλωμένα, πάντα θλιμμένα.

Αμφιβάλλω αν έχουν κανένα όφελος.

Μιά άλλη πρόοδος κάνει στα παιδιά το παράπονο λιγότε­

ρο απαραίτητο: είναι η πρόοδος των δυνάμεών τους. Μπορώ­

ντας περισσότερα μόνα τους, έχουν λιγότερο συχνή την ανά­

γK~ να προστρέχουνστον άλλο. Μαζί με τη δύναμή τους ανα­

πτυσσεται η γνώση που τα φέρνει σε θέση να την κατευθύ­

νουν.

Στον δεύτερο αυτόν βαθμό ακριβώς αρχίζει η ζωή του ατό­

μου' τότε αποκτά επίγνωση του εαυτού του. Η μνήμη απλώνει

το συ~αίσθημα της ταύτισης σ' όλες τις στιγμές της ύπαρξής

του' γινεται στ' αλήθεια ένας, ο ίδιος, και συνεπώς ικανός για

την ευτυχία ή την δυστυχία. Έχει σημασία λοιπόν ν' αρχί­

σουμε εδώ να τον θεωρούμε σαν ηθική ύπαρξη.

.Αν και προσδιορίζουμε περίπου το μεγαλύτερο όριο της

ζωη.ς και τις πιθανότητεςπου έχουμε για να πλησιάζουμεαυτό

το οριο στην κάθε ηλικία, τίποτα δεν είναι πιο αβέβαιο από

τη διάρκεια της ζωής του κάθε ανθρώπου ξεχωριστά' πολύ λί­

γοι. φτά'~oυν στο ακρότατο όριο. Οι πιο μεγάλοι κίνδυνοι της

ζωης ~ρισKo~ται στο ξεκίνημά της όσο λιγότερο έχουμε ζή­

σει, τοσο πρεπει να ελπίζουμε πως θα ζήσουμε. Απ' τα παιδιά

πo~ γεννιούνται, τα μισά, το πολυ πολύ φτάνουν στην εφη­

βειαΌ και πολύ πιθανόν ο μαθητής να μη φτάσει στην ηλικία

του αντρα.. Τί πρέπει λοιπόν να σκεφτούμε για τη βάρβαρη διαπαιδα­

γωγηση, που θυσιάζει το παρόν για ένα αβέβαιο μέλλον, κι

79

αρχίζει κάνοντάς το άθλιο, για να του προετοιμάσει δεν ξέρω

ποιάν δήθεν ευτυχία που ίσως δεν θα την απολαύσει ποτέ;

Όταν θα έπαιρνα την εκπαίδευση αυτή, λογική στο αντι­

κείμενό της, πώς να μην έβλεπα χωρίς αγανάκτηση φτωχά

άτυχα πλάσματα υποταγμένα σ' έναν ανυπόφορο ζυγό, καταδι­

κασμένα σε συνεχείς δουλειές, σαν να βρίσκονται στα κάτερ­

γα, χωρίς να 'χουν καμιά σιγουριά πως τόσες φροντίδες θα

τους ωφελήσουν ποτέ! Η ηλικία της ευθυμίας περνάει ανάμε­

σα σε κλάματα, τιμωρίες, απειλές, σκλαβιά. Βασανίζουμε το

δυστυχισμένο το παιδί για το καλό του' δεν βλέπουμε τον θά­

νατο που επικαλούμαστε, και που θα το 'βρει μες στον θλιβε­

ρό μηχανισμό μας. Ποιός ξέρει πόσα παιδιά πεθαίνουν θύμα­

τα της εξωφρενικής σωφροσύνης ενός πατέρα ή ενός δασκά­

λου; Ευτυχισμένα που γλυτώνουν από τη σκληρότητά του, το

μόνο όφελός τους από τα δεινά που υπόφεραν είναι ότι πέθα­

ναν χωρίς να νοσταλγούν τη ζωή, που μόνο τα βάσανά της

γνωρίσανε.

'Ανθρωποι, να είστε ανθρώπινοι, να το πρώτο σας καθή­

κον. Να έχετε ανθρωπιά σ' όλες τις περιστάσεις, για όλες τις

ηλικίες, για όλα όσα δεν είναι ξένα πρός τον άνθρωπο.

Ποιά σωφροσύνη υπάρχει για σας έξω από την ανθρωπιά;

Αγαπείστε την παιδική ηλικία' ευνοείστε τα παιχνίδια τoυ~,

τις χαρές τους, το αξιαγάπητο ένστικτό τους. Ποιός από σας

δεν νοστάλγησε καμιά φορά την ηλικία όπου το γέλιο βρίσκε­

ται πάντα στα χείλη και η ψυχή νιώθει γαλήνη; Γιατί θέλετε

ν' αφαιρέσετε από τους μικρούς αθώους την απόλαυση ενός

καιρού τόσο σύντομου, που τους ξεφεύγει, κι ένα τόσο πολύ­

τιμο αγαθό που δεν θα μπορούσαν να το φθείρουν;

Γιατί θέλετε να γεμίζετε με πίκρα και καημούς τα πρώτα,

τόσο γρήγορα, χρόνια, που δεν θα ξανάρθουν για κείνα όπως

και για σας;

Πατεράδες, ξέρετε τη στιγμή που ο θάνατος περιμένει τα

παιδιά σας;

Μ ην ετοιμάζετε στον εαυτό σας μεταμέλειες, αφαιρώντας

τους τις λίγες στιγμές που η φύση τους χαρίζει: μόλις νιώ­

σουν τη χαρά της ύπαρξης, βοηθείστε τα να την απολαμβά­

νουν' φροντίστε, όποια ώρα κι αν τα πάρει ο Θεός να μην

πεθάνουν χωρίς να 'χουν χαρεί τη ζωή.

Τί φωνές θα εξεγερθούν εναντίον μου! Ακούω από μακριά

τη κατακραυγή της ψεύτικης φρονιμάδας που αδιάκοπα μας

80

",ιρίχνει έξω από τον εαυτό μας, λογαριάζει πάντα το παρόν για

ένα τίποτα και, ακολουθώντας ασταμάτητα ένα ολοένα μακρύ­

τερο μέλλον όσο προχωράμε, με το να μας σπρώχνει όπου δεν

βρισκόμαστε, μας μεταφέρει όπου δεν θα βρεθούμε ποτέ.

Είναι, θα μ' απαντήσετε, καιρός να διορθώσουμε τις κακές

κλίσεις του ανθρώπου' μα, στην παιδική ηλικία, όπου οι καη­

μοί ε~ναι λιγότερο αισθητοί, τότε πρέπει να τις πολλαπλασιά­

ζουμε, για να απαλλάξουμε απ' αύτές την ηλικία της λογικής.

Μα ποιός σας λέει πως όλος αυτός ο συμβιβασμός είναι στη

διάθεσή σας και όλες αυτές οι ωραίες διδαχές, με τις οποίες

φορτώνετε τ' αδύναμο μυαλό ενός παιδιού, δεν θα του απο­

βούν μιά μέρα ολέθρια και όχι οφέλιμα;

Ποιός σας λέει ότι φυλάγεστε από κάτι με τους καημούς

που του φορτώνετε; Γιατί του δίνετε περισσότερα δεινά απ'

όσα αντέχει η κατάστασή του, χωρίς να ξέρετε ότι τα τωρινά

δεινά ελαφρώνουν το μέλλον; Και πώς θα μου αποδείξετε πως

οι κακές κλίσεις με τις οποίες λέτε ότι θα το θεραπεύσετε δεν

προέρχονται από τις κακώς εννοημένες φροντίδες σας και όχι

από τη φύση; Τί ατυχής πρόβλεψη, που κάνει σήμερα ένα

πλάσμα δυστυχισμένο, με την ελπίδα, στηριγμένη ή αστήρι­

χτη, πως θα το κάνει ευτυχισμένο' κάποια μέρα!

Κι αν οι ποταποί αυτοί λογικοί μπερδεύουν την άδεια με

την ελευθερία και το παιδί που το κάνουμε ευτυχισμένο με το

παιδί που το χαλάμε, ας τους καλέσουμε να τα ξεχωρίσουναυτά τα δύο.

Για να μην κυνηγάμε χίμαιρες, ας μην ξεχνάμε τί ταιριάζει

στην υπόστασή μας. Η ενηλικίωση έχει τη θέση της στην τά­

ξη της ανθρώπινης ζωής: πρέπει να βλέπουμε τον άνθρωπο

στον άνθρωπο και το παιδί στο παιδί. Το να προσυπογράφου­

με στον καθένα τη θέση του και να τον τοποθετούμε εκεί, το

να ταχτοποιούμε τα ανθρώπινα πάθη ανάλογα με την ιδιο­

συγκρασία του ανθρώπου, είναι ό,τι όλο κι όλο μπορούμε να

κάνουμε για την ευημερία του. Τα υπόλοιπα εξαρτιόνται από

ξένες αιτίες ως προς τη δυνατότητά μας.

Δεν ξέρουμε τι είναι απόλυτη ευτυχία ή δυστυχία. Όλα

είναι ανάκατα σε τούτη τη ζωή. Δεν γευόμαστε κανένα ξεκά­

θαρο συναίσθημα, δεν μένουμε δυό στιγμές στην ίδια κατά­

σταση. Οι συγκινήσεις της ψυχής μας, καθώς και οι μεταβο­

λές του σώματός μας, βρίσκονται σε διαρκή ροή. Το καλό και

το κακό είναι κοινά σε όλους μας, αλλά σε διαφορετικά μέ-

81

τρα. Πιο ευτυχισμένος είναι όποιος νιώθει λιγότερα βάσανα'

πιο δυστυχισμένος είναι όποιος νιώθει λιγότερες χαρές. Πά­

ντα περισσότερες οι λύπες από τις χαρές: να η διαφορά η κοι­

νή σε όλους μας. Η ευτυχία του ανθρώπου, εδώ κάτω, δεν εί­

ναι λοιπόν παρά κατάσταση αρνητική' πρέπει να την μετράμε

με την παραμικρή ποσότητα των δεινών που υποφέρει.

Κάθε συναίσθημα λύπης είναι αδιαχώριστο από τον πόθο

της λύτρωσης απ' αυτό' κάθε ιδέα ευχαρίστησης είναι αδια­

χώριστη από τον πόθο της απόλαυσής της. Κάθε πόθος προϋ­

ποθέτει στέρηση και όλες οι στερήσεις που νιώθουμε είναι

οδυνηρές λοιπόν, στη δυσαναλογία των επιθυμιών μας και

των δυνατοτήτων μας έγκειται η δυστυχία μας. 'Ενα ευαίσθη­

το πλάσμα, που οι δυνατότητές του θα ήταν ίσες με τις επιθυ­

μίες του, θα ήταν πλάσμα απόλυτα ευτυχισμένο.

Σε τί λοιπόν συνίσταται η ανθρώπινη σωφροσύνη ή ο δρό­

μος της αληθινής ευτυχίας: Όχι βέβαια στο να ελαττώσουμε

τις επιθυμίες μας γιατί, αν ήταν υπό την εξουσία μας, ένα

μέρος των ικανοτήτων μας θα αδρανούσαν και δεν θα χαιρό­

μασταν όλη την ύπαρξή μας. Ούτε βέβαια και να διευρύνουμε

τις ικανότητές μας, γιατί αν οι επιθυμίες μας δευρύνονταν

συγχρόνως σε μεγαλύτερη αναλογία, δεν θα γινόμασταν παρά

πιο δυστυχισμένοι. Μα, να μειώσουμε την υπερβολικότητα

των επιθυμιών στα μέτρα των ικανοτήτων και να θέσουμε σε

πλήρη ισότητα την ικανότητα και τη θέληση. Τότε μόνο, εφό­

σον οι δυνάμεις θα βρίσκονται σ' ενέργεια, η ψυχή θα παρα­

μένει ωστόσο γαλήνια και ο άνθρωπος θα 'ναι ταχτοποιημέ­

νος καλά.

Η φύση, που κάνει τα πάντα για το καλύτερο, τον έφτιαξε

έτσι πρώτα πρώτα τον άνθρωπο. Δεν του δίνει άμεσα παρά τις

απαραίτητες επιθυμίες για τη διατήρησή του και τις ικανότη­

τες να τις ικανοποιήσει. Έβαλε όλες τις άλλες σαν ρεζέρβα

στο βάθος της ψυχής του για ν' αναπτυχθούν, αν χρειαστεί. Σ'

αυτήν την πρωταρχική κατάσταση είναι που βρίσκεται η

ισορροπία της δύναμης και της επιθυμίας και που ο άνθρωπος

δεν είναι δυστυχισμένος. Μόλις οι αυτοδύναμες ικανότητές

του μπαίνουν σε λειτουργία, η φαντασία, η πιο δραστήρια απ'

όλες, ξυπνά και τις ξεπερνά. Η φαντασία ευρύνει για μας το

μέτρο των δυνατοτήτων, είτε στο καλό, είτε στο κακό, και

κατά συνέπεια διεγείρει και θρέφει τις επιθυμίες με την ελπίδα

να τις ικανοποιήσει. Μα, το αντικείμενο που φαινόταν πρώτα

82

ι.

κάτω από το χέρ~ διαφεύγ~ι πιο γρήγορα απ' όσο μπqρούμε να

το παρακ?λουθησουμε' οταν νομίζουμε πως το φτάνουμε,

με~αμoρφωνεται και. παρoυσι~ζεται μακριά μπροστά μας. Μη

βλεπ?ντας. πια τον τοπ? που ηδη έχει διαβεί, το λογαριάζουμε

για. ενα τι~oτα' ο δρομος που μένει μεγαλώνει, απλώνεται

αδ~αKoπα..Ετσι εξαν~λoύμαστε χωρίς να φτάσουμε στο τέρ­μα .περισσοτερ?κερδιζουμε σε απόλαυση, περισσότερο η ευ­

τυχια απομακρυνεταl.

Aπ~ναντίας,?σο περισ~ότερoο άνθρωπος μένει κοντά στη

φυσικη του κ.ατασταση, τοσο η διαφορά των ικανοτήτων του

με .τις επιθ~μιες του μΙK~αίνει και: συνεπώς, λιγότερο απέχει

απο ~o να σ.α~ ευτυχιc:rμενος. Ποτε δεν είναι λιγότερο δυστυ­

χισμ~νoς απ oτ~ν φαινεται στερημένος απ' όλα' γιατί η δυ­

στυχια ~εν συνισταται στη στέρηση των πραγμάτων αλλά

στην αναγκη τους, όταν γίνεται αισθητή.

. Ο ~ραγμαΤΙKός Kόσ~oς έχει τα όριά του, ο φανταστικός

ει~αι απειρος: μη μπορωντας να διευρύνουμε τον ένα, ας στε­

νε~oυμε .τον αλλο' γιατί από τη διαφορά τους και μόνο γεν­

νιoν~αι ολες οι δυσκολίες που μας κάνουν πραγματικά δυστυ­χισμενους.

Aφαι~έστε τ.η δύναμη, την υγεία, την καλή μαρτυρία για

τον εα.υτο μας, oλ~ τ' αγαθά της ζωής βρίσκονται στη γνώμη'

αφαιρεσ.τε τους π?νους του σώματος και τις τύψεις της συνεί­

δησης, o~oι οι πονοι μ~ς είναι φανταστικοί. Η αρχή αυτή εί­

ναι ~oινη, θα ~ει κανεις. Συμφωνώ. Όμως η πρακτική εφαρ­

μογη της δεν. ειναι κοινή' κι εδώ, πρόκειται αποκλειστικά γιατην πρακτικη.

~Oτ.αν λέ~ε πως ο ά~θρωπoς είναι αδύναμος, τί θέλουμε ναπουμε, ~ λεξη αδυνα~ια υποδηλώνει κάποια σχέση, μιά σχέ­

σ~ του οντος στ.ο οποιο τη.ν εφαμόζουμε. Εκείνος, που η δύνα­

μη τo~ ξεπ~ρναει τις αναγκες του, είτε είναι έντομο, είτε

σκ?υληκι: ειν~ι ον δυ~ατό' ~Kείνoς, που οι ανάγκες του ξεπερ­νουν .τη ~υναμη τo~, ειτ~ ελεφαντας είναι, είτε λιοντάρι, κατα­

κτητης, ηρ~ας, Θεος, ειναι ον αδύναμο. Ο επαναστάτης άγγε­

λος, ο αγνω~oνας για. τη φύση του, ήταν πιο αδύναμος απότον ευτυχισμενο θνητο που ζει γαλήνια σύμφωνα με τη φύση

του.

. Ο άνθρ~πoς .είναι πολύ δυνατός όταν αρκείται να είναι ό,τιειναΙΌ πολυ αδ~νατoς, όταν θέλει ν' ανέβει πάνω από τηνανθρωπινη κατασταση.

83

Μ η φανταστείτε λοιπόν πως διευρύνο.ντας τις ΙKανότ~τές

σας, διευρύνετε τις δυνάμεις σας απεναντιας,. τις λιγoστ~υετε,

αν η περηφάνεια σας απλώνεται πέρ' α~' αυτες. Ας ~ετρησoυ­

με την ακτίνα της σφαίρας μας κι ας ~εινoυμε σ~o κεντρο. της

όπως το έντομο στη μέση του ιστου του' θα ειμ~στε παντα

αυτάρκεις και δεν θα 'χουμε ποτέ να π~ραπoνεθoυ~ε για την

αδυναμία μας, γιατί δεν θα την αισθαν~μαστε πoτ~.

Όλα τα ζώα έχουν ακριβώς τις απαραιτητες ΙKαν~τητες γι~

τη διατήρησή τους. Μόνον ο άνθρωπος έχ~ι περιτ~ες. Δεν ει­

ναι πολύ δυσάρεστο, το περιττό αυτό να ειν~ι το ορ.γανο τη5

δυστυχίας του; Σε κάθε τόπο, τα μ~ράτσα εν05 ανθρωπo~ αξι­

ζουν περισσότερο από τηδιατρoφ~ του. ~ν ηταν α~Kετα. σο­

φός να λογαριάζει αυτό το πε~ιττo γι~ τ~πoτα, θα ειχε ~αντα

τα απαραίτητα, γιατί δεν θα ειχε ποτε ~ιπoτα π~ραπανισ:ιo'

Οι μεγάλες ανάγκες, έλεγε ο Φαβορεν, γεννιονται απο ~α

μεγάλα αγαθά' και συχνά, το καλύτερο .μέσο για. ν' απ~χτη­

σεις τα όσα σου λείπουν, είναι ν' αφαιρεσεις αυτα. που εχεις.

Ασχολούμενοι διαρκώς να μεγαλώσουμε την ευτυχια μας: την

μετατρέπουμε σε δυστυχία. Κάθε άνθρωπος π.ου δεν θ~ θελε

παρά να ζήσει, θα ζούσε ευτυχισμέ~oς συνε~ως, θα ζουσε κα-

λά' γιατί, ποιό το όφελός του να ηταν κακος; . .Αν ήμασταν αθάνατοι, θα ήμασταν και πολυ δυστυχι~μ~­

νοι. Είναι σκληρό να πεθαίνεις, σίγουρα' αλλά κα.ι γλυ~o ει­

ναι να ελπίζεις πως δε θα ζεις για πάντα και πως μια Kαλυ~ερη

ζωή θα θέσει τέρμα στα βάσανα αυτής εδώ. Αν μας πρoσφ~ρα­

νε την αθανασία επί της γης, ποιός 19 θα 'θελε να δεχτει το

θλιβερό αυτό δώρο; .'Ποια σωτηρία, ποια ελπίδα, ποια παρηγορια θα μας εμε~ε

ενάντια στη σκληρότητατης τύχης και τις αδικ.ίες των α.νθρω­

πων; Ο ανίδεος, που δεν προβλέπει τίποτα, λιγ~ αισθανεται

την αξία της ζωής και λίγο φοβά:αι μήπ~ς τη χασ~ι' ο φωτι­

σμένος άνθρωπος βλέπει τα αγαθα μαγαλυτερης αξιας και τ?

προτιμά από τη ζωή. Μόνο η ημιμάθει~ και η .ψευτoσωφρo~υ­

νη, προεκτείνοντας τις απόψεις μας ως τ~ θανατο, και περα

απ' αυτόν, μας κάνουν τα χειρότερα δεινα. . .Η αναγκαιότητα της ζωής δεν είναι για το φρονιμο ~νθρω­

πο παρά μιά αιτία για να υπομένει τ~υς Kόπoυ~ της ζωη~. Αν

δεν ήμασταν σίγουροι πως θα την χασουμε καποια φορα, θα

στοίχιζε πολύ η διατήρησή της. .,.Τα ηθικά μας δεινά βρίσκονται όλα στη γνωμη, εκτος απο

84

/

ένα, το αμάρτημα' κι αυτό εξαρτάται από μας: τα φυσικά μας

δεινά καταστρέφονται ή μας καταστρέφουν. Ο χρόνος ή ο θά­

νατος είναι τα φάρμακά μας αλλά υποφέρουμε περισσότερο

όσο λιγότερο ξέρουμε να υποφέρουμε' και βασανιζόμαστε

περισσότερο να θεραπεύσουμε τις αρρώστιες μας απ' όσο για

να τις υποστούμε.

Ζήσε σύμφωνα με τη φύση.

Να είσαι υπομονετικός και διώξε τους γιατρούς. Δεν θ'

αποφύγεις τοθάνατο αλλά θα τον νιώσεις μονάχα μιά φορά,

ενώ σου τον φέρνουν κάθε μέρα στην ταραγμένη φαντασία

σου και η ψεύτρα τέχνη τους, αντί να προεκτείνει τις μέρες

σου, αφαιρεί την απόλαυσή τους. Πάντα θα ρωτώ ποιό αληθι­

νό καλό έχει κάνει αυτή η τέχνη στον άνθρωπο. Μερικοί απ'

όσους θεραπεύει, θα πέθαιναν, είν' αλήθεια' μα τα εκατομμύ­

ρια, που σκοτώνει, θα παραμέναν στη ζωή.

.Ανθρωπε μυαλωμένε, μη ρισκάρεις, όταν οι περισσότερες

περιπτώσεις είναι εναντίον σου. Υπόφερε, πέθανε ή γιατρέ­

ψου' προπαντός όμως ζήσε ώς την τελευταία σου ώρα.

Όλα δεν είναι παρά τρέλα και αντίφαση στους ανθρώπι­

νους θεσμούς. Ανησυχούμε περισσότερο για τη ζωή μας όσοχάνει την αξία της.

Οι γέροι τη νοσταλγούν περισσότερο από τους νέους δεν

θέλουν να χάσουν τις προετοιμασίες που έκαναν για να τις

απολαύσουν' στα εξήντα, είναι πολύ σκληρό να πεθαίνεις

προτού αρχίσεις να ζεις. Πιστεύουμε πως ο άνθρωπος έχει

ζωηρή επιθυμία για τη διατήρησή του και είναι αλήθεια' μα

δεν βλέπουμε πως η επιθυμία αυτή, έτσι όπως την αισθανόμα­

στε, είναι κατά μεγάλο μέρος έργο των ανθρώπων. Φυσικά, ο

άνθρωπος δεν ανησυχεί να διατηρηθεί παρά όσο τα μέσα βρί­

σκονται στη δυνατότητά του' μόλις αρχίσουν να του διαφεύ­

γουν τα μέσα, ησυχάζει και πεθαίνει χωρίς να βασανίζεται

ανώφελα. Ο πρώτος νόμος της καρτερικότητας μας έρχεται

από τη φύση. Οι άγριοι, όπως και τα ζώα, μάχονται πολύ λίγο

τοθάνατο και τον ανέχονται χωρίς να παραπονιούνται. Όταν

ο νόμος αυτός χάνεται, διαμορφώνεται κάποιος άλλος προερ­

χόμενος από τη λογική' μα λίγοι ξέρουν να τον αντλήσουν

και η πλαστή καρτερικότητα δεν είναι ποτέ πλήρης και ολο­κληρωτική όσο η πρώτη.

Η πρόβλεψη! η πρόβλεψη που μας πηγαίνει αδιάκοπα περ'

από μας και συχνά μας τοποθετεί όπου δεν θα φτάσουμε ποτέ,

85

να η αληθινή πηγή όλων των δυστυ~ιών μ~ς. Τι μανί~ έχει

ένα τόσο φευγαλέο πλάσμα να κοιταζει παντα μ~Kρια σ~o

μέλλον που έρχεται τόσο σπάνια .Kα~ να παραμελει .το παρον

για το οποίο είναι σίγουρο! Mανι~ ολο ~αι πι? ολεθρια που

μεγαλώνει με την ηλικία. Και οι γεροι,. παντα δ~σπιστoι, προ­

8λεπτικοί, άπληστοι, προτιμούν να χασουν σημερ~ τα απα­

ραίτητα παρά να χάσουν τα πεΡΙΤ:ά εκατό χ.ρόνια. E~σι επι­

μένουμε σ' όλα, κρεμιόμαστε απ' oλ~' τα χρ?νια,. οι τοποι,. οι

άνθρωποι, τα πράγματα, όλα όσα υπαρ~oυν,. ολα οσα θ~ υπαρ­

ξουν, ενδιαφέρουν τον καθένα μας ~o ατομο μας .δεν ειναι.πια

παρά το ελάχιστο μέρος του εαυτου μας. ? καθενας απ~ωνε~

ται, ας πούμε, σ' ολόκληρη τη γη και γ.ινεται αισθητ?ς σ

όληαυτή την επιφάνεια. Είναι εKπ~ηKΤ~K.O που τα δ.εινα μας

πολλαπλασιάζονται σ' όλα τα σημεια απ οπου μπορε.ι να πλ~­

γωθούμε; Πόσοι πρίγκιπες δεν λυπο.ύνται. για την ,~πωλεια .κα­

ποιας χώρας που δεν είδαν ποτέ! Ποσοι εμ~oρoι όεν αρ~ει να

τους κεντρίσεις στην Ινδία, για να τους κανεις να φωναζουν

στο Παρίσι! . . .Η φύση είναι που μεταφέρει τους α~θρωπoυς τοσο. μακρια

από τον εαυτό τους; Αυτή θέλει ο καθενας μας να παι.ρνει τη

μοίρα του από τους άλλους και το μαθ~ίνει κ.αμιά φορα τ~λευ­

ταίος, έτσι που να πεθαίνει ευτυχισ~ενoς. η δ~στυχ~σμενoς,

χωρίς να ξέρει ο ίδιος τίποτα γι' αυτο; B~επω εναν αν~ρωπo

δροσερό, χαρούμενο, δυνατό, Kαλoφτ~αγμενO" η παρoυσι~ του

εμπνέει τη χαρά' τα μάτια του αναδινουν ~ην ΙKανOΠOιη~η,

την καλοπέραση' φέρνει μαζί του την ε~Koνα της ευτυ~ιας.

'Ερχετ' ένα γράμμα από το ταχ~δρoμειO" .ο ευτυχισμ~νoς

άνθρωπος το κοιτάζει, είναι γι' α~τoν, ~o ανoιγε~, το δια~αζει.

Ευθύς η όψη του αλλάζει' χλωμιαζει, πεφ.τει λιποθυ.μος. Οταν

συνέρχεται, κλαίει, αναστατώνεται, σ:τεναζει, τραβ~ει τα μα~­

λιά του, μπήγει τις φωνές, τον πιανουν φριχτ~ι ~πασμoι.

.Αμυαλε! Τί κακό σού έκανε αυτό τ~ χαρτ~;. Ποιο μελος τ~υ

σώματός σου σου αφαίρεσε; Ποιό σφα~μα σ εβαλε να δια~ρα­

ξεις; Τέλος, τί μετάτρεψε στον εαυτο σου για να σε φερει

στην κατάσταση που σε βλέπω; . ., .Αν το γράμμα χανόταν, αν καποιο ευ?,πλαχνικο .χερι το

ριχνε στη φωτιά, η τύχη αυτού του θνητου, ευ~υχισμεν~υ και

δυστυχισμένου συνάμα, μου φαίνεται σαν παραξεν~ πρoβλ~­

μα. Η δυστυχία του, θα μου πεί~ε, είναι. πραγματι~η: Θαυμα­

σια, αλλά δεν θα την ένιωθε. Που βρισκοτανε λοιπον, Η ευτυ-

86

ιι.

lι

• .ιIiιi.

χία του ήταν φανταστική. Εννοώ: η υγεία, η ευθυμία, η καλο­

πέραση, η πνευματική ικανοποίηση, δεν είναι πια παρά ορά­

ματα. Δεν υπάρχουμε πλέον όπου βρισκόμαστε, υπάρχουμε

μονάχα όπου δεν βρισκόμαστε. Μήπως αξίζει να φοβόμαστε

πολύ το θάνατο, αρκεί να ζούμε;

Ω, άνθρωπε! περιμάζεψε την ύπαρξή σου μέσα στον εαυτό

σου και δεν θα 'σαι πια δυστυχισμένος. Μείνε στη θέση που 11.φύση σου εξασφαλίζει μες στην αλυσσίδα των όντων, κανένας

δεν θα μπορέσει να σε βγάλει από κει' μην λακτίζεις τον

σκληρό νόμο της αναγκαιότητας και μην σπαταλάς, θέλοντας

να της αντισταθείς, δυνάμεις που ο Θεός καθόλου δεν σου τις

έδωσε για να διευρύνεις ή να προεκτείνεις την ύπαρξή σου,

αλλά μονάχα για να τηδιατηρείς όσο Του αρέσει και όπως

Του αρέσει. Η ελευθερία σου, η δύναμή σου, απλώνοντας όσο

και οι φυσικές σου δυνάμεις, όχι παραπέρα. Όλα τ' άλλα δεν

είναι παρά σκλαβιά, ψευδαίσθηση, γοητεία. Κι η κυριαρχία

ακόμα είναι δουλική, όταν στηρίζεται στη γνώμη' γιατί εξαρ­

τιέται από τους εικασμούς όσων κυβερνάς με εικασμούς. Για

να τους οδηγείς όπως σου αρέσει, πρέπει να συμπεριφέρεσαι

όπως τους αρέσει. Δεν έχουν παρά ν' αλλάξουν τρόπο σκέψης

θα πρέπει με το ζόρι ν' αλλάξεις τρόπο δράσης. Όσοι σε πλη­

σιάζουν δεν έχουν παρά να μάθουν να διοικούν τις γνώμες του

λαού που θαρρείς πως κυβερνάς ή των ευνοουμένων που σε

κουμαντάρουν ή της οικογένειάς σου ή τις δικές σου: οι αυλι­

κοί, οι ιερείς, οι στρατιώτες, οι υπη ρέτες, όλοι αυτοί οι οχλη­

ροί, ώς και τα παιδιά, όταν θα 'σουν Θεμιστοκλής με ευφυία 2Ο ,

θα σε οδηγούν, όπως εσύ ένα παιδί μες στις λεγεώνες σου.

Ό, τι κι αν κάνεις, ποτέ το πραγματικό κύρος σου δεν θα

πάει μακρύτερα από τις πραγματικές ικανότητές σου. Μόλις

χρειαστεί να δεις με τα μάτια των άλλων, χρειάζεται να θέλεις

με τις θελήσεις τους. Οι λαοί μου είναι υπήκοοί μου, λες πε­

ρήφανα. Έστω. Όμως εσύ, τί είσαι; Υπήκοος των υπουργών

σου. Και οι υπουργοί σου με τη σειρά τους, τί είναι; Οι υπή­

κοοι των εντολοδόχων τους, των ερωμένων τους, οι υπη ρέτες

των υπηρετών τους. Πάρτε τα πάντα, σφετεριστείτε τα πάντα

κι ύστερα πετάξτε απλόχερα το χρήμα' στήσετε πυροβολείfil'

τοποθετείστε αγχόνες, τροχούς δώστε νόμους, θεσπίσματα'

πολλαπλασιάστε τους σπιούνους, τους σρατιώτες, τους δή­

μιους, τις φυλακές, τις αλυσσίδες: φτωχά ανθρωπάκια, τί σας

χρησιμεύουν όλ' αυτά; δεν θα σας υπηρετήσουν καλύτερα, ού-

87

τε θα σας κλέψουν λιγότερο, ούτε θα σας 'ξεγελάσουν λιγότε­

ρο, ούτε θα γίνεται πιο απόλυτοι. Πάντα θα λέτε: θέλουμε' και

πάντα θα κάνετε ό,τι θέλουν οι άλλοι.

Ο μόνος που κάνει κατά τη θέλησή του, είναι εκείνος που

δεν έχει ανάγκη, για να την πραγματοποιήσει, να βάλει τα

χέρια κάποιου άλλου στην άκρη των δικών του: συμπέρασμα,

το πρώτο απ' όλα τ' αγαθά δεν είναι η εξουσία αλλά η ελευθε­

ρία. Ο αληθινά ελεύθερος άνθρωπος δεν θέλει παρά μονάχα

ό, τι μπορεί και κάνει ό,τι του αρέσει. Να το βασικό μου αξίω­

μα. Δεν χρειάζεται παρά να την εφαρμόσεις στην παιδική ηλι­

κία και όλοι οι κανόνες της εκπαίδευσης θα ξεπροβάλουν.

Η κοινωνία έκανε τον άνθρωπο πιο αδύναμο, όχι μονάχα

αφαιρώντας του το δικαίωμα που είχε πάνω, στις ίδιες του τις

δυνάμεις, αλλά προπαντός κάνοντάς του τις πιο ανεπαρκείς.

Να γιατί οι επιθυμίες του πολλαπλασιάζονται με την αδυνα­

μία του και να τι αποτελεί την αδυναμία της παιδικής ηλικίας

σε σύγκριση με την ηλικία του άντρα. Αν ο άντρας είναι πλά­

σμα δυνατό κι αν το παιδί είναι πλάσμα αδύνατο, είναι όχι

γιατί ο πρώτος έχει περισσότερη δύναμη, αλλά γιατί ο πρώτος

μπορεί φυσικά να επαρκέσει στον εαυ'τό του, ενώ ο δεύτερος

δεν μπορεί. Ο άντρας πρέπει λοιπόν να έχει περισσότερες θε­

λήσεις και το παιδί περισσότερες φαντασίες λέξη με την

οποία εννοώ όλες τις επιθυμίες που δεν είναι αληθινές ανάγ­

κες και που δεν μπορούμε να τις ικανοποιήσουμε παρά με τη

βοήθεια του πλησίον.

Είπα το λόγο της αδυναμίας αυτής. Η φύση προνοεί με την

αφοσίωση των γονιών' όμως η αφοσίωση αυτή μπορεί να έχει

τις υπερβολές της, τα σφάλματά της, τις καταχρήσεις της. Γο­

νείς που ζουν σε πολιτική κατάσταση μεταφέρουνε σ' αυτή το

παιδί τους νωρίτερα. Δίνοντάς του περισσότερες ανάγκες απ'

όσες έχει, δεν ανακουφίζουν την αδυναμία του, την μεγαλώ­

νουν. Την μεγαλώνουν ακόμα απαιτώντας απ' το παιδί ό,τι η

φύση δεν απαιτούσε, υποτάσσοντας στις θελήσεις τους τις λί­

γες δυνάμεις που διαθέτει για, να υπηρετήσει τις δικές του,

μετατρέποντας απ' άκρη σ' άκρη σε σκλαβιά την αμοιβαία

εξάρτηση όπου το κρατάει η αδυναμία του και όπου τους κρα­

τάει η αφοσίωσή τους.

Ο φρόνιμος άνθρωπος ξέρει να μένει στη θέση του' όμως

το παιδί, που δεν γνωρίζει τη δική του, δεν μπορεί να σταθεί

στη δική του. Έχει ανάμεσά μας χίλιες εξόδους για να βγει'

88

αυτοί που το διοικούν πρέπει και να το συγκρατούν, προσπά­

θεια όχι εύκολη. Δεν πρέπει να είναι ούτε ζώο, ούτε άνθρω­

πος, αλλά παιδί" πρέπει να νιώθει την αδυναμία του αλλά όχι

και να υποφέρει απ' αυτήν' να εξαρτιέται και όχι να υπακούει'

να ζητάει κι όχι να διατάζει. Δεν υπόκειται στους άλλους

παρά λόγω των αναγκών του κι επειδή εκείνοι βλέπουν καλύ­

τερα τι του είναι οφέλιμο, τι μπορεί να συμβάλει ή να βλάψει

τη διατήρησή του. Κανένας δεν έχει το δικαίωμα, ούτε κι ο

πατέρας ακόμα, να διατάζει στο παιδί ό,τι δεν το οφελεί σε

τίποτα.

Προτού οι προκαταλήψεις και οι ανθρώπινοι θεσμοί αλ­

λοιώσουν τις φυσικές μας κλίσεις, η ευτυχία των παιδιών κα­

θώς και των μεγάλων συνίσταται στη χρήση της ελευθερίας

τους η ελευθερία αυτή όμως, στους πρώτους,περιορίζεται

από την αδυναμία τους. Όποιος κάνει αυτό που θέλει, είναι

ευτυχισμένος, επαρκεί στον εαυτό του' είναι η περίπτωση του

ανθρώπου ο οποίος ζει στη φυσική κατάσταση. Όποιος κάνει

ό,τι θέλει δεν είναι ευτυχισμένος, αν οι ανάγκες του ξεπερ­

νούν τις δυνάμεις του: είναι η περίπτωση του παιδιού, το

οποίο ζει στην ίδια κατάσταση. Ί,'α παιδιά δεν χαίρονται ακό­

μα και στη φύση παρά μιαν ατελή ελευθερία, όμοια με κείνη

που χαίρονται οι άνθρωποι σε πολιτική κατάσταση. Ο καθέ­

νας μας, μη μπορώντας πια να ζήσει χωρίς τους άλλους, ξανα­

γίνεται έτσι αδύναμος και δυστυχισμένος. Είχαμε φτιαχτεί για

να γίνουμε άνθρωποι' οι νόμοι και η κοινωνία μας ξαναβυθί­

σανε στην παιδικότητα. Οι πλούσιοι, οι μεγάλοι, οι βασιλιά­

δες, είναι όλοι τους παιδιά, τα οποία, βλέποντας ότι τσακιζό­

μαστε ν' ανακουφίσουμε τη δυστυχία τους, αντλούν απ' αυτό

ακριβώς μια παιδαριώδη ματαιοδοξία και είναι υπερήφανοι

για τις φροντίδες που δεν θα τους παρείχαμε, άν ήταν άνθρω­

ποι ολοκληρωμένοι.

Οι παρατηρήσεις αυτές είναι σημαντικές και χρησιμεύουν

στο να λύσουμε όλες τις αντιφάσεις του κοινωνικού συστήμα­

τος. Υπάρχουνε δύο είδη εξαρτήσεων: των πραγμάτων, που

προέρχεται από τη φύση, και των ανθρώπων, που προέρχεται

από την κοινωνία. Η εξάρτηση των πραγμάτων, μη έχοντας

καμιάν ηθικότητα, δεν βλάπτει καθόλου την ελευθερία και δεν

γεννά καθόλου ελαττώματα' εφόσον η εξάρτηση των ανθρώ­

πων είναι ακατάστατη 21, γεννάει όλα τα ελαττώματα και απ'

αυτήν ο αφέντης και ο σκλάβος αλληλοδιαφθείρονται. Αν

89

υπάρχει κάποιο μέσο να θεραπεύσουμε αυτό το κακό μέσα

στην κοινωνία, αυτό είναι το ν' αντικαταστήσουμε τον νόμο

με τον άνθρωπο και να οπλίσουμε τις γενικές θελήσεις με δύ­

ναμη πραγματική, ανώτερη από την επίδραση κάθε ιδιαίτερης

θέλησης. Αν οι νόμοι των εθνών μπορούσαν να 'χουν, σαν

τους νόμους της φύσης, μιαν ακαμψία που ποτέ καμιά ανθρώ­

πινη δύναμη να μη μπορούσε να τις νικήσει, η εξάρτηση των

ανθρώπων θα ξαναγινότανε τότε εξάρτηση των πραγμάτων' θα

συγκεντρώναμε στη δημοκρατία όλα τα προνόμια της φυσικής

κατάστασης με τα προνόμια της πολιτικής κατάστασης θα

ενώναμε με την ελευθερία, που συγκρατεί τον άνθρωπο απαλ­

λαγμένο από ελαττώματα, με την ηθικότητα που τον εξυψώνει

στην αρετή.

Κρατείστε το παιδί, στην εξάρτηση και μόνο των πραγμά­

των, θα 'χετε ακολουθήσει την τάξη της φύσης στην πρόοδο

της εκπαίδευσής του. Μην προσφέρετε ποτέ στις αδιάκριτες

θελήσεις του παρά μονάχα εμπόδια φυσικά ή τιμωρίες που

προέρχονται από τις ίδιες τις πράξεις, για να το θυμάται όταν

χρειάζεται' χωρίς να του απαγορεύετε να κάνει το κακό, αρκεί

να το εμποδίζετε. Μονάχα η πείρα ή η αδυνατότητα πρέπει να

παίζουν το ρόλο νόμου. Μην προσφέρετε τίποτα στις επιθυ­

μίες του επειδή το ζητά αλλά επειδή το έχει ανάγκη. Να μην

ξέρει τι πράγμα είναι η υπακοή όταν ενεργεί, ούτε τι είναι η

κυριαρχία όταν ενεργεί για τον εαυτό του. Να αισθάνεται εξί­

σου την ελευθερία του στις πράξεις του και στις δικές σας.

Αναπληρώστε τη δύναμη που του λείπει, ακριβώς όσο χρειά­

ζεται, για να είναι το παιδί ελεύθερο και όχι αυταρχικό. Όταν

δέχεται τις εξυπηρετήσεις σας μ' ένα είδος ταπείνωσης, να

επιθυμεί τη στιγμή που θα μπορεί να κάνει και χωρίς αυτές

και θα 'χει την τιμή να υπηρετηθεί μόνο του.

Η φύση έχει, για να δυναμώνει το σώμα και να το κάνει να

μεγαλώνει, μέσα που ποτέ δεν πρέπει να τα πολεμάμε. Δεν

πρέπει ποτέ ν' αναγκάζουμε ένα παιδί να σταθεί όταν θέλει να

περπατήσει, ούτε να περπατήσει όταν θέλει να σταθεί. Όταν

η θέληση των παιδιών δεν έχει διαφθαρεί από λάθος μας, τί­

ποτα δεν θέλουν άσκοπα. Πρέπει να πηδήξουν, να τρέξουν, να

φωνάξουν, όποτε το θελήσουν. Όλες τους οι κινήσεις είναι

ανάγκες της ιδιοσυγκρασίας τους, που αναζητά την ισχυρο­

ποίησή της μα πρέπει να διστάζουμε για ό,τι επιθυμούν χωρίς

να μπορούν να το κάνουν μόνα τους και που άλλοι είναι υπο-

90

χρεωμένοι να το κάνουν γι' αυτούς. Τότε πρέπει να διακρίνου­

με με φροντίδα την αληθινή ανάγκη, τη φυσική ανά')lκη, την

ανάγκη φαντασίας που αρχίζει να γεννιέται ή εκείνη που

προέρχεται από υπεραφθονία ζωής, όπως έλεγα.

Ήδη έχω πει τι να κάνουμε όταν ένα παιδί κλαίει για ν'

αποχτήσει ετούτο ή εκείνο. Θα προσθέσω μόνο ότι, αφότου

μπορεί να ζητήσει μιλώντας αυτό που επιθυμεί, και, για να το

πετύχει πιο γρήγορα ή για να νικήσει μιαν άρνηση, υποστη­

ρίζει με κλάματα την αίτησή του, πρέπει αμετακλήτως να του

το αρνηθούμε. Αν η ανάγκη το έκανε να μιλήσει, οφείλετε να

το μάθετε και να κάνετε αμέσως αυτό που ζητά' αλλά το να

παραχωρήσετε κάτι στα κλάματά του, σημαίνει πως το διεγεί­

ρετε να κλαίει, το μαθαίνετε ν' αμφιβάλλει για την καλή σας

θέληση και να πιστέψει πως η ενόχληση σας επηρεάζει πε­

ρισσότερο από την ευγενεια. Αν δεν σας πιστεύει για καλό,

γρήγορα θα γίνει κακό' αν σας νομίζει αδύναμο, γρήγορα θα

γίνει πεισματάρικο' σημασία έχει να δείχνουμε με το πρώτο

σημάδι εκείνο που δεν θέλουμε ν' αρνηθούμε. Μ ην το παρα­

κάνετε στις αρνήσεις, αλλά μην τις αναιρείτε ποτέ.

Φυλαχτείτε προπαντός μη δώσετε στο παιδί μάταιους τύ­

πους ευγενικότητας, που να του χρησιμεύουνε στην ανάγκη

σαν λόγια μαγικά προκειμένου να υποτάξει στις θελήσεις του

ό,τι κι αν το περιβάλλει και να πετύχει στη στιγμή αυτό που

του αρέσει. Στην ακκιστική εκπαίδευση των πλούσιων, δεν

παραλείπουν ποτέ να κάνουν τα παιδιά, ευγενικώς αυταρχικά,

ορίζοντάς τους τους όρους που πρέπει να χρησιμοποιούν ώστε

κανένας να μην τολμά να τους αντιστέκεται' τα παιδιά τους

δεν έχουν ούτε τόνο ούτε τρόπους ικετευτικούς είναι αυθάδεις

και κάτι παραπάνω τόσο όταν παρακαλούν όσο και όταν

παραγγέλνουν, σα να είναι πολύ πιο σίγουρα ότι θα τα υπα­

κούσουν. Βλέπουμε πρώτα ότι το αν θέλετε σημαίνει στο στό­

μα τους θέλω και το σας παρακαλώ σημαίνει σας διατάζω.

Θαυμαστή ευγένεια, που δεν καταλήγει γι' αυτά παρά στο ν'

αλλάζουν το νόημα των λέξεων, και να μη μιλούν ποτέ αλλιώς

παρά με αυταρχικότητα! 'Οσον αφορά εμένα, που φοβάμαι λι­

γότερο ότι ο Αιμίλιος θα είναι άξεστος παρά αυθάδης, προτι­

μώ να λέει παρακαλώντας κάντε αυτό παρά να διατάζει σας

παρακαλώ. Όχι ο όρος που χρησιμοποιεί αλλά η εκδοχή του

μ' ενδιαφέρει.

Υπάρχει μια υπερβολή σκληρότητας και μια υπερβολή

91

επιείκειας, που πρέπει εξίσου ν' αποφεύγονται. Αν αφήσετε τα

παιδιά να υποφέρουν, εκθέτετε την υγεία τους, τη ζωή τους τα

καθιστάτε δυστυχισμένα· αν τ' απαλλάσσετe με υπερβολική

φροντίδα από κάθε είδους αδιαθεσία, τους προετοιμάζετε με­

γάλες δυστυχίες γίνονται λεπτεπίλεπτα, υπερευαίσθητα· τα

βγάζετε από την κάταστασή τους της ενηλικίωσης, όπου θα

επανέλθουν κάποια μέρα παρά τη θέλησή σας. Για να μην τα

εκθέτετε σε μερικά δεινά της φύσης, είστε ο δημιουργός εκεί­

νων των δεινών που η φύση δεν τους έδωσε. Θα μου πείτε πως

πέφτω στην περίπτωση των κακών πατεράδων, που τους κατη­

γορούσα ότι θυσιάζουν την ευτυχία των παιδιών στην εκτίμη­

ση ενός μακρυνού μέλλοντος που μπορεί να μην υπάρξει ποτέ.

Καθόλου. Γιατί η ελευθερία που δίνω στον μαθητή μου

τον αποζημιώνει πλήρως για τις ελαφρές δυσκολίες όπου τον

αφήνω εκτεθιμένο. Βλέπω κάτι μικρούς αχρείους να παίζουνε

στο χιόνι, μελανιασμένους, φοβισμένους, μόλις να μπορούν

να κινήσουν τα δάχτυλά τους. Στο χέρι τους είναι να πάνε να

ζεσταθούν, δεν κάνουν τίποτα γι' αυτό· αν τ' αναγκάζαμε, θα

νιώθανε εκατό φορές περισσότερο τη σκληρότητα του πεί­

σματος απ' όσο νιώθουνε τη σκληρότητα του κρύου. Για τί

λοιπόν παραπονιέστε; Θα 'κανα δυστυχισμένο το παιδί σας

εκθέτοντάς το μονάχα στις δυσκολίες που δέχεται να υποστεί;

Κάνω το καλό του στην τωρινή στιγμή, αφήνοντάς το ελεύθε­

ρο· κάνω το καλό του στο μέλλον, οπλίζοντάς το για τα δεινά

που πρέπει να υποστεί. Αν είχε το δικαίωμα εκλογής να γίνει

μαθητής μου ή μαθητής σας, νομίζετε ότι θα δίσταζε καθόλου;

Βάζετε με το νού σας καμιάαληθινή πιθανή ευτυχία για κά­

ποιο άτομο έξω από την ιδιοσυγκρασία του; Και, δεν βγάζου­

με τον άνθρωπο από την ιδιοσυγκρασία του, όταν θέλουμε να

τον απαλλάξουμε εξίσου απ' όλα τα δεινά του είδους του; Ναι,

το υποστη ρίζω: για να νιώσει τα μεγάλα αγαθά, π ρέπει να

γνωρίσει τα μικρά δεινά· αυτή είναι η φύση του. Αν το φυσικό

πάει πολύ καλά, το ηθικό διαφθείρεται. Ο άνθρωπος που δεν

θα γνώριζε τον πόνο, δεν θα γνώριζε ούτε την τρυφερότητα

της ανθρωπότητας, ούτε τη γλυκύτητα του οίκτου· η καρδιά

του δεν θα συγκινιόταν με τίποτα, δεν θα 'ταν κοινωνικός, θα

'ταν ένα τέρας μες στους ανθρώπους.

Ξέρετε ποιό είναι το σιγουρότερο μέσο να κάνετε το παιδί

σας δυστυχισμένο; Το να το συνηθίζετε να τα πετυχαίνει όλα·

γιατί, εφόσον οι επιθυμίες του θα μεγαλώνουν αδιάκοπα χάρη

92

στην ευκολία της ικανοποίησής τους, αργά ή γρήγορα η αδυ­

νατότητα θα σας αναγκάσει, είτε το θέλετε, είτε όχι, να φτά­

σετε στην άρνηση· και η ασυνήθιστη αυτή άρνηση θα του

προκαλέσει περισσότερο βάσανο απ' όσο η στέρηση του πο­

θητού. Στην αρχή, θα θέλει το μπαστούνι που κρατάτε· γρήγο­

ρα θα θελήσει το ρολόι σας ύστερα, το πουλί που πετάει· το

άστρο που λάμπει· θα θέλει όλα όσα βλέπει: εκτός κι αν είστε

θεός, πώς θα το ικανοποιήσετε;

Είναι φυσική διάθεση στον άνθρωπο να βλέπει σαν δικό

του ό,τι περνάει από το χέρι του. Με την έννοια αυτή, η αρχή

του Χόμπς είναι αληθινή ώς ένα βαθμό: πολλαπλασιάστε μαζί

με τις επιθυμίες μας τα μέσα ικανοποίησής τους, ο καθένας θα

γίνει κύριος των πάντων. Το παιδί λοιπόν που δεν έχει παρά

να θελήσει για ν' αποχτήσει, θεωρεί τον εαυτό του ιδιοκτήτη

του σύμπαντος βλέπει όλους τους ανθρώπους σαν σκλάβους

του: κι όταν τελικά αναγκαζόμαστε να του αρνηθούμε κάτι,

εκείνο, νομίζοντας τα πάντα δυνατά όταν διατάζει, παίρνει

την άρνηση για πράξη ανταρσίας όλες οι δικαιολογίες που

του δίνουμε, σε μιαηλικία ανίκανη για συλλογισμό, δεν είναι,

παρά τη θέληση του παιδιού, παρά προφάσεις βλέπει παντού

κακή θέληση: το συναίσθημα κάποιας δήθεν αδικίας ερεθίζει

το φυσικό του, μισεί όλο τον κόσμο και χωρίς ποτέ να ανα­

γνωρίζει ευγνωμοσύνη προς την καλοσύνη, αγαναχτεί με κάθε

αντίρρηση.

Πώς να φανταστώ ένα παιδί, τόσο κυριευμένο από το θυμό

και που το κατατρώγουν τα πιο οργίλα πάλη, ευτυχισμένο πο­

τέ; Ευτυχισμένο, αυτό! Το δεσποτικό! Ο πιο βρωμερός σκλά­

βος και συνάμα το πιο άθλιο πλάσμα! ·Εχω δει παιδιά έτσι

αναθρεμμένα, που θέλαν ν' αναποδογυρίσεις το σπίτι με μια

σκουντιά, να τους δώσεις τον κόκκορα από το καμπαναριό, να

σταματήσεις την παρέλαση για ν' ακούνε περισσότερη ώρα τα

ταμπούρλα και που τρυπούσαν τον αέρα με τις στριγγλιές

τους, μη θέλοντας ν' ακούσουν κανέναν, αν αργούσες να υπα­

κούσεις. ·Ολοι τσακίζονταν μάταια να τα καλοπιάσουν· εφό­

σον οι επιθυμίες τους διεγείρονταν από την ευκολία απόκτη­

σης, εκείνα πεισμάτωναν και στα αδύνατα πράγματα και δεν

βρίσκάνε παντού παρά αντιρρήσεις, εμπόδια, κόπους, καη­

μούς. Πάντα μαλώνοντας, πάντα πεισματάρικα, πάντα έξαλλα,

περνούσαν τις μέρες ΤQυς ουρλιάζοντας, γεμάτα παράπονα.

_·Ηταν καλότυχα πλάσματα; Η αδυναμία και η κυριαρχία ενω-

93

μένες γεννούν τρέλα και .δυστυχία. Απ' τα δύο κακομαθημένα

παιδιά, το ένα χτυπά το τραπέζι, το άλλο χτυπά τη μητέρα

του' θα χτυπούν πολύ προτού ζήσουν ικανοποιημένα.

" Αν οι κυριαρχικές και τυρ~ννΙKές ιδέες τα καθιστούν δυ­

στυχισμένα από την παιδική τους κιόλας ηλικία, τί θα γίνει

όταν μεγαλώσουν και οι σχέσέις τους με τους άλλους ανθρώ­

πούς θ' αρχίσουν να ευρύνονται και να πολλαπλασιάζονται;,Συνηθισμένα να βλέπουν τα πάντα να κάμπτονται μπροστά

τους, τι έκπληξη, μπqίvοντας στον κόσμο, να νιώθουν πως

όλα τους αντιστέκονται και να βρίσκονται συντριμμένα από

το βάρος του κόσμου που νόμιζαν ότι θα το κινούν σαν πιόνι!

Το αναιδέστατο ύφος τους, η παιδαριώδης ματαιοδοξία

τους, δεν τους προσδίνουν παρά ταπεινώσεις, περιφρονήσεις,

εμπαιγμούς καταπίνουν τις ύβρεις σαν το νερό' σκληρές δο­

κιμασίες τους μαθαίνουν γρήγορα ότι δεν ξέρουν ούτε την

κατάστασή τους ούτε τις δυνάμεις τους μη μπορώντας τα πά­

ντα, νομίζουν πως δεν μπορούν τίποτα. Τόσα ασυνήθιστα ε­

μπόδια τ' αποθαρρύνουν, τόσες περιφρονήσεις τα εξευτελί­

ζουν: γίνονται δειλά, φοβιτσιάρικα, χαμερπή και ξεπέφτουν

τόσο κάτω από τον εαυτό τους, όσο τον είχαν υπερβεί πρωτύ­

τερα.

Ας ξανάρθουμε στον πρωταρχικό κανόνα. Η φύση έκανε

τα παιδιά αξιαγάπητα και για να τα βοηθάμε' τα έφτιαξε όμως

για να τα υπακούμε και να τα φοβόμαστε; Τους έδωσε επιβλη­

τικό ύφος, μάτι αυστηρό, φωνή τραχειά κι απειλητική, για να

τα τρέμουμε; Καταλαβαίνω, ο βρυχισμός του λιονταριού να

τρομάζει τα ζώα κι εκείνα να τρέμουν βλέποντας το τρομερό

του ρύγχος μα αν είδαμε ποτέ θέαμα άσεμνο, απαίσιο, κατα­

γέλαστο, είν' ένα σώμα αξιωματικών, με τον αρχηγό επικεφα­

λής, με επίσημη ενδυμασία, γονατισμένους μπροστά σ' ένα

παιδί με το βρακάκι του, να του μιλούν με λόγια πομπώδικα

και κείνο να ουρλιάζει και να βγάζει σάλια για κάθε απάντη­

ση.

Θεωρώντας την παιδική ηλικία αυτή καθεαυτή, υπάρχει

στον κόσμο πλάσμα πιο αδύναμο, πιο δυστυχισμένο, πιο το­

ποθετημένο στο έλεος τόυ περιβάλλοντός του, που να 'χει τό­

ση ανάγκη από λύπηση, φροντίδες, προστασία, όπως ένα παι­

δί; Δεν φαίνεται σα να δείχνει μια τόσο γλυκειά όψη και ύφος

τόσο συγκινητικό, ώστε όποιος κι άν το πλησιάσει να νιώθει

ενδιαφέρον για την αδυναμία του και να τρέχει να το βοηθή-

94

σει; Τί πιο προσβλητικό λοιπόν, πιο αντίθετο στην τάξη, απ'

το να βλέπεις ένα αυταρχικό και πεισματάρικο παιδί να διατά­

ζει το σύμπαν γύρω του και να παίρνει ξεδιάντροπα τον τόνο

του αφέντη απέναντι σ' όσους δεν έχουν παρά να το παρατη­

ρήσουν για να καταστραφεί;

Εξάλλου, ποιός δεν βλέπει πως η αδυναμία της πρώτης

ηλικίας δεσμεύει τα παιδιά με τόσους τρόπους, ώστε είναι

βάρβαρο να προσθέσουμε, σε τούτη την υποταγή, την υποτα­

γή των παραξενιών μας, αφαιρώντας τους μια τόσο περιορι­

σμένη ελευθερία, την οποία τόσο λίγο μπορούν να καταχρα­

στούν και που τόσο λίγο οφελεί, αυτά και μας, να τους τη

στερήσουμε; Αν δεν υπάρχει τίποτα άξιο καγχασμού όσο ένα

υπεροπτικό παιδί, δεν υπάρχει τίποτα τόσο άξιο λύπησης όσο

ένα παιδί φοβιτσιάρικο. Εφόσον με την ηλικία της λογικής

αρχίζει η αστική δουλεία, γιατί να την προλάβουμε με την

ιδιωτική δουλεία; Ας υποστούμε μια στιγμή της ζωής να 'ναι

απαλλαγμένο από το ζυγό που η φύση δεν μας επέβαλε κι ας

αφήσουμε στην παιδική ηλικία την άσκηση της φυσικής ε­

λευθερίας, που την απομακρύνει τουλάχιστον, για ένα χρονι­

κό διάστημα, από τα σφάλματα που συνθηκολογούμε μ~ τη

δουλεία. Οι αυστη ροί δάσκαλοι, οι υποδουλωμένοι πατεράδες

στα παιδιά τους, ας έρθουν λοιπόν και οι μεν και οι δε με τις

επιπόλαιες αντιρρήσεις σας και, προτού εγκωμιάσουν τις με­

θόδους τους, ας μάθουν για μια φορά τη μέθοδο της φύσης.

Ξανάρχομαι στην πρακτική. Έχω πει ήδη ότι το παιδί σας

δεν πρέπει τίποτα ν' αποκτήσει επειδή το ζητάει, αλλά επειδή

το έχει ανάγκη 22, ούτε να κάνει τίποτα από υπακοή, αλλά μο­

ναχά από ανάγκη. Έτσι οι λέξεις υπακούω και διατάζω θα

σβηστούν από το λεξικό του' ακόμα περισσότερο οι λέξεις

καθήκον και υποχρέωση" μα οι λέξεις δύναμη, ανάγκη, αδυνα­

μία και στενοχώρια πρέπει να υπογραμμιστούν. Πριν την ηλι­

κία της λογικής, δεν θα μπορούσαμε να έχουμε καμιάιδέα για

τα ηθικά όντα ούτε για τις κοινωνικές σχέσεις πρέπει λοιπόν

ν' αποφεύγουμε, όσο γίνεται, να χρησιμοποιούμε λέξεις που

τα εκφράζουν, από φόβο μη συνδέσουν τα παιδιά τις λέξεις

αυτές με άλλες έννοιες που δεν θα μπορούμε ή δεν θα ξέρουμε

πώς να τις διορθώσουμε. Η πρώτη λάθος ιδέα που εισχωρεί

στο κεφάλι του, είναι μέσα του το σπέρμα του σφάλματος και

της ακολασίας. Σ' αυτό το πρώτο βήμα πρέπει προπαντός να

δώσουμε προσοχή. Φροντίστε, όσο εντυπωσιάζεται από τα

95

J

αισθητά πράγματα, οι ιδέες του να σταματούν στις αισθήσεις

φροντίστε παντού γύρω του να μη βλέπει παρά τοφυσικό κό­

σμο: διαφορετικά, να 'στε σίγουροι πως δεν θα σας ακούει

καθόλου ή θα πλάσει για τον ηθικό κόσμο, για τον οποίο του

μιλάτε, με έννοιες φανταστικές, που δεν θα τις σβήσετε ποτέ

στη ζωή του.

Το να συλλογίζεσαι μαζί με τα παιδιά ήταν το μεγάλο

αξίωμα του Λόκ· είναι το περισσότερο στη μόδα σήμερα· η

επιτυχία του πάντως δεν μου φαίνεται πολύ κατάλληλη για να

τη θέσουμε στην πίστωση· και για μένα, δεν βλέπω τίποτα πιο

ανόητο από τα παιδιά με τα οποία έχουν τόσο συλλογιστεί.

Απ' όλες τις ικανότητες του ανθρώπου, η λογική που δεν εί­

ναι, ας πούμε, παρά μια σύνθεση όλων των άλλων, αναπτύσσε­

ται πιο δύσκολα και πιο αργά· και μ' αυτή θέλουν ν' αναπτύ­

ξουν τις πρώτες! Το αριστούργημα μιας καλής εκπαίδευσης

είναι να φτιάξεις έναν άνθρωπο λογικό: και σου διατείνονται

πως θ' αναθρέψουν ένα παιδί με τη λογική! Αρχίζουν από το

τέλος, κάνουν το όργανο από το Ιργο. Αν τα παιδιά εννοού­

σαν τη λογική, δεν θα 'χαν ανάγκη .να ανατραφούν· αλλά μι­

λώντας τους από την πρώτη κιόλας ηλικία μια γλώσσα που

δεν την καταλαβαίνουν καν, τα συνηθίζουμε να ευχαριστιόν­

ται από τις λέξεις, να ελέγχουν όλα όσα τους λέμε, να νομί­

ζουν πως είναι τόσο σώφρονες όσο κι οι δάσκαλοί τούς, ναγίνονται αμφισβητίες και ισχυρογνώμονες και όλα όσα πι­

στεύουμε να πετύχουμε απ' αυτά με λογικά κίνητρα, δεν τα

πετυχαίνουμε ποτέ παρά με κίνητρα επιθυμίας ή φόβου ή μα­

ταιοδοξίας, που πάντα αναγκαζόμαστε να προσδώσουμε.

Να η μορφή στην οποία μπορούν να αναχθούν σχεδόν όλα

τα μαθήματα ηθικής που κάνουμε και μπορούμε να κάνουμε

στα παιδιά.

Δάσκαλος: Δεν πρέπει να το κάνεις αυτό.

Παιδί: Και γιατί δεν πρέπει να το κάνω;

Δάσκαλος: Επειδή είναι κακό.

Παιδί: Κακό! Τί είναι κακό;

Δάσκαλος: Αυτό που σου απαγορεύουν.

Παιδί: Τί κακό υπάρχει στο να κάνεις ό,τι σου απαγορεύουν;

Δάσκαλος: Σε τιμωρούν που δεν υπάκουσες.

Παιδί: Θα το κάνω έτσι που να μη μάθουν τίποτα.

Δ άσκαλος: Θα σε παραμονέψουν.

Παιδί: Θα κρυφτώ.

96

Δάσκαλος: Θα σ' ερωτήσουν.

Παιδί: Θα πω ψέματα.

Δάσκαλος: Δεν πρέπει να λέμε ψέματα.

Π~ιδί: Γιατί δεν πρέπει να λέμε ψέματα;

Δασκαλος: Επειδή είναι κακό, κ.λ.π.

Να ο αναπόφευκτος κύκλος. Αν βγείται απ' αυτόν το παιδί

δεν σας .εννοεί πια. Δεν είναι.τάχα οφέλιμες διδαχές 'αυτά; Εί­μ~ι περιεΡι'ος να δω τι θα μπορούσαν άλλο να βάλουν στη

θεσ~ αυτου. του διάλογου. Ακόμα κι ο Λοκ θα σκοτιζότανε

πολυ. Η γν~ση του καλού και του κακού, η γνώση της αιτίας

των κα~ηκον:rων του ανθρώπου, δεν είναι υπόθεση παιδιού.

Η φυση θε~ει τα παιδιά να είναι παιδιά προτού γίνουν ενή­

λΙK~ς. Αν θελ~σoυμε να διαστρέψουμε την τάξη αυτή, θα προ­

ξεντι~oυμε .πρωιμους καρπούς, χωρίς οριμότητα και ουσία και

δεν θ. αργησουν. να χαλάσουν. Θα έχουμε νεαρούς δόκτορες

και γε.ρους παιδι~. Η παιδική ηλικία έχει δικούς της τρόπους

να βλεπει, να σκεφτεται, να αισθάνεται· τίποτα δεν είναι πιο

παράλογο. απ' το να θέλουμε να τους αντικαταστήσουμε με

τους. δι~oυς μ~ς και θα προτιμούσα να αξιώνω να 'χει ένα

παιδι πεντ~ π~δια ύψος παρά κρίση στα δέκα του χρόνια.

~ρ~γ~αΤΙKα, τι ~α του χ~ησίμευε η λογική σ' αυτή την ηλι­KΙ~, Ειν.αι το φ~ενo της δυναμης και το παιδί δεν έχει ανάγκηαπ αυτο το φρενο.

Προσπαθών.τας να πε~σετε τους μαθητές σας για το καθή­

κον της υ~α~oης, .προσθετετε στη δήθεν πειθώ σας τη βία και

τη~ απει~η η, πραγμα χειρότερο, την κολακεία και τις υπο­

σχεσ~ις. Ετ?"ι λοιπόν, δελεασμένα από το συμφέρον ή πει­

σμ~μενα απο. το ζ~ρι, κάνουν πως πείθονται από τη λογική.

Βλεπουν ~oλυ καλα πως η υπακοή τους είναι προνομιακή και

η av:rapala επιβλα~ής, μόλις παρατηρήσετε και τη μια και

την αλλη. Μα καθως δεν απαιτείτε τίποτα απ' τα παιδιά που

ν~ τους.είναι.δυσάρεστο και καθώς πάντα είναι κοπιαστικό να

κανεις o~α θελει ο ά~λoς, κρύβονται για να κάνουν τις δικές

τους θελ~σεις, πει~μενα πως καλά κάνουν αν αγνοούμε την

ανυπαKO~ τους, μ~ ετοιμα να συμφωνήσουνπως κάνουν άσχη­

μα, .αν τ αναKα~υψoυμε, φοβούμενα κανένα χειρότερο κακό.

Eφ~σoν ~ λογικη στο καθήκον δεν είναι της ηλικίας τους, δεν

υ~αρχει ανθρ~πoς στ~ν κόσμο που να κατάφερε να τους την

κανει αλη.θινα αισθητη· ο φόβος όμως της τιμωρίας, η ελπίδα

της συγνωμης, τα πολλά παρακάλια, η δυσκολία ν' απαντή-

97

σουν, τους αποσπούν όλες τις ομολογίες που ~παιτo~με' και

νομίζουμε πως τα πείσαμε, όταν απλώς τα σκοτισαμε η τα φο-

βίσαμε. . . .Τί συμβαίνει ύστερα; Πρώτον, επιβαλλ~ντας ~oυς ενα K~-

θήκον που δεν το αισθάνονται, τα πρoδι~θετετε ασχημα απ~­

ναντι στην τυραννία σας και τ' αποστρεφε.τε να σας. αγαπη­

σουν· τα μαθαίνετε να γίνουν υποκριτές, ψευτικοι, ψευ~ες, γι.α

να αποσπάσουν ανταμοιβές ή να γλυτώσουν τις τιμωριες τε~

λος, συνηθίζοντάς τα να Kαλύπτoυ~ με κάπ.οιο ~αινoμενΙK.O

κίνητρο ένα κρυφό κίνητρο, τους δινετε εσεις οι. ιδιοι το. με­

σον να σας εξαπατούν αδιάκοπα, να σας αφα~ρoυν τη Ίνωση

του αληθινού τους χαρακτήρα και να πληρωνουν. εσας και

τους άλλους, με φρούδα λόγια. Οι νόμοι, θα μ~υ πε~τε, αν και

υποχρεωτικοί για τη συνείδηση, χρη~ιμoπoι~υ~ επιση~ κατα­

ναγκασμό με τους μεγάλους. Συμφωνω ..Μα ,τι ειναι οι .ανθρω~ποι αυτοί, αν όχι κακομαθημένα παιδια απο την εK~αιδευσ~,

Να ακριβώς τι πρέπει να προλάβουμε. Χρησιμοπ?ιειτε τη δυ.­

ναμη με τα παιδιά και τη λογική με τo~ς ανθ~ωπoυς. ~υτ.η

είναι η φυσική τάξη. Ο σώφρονας δεν εχει αναγκη απο νο-

μους. .'λ λ κίαΜεταχειριστείτε τον μαθητη σας ανα ογα μ.ε την η ι .

του. Βάλτε τον πρώτα στη θέση του και κρατειστε τ~ν ~Kει

καλά, που να μην επιχειρήσει πια να βγει. ~ότε, πρ?του .μαθει

τι είναι φρονιμάδα, θα εξασκεί το σπoυδαιoτε~o μαθη.μα τη~.

Μ ην του διατάζετε τίποτα, ότι Kα~ να 'ναι αυτο, α~oλυτως τι­

ποτα. Μ ην τ' αφήνετε μάλιστα ουτε να. φαντασ~ει πως α~αι­

τείτε κάποια κυριαρχία επάνω του. Να ξερε~ μοναχα ~ως ειναι

αδύναμο και πως είστε δυνατοί' και πως, λΟΥω τ~ς θεσης του

και της θέσης σας, εξαρτιέται αναγκαστ.ικα απο. σας, να το

μάθει, να το ξέρει, να το νιώθει' να νι~θει απο. νωρις στο

επαρμένο κεφάλι του το ζυγό που η ~υση. επιβαλλει σΤΟ,ν

άνθρωπο, κάτω από τον οποίο πρέπει καθε. τελειο ον ν~ λυγι­

ζει' να βλέπει την ανάγκη αυτή. στα πραγματα, πoτ~ στη.ν

παραξενιά23 των ανθρώπων' τ.ο φρεν? που το συγK~ατει να ε,Ι­

ναι η δύναμη, όχι η κυριαρχια. EK~ινo που δεν πρ~πει να K~­

νει, μην του το απαγορεύετε' εμπoδισ~ε το να το κανει, χω.ρις

εξηγήσεις, χωρίς αιτιολογήσεις αυτο που του πα~αχωρειτ~,

παραχωρείστε το του με την πρώτη Ko~βέντα, χωρις π~ραKα­

λια, προπαντός όρους. Δίνεται μ' ευχαριστ~ση, αρνη~ειτε μο­

νάχα με αποστροφή' όλες σας όμως οι αρνησεις να ειναι αμε-

98

τάκλητες καμιά ικεσία να μη σας κλονίζει' το όχι που λέτε ναείναι σιδερένιος τοίχος, που το παιδί πέντε, έξη φορές να δο­κιμάσει τις δυνάμεις του, να μη μπορέσει και να μη θέλει πιανα τον γκρεμίσει.

Έτσι μονάχα θα το κάνετε υπομονετικό, ομαλό, καρτερικό,γαλήνιο, ακόμα κι όταν δεν θα 'χει αυτό που ήθελε' γιατί είναιστη φύση του ανθρώπου να υποφέρει υπομονετικά την ανάγκη

των πραγμάτων, αλλά όχι την κακή θέληση του άλλου. Τα

λόγια: δεν έχει άλλο απ' αυτό, είναι απάντηση που δεν πει­σμώνει κανένα παιδί, εκτός αν πιστέψει πως ήταν ψέμα. Εξάλ­λου, δεν υπάρχει εδώ μέση λύση. Πρέπει ή να μην απαιτείτίποτα εντελώς ή να το λυγίσεις κάτω από την πιο τέλεια υπο­ταγή.

Η χειρότερη εκπαίδευση είναι να το αφήσεις να ταλα­ντεύεται ανάμεσα στις θελήσεις του και τις δικές σου και νακαυγαδίζεις αδιάκοπα μαζί του ποιός απ' τους δυο είναι ο

αφέντης εδώ μέσα· θα προτιμούσα τότε εκατό φορές να είναιεκείνο ο αφέντης.

Είναι πολύ παράξενο που, απ' όταν αποφάσισαν ν' αναθρέ­φουν παιδιά, δεν φανταστήκανε άλλο μέσονα το καθοδηγή­

σουν από την άμιλλα, τη ζήλεια, το φθόνο, την κενοδοξία,

την απληστία, τον απαίσιο φόβο, όλα τα πιο επικύνδυνα πά­

θη, τα πιο ικανά να σε φέρουν σε αναβρασμό και να διαφθεί­ρουν τη ψυχή, ακόμα και προτού διαμορφωθεί το σώμα. Με

κάθε πρόωρη διδαχή που θέλουν να χωρέσουν στο κεφάλι του,φυτεύουνε κι ένα βίτσιο στην καρδιά του βαθιά' τρελ.οί εκπαι­δευτικοί θαρρούν πως θα κάνουν θαύματα, κάνοντας τα παιδιάκακά, για να τους μάθουν τι θα πει καλοσύνη' ύστερα μας λένεσοβαρά σοβαρά: Αυτός είναι ο άνθρωπος, Ναι, αυτός είναι οάνθρωπος που φτιάξατε.

'Εχουνε δοκιμάσει όλα τα μέσα εκτός από ένα, το μόνοακριβώς που μπορεί να πετύχει: την καλά ρυθμισμένη ελευθε­ρία. Δεν πρέπει ν' ανακατευόμαστε στην ανατροφή ενός παι­διού, όταν δεν ξέρουμε να το οδηγήσουμε εκεί που θέλουμεμέσ' από τους νόμους και μόνο του δυνατού και του αδύνατου.Καθώς η σφαίρα και του ενός και του άλλου είναι άγνωσταστο παιδί, μια το αφήνουμε, μια το περιορίζουμε, κατά πώς

μας κατεβαίνει στο μυαλό! Το αλυσσοδένουμε, το σπρώχνου-

.με, το τραβάμε, με το δεσμό και μόνο της ανάγκης, χωρίς

εκείνο να μουρμουρίζει: το κάνουμε μαλακό και πειθαρχικό

99

μόνο με τη δύναμη των πραγμάτων, χωρίς κανένα βίτσιο να

βρει την ευκαιρία να καρποφορήσει μέσα του' γιατί ποτέ ταπάθη δεν ζωντανεύουν, όταν δεν βρίσκουν απστέλεσμα.

Μη δίνετε στον μαθητή σας κανένα είδος προφορικού μα­

θήματος μόνο εμπειρικά μαθήματα πρέπει να λαβαίνουν: μην

του επιβάλλετε καμιά τιμωρία, γιατί δεν ξέρει τι είναι τοσφάλλω: μην του ζητάτε ποτέ να ζητήσει συγνώμη, γιατί δενθα 'ξερε πώς να σας θυμώσει. Στερημένο από κάθε ηθικότητα

στις πράξεις του, τίποτα δεν μπορεί να κάνει που να είναι ηθι­κά κακό και που ν' αξίζει τιμωρία ή επίπληξη.

Βλέπω ήδη τον αναγνώστη τρομαγμένο να κρίνει αυτό το

παιδί με τα δικά μας: γελιέται. Η διαρκής στενοχώρια στην

οποία κρατάτε διαρκώς τους μαθητές σας ερεθίζει την παρα­

φορά τους όσο πιο περιορισμένα αισθάνονται μπροστά σας,

τόσο πιο θορυβοποιά γίνονται τη στιγμή που σας ξεφεύγουν.

Πρέπει βέβαια ν' αποζημιωθούν, όταν μπορούν, για τοσκληρόκαταναγκασμό σας. Δυο σχολιαρόπαιδα της πόλης θα κάνουνπερισσότερη ζημιά σε μια χώρα από τη νεολαία ολόκληρουτου χωριού. Κλείστε σ' ένα δωμάτιο ένα νεαρούλη κύριο κι

ένα χωριατόπαιδο' ο πρώτος θα τ' αναποδογυρίσει όλα, θα τασπάσει, προτού ο δεύτερος βγει από τη θέση του. Γιατί αν όχιεπειδή ο ένας βιάζεται να καταχραστεί μια στιγμή ελευθερίας,ενώ ο άλλος, πάντα σίγουρος για την ελευθερία του, δεν βιά­ζεται ποτέ να την καταστρέψει; Κι ωστόσο τα παιδιά των χω­

ριατών, συχνά κολακευμένα ή εναντιωμένα, απέχουν ακόμα

πολύ από την κατάσταση όπου τους θέλω εγώ.Ας θέσουμε για αναμφισβήτητο αξίωμα πως οι πρώτες κι­

νήσεις της φύσης είναι πάντα δεξιές: δεν υπάρχει καν απ' αρ­

χής διαστροφή στην καρδιά του ανθρώπου' ούτε ένα βίτσιοδεν υπάρχει που να μη μπορούμε να πούμε πώς και από πούμπήκε. Το μόνο φυσικό πάθος του ανθρώπου είναι η αγάπητου για τον εαυτό του ή η φιλαυτία με ευρύτερη έννοια. Ηφιλαυτία αυτή είναι καλή και οφέλιμη' και, καθώς δεν έχεικαμιά σχέση με τον άλλο, είναι από τη άποψη αυτή φυσικάαδιάφορη' δεν γίνεται καλή ή κακή παρά με την εφαρμογήπου της γίνεται και με τις σχέσεις που της δίνουμε. Ώσπου ο

οδηγός της φιλαυτίας, δηλαδή η λογική, να μπορέσει να γεν­

νηθεί, είναι λοιπόν σημαντικό το παιδί να μην κάνει τίποτα

επειδή το βλέπουμε ή τ' ακούμε, τίποτα με δυο λόγια που να

'χει σχέσει με τους άλλους, αλλά μονάχα αυτό που του ζητάει

100

η φύση' και τότε δεν θα κάνει παρά μονάχα το καλό.

Δεν θέλω να πω πως δεν θα κάνει ποτέ ζημιά, πως δεν θα

χτυπήσει, δεν θα σπάσει ίσως ένα αντικείμενο αξίας αν βρεθεί

στα χέρια του.

~α μπορ?ύσε να κάνει πολύ κακό χωρίς κακή πρόθεση,

γιατι η KαK~ πράξη εξαρτιέται από την πρόθεση να βλάψεις

και το παιδι δεν θα 'χει ποτέ αυτή την πρόθεση.

~ν μια έσ:τω φορά .είχε τέτοια πρόθεση, όλα θα πήγαιναν

χαμενα. Θα ηταν κακο παιδί χωρίς ελπίδα σωτη ρίας.

. Ένα πρά~μα είναι κακό στα μάτια της απληστίας αλλά δεν

ε~ναι στ.α ματια της λογικής. Αφήνοντας τα παιδιά ελεύθερα

ν ασ~oυν :η.ν απ~ρισKεψία τους, χρειάζεται, να παραμερίζου­

με απ αυ:α ολα οσα ~α μπορούσαν να την κάνουν να στοιχί­

ζ~ι ακριβα και ν.α αφην~υμε στη διάθεσή τους πράγματα όχι

ευθραυσ~α και οχ.ι πολυτιμα. Το διαμέρισμά τους να είναι

στολισμενο με πραγματα βαριά και αμετακίνητα. Κανένα κα­

θρέφτη, καμιά πορσελάνη, τίποτα πολυτελές.

Όσ~ν ~φoρά τον Αιμίλιό μου, που εκπαιδεύω στην εξοχή,

το. δωματι? του δεν θα 'χει τίποτα ξεχωριστό απ' το δωμάτιο

εν?ς χωριατη: Γιατί να το στολίσω με τόση φροντίδα αφού θα

μεινει τοσο λιγο εκεί; Μα, κάνω λάθος θα το στολίσει ο ίδιος

και γρήγορα θα δούμε με τι.

Αν, παρά τις προφυλάξεις σας, το παιδί κάνει κάποια ακα­

τα~τασ:ία, αν σπάσει κάτι χρήσιμο, μην το τιμωρήσετε με την

αμελεια σας, μην το μαλώσετε καθόλου' να μην ακούσει ούτε

λέξη .επίπληξ.ης μη~ του δώσετε ούτε να καταλάβει πως σας

προξενησε .λυπη· καντε σα να 'σπασε το πράγμα μόνο του'

τε~oς ~ιστεψτε πως έχετε κάνει πολλά αν μπορείτε να μην

πειτε τιποτα.

~α τολμήσω εδώ να εκθέσω τον μεγαλύτερο, τον σπου­

δαιοτερο, τον οφελιμότερο κανόνα της εκπαίδευσης; Δεν είναι

τ~ να κερδίζεις χρόνο αλλά το να χάνεις. Αναγνώστες, συγχω­

~εστε μου τα παράδοξά μου: πρέπει να υπάρχουν παράδοξα

ο:rαν ~υλλoγίζεται κανείς και, ό,τι κι αν πείτε, προτιμώ να .ειμαι αν~ρωπoς των παραδόξων παρά των προκαταλήψεων. Το

πιο ~ΠΙKινδυ~o μεσοδιάστημα της ανθρώπινης ζωής είναι από

τη γεννηση ως ~α δώδεκα χρόνια. Είναι ο καιρός όπου σπέρ­

~oνται κι ~ναπτυσσoνται τα σφάλματα και τα βίτσια, χωρίς να

χουμε ακομα κανένα όργανο να τα καταστρέψουμε. Κι όταν

101

το όργανο έρχεται, οι ρίζες είναι τόσο βαθειές, που δεν ξερι­

ζώνονται.

Αν τα παιδιά πηδούσαν μεμιάς από το βυζί στην ηλικία

της λογικής, η εκπαίδευση που τους δίνουν μπορούσε να τους

αρμόζει' όμως, σύμφωνα με τη φυσική πρόοδο, τους χρειάζε­

ται μια ολότελα αντίθετη εκπαίδευση.

Θά 'πρεπε να μην κάνουν τίποτα με την ψυχή τους ώσπου

ν' αποχτήσει όλες της τις ικανότητες γιατί της είναι αδύνατο

να δει το φως που της δείχνεται εφόσον είναι τυφλή και ν'

ακολουθήσει, στην απέραντη πεδιάδα των ιδεών, ένα δρόμο

χαραγμένο από τη λογική τόσο απαλά ακόμα που δεν τον βλέ­

πουν ούτε τα καλύτερα μάτια.

Η πρώτη εκπαίδευση λοιπόν πρέπει να είναι καθαρά αρνη­

τική. Συνίσταται, όχι στη διδαχή της αρετής ή της αλήθειας,

αλλά στο ν' απαλλάξουμε την καρδιά από το βίτσιο και το νου

από το λάθος.

Αν μπορούσατε να μην κάνατε τίποτα και να μην αφήσετε

να γίνει τίποτα' αν μπορούσατε να φέρετε τον μαθητή σας γε­

ρό και δυνατό στα δώδεκά του χρόνια χωρίς να ξέρει να δια­

κρίνει το δεξί του από τ' αριστερό του χέρι, απ' τα πρώτα σας

κιόλας μαθήματα τα μάτια του θ' ανοίγανε για τη λογική' χω­

ρίς προκαταλήψεις, χωρίς συνήθειες, δεν θα υπήρχε τίποτα

μέσα του που να πολεμάει το αποτέλεσμα των φροντίδων σας.

Γρήγορα θα γινόταν μές στα χέρια σας ο πιο φρόνιμος άνθρω­

πος και, αρχίζοντας με το να μην κάνετε τίποτα, θα είχατε

κάνει ένα θαύμα εκπαίδευσης.

Πάρτε καλά τον αντίποδα της συνήθειας και σχεδόν πάντα

θα πράττετε σωστά. Καθώς δεν θέλουμε να κάνουμε το παιδί

παιδί, αλλά δόκτορα, οι πατεράδες και οι δάσκαλοι δεν επι­

πλήξανε, διορθώσανε, κολακέψαμε,υποσχηθήκαμε, πληροφο­

ρήσαμε, μιλήσαμε λογικά, αρκετά νωρίς. Κάντε κάτι καλύτε­

ρο: φανείτε λογικοί και μη συλλογίζεστε ποτέ μαζί με τον μα­

θητή σας, προπαντός για να τον κάνετε να επιδοκιμάσει αυτό

που δεν του αρέσει. Γιατί, εισάγοντας πάντα έτσι τη λογική

στα δυσάρεστα πράγματα, την κάνετε πληκτική και τη δυσφη­

μείτε νωρίς μες στο μυαλό του, που δεν είναι ακόμα σε θέση

να την εννοήσει.

Ασκείτε το σώμα του, τα όργανά του, τις αισθήσεις του,

'!t': Ι~lνάμεις του, αλλά κρατάτε τη ψυχή του αδρανή όσο γίΝε­

ται πι.ρισσότερο καιρό.

102

Να φοβάστε όλα τα υστερότερα συναισθήματα στην κρίση

που τα εκτιμά. Συγκρατείστε, σταματείστε τις ξένες εντυπώ­

σεις: και, για να εμποδίσετε το κακό να γεννηθεί, μη βιάζεστε

να κάνετε το καλό' γιατί το καλό είναι καλό, μονάχα όταν το

φωτίζει η λογική.

Θεωρείτε όλες τις προθεσμίες σαν προνόμια: κερδίζετε

περισσότερα παρά προχωρώντας προς το τέρμα χωρίς να χά­

νετε τίποτα' αφήστε την παιδικότητα να ωριμάσει στα παιδιά.

Τέλος, κάποιο μάθημα τους είναι απαραίτητο; Φυλαχτείτε να

το δώσετε σήμερα, αν μπορείτε να το αναβάλετε για αύριο

χωρίς κίνδυνο.

Μια άλλη παρατήρηση που επιβεβαιώνει την οφελιμότητα

της μεθόδου, είναι η ιδιαίτερη ευφυία του παιδιού, που πρέπει

να τη γνωρίζετε για να ξέρετε το ηθικό σύστημα που του ται­

ριάζει. Ο κάθε νους έχει και τη δική του μορφή, σύμφωνα με

την οποία είναι ανάγκη να τον καθοδηγήσουμε' και είναι

σπουδαίο για την επιτυχία των φροντίδων μας να καδοδηγεί­

ται από τη μορφή του και όχι από άλλη. 'Ανθρωπε συνετέ,

κατασκόπευε τη φύση, παρατήρησε καλά τον μαθητή σου

προτού του πεις την πρώτη λέξη' άφησε πρώτα το σπέρμα του

χαρακτήρα του σε πλήρη ελευθερία για να φανερωθεί, μην το

πεισμώνεις για ό,τι κι αν πρόκειται, για να τον δείτε καλύτε­

ρα. Νομίζετε πως ο καιρός της ελευθερίας θα πάει χαμένος

για το παιδί; Απεναντίας, θα είναι χρησιμοποιημένος καλύτε­

ρα' γιατί έτσι είναι που θα μάθετε να μη χάνετε ούτε στιγμή σ'

έναν πολύτιμο καιρό: ενώ, αν αρχίσετε να ενεργείτε προτού

μάθετε τι πρέπει να κάνετε, θα ενεργείτε στη τύχη' με κίνδυνο

να γελαστείτε, θα πρέπει, να ξαναρχίζετε από την αρχή' θα

βρίσκεστε πιο μακριά από το σκοπό σας παρά αν βιάζεστε

λιγότερο να φτάσετε. Μην κάνετε λοιπόν σαν τον άπληστο

που χάνει πολλά για να μη χάσει τίποτα. Θυσιάστε στην πρώ­

τη ηλικία ένα καιρό που θα τον ξανακερδίσετε, με κέρδος

πρόσθετο, σε πιο προχωρημένη ηλικία. Ο σοφός γιατρός δεν

δίνει βλακωδώς συνταγές με την πρώτη ματιά, αλλά μελετάει

πρώτα την κράση του άρρωστου προτού του γράψει τίποτα'

αρχίζει αργά να τον θεραπεύει αλλά τον κάνει καλά, ενώ ο

βιαστικός γιατρός τον σκοτώνει.

Μα πού θα τοποθετήσουμε το παιδί για να το αναθρέψουμε

έτσι σαν αναίσθητο ον, σαν αυτόματο; Θα το κρατήσουμε στη

σελήνη, σ' ένα έρημο νησί; Θα το απομακρύνουμε απ' όλους

103

τους ανθρώπους; Δεν θα 'χει διαρκώς μες στον κόσμο το θέα­

μα και το παράδειγμα των παθών των άλλων; Δεν θα δει ποτέ

άλλα παιδιά της ηλικίας του; Δεν θα δει τους γονιούς του,

τους γείτονές του, την παραμάνα του, τον υπηρέτη του, το δά­

σκαλό του, που σίγουρα δε θα 'ναι άγγελος;

Η αντίρρηση αυτή είναι δυνατή και σταθερή. Μα σας είπα

εγώ πως είναι εύκολη δουλειά η φυσική εκπαίδευση; Ω,

άνθρωποι! Δικό μου λάθος είναι που κάνατε δύσκολο ό,τι εί­

ναι καλό; Τις νιώθω τις δυσκολίες και συμφωνώ μ' αυτές: ίσως

είναι αξεπέραστες μα πάντα είναι σίγουρο πως προσπαθώντας

να τις αποφύγουμε, τις αποφεύγουμε ώς ένα σημείο. Εγώ δεί­

χνω το σκοπό που πρέπει να προτείνουμε στον εαυτό μας: δεν

λέω πως μπορούμε να τον φτάσουμε, αλλά πως, όποιος τον

πλησιάζει περισσότερο, θα 'χει πετύχει και περισσότερο.

Θυμηθείτε πως προτού τολμήσουμε ν' αναλάβουμε να δια­

πλάσουμε έναν άνθρωπο πρέπει να 'χουμε γίνει άνθρωποι

εμείς οι ίδιοι' πρέπει να βρούμε μέσα μας το παράδειγμα που

θα προτείνουμε. Ενώ το παιδί βρίσκεται ακόμα χωρίς επίγνω­

ση, εμείς έχουμε τον καιρό να προετοιμάσουμε το κάθε τι που

το πλησιάζει να μη χτυπά τα πρώτα του βλέμματα παρά με

αντικείμενα που αρμόζει να τα δεί. Γίνεται αξιοσέβαστος για

όλο το κόσμο, αρχίστε με το να γίνεται αγαπητός, ώστε ο ιcα­

θένας να θέλει να σας αρέσει. Δεν θα είστε καθόλου δάσκαλος

του παιδιού, ·αν δεν είστε κύριος σε όλα όσα σας περιβάλλουν'

και το κύρος σας αυτό δεν θα είναι αρκετό, αν δεν στηρίζεται

στην εκτίμηση της αρετής. Δεν πρόκειται για το να εξαντλή­

σει το πορτοφόλι του και να ξοδέψει, απλόχερα τα λεφτά του.

Δεν είδα ποτέ το χρήμα να κάνει κανέναν αγαπητό. Δεν πρέπει

καθόλου να είναι άπληστος και σκληρός, ούτε να επιζητεί τον

οίκτο για να τον παρηγορήσουμε' αλλά, όσο κι αν ανοίξετε τα

μπαούλα σας, αν δεν ανοίξετε και την καρδιά σας, η καρδιά

των άλλων θα παραμείνει κλειστή. Το χρόνο σας τις φροντί­

δες σας, τις αφοσιώσεις σας, τον εαυτό σας πρέπει, να δώσετε·

γιατί, ό,τι κι αν κάνετε, οι άλλοι αισθάνονται πά­

ντα πως τα λεφτά σας δεν είστε καθόλου εσείς. Υπάρχουν

μαρτυρίες ενδιαφέροντος και ευμένειας που κάνουν περισσό­

τερο αποτέλεσμα και που είναι πραγματικά πιο οφέλιμες απ'

όλα τα δώρα: πόσοι δυστυχισμένοι, πόσοι άρρωστοι δεν

έχουν περισσότερη ανάγκη από παρρηγοριά παρά από ελεη­

μοσύνη! Πόσοι καταπιεσμένοι στους οποίους η προστασία

104

χρησιμεύει περισσότερο από το χρήμα! Συμφιλιώστε τους

ανθρώπους που τσακώνονται, προλάβετε τις δίκες οδηγείστετα παιδιά στο καθήκον, τους πατεράδες στην επιείκεια· ευ­νοεί?,τε σωστούς γάμους εμποδίστε τους θυμούς χρησιμο­ποιειστε, την υπόληψη των γονιών του μαθητή σας για να ευ­

νοείσετε κάποιον αδύναμο που δεν του δίνουν το δίκιο του καιτον καταπατεί ο δυνατός. Δηλωθείτε φωναχτά προστάτης των

δυστυχ~σμένων. ~α είστε δίκαιος, ανθρωπιστής, ευεργέτης.Μ ην δινετε μοναχα ελεημοσύνη, δείξτε έλεος τα έργα ευ­σπλα~νίας αν~KOυφίζOυν περισσότερα δεινά από το χρήμα'αγαπατε τους αλλους και θα σας αγαπούν· εξυπη ρετείστε τους

και θα σας εξυπηρετήσουν· γίνετε αδελφός τους και θα γίνουνπαιδιά σας.

Να ένας ακόμα λόγος γιατί θέλω ν' αναθρέψω τον Αιμίλιοστην .εξοχή, μακριά από τοσυμφετό των υπηρετών, τους τε­λε~ταιoυς .των. τελευταίων μετά τους αφεντάδες τους μαΙCριααπο τα μαυρα ηθη των πόλεων, με το λούστρο τους να τα σκε­

πάζει κάνοντάς τα θελκτικά και μεταδοτικά στα παιδιά σαν

α~ρώ?"τειες ενώ τα σφάλματα των χωριατών, αφελή κι απλοϊ­κα, .ειναι πιο ~ΠOKρoυσΤΙKά παρά θελιτικά, όταν δεν έχουμε

κανενα ενδιαφερον να τα μιμηθούμε.

Στο ~ωριό, ένας παιδαγωγός θα 'ναι πολύ πιο κύριος τωναν~ΙKειμ.ενων που θα θελήσει να παρουσιάσει στο παιδί· η

υ~oληψη του, τα λόγια του, το παράδειγμά του, θα έχουν έναK~ΡOς που δεν θα μπορούσαν να το 'χουν στην πόλη' με το ~α

ειναι οφέλιμος σ' όλο τον κόσμο, ο καθένας θα σπεύδει να τον

υπo~ρ~ώσε~ να κερδi.σει την εκτίμησή του, να φανεί στο μα­θητη ετσι οπως ο δάσκαλος θα 'θελε να είναι πραγματικά· κιαν δεν διορθώνουν οι άνθρωποι τα σφάλματά τους, θ' αποφεύ­γουν το σκάνδαλο' αυτά έχουμε ανάγκη για το αντικείμενόμας.

Πάψτε να τα βάζετε με τους άλλους για τα δικά σας σφάλ­μα~α: τ~ κακό που βλέπουνε τα παιδιά τα διαφθείρει λιγότερο

απο .κεινο ~oυ τους μαθαίνετε. Πάντα νουθετικοί, πάντα ηθι­

κολΟ''(οι, παντα σχολαστικοί, για μια ιδέα που τους δίνετε.θεωρωντας την καλή, τους δίνετε ταυτόχρονα κι άλλες είκοσιπου.δεν αξίζουν τίποτα: γεμάτοι με όσα συμβαίνουν μες στοκεφαλι σας, δεν βλέπετε το αποτέλεσμα που φέρνετε στο δικότου. Μες στην ατέλειωτη παλίρροια των λόγων που διαρκώςτα κατακλύζετε, νομίζετε πως δεν υπάρχει ούτε ένας που να

105

τον δέχονται στραβά; Νομίζετε πως δεν σχολιάζουν με τον

τρόπο τους τις φλύαρες εξηγήσεις σας και δεν βρίσκουν έτσι

τρόπο να φτιάξουνε σύστημα στα μέτρα τους, που θα σας το

αντιτείνουν όταν λάχει;

Ακούστε έναν ανθρωπάκο που μόλις τώρα τον κατηχού­

σαν' αφήστε τον να φλυαρήσει, να ρωτήσει, να παραλογιστεί

με τη σειρά του και θα σας κάνει κατάπληξη το πώς θα 'χουν

μετατραπεί οι συλλογισμοί σας στο μυαλό του: τα μπερδεύει

όλα, τ' ανατρέπει, σας κάνει ν' ανησυχείτε, σας δυσαρεστεί

καμιά φορά με απρόβλεπτες αντιρρήσεις σας αναγκάζει να

σωπάσετε ή να τον κάνετε να πάψει' και τί μπορεί να σκεφτεί

για τη σιωπή από μέρος ενός ανθρώπου που τ' αρέσει τόσο να

μιλά; Αν ποτέ αποκτήσει αυτό το προνόμιο και δεν το αντι­

ληφθεί, αντίο εκπαίδευση' όλα τελείωσαν την ίδια στιγμή, δεν

γυρεύει πια να μορφωθεί, γυρεύει πώς να σας ανατρέψει.

Δάσκαλοι με ζήλο, να 'στε απλοί, διακριτικοί, συγκρατη­

μένοι: να βιάζεστε μονάχα όταν είναι να εμποδίσετε τους άλ­

λους να βιαστούν' θα το επαναλαμβάνω αδιάκοπα, αναβάλλε­

τε, αν γίνεται, μια καλή διδαχή, από φόβο μήπως δώσετε μία

κακή. Στη γη μας, που η φύση της θ' αποτελούσε τον πρώτο

παράδεισο του ανθρώπου, φοβηθείτε ν' ασκήσετε το πνεύμα

του πειρασμού, θέλοντας να δώσετε στην αθωότητα τη γνώση

του καλού και του κακού' μη μπορώντας να εμποδίσετε το παι­

δί να πληροφορηθεί έξω, με παραδείγματα, περιορίστε την

προσοχή σας όλη στο να εντυπώσετε τα παραδείγματα αυτά

στο μυαλό του με την εικόνα που του ταιριάζει.

Τα βίαια πάθη προκαλούν μεγάλη εντύπωση στο παιδί που

βρίσκεται μάρτυράς τους, επειδή έχουν σημάδια πολύ αισθη­

τά που το ξαφνιάζουν και τ' αναγκάζουν να προσέξει.

Η οργή προπαντός είναι τόσο θορυβώδης στις παραφορές

της που είν' αδύνατο να μην την αντιληφτείς. Δεν είναι να

ρωτάμε αν εδώ δεν έχει την ευκαιρία ο παιδαγωγός να αρχίσει

έναν ωραιότατο λόγο.

Ε! καθόλου ωραίους λόγους, τίποτα απολύτως, ούτε λέξη.

Αφήστε το παιδί να 'ρθει: ξαφνιασμένο από το θέαμα, δεν θα

παραλείψει να σας ρωτήσει. Η απάντηση είναι απλή' αντλεί­

ται απ' τα αντίκειμενα τα ίδια που προσβάλλουν τις αισθήσεις

του. Βλέπει ένα ξαναμμένο πρόσωπο, μάτια να σπινθη ρίζουν,

χειρονομίες απειλητικές, ακούει φωνές, όλα τους σημάδια

πως το σώμα βγηκε απ' τα νερά του. Πείτε του θετικά, χωρίς

106

μυστήρ.ιο: ο φουκαράς είναι άρρωστος, έχει έξαρση πυρετού.

Μ πορειτε να επωφεληθείτε να του δώσετε, αλλά με λίγα λό­

για, .μια ιδέ~ γι~ τις αρρώστειες και τ' αποτελέσματά τους

γι~τι και τουτο ειναι στη φύση κι ένας από τους δεσμούς της

αναγκης στους οποίους υπόκειται κι αυτός.

Μπορεί ~ε τη~ ιδέα αυτή, που δεν είναι ψεύτικη, να μη

συνδεθει απο νωρις μια κάποια απέχθεια για την επίδοση σε

υπε~βoλΙKά πάθη, που θα τα βλέπει σαν αρρώστειες; Και πι­

στευετε πως μια τέτοια έννοια, δοσμένη στην ώρα της, δεν θα

προκαλέσει έξίσου σωτήριο αποτέλεσμα όσο και το πιο πλη­

κτικό μάθημα ηθικής;

. Δείτε όμως, σ::ο μέλλον, τις συνέπειες αυτής της έννοιας:

να πo~ σ~ς επιτρεπεται, αν ποτέ σας περιορίσανε, να μεταχει­

ριστειτε ενα πεισματάρικο παιδί σαν άρρωστο' να το κλείσετε

στο ?ωμάτιό του, στο κρεβάτι του αν πρέπει, να το κρατήσετε

με διαιτα, να το τρομάζετε με τα ίδια του τα νεογέννητα βί­

τσια, να του δώσετε να τα δει απαίσια και φοβερά, χωρίς ποτέ

να ~εωρήσει σαν τιμωρία την αυστηρότητα που ίσως αναγκα­

σ::ειτε να χρησιμοποιήσετε για να το θεραπεύσετε. Κι αν σας

τυχει, σε σας τον ίδιο, κάποια στιγμή οξύτητας, να βγείτε από

τηψυχραιμία σας και την μετριοπάθειά σας που οφείλετε να

την έχετε σαν σπουδή σας, μην προσπαθήσετε να του κρύψετε

τ~ λάθος σα~' .πείτε του όμως ειλικρινά με τρυφερή επίπληξη:Φιλε μου, μ εκανες να πονέσω.

Εξάλλου, έχει σημασία, όλες οι αφέλειες που μπορεί να

πρo~αλέσει ~' ένα παιδί η απλοϊκότητα των ιδεών με τις

οποιε.ς ανατρεφετα~, να μην επιτιμώνται μπροστά του, ούτε ν'

αναφερονται με τροπο που να μπορεί να τις μάθει. Ένα αδιά­

κριτο ξέσπασμα γέλιου μπορεί να χαλάσει το έργο έξι μηνών

και να προκαλέσει ανεπανόρθωτο κακό για ολόκληρη τη ζωή.

Δεν μπορώ παρά να επαναλαμβάνω πως, για να είσαι κύ­

ριος ενός παιδιού, πρέπει να είσαι κύριος του εαυτού σου.

'Φαντάζομαι τον μικρό μου Αιμίλιο στο αποκορύφωμα μιας

συμπλοκής μεταξύ δύο γυναικών της γειτονιάς, να προχωρεί

προς τ~ν πι~ έξαλλη και να της λέει με ύφος όλο οίκτο: Καλή

μov, ειστε αρρωστη, μου είναι πολύ δυσάρεστο αυτό.

Σίγουρα: ο χ~ριε~τισμός του δεν θα μείνει χωρίς εντύπωσηστους θεατες, ουτε ισως και στις πρωταγωνίστριες.

X~ρίς να γελάσω, χωρίς να τον μαλώσω, χωρίς να τον

επαινεσω, τον παίρνω και φεύγω αμέσως προτού μπορέσει να

107

δει την εντύπωση ή έστω προτού την καλοσκεφτεί και βιάζο­

μαι να στρέψω το νού του σ' άλλα αντικείμενα που να τον

κάνουν γρήγορα να ξεχάσει.

Το σχέδιό μου δεν είναι να μπαίνουμε σ' όλες τις λεπτομέ­

ρειες, αλλά μονάχα να εκθέτω τα γενικά αξιώματα και να δίνω

παραδείγματα στις δύσκολες περιπτώσεις. Το θεωρώ αδύνατο,

στους κόλπους μέσα της κοινωνίας, να μπορέσουμε να φέρου­

με ένα παιδί στα δώδεκά του χρόνια, χωρίς να του δώσουμε

κάποια ιδέα για τις σχέσεις ανθρώπου προς άνθρωπο και για

την ηθικότητα των πράξεών τους. Αρκεί να θέλουμε να του

κάνουμε τις έννοιες αυτές απαραίτητες όσο γίνεται αργότερα

και, όταν γίνουν αναπόφευκτες, να τις περιορίζουμε στην τω­

ρινή χρησιμότητα, μονάχα για να μη θεωρεί τον εαυτό του

κύριο των πάντων και να μην κάνει κακό στον άλλο χωρίς

τύψεις και χωρίς να το ξέρει.

Υπάρχουνε χαρακτήρες ήπιοι, που μπορΟΟμε να τους οδη­

γήσουμε μακριά χωρίς κίνδυνο για την πρώτη τους αθωότητα'

υπάρχουν όμως και βίαια φυσικά, που η αγριάδα τους ανα­

πτύσσεται νωρίς και που πρέπει γρήγορα να γίνουν ενήλικες,

για να μην υποχρεωθούμε να τα αλύσσοδέσουμε.Τα πρώτα μας καθήκοντα είναι απέναντι σε μας τα πρω­

ταρχικά μας συναισθήματα συγκεντρώνονται σε μας. τους

.ίδιους όλες οι φυσικές μεταβολές σχετίζονται πρώτα με τη

διατήρησή μας και την καλοπέρασή μας. Έτσι, το πρώτο αί­

σθημα της δικαιοσύνης δεν μας έρχεται από κείνη που οφεί­

λουμε αλλ' από κείνη που μας οφείλεται' και είναι παραλογι­

σμός των κοινών εκπαιδεύσεων, να μιλάμε στα παιδιά για τα

καθήκοντά τους και ποτέ για τα δικαιώματά τους αρχίζουμε

λέγοντάς τους το αντίθετο απ' ότι πρέπει, πράγμα που δεν θα

μπορούσαν να το καταλάβουν και που δεν μπορεί να τα ενδια-

φέρει.

Αν λοιπόν είχα να καθοδηγήσω κάποιο παιδί, θα 'λεγα

στον εαυτό μου: ένα παιδί δεν επιτίθεται στα άτομα24

αλλά

στα πράγματα' και γρήγορα μαθαίνει από πείρα να σέβεται

οποιονδήποτε το περνάει σε ηλικία και δύναμη' όμως τα

πράγματα δεν αμύνονται. Η πρώτη ιδέα που πρέπει να του δώ­

σουμε είναι λοιπόν λιγότερο η ιδέα της ελευθερίας από της

ιδιοκτησίας και, για ν' αποκτήσει την ιδέα αυτή, πρέπει να

'χει κάτι δικό του. Να του αναφέρουμε τα ρούχα του, τα έπι­

πλά του, τα παιχνίδια του, είναι σα να μην του λέμε τίποτα'

108

j•

εφόσον, αν κι έχει αυτά τα πράγματα, δεν ξέρει ούτε γιατί

ούτε πώς τα έχει. Να του πούμε πως τα 'χει επειδή του τα

δώσαμε, δεν είναι τίποτα καλύτερο. Γιατί, για να δώσεις,

χρειάζεται να 'χεις: να λοιπόν μια ιδιοκτησία προηγούμενη

από τη δική του' κι εδώ θέλουμε να του εξηγήσουμε την αρχή

της ιδιοκτησίας χωρίς να λογαριάζουμε πως το δώρο είναι

σ~μβαση και το παιδί δεν μπορεί να ξέρει ακόμα τι εί ναι σύμ­βαση 25.

Αναγνώστες, παρατηρείστε, σας παρακαλώ, στο παράδειγ­

μα αυτό και σε χίλια άλλα, πώς, στριμώχνοντας στο κεφάλι

των παιδιών λέξεις χωρίς νόημα για την αντίληψή τους, πι­

στεύουμε ωστόσο πως τα πληροφορήσαμε καλά.

Χρειάζεται λοιπόν να επανέλθουμε στη ρίζα της ιδιοκτη­

σίας γιατί εκεί πρέπει να γεννιέται η πρώτη της ιδέα.

Το παιδί, ζώντας στην εξοχή, θα 'χει αποκτήσει κάποια

ιδέα για τις αγροτικές εργασίες γι' αυτό δεν χρειάζονται παρά

τα μάτια, η σχόλη, και το παιδί θα 'χει και μάτια και σχόλη!

Γνώρισμα κάθε ηλικίας, προπαντός της δικής του, είναι να

θέλει να δημιουργήσει, να μιμηθεί, να παράγει, να δώσει ση­

μάδια δύναμης κι ενεργητικότητας. Δεν θα δει δυο φορές να

καλλιεργούν ένα περιβόλι, να σπέρνουν, να κόβουν λαχανικά,

που να μη θέλει κι αυτό ύστερα να καλλιεργήσει το περιβόλι .Στις θεσπισμένες αυτές αρχές, δεν φέρνω καμιάαντίρρηση,

όταν τις επιθυμεί' απεναντίας, το ενθαρρύνω, συμμερίζομαι τη

διάθεσή του, εργάζομαι μαζί του, όχι για την ευχαρίστησή

του, αλλά για τη δική μου' τουλάχιστον έτσι θα πιστεύει' γί­

νομαι βοηθός κηπουρός του' ώσπου ν' αποχτήσει γεράμπρά­

τσα, καλλιεργώ εγώ για κείνον τη γη' την έχει στην κατοχή

του φυτεύοντας ένα κουκί' και τούτη η κατοχή είναι ιερότερη

και πιο σεβαστή από του Ν. Μπαλμπόα της μεσημβρινής

Αμερικής στο όνομα του βασιλιά της Ισπανίας, φυτεύοντας τη

σημαία του στις ακτές της νότιας θάλασσας.

Κάθε μέρα ποτίζουμε τις κουκιές, τις βλέπουμε να μεγαλώ­

νουν με χαρά. Μεγαλώνω τούτη τη χαρά λέγοντάς του: Αυτή

εδώ σου ανήκει' και, εξηγώντας του τι θα πεί ανήκω, το κάνω

να νιώσει ότι διέθεσε τον χρόνο του, την εργασία του, τον

κόπο του, το άτομό του τέλος πως, στη γη, υπάρχει κάτι από

τον εαυτό του, που μπορεί να το διεκδικήσει απ' οποιονδήπο­

τε, όπως θα μπορούσε να τραβήξει το χέρι του από το χέρι

κάποιου που θα 'θελε να τον πάρει μαζί του παρά τη θέλησή

του.

109

Ένα ωραίο πρωινό καταφτάνει βιαστικός, με το ποτιστήρι

στο χέρι. Ω, τι θέαμα! τι πόνος! όλες οι κουκιές ξεριζώθηκαν,

το χωράφι ανάστατο, σχεδόν αγνώριστο. Αχ! τί έγινε η δου­

λειά μου, το έργο μου, ο γλυκός καρπός του κόπου και του

ιδρώτα μου; Ποιος πήρε τ' αγαθά μου; Ποιος πήρε τις κουκιές

μου; Η νεανική καρδιά ξεσηκώνεται' το πρώτο συναίσθημα

της αδικίας έρχεται με τη θλιβερή του πικρία' τα δάκρυα κυ­

λούν ποτάμια. Το λυπημένο παιδί γεμίζει τον αέρα με στεναγ­

μούς και κλάματα. Συμμετέχουμε στον καημό του, στην αγα­

νάκτησή του' ρωτάμε, μαθαίνουμε, ερευνούμε' τέλος ανακαλύ­

πτουμε πως ο κηπουρός έκανε τη δουλειά: τον καλούμε να

'ρθει.

Μα νάμαστε κιόλας μακριά. Ο κηπουρός, μαθαίνοντας για

τι παραπονιόμαστε, αρχίζει να παραπονιέται πιο δυνατά. Πώς!

κύριοι, εσείς μου χαλάσατε τη δουλειά μου! Εγώ είχα φυτέψει

εκεί πεπόνια της Μάλτας, τον σπόρο τους μου τον δώσανε για

θησαυρό κι έλπιζα να σας δώσω όταν θα ωρίμαζαν και σεις

μου καταστρέψατε τα πεπόνια μου με τις κουκιές σας, που δεν

θα τα ξαναφυτέψω ποτέ πια. Μου κάνατε ζημιά ανεπανόρθωτη

και στερήσατε στον εαυτό σας εξαιρετικά πεπόνια.

Ζαν-Ζακ: Συγχωρέστε μας, καλέ μου Ρομπέρ. Είχατε βά­

λει εσείς την εργασία, τον μόχθο σας. Το καταλαβαίνω, ήτανε

λάθος μας που χαλάσαμε τη δουλειά σας μα, θα φροντίσουμε

να σας στείλουν άλλους σπόρους από τη Μάλτα και δεν θα

ξανακαλλιεργήσουμε τη γη προτού μάθουμε αν κάποιος άλλος

έβαλε το χέρι του πριν από μας.

Ρομπέρ: Ας είναι, κύριοι, μπορείτε τώρα να ξεκουραστεί­

τε, γιατί δεν υπάρχει πια χέρσα γη. Εγώ δουλεύω τη γη που

μου παραχώρησε ο πατέρας μου και ο καθένας απ' τη μεριά

του το ίδιο κάνει κι όλα τα χωράφια που βλέπετε μου ανήκουν

από καιρό.

Αιμίλιος: Κύριε Ρομπέρ, πολλές φορές λοιπόν πάνε χαμέ-

νοι οι πεπονόσποροι;

Ρομπέρ: Συγνώμη, νεαρέ μου φιλαράκο, αλλά δεν μας ξε­

φυτρώνουνε συχνά παιδάκια άμυαλα σαν και σας. Κανένας

δεν πειράζει το περιβόλι του γείτονα' όλοι σέβονται την εργα­

σία του άλλου, αν θέλουν κι η δική τους να είναι σίγουρη.

Αιμίλιος: Μα, εγώ, δεν έχω καθόλου περιβόλι.

Ρομπέρ: Και μένα τί με νοιάζει,; Αν καταστρέψετε το δικό

110

μου, δε θ~ σας αφ~σω πια να κάνετε περιπάτους γιατί, βλέπε­τε, δεν θελω να χασω τον κόπο μου.

~αν-Zακ: Δε~ θα μπoρ~ύσαμε να προτείνουμε Kάπ~ια συμ­φω~ια στ~ν καλο κ. Ρομπερ; Να. μας παραχωρήσει, στον μι­

κρο μου φι.λο και εμένα, μιαν άκρη του περιβολιού του να την

Kαλ~ιεργoυμε, με την προϋπόθεση να παίρνει την μισή παρα­γωγη.

Ρομπέρ: Σ~ς το παραχωρώ χωρίς όρους. Μα, να θυμάστε,

πως θα ξεριζωσω τις κουκιές σας, αν πειράξετε τα πεπόνιαμου.

Σε τούτ.η τ~ν από~ειρα να εμφυσήσουμε στα παιδιά τις

πρ.ωταρχι~ες ιδεες, β.λεπουμε πώς η ιδέα της ιδιοκτησίας οδη­

γει ~υσι~α στο δικα.ιωμα ~oυ πρώτου απασχολητή με την ερ­

γασια. Eιν~ι φα~ερo,. ξεκαθαρο, απλό και πάντα στα μέτρα

του παι?ιου. Απο δ~ ισαμε το δικαίωμα ιδιοκτησίας και συ­

ναλ~αγων δεν απομενει παρά ένα βήμα, οπότε πρέπει να στα­ματησουμε μεμιάς.

~λέπoυμε .ακόμα πως μία εξήγηση που κλείνω εδώ σε δυο

σε~ιδε.ς βιβ~ιoυ, θα ε.ίναι ίσως υπόθεση ενός χρόνου στην

πραξη γιατι: στην ε~ελιξ~ των ηθικών ιδεών, δεν μπορούμε

ν~ πρo~ωρoυμε πολυ αργα, ούτε να παραμένουμε πολύ στο

καθε βημα.

~εαρoί δάσκαλοι, σκεφτείτε, σας παρακαλώ, τούτο το

παραδε~γμα και. θυμηθείτε ότι, για το κάθε τι, τα μαθήματά

σας ~ρεπει να !,ινονται. περ~σσότερo με πράξεις παρά με έργα'

γιατι τ?- παιδια ξεχνουν ευκολα αυτά που λένε κι αυτά που

~oυς λε~ε, αλλά όχι αυτό που έχουν κάνει κι εκείνο που ταεχουν βαλει να κάνουν.

.Παρόμoι~ς διδαχές πρέπε~ να ~ίνoνται, όπως είπα, αργά η

γρη!,~ρα, ανα.λoγ~ με το γ~ληνιo η ταραγμένο φυσικό του μα­

θητη οι συνη~ειες τoυ~ ειναι ολοφάνερες για μας αλλά, για

να μην π~ραλειψoυ~ε τι~oτα σημαντικό στα δύσκολα πράγμα­τα, ας δωσουμε ακομα ενα παράδειγμα.

~o δύσκολ? παιδί .σας χαλάει ό,τι πιάνει στα χέρια του: μηθυ~ωνετε Kαθoλ~υ' παρτε μακριά του ό,τι μπορεί να χαλάσει.

Σ~αει τ~ ανΤΙKει~ενα που χρησιμοποιεί' μη βιάζεστε να του

δω<:ετε αλλα:. αφηστε το να ν~ώσει το σφάλμα της στέρησης.Σ~αει τα ~αραθυρα ~oυ δωματιου του' αφήστε τον αέρα να φυ­ση~ει ~πανω του. ν~χτα και μέρα χωρίς να σας νοιάζει τοκρυωμα του' γιατι ειναι προτιμότερο να κρυλογήσει παρά να

111

γίνει τρελό. Μην παραπονιέστε π?τέ για ~α βάσα~α πo~ σας

κάνει, αλλά φροντίστε να τα νιωσει πρωτο εκεινο. Τε~oς,

βάλτε πάλι τα τζάμια χωρίς να πείτε τίποτα.- Τ~ ξανασπ.αει;

Αλλάξτε μέθοδο' πείτε του ξερά, αλλά χωρί~ θυμο: τ~ παραθ~­

ρα είναι δικά μου' εγώ φρόντισα ~α μπ~υ~' τα ~ελω γερ~.

Ύστερα θα το κλείσετε στο σKoταδ~, σ ενα ~ερoς ~ωρις

παράθυρο. Στην τόσο νέα μέθοδο, αρχιζει να φωναζε~, ν ανα­

στατώνεται' κανένας δεν τ' ακούει. Γρήγορα κουραζεται κι

αλλάζει τόνο' παραπονιέται, στενάζει: ένα~ υπη ρέτης π~ρoυ­

σιάζεται, το πεισματάρικο τον παρακαλει να το λυτρ~σει.

Χωρίς να γυρεύει πρόφαση να. μην κάνει τίπ?τα, ο υπηρ~της

απαντά: Έχω τσάμια που πρεπει να φροντισω, ~αι φευγει.

Τέλος, αφού το παιδί μείνει εκεί μέσα, κάμποσες ωρες, αρ~ε­

τές για να πλήξει και για να το θυμάται, ~ά~oιoς του υπo~αλ­

λει την ιδέα να σας προτείνει μια συμφωνια ω~τε να.του δωσε­

τε πάλι την ελευθερία του και να μην ξανασπασει. τιποτα: Δεν

θα ζητήσει τίποτα περισσότερο. Θα σας παΡ~Kαλ~σει να ρθε­

τε να το δείτε: θα πάτε' θα σας κάνει την προταση του και θα

τη δεχτείτε αμέσως λέγοντάς του: Πo~ύ καλά τ~ σκέφτηκες:

θα είμαστε κερδισμένοι και οι δυο: πω~ δεν το. χες ~Kεφτει

νωρίτερα; Κι ύστερα, χωρίς να του ζητησετε ουτε υ~oσχεση

ούτε επιβεβαίωση της υπόσχεσής του, θα το αγκαλιασετε με

χαρά και θα το πάτε αμέσως στο δωμάτιό τo~, θεωρώντας .τη

συμφωνία σας ιερή κι απαραβίαστη, σα να. ειχατε O~Kιστει.

Τί ιδέα νομίζετε θα σχηματίσει, με τη μεθοδο αυτη, για το

αξιόπιστο των συμφωνιών και τη χρησιμότητά του.ς; . .Πέφτω έξω αν υπάρχει στη γη ένα και μόνο παιδι, οχι .ηδη

χαλασμένο, με τη δοκιμασία αυτή, να θέλει ύστε~α ν~ σπασει

επίτηδες κάποιο τζάμι. Ακολουθείστε την αλ.υσιδα o~ων αυ­

τών. Το μικρό παλιόπαιδο δεν φαντάζεται, κανοντας ενα λα.­

κουβάκι για να φυτέψει μια κουκιά, πως σκάβει μια φυλακη

όπου η τέχνη του θα το κλείσει μέσα. ., .Νάμαστε στον ηθικό κόσμο, να η ανοιχτη ~oρτα στο. βι­

τσιο. Με τις συμβάσεις και τα καθήκοντα γεννιονται η απατη

και το ψέμα. Εφόσον μπορούμε να κάνουμε ό,τι δεν οφείλου­

με, θέλουμε να κρύψουμε αυτό που δεν έπρ~πε. να Kάνoυμ~.

Εφόσον ένα συμφέρον αναγκάζει να υποσχεθ.εις, ενα πιο μεγα­

λο συμφέρον εκβιάζει την υπόσχεση' δεν προκειται πια. για το

να την εκβιάσεις ατιμώρητα: η επικουρία είν~ι φυσικη: KΡ~­

βόμαστε και λέμε ψέματα. Μ η έχοντας μπορεσει να προβλε-

112

f

ι

ψουμε το σφάλμα, νάμαστε ήδη που το τιμωρούμε. Να οι δυ­

στυχίες της ανθρώπινης ζωής που αρχίζουν μαζί με τα λάθη

της.

Έχω πει αρκετά για να κάνω κατανοητό ότι δεν πρέπει πο­

τέ να επιβάλλουμε στα παιδιά την τιμωρία σαν τιμωρία, αλλά

πως πρέπει να τους έρχεται πάντα σαν φυσικό επακόλουθο της

κακής τους πράξης.

Έτσι δεν θα ρητορέψετε ποτέ εναντίον του ψέματος, δεν θα

τιμωρήσετε ποτέ ακριβώς επειδή είπαν ψέματα' μα θα κάνετε

έτσι ώστε όλα τα κακά αποτελέσματα του ψέματος, σαν όχι

πιστευτό όταν λέμε την αλήθεια, σαν κατηγορούμενο από το

κακό που δεν κάναμε, να σωριαστούν στο κεφάλι τους όταν

έχουν πεί ψέματα. Μα, ας εξηγήσουμε τι θα πει λέω ψέματα,

για τα παιδιά.

Υπάρχουνε δυο είδη ψέματα: το όντος ψέμα, που αφορά το

παρελθόν και το άλλο, που αφορά το μέλλον. Το πρώτο συμ­

βαίνει όταν αρνιόμαστε αυτό που έχουμε κάνει ή όταν βεβαιώ­

νουμε πως κάναμε ό,τι δεν κάναμε και γενικά όταν μιλάμε με

~ρίσKεψη ενάντια στην αλήθεια των πραγμάτων. Το άλλο

f~μβαίνει όταν υποσχόμαστε αυτό που δεν σκοπεύουμε να κά­

νουμε και γενικά όταν δείχνουμε πρόθεση αντίθετη μ' αυτή

που έχουμε. Τα δύο αυτά ψέματα μπορούν καμιά φορά να συ­

γκεντρωθούν στο ίδιο ψέμα26, αλλά εδώ τα θεωρώ με ότι δια­

φορετικό έχουν.

Όποιος αισθάνεται την ανάγκη της βοήθειας των άλλων

και δεν σταματάει να διαπιστώνει την καλοσύνη τους, δεν

έχει κανένα συμφέρον να τους ξεγελάσει.

Απεναντίας, έχει φανερό συμφέρον να δουν τα πράγματα

όπως είναι, από φόβο μην ξεγελαστούν και τον κρίνουν λά­

θος. Είναι λοιπόν φανερό πως το όντος ψέμα δεν είναι φυσικό

στα παιδιά' μα ο νόμος της υπακοής είναι που δημιουργεί την

ανάγκη του ψέματος, γιατί η υπακοή είναι κοπιαστική και

απαλλασσόμαστε κρυφά απ' αυτήν όσο μπορούμε περισσότε­

ρο και γιατί το τωρινό συμφέρον ν' αποφύγουμε την τιμωρία ή

την επίπληξη, κυριαρχεί στο μακρινό συμφέρον να εκθέσουμε.

την αλήθεια.

Στη φυσική κι ελεύθερη εκπαίδευση, γιατί λοιπόν το παιδί

σας να πει ψέματα;

Τί έχει να σας κρύψει;

Δεν το εξαναγκάζετε καθόλου, δεν το τιμωρείτε για τίποτα,

113

1i

Ι

δεν απαιτείτε τίποτα απ' αυτό. Γιατί να μη σας πει ό,τι κι αν

έκανε, τόσο αθώα όσο και στον μικρό του φίλο; Δεν μπορεί να

βλέπει στην ομολογία του περισσότερο κίνδυνο απ' τη μια

μεριά κι όχι απ' την άλλη.

Το άλλο ψέμα είναι ακόμα λιγότερο φυσικό, εφόσον οι

υποσχέσεις να κάνουν ή ν' αποφύγουν κάτι είναι πράξεις συμ­

βατι"ές, που βγαίνουν απ' τη φυσική κατάσταση και απομα­

κρύνουν από την ελευθερία. Και κάτι παραπάνω: όλες οι υπο­

σχέσεις των παιδιών είναι ανύπαρκτες αυτές καθεαυτές, δεδο­

μένου ότι εφόσον η άποψή τους είναι περιορισμένη και δεν

μπορεί ν' απλωθεί πέρα από το παρόν, υποσχόμενα κάτι, δεν

ξέρουν τι κάνουν. Ελάχιστα μπορεί το παιδί να ψεύδεται όταν

υπόσχεταϊ γιατί, με την σκέψη μονάχα πώς θα ξεφύγει την

παρούσα στιγμή, κάθε μέσο που δεν έχει τωρινό αποτέλεσμα

του φαίνεται ίδιο' υποσχόμενο για ένα μέλλοντα καιρό, δεν

υπόσχεται τίποτα και η φαντασία του, σε νάρκη ακόμα, δεν

ξέρει να εκτείνει την ύπαρξή του σε δυο χρόνους διαφορετι­

κούς.

Αν μπορούσε ν' αποφύγει το ξύλο ή να πετύχει ένα χωνάκι

καραμέλες, υποσχόμενοπως θα πέσει από το παράθυρο αύριο,

θα το υποσχόταν αμέσως. Νά γιατί οι νόμοι δεν έχουν καμιά

επίδραση στις υποσχέσεις των παιδιών. Κι όταν κάποιοι πιο

αυστηροί πατεράδες και δάσκαλοι απαιτούν να εκπληρώνουν

τους νόμους, αυτό αφορά μονάχα όσα τα παιδιά θα έπρεπε να

κάνουν, ακόμα κι όταν δεν το έχουν υποσχεθεί.

Το παιδί, καθώς δεν ξέρει τι κάνει όταν υπόσχεται, δεν

μπορεί λοιπόν να ψεύδεται ενόσω υπόσχεται.

Δεν είναι το ίδιο όταν παραλείπει να κρατήσει την υπό­

σχεσή του, πράγμα και πάλι που ανήκει στο είδος του αναδρο­

μικού ψέματος: γιατί θυμάται πολύ καλά πως έδωσε την υπό­

σχεση' μα εκείνο που δεν βλέπει είναι η σπουδαιότητατου να

την κρατήσει. Μη μπορώντας να διαβάσει το μέλλον, δεν

μπορεί να προβλέψει τις συνέπειες των πραγμάτων' και όταν

παραβιάζει τις υποσχέσεις του, δεν κάνει τίποτα αντίθετο

προς τη λογική της ηλικίας του.

Από τούτο προκύπτει ότι τα ψέματα των παιδιών είναι όλα

έργα των δασκάλων και ότι το να θέλεις να τους μάθεις να

λένε την αλήθεια δεν είναι άλλο τίποτα απ' το να τους μαθαί­

νεις να λένε ψέματα. Στη φούρια μας να τα διευθετήσουμε,να

τα διοικήσουμε,να τα μορφώσουμε, δεν βρίσκουμε ποτέ αρκε-

114

τά όργανα για να φτάσουμε στο τέλος. Θέ,λουμε να δώσουμε

νέες λήψεις στο πνεύμα τους με αξιώματα χωρίς βάση, με δι­

δαχές χωρίς λογική, και προτιμούμε να ξέρουν το μάθημά

τους και να ψεύδονται παρά να μένουν αμαθείς και αληθινοί.

Για μας, που δεν δίνουμε στους μαθητές μας άλλα από π'ρα­

κτικά μαθήματα, και που προτιμάμε να 'ναι καλοί παρά σοφοί,

δεν απαιτούμε απ' αυτούς καθόλου αλήθειες, από φόβο μην τις

παραμορφώσουν, και δεν τους ζητάμε να υποσχεθούν τίποτα

που ίσως μπουν στον πειρασμό να μην το κάνουν.

Αν κατά την απουσία μου γίνει κάτι κακό και δεν ξέρω

ποιος το 'κανε, προσέχω μην κατηγορήσω τον Αιμίλιο ή μην

του πω: ~ήπως εσύ;27 Γιατί έτσι, τί άλλο θα πετύχαι να από το

να τον κάνω ν' αρνηθεί; Κι αν το δύσκολο φυσικό του μ'

αναγκάζει να κάνω μαζί του κάποια συμφωνία, θα λάβω τόσο

καλά τα μέτρα μου, ώστε η πρόταση να έρθει μόνον από κεί­

νον, ποτέ από μένα· κι όταν συμφωνεί, να έχει πάντα ένα τωρι­

νό και φανερό συμφέρον για να εκπληρώσει την υπόσχεσή

του' κι αν ποτέ δεν την Ι\ρατήσει, το ψέμα αυτό να φέρει επά­

νω του όλες τις συνέπειες, τις οποίες βλέπει ότι προέρχονται

από τη φορά των πραγμάτων και όχι από την εκδίκηση του

παιδαγωγού του.

Ωστόσο, μακριά από την ανάγκη ν' ανατρέξω σε τόσο

σκληρούς μηχανισμούς, είμαι σχεδόν σίγουρος πως ο Αιμί­

λιος θα μάθει πολύ αργά τι σημαίνει ψεύδομαι και πως, μαθαί­

νοντάς το, θα μείνει πολύ έκπληκτος, μη μπορώντας να εννοή­

σει σε τι μπορεί να χρησιμεύει το ψέμα. Είναι φανερό πως

όσο πιο ανεξάρτητη κάνω τη ζωή του, είτε σε θελήσεις, είτε

σε κρίσεις των άλλων, τόσο του αποκόβω κάθε ενδιαφέρον να

πει ψέματα.

Όταν δεν βιαζόμαστε καθόλου να ενημερώσουμε, δεν βια..,

ζόμαστε καθόλου ν' απαιτήσουμε κι έχουμε την άνεση να

απαιτούμε μονάχα όταν χρειαστεί. Μά, όταν ένας πεισματά­

ρης παιδαγωγός, που δεν ξέρει πώς να τα φέρει βόλτα, τον

βάζει κάθε στιγμή να υπόσχεται το ένα και τ' άλλο, χωρίς

διάκριση, χωρίς εκλογή, χωρίς μέτρο, το παιδί, ενοχλημένο,

παραφορτωμένο μ' όλες αυτές τις υποσχέσεις, τις παραμελεί,

τις ξεχνά, τέλος τις περιφρονεί και, θεωρώντας τις ισάριθμες

μάταιες φόρμουλες, του γίνεται παιχνίδι να τις δίνει και να τις

αναιρεί. Αν θέλετε λοιπόν να μένει πιστός στο λόγο του, να

είστε διακριτικοί όταν τον απαιτείτε.

115

Η λεπτομέρεια στην οποία μπήκα πιο πριν σχετικά με το

ψέμα μπορεί από πολλές απόψεις να εφαρμοστεί σ' όλα τα

άλλα καθήκοντα, που τα μεταδίνουμε στα παιδιά κάνοντάς τα

όχι μονάχα μισητά τους αλλά κι ανεφάρμοστα. Για να φανούν

ότι τους κηρύχνουν την αρετή, κάνουν τα παιδιά ν' αγαπή­

σουν το βίτσιο: τους τα δίνουν απαγορεύοντάς τους να τα

έχουν.

Θέλουν να τα δούν ευλαβικά και τα πηγαίνουν στην

εκκλησία να πλήξουν' βάζοντάς τα διαρκώς να μουρμουρί­

ζουν προσευχές, τ' αναγκάζουν να εύχονται την ευτυχία να

μην ξαναπούν προσευχή στο Θεό. Για να τους εμπνεύσουν

την ευσπλαχνία, τα βάζουν να κάνουν ελεημοσύνες, σα να

περιφρονούσαν να τη δώσουν οι ίδιοι. Ε, δεν είναι το παιδί

που πρέπει να δώσει αλλά ο δάσκαλος: όποια στοργή κι αν

έχει για το μαθητή του, πρέπει να του αμφισβητεί αυτήν την

τιμή. Πρέπει να το κάνει να κρίνει πως στην ηλικία του δεν

είμαστε ακόμα άξιοι για τέτοια πράγματα. Η ελεημοσύνη εί­

ναι πράξη για ενήλικες, που γνωρίζουν την αξία του τι δίνουν

και την ανάγκη που έχει ο συνάνθρωΠ9ς γι' αυτό. Το παιδί, μη

ξέροντας τίποτα για όλ' αυτά, δεν μπορεί να ξέρει τι αξίζει το

να δίνει' δίνει χωρίς ευσπλαχνία, χωρίς ευεργεσία' σχεδόν

ντρέπεται που δίνει, όταν, βασιζόμενο στο παράδειγμά του και

στο δικό σας, νομίζει πως μονάχα τα παιδιά δίνουν και· πως

δεν ξαναδίνουν ελεημοσύνη όταν μεγαλώσουν.

Προσέξτε ότι δεν βάζουμε τα παιδιά να δώσουν παρά μο­

νάχα πράγματα που αγνοούν την αξία τους, νομίσματα από

την τσέπη του, χρήσιμα μονάχα για τον λόγο αυτό. 'Ενα παιδί

θα προτιμούσε να δώσει εκατό λουδοβίκια παρά ένα γλυκό.

Μα, κάντε τον απλόχερο διανομέα να δίνει πράγματα που του

είναι αγαπητά, παιχνίδια, καραμέλες, το φαγητό του και γρή­

γορα θα δούμε αν το κάνατε αληθινά φιλελεύθερο.

Βρίσκουμε ακόμα έναν τρόπο εδώ, το να επιστρέψουμε

γρήγορα στο παιδί ό,τι έδωσε, έτσι ώστε να συνηθίζει να δίνει

όλα όσα ξέρει ότι θα του επιστραφούν. Έχω δει στα παιδιά

αυτά τα δύο είδη γενναιοδωρίας: να δίνουν ό,τι δεν τους

χρειάζεται σε τίποτα και να δίνουν αυτό που σίγουρα θα τους

το ξαναδώσουν.

Φερθείτε, λέει ο Λοκ, έτσι ώστε να 'ναι πεισμένα από την

πείρα ότι το πιο φιλελεύθερο είναι το πιο καλά μοιρασμένο.

Αυτό σημαίνει πως κάνουμε φιλελεύθερο το παιδί φαινομενι-

116

!

t/ι

κά και άπληστο στην πραγματικότητα. Προσθέτει πως έτσι τα

παιδιά θ' αποκτήσουν την συνήθεια του φιλελευθερισμού.

Ναι, έναφιλελευθερισμό τοκογλυφικό, που δίνει ένα αυγό για

να πάρει ένα βόδι. Μα όταν θα πρόκειται για να δώσει κάτι

στα σοβαρά, αντίο συνήθεια' όταν θα πάψουμε να τους επι­

στρέφουμε, θα πάψουν και να δίνουν. Πρέπει να βλέπουμε τη

συνήθεια της ψυχής μάλλον ια όχι των χεριών.

Όλες οι άλλες αρετές που μαθαίνουν στα παιδιά μοιάζουνε

με τούτη δω. Και κηρύχνοντάς τους τις σταθερές αυτές αρε­

τές, φθείρουν τα νεανικά τους χρόνια μες στη θλίψη! Σοφή

εκπαίδευση, ε;

Δάσκαλοι, αφήστε τα καμώματα, γίνετε ενάρετοι και κα­

λοί, τα παραδείγματά σας να χαράζονται στη μνήμη των μα­

θητώΥ σας, περιμένοντας να εισχωρήσουν στην καρδιά τους.

Αντί να βιάζομαι ν' απαιτήσω απ' τον δικό μου πράξεις ευ­

σπλαχνίας, προτιμώ να κάνω εγώ μπροστά του και μάλιστα να

του αφαιρέσω τον τρόπο να με μιμηθεί σ' αυτό, σαν τιμή που

δεν είναι της ηλικίας του' γιατί σημασία έχει να μη συνηθίσει

να βλέπει τα καθήκοντα των μεγάλων σαν καθήκοντα των παι­

διών. Αν, βλέποντάς με να βοηθώ τους φτωχούς, με ρωτήσει

κάτι τι και είναι καιρός να του απαντήσω 28 , θα του πω: «Φίλε

μου, βλέπεις, όταν οι φτωχοί δέχτηκαν να υπάρχουνε πλού­

σιοι, οι πλούσιοι υποσχέθηκαν να τρέφουν όλους όσους δεν

είχαν τι να φάνε, ούτε με τα υπάρχοντά τους ούτε με την εργα­

σία τους».

«Το υποσχεθήκατε λοιπόν και σεις;» θα με ρωτήσει.

«Ασφαλώς δεν είμαι κύριος του αγαθού που περνάει από

τα χέρια μου παρά μονάχα με τον όρο ότι συνδέεται με την

ιδιοκτησία του».

Αφού θα 'χε ακούσει αυτόν τον διάλογο και θα 'χε δει πώς

φέρνουμε ένα παιδί σε θέση να τον ακούσει, κάποιος άλλος κι

όχι ο Αιμίλιος θα 'θελε να με μιμηθεί και να φερθεί σαν πλού­

σιος σε μια τέτοια περίπτωση, θα εμπόδιζα να γίνει με επιδει­

κτικότητα' θα προτιμούσα να μου αφαιρέσει το δικαίωμα και

να κρυφτεί για να δώσει. Είναι δολιότητα της ηλικίας του και

η μόνη που θα του επέτρεπα.

Ξέρω πως όλες οι αρετές από μίμηση είναι πιθηκίσιες και

πως καμιά καλή πράξη δεν είναι ηθικά καλή παρά μονάχα

όταν την κάνουμε σαν τέτοια κι όχι επειδή την κάνουν οι άλ­

λοι. Ωστόσο, σε μια ηλικία που η καρδιά δεν αισθάνεται ακό-

117

i1

Ί1 ,

11

Ι

~ Ι11

Ι!

μα τίποτα, πρέπει να κάνουμε τα παιδιά να μιμούνται τις πρά­

ξεις που θέλουμε να συνηθίσουνε, προσδοκώντας να τις κά­

νουν από κρίση και αγάπη για το καλό. Ο άνθρωπος είναι

μιμητικός, ακόμα και το ζώο' Τη τάση για μίμηση είναι στην

τάξη της φύσης αλλά εκφυλίζεται σε βίτσιο μες στην κοινω­

νία. Ο πίθηκος μιμείται τον άνθρωπο που φοβάται και δεν μι­

μείται τα ζώα που περιφρονεί· θεωρεί καλό ό,τι κάνει ένα ον

καλύτερό του. Μεταξύ ανθρώπων αντίθετα, οι καραγκιόζηδές

μας κάθε λογής μιμούνται το ωραίο για να το υποβιβάσουν,να

το γελοιοποιήσουν- αναζητούν μες στο ποταπό τους συναίσ­

θημα να εξισωθούν με ό,τι καλύτερό τους ή αν προσπαθούννα

μιμηθούν ό,τι θαυμάζουν, βλέπουμε στην εκλογή τους το ψεύ­

τικο γούστο των μιμητών: πιο πολύ γυρεύουν να επιβληθούν

στους άλλους ή να χειροκροτηθούνγια το ταλέντο τους παρά

να γίνουν καλύτεροι ή πιο σοφοί.

Η βάση της μίμησης σε μας προέρχεται από τον πόθο να

βγ~ύμε έξω από τον εαυτό μας. Πρέπει λοιπόν ν' απαλλαγούμε

απο το φαινομενικά καλό που προκύπτει.

Εμβαθύνετε σ' όλους τους κανόνες της εκπαίδευσής σας,

θα τους βρείτε έτσι όλους αντίστροφους, προπαντός σε ό,τι

αφορά τις αρετές και τα ήθη. Το μόνο ηθικό μάθημα που ται­

ριάζει στην παιδική ηλικία και το πιο σημαντικό για κάθε

ηλικία είναι το να μην κάνεις ποτέ κακό σε κανέναν. Ακόμα

και η διδαχή του να κάνεις το καλό, αν δεν υποτάσσεται σε

τούτο το μάθημα, είναι επικίνδυνη, κάλπικη, αντιφατική.

Ποιος δεν κάνει καλό; ·Ολος ο κόσμος κάνει, ακόμα κι ο κα­

κός κάνει έναν ευτυχισμένο σε βάρος εκατό δυστυχισμένων"

απ' όπου και προέρχονται όλες οι συμφορές μας.

Οι πιο λεπτές αρετές είναι αρνητικές: είναι και οι πιο δύ­

σκολες, επειδή είναι απροσποίητες και υπεράνω μάλιστα της

τόσο γλυκειάς ευχαρίστησης στην καρδιά του ανθρώπου, να

κάνεις έναν άλλον ευχαριστημένοναπό σένα. Ω, τι καλό κά­

~ει απαραίτητα στους συνανθρώπους του, όποιος, αν υπάρχει

ενας, δεν τους κάνει ποτέ κακό! Με τι ψυχική αφοβία, με τι

σφρίγος του χαρακτήρα χρειάζεται να το κάνει αυτό! ·Οχι με

συλλογισμούς πάνω στο αξίωμα αυτό, αλλά με προσπάθειες

να το εξασκήσουμε,τότε νοιώθουμε πόσο μεγαλειώδες και κο­

πιαστικό είναι να πετύχουμε29 .

Να μερικές αμυδρές ιδέες για τις προφυλάξεις με τις

οποίες θα 'θελα να δίναμε στα παιδιά διδαχές που καμιά φορά

118

ι

ι

,ι ,\ (

δεν μπορούμε να τους τις αρνηθούμε χωρίς να εκθέσουνε σε

κακά τους εαυτούς τους ή τους άλλους και προπαντός για να

μην αποκτήσουν κακές συνήθειες που θα παιδευόμασταν

ύστερα να τις διορθώσουμε: ας είμαστε όμως σίγουροι πως τέ­

τοια ανάγκη σπάνια θα παρουσιάζεται για παιδιά αναθρεμμέ­

να όπως πρέπει, επειδή είναι αδύνατο να γίνουν ατίθασα, κα­

κά, ψεύτικα, άπληστα, όταν δεν θα 'χουμε σπείρει στην καρ­

διά τοι>ς τα βίτσια που θα τα έκαναν έτσι. Έτσι, όσα είπα στο

σημείο αυτό, χρησιμεύουν περισσότερο στις εξαιρέσεις παρά

στους κανόνες όμως οι εξαιρέσεις είναι πιο πυκνές καθώς τα

παιδιά έχουν περισσότερες δυνατότητες να βγουν από την

κατάστασή τους και ν' αποκτήσουν τα ελαττώματα των ενηλί­

κων.

Χρειάζονται απαραιτήτως, για τα παιδιά που αναθρέφουμε

μες στον κόσμο, διδαχές πιο προαγμένες από κείνες που δί­

νουμε στη μοναχική ζωή. Η μοναχική λοιπόν εκπαίδευση θα

ήταν προτιμότερη, όταν θ' άφηνε ελεύθερη την παιδικότητα

να οριμάσει με τον καιρό.

Υπάρχει και μια άλλη κατηγορία εξαιρέσεις, αντίθετες για

κείνους που ένα ευτυχισμένο φυσικό τους υψώνει πάνω από

την ηλικία τους. Καθώς υπάρχουν άνθρωποι που δεν βγαίνουν

ποτέ από την παιδικότητα, υπάρχουν κι άλλοι που, ας πούμε,

δεν περνούν καθόλου απ' αυτήν και είναι ενήλικες ευθύς σχε­

δόν με τη γέννησή τους. Το κακό βρίσκεται στο πως οι εξαι­

ρέσεις αυτές είναι πολύ σπάνιες, πολύ δύσκολες να τις γνωρί­

σουμε και πως, κάθε μητέρα, φανταζόμενη ότι ένα παιδί είναι

κι ένα θαύμα, δεν αμφιβάλλει καθόλου πως και το δικό της

θαύμα είναι. Και κάτι παραπάνω, παίρνουν για εξαιρετικές εν­

δείξεις όσες ακριβώς παρατηρούμε συνήθως στα παιδιά: τη

ζωηράδα, την απερισκεψία, τη μεγάλη αθωότητα: όλα τους

σημάδια της ηλικίας και που θαυμάσια δείχνουν πως το παιδί

δεν είναι παρά μονάχα παιδί.

Είναι εκπληκτικό ένα παιδί που το βάζουν να λέει πολλά

και που του υπόσχονται να του πουν τα πάντα, που δεν ενο­

χλείται με καμιά παρατήρηση, για καμιά ευπρέπεια, να κάνει

κατά τύχη κάτι πρωτότυπο; Οποιοσδήποτε θέλει να βρει τίπο­

τα καλό να πει δεν έχει παρά να πει πολλές ανοησίες.

Οι πιο λαμπρές ιδέες μπορεί να πέσουν στο μυαλό των παι­

διών ή μάλλον τα καλύτερα λόγια στο στόμα τους, όπως και

τα πιο πανάκριβα διαμάντια στα χέρια τι:>υς, χωρίς βέβαια να

119

τους ανήκουν ούτε οι σκέψεις ούτε τα διαμάντια. Δεν υπάρχει

καν ιδιοκτησία στην ηλικία αυτή για ό,τι και να 'ναι. Οι ιδέες

του όσες κι αν έχει, δεν έχουν στο κεφάλι του -ούτε συνέχεια

ούτε σύνδεση' τίποτα καθορισμένο, τίποτα σίγουρο σε όσα

σκέφτεται.

Ελέγξτε το δήθεν θαύμα παιδί σας. Ορισμένες στιγμές θα

του βρείτε μιά εξαιρετική ζωηράδα, μιά λάμψη πνεύματος που

να σκίζει τα σύννεφα. Τις πιο πολλές φορές το πνεύμα του σας

φαίνεται χαλαρό, μαλθακό και σαν κυκλωμένο από βαρειά

ομίχλη. Άλλοτε σας ξεπερνά, άλλοτε στέκει ακίνητο. Τη μιά

στιγμή θα πείτε: είναι ευφυία, και την άλλη στιγμή: χαζό εί­

ναι! Πάντα θα κάνετε λάθος: είναι παιδί. Είναι αητός που σκί­

ζει για μιά στιγμή' τον αέρα και ξαναπέφτει αμέσως στη γη.

Μεταχειριστείτε το λοιπόν όπως ταιριάζει στην ηλικία

του, παρά τα φαινόμενα, και φοβηθείτε μην εξαντλήσετε τις

δυνάμεις του θέλοντας να τις εξασκήσετε πολύ. Αν το νεαρό

μυαλουδάκι θερμαίνεται, αν το βλέπετε ν' αρχίζει ν' αναβρά­

ζει, αφήστε το πρώτα να νιώσει καλά την ελευθερία του καθώς

θα ζυμώνεται, αλλά μην το διεγείρεται ποτέ, για να μην εξα­

τμιστούν όλα. Κι όταν θα έχουν εξατμιστεί τα πρώτα δείγματα

του πνεύματος, συγκρατείστε, συμπυκνώστε τα άλλα, ώσπου

με τα χρόνια όλα να μετατραπούν σε ζωηφόρα θέρμη και αλη­

θινή δύναμη. Διαφορετικά θα χάσετε τον καιρό σας και τις

φροντίδες σας, θα καταστρέψετε το ίδιο σας το έργο κι αφού

πρώτα θα έχετε μεθύσει αδιάκριτα με όλους αυτούς τους εύ­

φλεκτους ατμούς, δεν θα σας απομείνει άλλο από το αδύναμο

κατακάθι.

Από τα άμυαλα παιδιά έρχονται άνθρωποι κοινοί: δεν ξέρω'

παρατήρηση πιο γενική και βέβαιη από τούτη. Τίποτα πιο

δύσκολο απ' το να διακρίνεις μες στην παιδικότητα την αλη­

θινή βλακεία, με τη φαινομενική και ξεγελΙ/fiJ:ι"ή βλακεία

που είναι το άγγελμα των δυνατών ψυχών. ι\ f')'I. ι φαίνεται

παράξενο που τα δύο άκρα έχουν σημάδια tUou όμοια: κι

ωστόσο έτσι πρέπει να 'ναι. Γιατί, σε μιά ηλικία που ο άνθρω­

πος δεν έχει ακόμα αληθινές ιδέες, όλη η διαφορά που υπάρ­

χει ανάμεσα σ' όποιον έχει ευφυία και σ' όποιον δεν έχει, εί­

ναι πως ο τελευταίος δεν δέχεται παρά ψεύτικες ιδέες και ο

πρώτος, βρίσκοντάς τις τέτοιες, δεν δέχεται καμία: μοιάζει

λοιπόν στον βλάκα επειδή ο ένας δεν είναι ικανός για τίποτα

και γιατί τίποτα δεν ταιριάζει στον άλλο' το μόνο σημάδι που

120

μπορεί να τους διακρίνει εξαρτιέται από την τύχη, η οποία

μπορεί να προσφέρει στον τελευταίο κάποια ιδέα στα μέτρα

του, ενώ ο πρώτος παραμένει ο ίδιος παντού. Ο νεαρός Κάτω­

νας, στα παιδικά του χρόνια, έδειχνε ηλίθιος. Ήταν λιγομίλη­

τος και πεισματάρης, να όλη κι όλη η κρίση του κόσμου γι'

αυτόν. Στον προθάλαμο του Σύλλα, μόλις τότε, ο θείος του

τον κατάλαβε. Αν δεν έμπαινε ποτέ σε κείνον τον προθάλαμο,

ίσως να περνούσε για ζώο ώς την ηλικία της λογικής.

Αν δεν είχε ζήσει ποτέ ο Καίσαρας, ίσως να μεταχειρίζο­

νταν σαν ονειροπόλο τον Κάτωνα που διείσδυσε στο ολέθριο

μυαλό του και πρόβλεψε από τόσο νωρίς τα σχέδιά του. Ω,

πόσο όσοι κρίνουν τόσο βιαστικά τα παιδιά υπάρχουν περι­

πτώσεις ν' απατηθούν! Συνήθως είναι πιο παιδιά αυτοί. Έχω

δει, σε ηλικία αρκετά προχωρημένη, έναν άντρα, που με τι­

μούσε με τη φιλία του, να περνάει στην οικογένειά του και

στους φίλους του σαν μυαλό περιορισμένο: το εξαιρετικό τού

πνεύμα ωρίμαζε σιωπηρά. Ξαφνικά φάνηκε φιλόσοφος και δεν

αμφιβάλλω καθόλου πως οι μεταγενέστεροι θα του φυλάξουν

τιμητική και ξέχωρη θέση ανάμεσα στους καλύτερους συλλο­

γιζόμενους και στους πιο βαθείς μεταφυσικούς του αιώνα του.

Σεβαστείτε την παιδική ηλικία και μη βιάζεστε καθόλου

να την κρίνετε, είτε για καλό είτε για κακό. Αφήστε τις εξαι­

ρέσεις να φανούν μόνες τους, ν' αποδειχτούν, να επιβεβαιω­

θούν για καιρό προτού υιοθετήσετε γι' αυτές ιδιαίτερες μεθό­

δους. Αφήστε τη φύση να ενεργήσει για καιρό, προτού ανα­

μιχθείτε για να ενεργήσετε στη θέση της, από φόβο μην κατα­

στρέψετε τις ενέργειές της. Γνωρίζετε, λέτε, την αξία του χρό­

νου και δεν θέλετε να τον χάνετε. Δεν βλέπετε πως έτσι τον

χάνετε με κακή χρήση περισσότερο απ' όσο αν δεν κάνατε

τίποτα και πως ένα παιδί αναθρεμμένο κακώς απέχει 'περισσό­

τερα από τη φρόνηση από κείνο που δεν τ' αναθρέψανε καθό­

λου. Ανησυχείτε βλέποντάς το να περνά τα πρώτα χρόνια του

μην κάνοντας τίποτα. Πώς;! Δεν είναι τίποτα το να είναι ευτυ­

χισμένο; Δεν είναι τίποτα το να τρέχει, να πηδά, να παίζει

όλη μέρα; Σ' όλη του τη ζωή δεν θα 'ναι τόσο απασχολημένο.

Ο Πλάτωνας, στη «Δημοκρατία» του, που τη θεωρούμε τό­

σο αυστηρή, δεν μεγαλώνει τα παιδιά παρά με γιορτές, παιχνί­

δια, τραγούδια' θα 'λεγες ότι έχει κάνει τα πάντα, όταν τους

έχει μάθει ν,α χαίρονται' και ο Σενέκας, μιλώντας για την αρ­

χαία ρωμαϊκή νεολαία, έλεγε: ήταν πάντα ορθή, δεν της μά-

121

θαιναν τίποτα που θα 'πρεπε να το μάθει καθιστή. Μ ήπως άξι­

ζε λιγότερο, όταν έφτανε στην ώριμη ηλικία; Λίγο λοιπόν να

φοβάστε τη δήθεν αυτή αργοσχολία τους. Τί θα λέγατε για

-έναν άνθρωπο, που για να κάνει όλη τη ζωή οφέλιμη, δεν θα

'θελε πότέ να κοιμηθεί; Θα λέγατε: Δεν είναι στα καλά του'

δεν χαίρεται το χρόνο, τον αφαιρεί από τη ζωή του' για ν'

αποφύγει τον ύπνο, τρέχει στο θάνατο. Φανταστείτε λοιπόν

πως εδώ πρόκειται για το ίδιο πράγμα και πως η παιδική ηλι­

κία είναι ο ύπνος της λογικής.

Η φαινομενική ευκολία προς μάθηση είναι αιτία της απώ­

λειας των παιδιών. Δεν βλέπουμε πως η ευκολία τους είναι η

απόδειξη πως δεν μαθαίνουν τίποτα. Το λείο κι απαλό μυαλό

τους ανταποδίδει σαν καθρέφτης τ' αντικείμενα που του πα­

ρουσιάζουν' τίποτα όμως δεν μένει, τίποτα δεν διεισδύει. Το

παιδί συγκρατάει τις λέξεις, οι ιδέες σβήνουν- όσοι το ακούνε

τις αντιλαμβάνονται, εκείνο μόνο δεν τις εννοεί.

Αν και η μνήμη και ο στοχασμός εί ναι δύο ικανότητες ου­

σιαστικά διαφορετικές, ωστόσο η μιά δεν αναπτύσσεται στ'

αλήθεια παρά με την άλλη. Πριν την ηλικία της λογικής, το

παιδί δεν δέχεται ιδέες αλλά εικόνες και υπάρχει τούτη η δια­

φορά ανάμεσα στις μεν και στις δε, οι εικόνες είναι απόλυτες

ζωγραφιές των αισθητών αντικειμένων και οι ιδέες είναι έν­

νοιες των αντικειμένων, καθορισμένες από αναλογίες. Μ ιά ει­

κόνα μπορεί να υπάρχει μόνη της στον νου που την αναπαρα­

σταίνει' όμως κάθε ιδέα προϋποθέτει άλλες ιδέες.

'Οταν φανταζόμαστε, δεν κάνουμε άλλο από το να βλέπου­

με' όταν αντιλαμβανόμαστε, συγκρίνουμε.

Οι αισθήσεις μας είναι καθαρά παθητικές, ενώ όλες οι

αντιλήψεις μας ή οι ιδέες μας γεννιόνται από μία ενεργητική

αρχή που κρίνει. Θα το αποδείξουμε πιο κάτω.

Λέω λοιπόν πως τα παιδιά, με το να μην είναι ικανά για

κρίση, δεν έχουν καθόλου στ' αλήθεια μνήμη. Συγκρατούν

τους ήχους, τα σχήματα, τις αισθήσεις, σπάνια ιδέες, πολύ

σπανιότερα τις σχέσεις τους.

Καθώς έχω αντίρρηση να μαθαίνουν κάποια στοιχεία γεω­

μετρίας, νομίζουν πως αποδείχνουν εναντίον μου κάτι. Απε­

ναντίας, αποδείχνουν υπέρ μου: δείχνουν πως, μη μπορώντας

να συλλογιστούν μόνα τους, δεν ξέρουν ούτε να συγκρατή­

σοι)ν τους συλλογισμούς των άλλων' γιατί, παρακολουθείστε

τους μικρούς γεωμέτρες στη μέθοδό τους και θα δείτε αμέσως

122

πως δεν έχουν συγκρατήσει παρά μονάχα την ακριβή εντύπω­

ση του σχήματος και τους όρους της απόδειξης.

Στην παραμικρή νέα αντίρρηση, δεν καταλαβαίνουν. Ανα­

ποδογυρίστε το σχήμα, δεν καταλαβαίνουν. Όλη τους η μά­

θηση βρίσκεται στην αίσθηση, τίποτα δεν πέρασε ώς την "νόη­

ση. ακόμα και η μνήμη τους δεν είναι πιο τέλεια από τις άλ­

λες τους ικανότητες, εφόσον πρέπει πάντα να ξαναμαθαίνουν,

όταν μεγαλώνουν, τα πράγματα που ήδη έχουνε μάθει τις λέ­

ξεις τους στην παιδική ηλικία.

Ωστόσο απέχω πολύ του να νομίζω πως τα παιδιά δεν

έχουν κανενός είδους συλλογισμό 3Ο • Απεναντίας, βλέπω πως

συλλογίζονται πολύ καλά σε ό,τι γνφρίζουν και αναφέρεται

στο τωρινό κι αισθητό τους ενδιαφέρον. Μα, για τις γνώσεις

τους είναι που γελιόμαστε, κηρύχνοντάς τους τις γνώσεις που

δεν έχουν και βάζοντάς τα να συλλογίζονται για πράγματα

που δεν θα μπορούσαν να καταλάβουν. Γελιόμαστε ακόμα θέ­

λοντας να είναι προσεχτικά σε παρατηρήσεις που δεν τα συ­

γκινούν με κανέναν τρόπο, όπως λόγου χάρη για το μελλοντι­

κό τους συμφέρον, την ευτυχία τους όταν μεγαλώσουν, την

εκτίμηση που θα έχουν, λόγια που, για άτομα στερημένα από

κάθε πρόβλεψη, δεν σημαίνουν απολύτως τίποτα. Ωστόσο,

όλες οι αναγκαστικές μελέτες των φουκαράδων αυτών τείνουν

προς αντικείμενα ολότελα ξένα προς το πνείψα τους. Ας κρί­

νουμε από την προσοχή που μπορούν να δώσουνε σ' αυτά.

Οι παιδαγωγοί που μας παρουσιάζουν σαν μεγάλο πράγμα

τις διδαχές τους στους μαθητές τους πληρώνονται για να δια­

τηρήσουν μιά άλλη γλώσσα: ωστόσο βλέπουμε, από τη δική

τους συμπεριφορά, πως σκέφτονται ακριβώς όπως εγώ. Γιατί,

τελικά, τί τους μαθαίνουν; Λόγια και πάλι λόγια και πάντα

λόγια. Ανάμεσα στις ποικίλες γνώσεις που καυχιόνται ότι

τους διδάσκουν, φυλάγονται καλά να διαλέξουν εκείνες που

θα τους ήταν αληθινά οφέλιμες, γιατί θα ήταν γνώσεις πραγ­

μάτων και δεν θα το κατόρθωναν' μα εκείνες που φαίνονται να

ξέρουν, όταν γνωρίζουν τους όρους τους, τραγουδάκια, γεω·­

γραφία, χρονολογίες, γλώσσες κ.λ.π., όλα μελέτες τόσο μα­

κρυνές από τον άνθρωπο, και προπαντός από το παιδί, ώστε

είναι θαύμα αν κάτι απ' όλ' αυτά μπορεί να του είναι χρήσιμο,

μιά έστω φορά, στη ζωή του.

Πάντα θα σας εκπλήξει που λογαριάζω τη μελέτη γλωσ­

σών ανάμεσα στα ανόφελα της εκπαίδευσης: αλλά θα θυμηΟι:ί-

123

τε πως μιλώ εδώ μονάχα για τις μελέτες της πρώτης ηλικίας

και, ότι κι αν πουν, δεν νομίζω ότι, ώς την ηλικία των δώδεκα

ή δεκαπέντε χρόνων, κανένα παιδί, εκτός αν είναι θαύμα, έχει

μάθει ποτέ στ' αλήθεια δύο γλώσσες.

Συμφωνώ πως, αν η μελέτη Τ{.ι)ν γλωσσών δεν ήταν παρά

μελέτη των λέξεων, δηλαδή των σχημάτων ή. των ήχων που τις

εκφράζουν, η μελέτη αυτή θα μπορούσε να αρμόζει στα παι­

διά: όμως οι γλώσσες, αλλάζοντας σημεία, τροποποιούν και

τις ιδέες που αναπαραστάνουν. Τα κεφάλια διαμορφώνονται

πάνω στις γλώσσες, αλλά οι ιδέες παίρνουν την απόχρωση

των ιδιωμάτων. Μόνο η λογική είναι κοινή, το πνεύμα στην

κάθε γλώσσα έχει την ιδιαίτερή του μορφή' διαφορά που θα

μπορούσε να ήταν εν μέρει η αιτία ή το αποτέλεσμα των εθνι­

κών χαρακτηριστικών' και κείνο που μοιάζει να επιβεβαιώνει

τούτο το τεκμήριο είναι ότι, σ' όλα τα έθνη του κόσμου, η

γλώσσα ακολουθεί τις μεταλλαγές των ηθών και διατη ρείται ή

αλλοιώνεται όπως κι αυτές.

Απ' αυτές τις ποικίλες μορφές, η συνήθεια δίνει μιά στο

παιδί και είναι η μόνη που εκείνο κρατάει ώς την ηλικία της

λογικής. Για να έχει δύο, θα έπρεπε να ξέρει να συγκρίνει

ιδέες και πώς να τις συγκρίνει, όταν μόλις είναι σε θέση να

τις αντιλαμβάνεται; Κάθε πράγμα μπορεί να έχει για το. παιδί

χίλια διαφορετικά σημάδια' κάθε όμως ιδέα δεν μπορεί να

έχει παρά μιά μορφή: δεν μπορεί λοιπόν να μάθει παρά μονά­

χα μιά γλώσσα.

Ωστόσο, μαθαίνει πολλές, μου λένε. Το αρνιέμαι. Έχω δει

τέτοια μικρά θαύματα, που νόμιζαν πως μιλούσαν πέντε έξη

γλώσσες. Τα άκουσα να μιλούν διαδοχικά γερμανικά, με

όρους λατινικούς με όρους γαλλικούς, με όρους ιταλικούς

χρησιμοποιούσαν στ' αλήθεια πέντε μ' έξι λεξιλόγια αλλά δεν

μιλούσαν συνεχώς παρά γερμανικά. Με δυό λόγια, δώστε στα

παιδιά όσα συνώνυμα σας αρέσει: θ' αλλάξετε τις λέξεις, όχι

τη γλώσσα: πάντα μία θα ξέρουν.

Για να κρύψουν την αδεξιότητά τους τα ασκούν κατά προ­

τίμηση στις νεκρές γλώσσες, για τις οποίες δεν υπάρχουν κρι­

τές να αποφανθούν. Εφόσον η συνήθεια των γλωσσών αυτών

έχει χαθεί από καιρό, τους αρκεί να μιμούνται αυτά που βρί­

σκουνε στα βιβλία γι' αυτές. Κι αυτό το λένε μίλημα γλωσ­

σών. Μ' ό,τι δάσκαλο ελληνικών και λατινικών καθήσει, τέ­

τοιο παιδί θα βγει! Δεν έχουν μάθει καλά καλά τα στοιχεία

124

τους, από τα οποία δεν καταλαβαίνουν απολύτως τίποτα, και

τους μαθαίνουν να αποδίδουν ένα λόγο γαλλικό με λόγια λατι­

νικά' έπειτα, όταν είναι πιο προχωρημένα, να συνδέουν φρά­

σεις του Κικέρωνα και στίχους του Βιργίλιου. Τότε θαρρούν

πως μιλούν λατινικά: ποιος θα 'ρθει να τους αντιμιλήσει;

Σ' όποια μελέτη κι αν είναι, χωρίς την ιδέα των αναπαρα­

στημένων πραγμάτων, τα αντ:ιπροσωπευτικά σημεία δεν είναι

τίποτα. Ωστόσο, περιορίζουν πάντα τα παιδιά στα σημεία αυ­

τά, χωρίς ποτέ να μπορούμε να τους δώσουμε να καταλάβουν

κανένα από τα προβλήματα που αντιπροσωπεύουν .Νομίζοντας πως του μαθαίνουν την περιγραφή της γης,

του μαθαίνουν να γνωρίζει τους χάρτες του μαθαίνουν ονόμα­

τα πόλεων, κρατών, ποταμών, που δεν καταλαβαίνει ότι υπάρ­

χουν αλλού έξω από το χάρτη όπου του τα δείχνουνε.

Θυμάμαι είδα κάπου μιά γεωγραφία που άρχιζε έτσι: τί εί­ναι ο κόσμος; Είναι μιά χάρτινη σφαίρα. Αυτή ακριβώς είναι

η γεωγραφία των παιδιών. Το θέτω σαν γεγονός, πως ύστερ'

από δύο χρόνια μελέτης πάνω στην υδρόγειο και κοσμογρα­

φίας, δεν υπάρχει ούτε ένα παιδί δέκα χρονών, που, με βάση

τους κανόνες που του δώσανε, δεν ξέρει να πάει από το Παρί­

σι στο Σαιν-Ντενί. Το θέτω σαν γεγονός πως δεν υπάρχει ούτε

ένα, που, κρατώντας το πλάνο του περιβολιού του πατέρα του,

να μπορεί ν' ακολουθήσει τις στροφές του χωρίς να χαθεί. Να

λοιπόν αυτοί οι δόκτορες που ξέρουν στο χάρτη πού βρίσκε­

ται το Πεκίνο, το Ισπαχάν, το Μεξικό και όλα τα μέρη της

γης.

Ακούω πως πρέπει ν' απασχολούμε τα παιδιά σε μελέτες

όπου να χρειάζονται μονάχα τα μάτια τους: ίσως ναι, αν υπήρ­

χε κάποια μελέτη ειδικά για τα μάτια, δεν ξέρω όμως καμιά

τέτοια.

Ακόμα πιο γελοίο σφάλμα, να τους μαθαίνουν ιστορία: νο­

μίζουν πως η ιστορία είναι του χεριού τους, επειδή είναι συλ­

λογή γεγονότων. Μα τί εννοούν με τη λέξη γεγονός; Νομί­

ζουν πως οι σχέσεις που καθορίζουν τα ιστορικά γεγονότα εί­

ναι τόσο ευκολονόητες, οι ιδέες σχηματίζονται χωρίς κόπο

στο μυαλό των παιδιών; Νομίζουν πως η αληθινή γνώση των

γεγονότων είναι ξέχωρη από τα αίτιά τους και τ' αποτελέσμα­

τά τους κάι ότι το ιστορικό εξαρτιέται τόσο λίγο από το ηθι­

κό, ώστε να μπορούμε να γνωρίζουμε το ένα χωρίς τη μεσολά­

βηση του άλλου; Αν δεν βλέπετε στις πράξεις των ανθρώπων

125

παρά μονάχα τις εξωτερικές μεταβολές, τις καθαρά φυσικές,

τί θα μάθετε από ιστορία; Απολύτως τίποτα. Και η μελέτη

σας, γυμνή από κάθε ενδιαφέρον, δεν σας δίνει περισσότερη

ευχαρίστηση απ' όση και διδαχή. Αν θέλετε να εκτιμήσετε

αυτές τις πράξεις, με τις ηθικές τους σχέσεις, προσπαθείστε

να κάνετε νοητές τις σχέσεις στους μαθητές σας και τότε θα

δείτε αν η ιστορία είναι για την ηλικία τους.

Αναγνώστες, πάντα να θυμάστε πως σας μιλάει όχι ένας

σοφός ούτε ένας φιλόσοφος, αλλά ένας απλός άνθρωπος, φί­

λος της αλήθειας, χωρίς κομματισμό, χωρίς σύστημα' ένας

μοναχικός, ο οποίος, ζώντας λίγο με τους ανθρώπους, έχει λι­

γότερες πιθανότητες να ποτιστεί με τις προκαταλήψεις τους

και περισσότερο χρόνο να στοχαστεί τα όσα τον εντυπωσιά­

ζουν όταν συναλλάσσεται μαζί τους.

Οι συλλογισμοί μου στηρίζονται λιγότερο σε αρχές και

περισσότερο σε γεγονότα. Και νομίζω πως δεν μπορώ να σας

κάνω καλύτερα να κρίνετε παρά αναφερόμενος συχνά στο κά­

ποιο παράδειγμα που οι παρατηρήσεις μου υποβάλλουν.

Είχα πάει λίγες μέρες στην εξοχή, σε μιά καλή νοικοκυρά,

που φρόντιζε τα παιδιά της και την ανατροφή τους. Ένα πρωί,

που παρακολουθούσα το μάθημα του μεγάλου, ο παιδαγωγός

του, ο οποίος πολύ καλά του είχε διδάξει την αρχαία ιστορία,

μιλώντας πάλι για τον Αλέξανδρο, έπεσε πάλι στο γνωστό ση­

μείο του γιατρού Φιλίππου, που έβαλαν την περιγραφή του

στον πίνακα και ασφαλώς άξιζε τον κόπο. Ο παιδαγωγός,

άνθρωπος αξίας, έκανε για την αφοβία του Αλέξανδρου μερι­

κές σκέψεις που δεν μου άρεσαν καθόλου, αλλά απόφυγα να

τις πολεμήσω, για να μην τον υποβιβάσω στην αντίληψη του

μαθητή του. Στο τραπέζι δεν παραλείψανε, κατά τη γαλλική

μέθοδο, να ρωτούν συνεχώς τον μικρό μαθητή. Η φυσική ζωη­

ράδα της ηλικίας του και η προσδοκία του σίγουρου χειρο­

κροτήματος το έσπρωξαν να πει χίλιες ανοησίες, μέσ' από τις

οποίες βγαίναν πότε δω πότε κει κάποιες σωστές κουβέντες,

που σ' έκαναν να ξεχνάς τα υπόλοιπα. Τέλος ήρθε και η ιστο­

ρία του γιατρού Φιλίππου: τη διηγήθηκε ξεκάθαρα και με

πολλή χάρη. Ύστερ' από τα συνηθισμένα εγκώμια (απαίτηση

της μητέρας και προσδοκία του γιού) άρχισαν τις κριτικές

στα όσα είχε πει. Οι πιο πολλοί κατακρίνανε το θράσος του

Αλέξανδρου' μερικοί, κατά το παράδειγμα του παιδαγωγού,

θαύμασαν τη σταθερότητά του, το θάρρος του: πράγμα που μ'

126

έκανε να καταλάβω ότι κανένας τους δεν έβλεπε σε τι συνί­

στατο η αληθινή ομορφιά της περιγραφής. Για μένα, τους εί­

πα, μου φαίνεται πως αν υπάρχει το παραμικρό θάρρος, το

παραμικρό σθένος στη δράση του Αλέξανδρου, δεν είναι παρά

εκκεντρισμός. Τότε όλοι μαζί συμφωνήσανε πως ήταν εκ­

κεντρικός. .Ημουν έτοιμος ν' απαντήσω και να φουντώσω,

όταν κάποια κυρία από δίπλα μου (δεν είχε ανοίξει ακόμα το

στόμα της) έσκυψε και μου ψιθύρισε στ' αυτί: Πάψε, Ζαν-Ζακ,

δεν θα σε καταλάβουν. Την κοίταξα, ξαφνιάστηκα και σώπα­

σα.

Μετά το φαγητό, με την υποψία ύστερ' από πολλές ενδεί­

ξεις πως ο νεαρός μου δόκτορας δεν είχε καταλάβει τίποτα

από την ιστορία, αν και τόσο ωραία τη διηγήθηκε, τον πήρα

από το χέρι, κάναμε μαζί μιά βόλτα στο πάρκο και, ρωτώντας

τον με την άνεσή μου, διαπίστωσα πως θαύμαζε όσο κανείς το

τόσο εγκωμιασμένο θάρρος του Αλέξανδρου: ξέρετε όμως πού

το 'βλεπε το θάρρος; Αποκλειστικά στο ότι μεμιάς έπινε κά­

ποιο πικρό ρόφημα, χωρίς δισταγμό, χωρίς να δείχνει την

παραμικρή αηδία. Το φτωχό το 'παιδί, που ~oυ είχαν δώσει

φάρμακα πριν δεκαπέντε μέρες και το 'χε πιει με τόσα βάσα­

να, είχε ακόμα τη γεύση τους στο στόμα. Ο θάνατος, η δηλη­

τηρίαση, δεν περνούσαν από το μυαλό του παρά σαν δυσάρε­

στες αισθήσεις και δεν το χωρούσε ο νους του πως υπάρχει

άλλο δηλητήριο από τη σιναμική. Ωστόσο, πρέπει να παραδε­

χτώ ότι το σθένος του ήρωα είχε κάνει μεγάλη εντύπωση στη

νεανική του καρδιά και ότι, με το πρώτο φάρμακο, είχε απο­

φασίσει να γίνει ένας Αλέξανδρος.

Χωρίς να προχωρώ σε διαφωτίσεις που φανερά ξεπερνού­

σαν τις δυνατότητές του, του επιβεβαίωσα τις αξιέπαινες

καταστάσεις κι έφυγα γελώντας από μέσα μου με την υψηλή

φρόνηση των πατεράδων και των δασκάλων, που θαρρούν ότι

μαθαίνουν στα παιδιά την ιστορία.

Εύκολο είναι να βάλεις στο στόμα τους ονόματα βασιλιά­

δων, αυτοκρατοριών, πολέμων, κατακτήσεωΥ, επαναστάσεων,

νόμων' μα όταν θα χρειαστεί να συνδέσουν τα ονόματα αυτά

με καθάριες ιδέες, το πράγμα θ' απέχει πολύ από τη συζήτηση

με τον κηπουρό Ρομπέρ και τις εξηγήσεις του.

Μερικοί αναγνώστες, δυσαρεστημένοι με το Πάψε, Ζαν­

,Ζακ, θα ρωτήσουν, το προβλέπω, τι τέλος πάντων ωραίο βρί­

σκω στη δράση του Αλέξανδρου. Δυστυχισμένοι! Αν χρειάζε-

127

ται να σας το πω, πώς θα το καταλάβετε; Είναι γιατί ο Αλέ­

ξανδρος πίστευε στην αρετή του· πίστευε στο κεφάλι του, στη

ζωή του την ίδια· γιατί η μεγάλη ψυχή του ήταν φτιαγμένη

για να πιστεύει σ' αυτά. Ω, τι ομολογία πίστης το πάρσιμο του

φαρμάκου! ·Οχι, ποτέ θνητός δεν έκανε τόσο υψηλή ομολο­

γία. Αν υπάρχει κανένας σύγχρονος Αλέξανδρος, ας μου τον

δείξουν με παρόμοια χαρακτηριστικά.

Αν δεν υπάρχει καθόλου επιστήμη λέξεων, δεν υπάρχει κα­

θόλου και μελέτη ειδική για τα παιδιά. Αν δεν έχουν αληθινές

ιδέες, δεν έχουν κι αληθινή μνήμη· δεν αποκαλώ βέβαια μνή­

μη εκείνη που συγκρατεί μονάχα αισθήσεις. Τί χρησιμεύει να

εγγράφουμε στο κεφάλι τους έναν κατάλογο σημείων που δεν

εκπροσωπούν τίποτα γι' αυτά; Μαθαίνοντας τα πράγματα, δεν

θα μάθουν τα σημεία; Γιατί να τ' αναγκάζουμε ανόφελα να τα

μαθαίνουν δυό φορές;

Κι ωστόσο, τι επικίνδυνες προκαταλήψεις δεν αρχίζουμε

να τους εμπνέουμε, κάνοντάς τα να παίρνουν, για γνώσεις, λέ­

ξεις χωρίς νόημα γι' αυτά! Με την πρώτη λέξη που ακούει το

παιδί, με το πρώτο πράγμα που μαθαίνει απ' τα λόγια του άλ­

λου, χωρίς να βλέπει το ίδιο ποιο το όφελος, η κρίση του πάει

χαμένη: για καιρό θα λάμπει στα μάτια των ηλίθιων προτού

επανορθώσει τέτοια απώλεια31 •

·Οχι, αν η φύση δίνει στον εγκέφαλο ενός παιδιού την ευ­

λυγισία να δέχεται κάθε λογής εντυπώσεις, δεν το κάνει για

να χαράζουμε ονόματα βασιλιάδων, ημερομηνίες, όρους γεω­

γραφικούς κι όλες τις χωρίς νόημα, για την ηλικία του, και

χωρίς χρησιμότητα, για οποιαδήποτε ηλικία, λέξεις, με τις·

οποίες ταλαιπωρούμε τη θλιβερή και άγονη παιδικότητά του.

Το κάνει όμως έτσι ώστε όλες οι ιδέες που μπορεί να συλλά­

βει και του είναι χρήσιμες, όλες όσες σχετίζονται με την ευ­

τυχία του και το φωτίζουν κάποια μέρα στα καθήκοντά του, να

χαράζονται νωρίς με άσβηστα γράμματα και να του χρησι­

μεύουν να συμπεριφέρεται σ' όλη του τη ζωή με τον ταιριαστό

στην ψυχή του και στις ικανότητές του τρόπο.

Χωρίς να μελετάει βιβλία, το είδος μνήμης που μπορεί να

έχει ένα παιδί δεν μένει αργόσχολη· όλα όσα βλέπει, όλα όσα

ακούει, το συγκινούν και τα θυμάται· κρατάει μέσα του κατά­

στιχο πράξεων, λόγων των ανθρώπων· και ό,τι το περιβάλλει

είναι το βιβλίο, μέσα στο οποίο, χωρίς να το καταλαβαίνει,

128

πλουτίζει διαρκώς τη μνήμη του, ώσπου η κρίση του να μπο-

ρεί να εποφελείται. ......Η αληθιν~ τέχνη της καλλιέργειας μέσα του αυτής της

πρωτης ικανοτητας συνίσταται στην εκλογή των αντικειμέ­

νων, στη φροντίδα να του παρουσιάζουμε αδιάκοπα εκείνα

που μπορεί να γνωρίσει και να του κρύβουμε όσά πρέπει να

αγνοεί. Κι έτσι μόνο πρέπει να του διαμορφώσουμε έναν εξο­

πλισμό γνώσεων, οι οποίες να 'ναι χρήσιμες στην εκπαίδευσή

του κατά τη νεανική του ηλικία και στη συμπεριφορά του

πάντα. Η μέθοδος αυτή, αλήθεια, δεν πλάθει καθόλου παιδιά

θαύματα και δεν λαμπρύνει παιδαγωγούς και δάσκαλους πλά­

θει όμως ανθρώπους συνετούς, θαρραλέους, υγιείς στο σώμα

και στονου, οι οποίοι, χωρίς να 'χουν γίνει θαυμαστοί στα

νιάτα τους, γίνονται αξιότιμοι όταν ενηλικιώνονται.

Ο Αιμίλιος δεν θ' αποστηθίσει ποτέ τίποτα, ούτε καν μύ­

θους, έστω και του Λα Φονταίν, που όλοι τους είναι απλοϊκοί,

γοητευτικοί. Γιατί οι λέξεις των μύθων δεν είναι περισσότερο

οι μύθοι απ' όσο οι λέξεις της ιστορίας είναι η ιστορία.

Πώς μπορούμε να τυφλωνόμαστε και να θεωρούμε τους μύ­

θους ηθική των παιδιών, χωρίς να σκεφτόμαστε ότι το διδα­

κτικό κείμενο, διασκεδάζοντάς τα, τα καταστρέφει; Πως,

θελγμένα, από το ψέμα, αφήνουν να διαφεύγει η αλήθεια και

πως ό~τι κάνουμε, για να τους είναι η διδαχή ευχάριστη, τα

εμποδιζει να εποφεληθούν; Οι μύθοι μπορεί να μορφώνουν

τους μεγάλους, αλλά στα παιδιά πρέπει να λέμε την αλήθεια

γυμνή: όταν την καλύπτουμε με πέπλο, εκείνα δεν κάνουν πια

τον κόπο να το σηκώσουν.

Βάζουν όλα τα παιδιά να μαθαίνουν τους μύθους του Λα

Φονταίν και ούτε ένα δεν τους καταλαβαίνει. Αν τους καταλά­

~αινα~, θα 'ταν ακόμα χειρότερα· γιατί η ηθική στους μύθους

εχει τοσο αναμιχθεί και είναι τόσο δυσανάλογη με την ηλικία

των .παιδιών, ώστε θα τα οδηγούσε περισσότερο στο σφάλμα

~αρα στην αρετή. ·Αλλο παράδοξο κι αυτό! θα μου πείτε.

Εστω. Ας δούμε όμως αν είναι αλήθεια.

Λέω πως ένα παιδί δεν καταλαβαίνει καθόλου τους μύθους

που του μαθαίνουμε, γιατί όποια προσπάθεια κι αν καταβά- .λουμε για να τους κάνουμε απλούς, η διδαχή που θέλουμε ν'

αντλήσουμε αναγκάζει να εισάγουμε και ιδέες, που το παιδί

δ~ν μπ~ρεί να συλλάβει· μάλιστα, ο ρυθμός του ποιήματος,

κανοντας τους πιο ευκολομάθητους, τους κάνει συγχρόνως

129

και πιο δύσκολους να εννοηθούν, οπότε αγοράζουμε τη δια­

σκέδαση σε βάρος της καθαρότητας. Χωρίς ν' αναφέρουμε το

πλήθος εκείνο των μύθων που δεν έχουν τίποτα κατανοητό ού­

τε οφέλιμο για τα παιδιά και που, αδιακρίτως, τους δίνουμε να

τους μάθουν, επειδή υπάρχουν κι αυτοί, ας περιοριστούμε

στους μύθους που θα 'λεγες ο ποιητής έφτιαξε ειδικά για τα

παιδιά.

Σ' όλη τη συλλογή του Λα Φονταίν, πέντε έξη μονάχα μύ­θους ξέρω όπου λάμπει η παιδιάστικη αφέλεια· απ' αυτούς,

παίρνω τον πρώτο σαν παράδειγμα, γιατί η ηeική του ταιριά­

ζει σε κάθε ηλικία, τα παιδιά τον καταλαβαίνουν καλύτερα,

τον μαθαίνουν με την μεγαλύτερη ευχαρίστηση, τέλος ο συγ­

γραφέας, κατά προτίμηση, τον έβαλε επικεφαλής στο βιβλίο

του. Υποθέτοντας ότι πραγματικά το θέμα του είναι καταλη­

πτό από τα παιδιά, τους αρέσει και τα μορφώνει, ο μύθος αυ­

τός είναι σίγουρα το αριστούργημα του ποιητή: ας μου επι­

τρέψετε να τον διαβάσω στίχο στίχο και να τον ερευνήσω με

λίγα λόγια.

ΤΟ ΚΟΡΑΚΙ ΚΑΙ Η ΑΛΕΠΟΥ32

ΜΥΘΟΣ

Ο κυρ-Κόρακας, σ' ένα δέντρο κουρνιάζοντας,

Κυρ! τί σημαίνει η λέξη αυτή καθ' εαυτή; τί σημαίνει πριν

από ένα κύριο όνομα; ποιο νόημα έχει εδώ;

Τί είναι κοράκι;

Τί είναι ένα δέντρο κουρνιάζοντας; Δεν λέμε ένα δέντρο

κουρνιάζοντας, αλλά κουρνιάζοντας σ' ένα δέντρο. Συνεπώς,

πρέπει να του πούμε για τις ποιητικές αντιστροφές στο συντα­

κτικό· πρέπει να του πούμε τι είναι πεζό και τι στίχος.

Κρατούσε στο ράμφος του ένα τυρί.

Ποιο τυρί; ήταν τυρί φέτα, κεφαλοτύρι, ολλανδικό; Αν το

παιδί δεν έχει δει ποτέ κοράκι, τί κερδίζετε μιλώντας του για

κοράκι; Αν έχει δει, πώς θα καταλάβει ότι τα κοράκια κρα­

τούν τυρί στο στόμα τους; Ας δίνουμε πάντα εικόνες όπως τις

βλέπουμε στη φύση.

130

Η κυρ-Αλεπού, δελεασμένη απ' τη μυρωδιά,

·Αντε πάλι κυρ! Μα για την αλεπού είναι τίτλος: είναι κυ­

ρία, φτασμένη, στα κόλπα του επαγγέλματός της33. Πρέπει.να

πούμε τι είναι η αλεπού και να διακρίνουμε το αληθινό φυσι­

κό της από τον συμβατικό χαρακτήρα που έχει στους μύθους.

Δελεασμένη. Λέξη σπάνια. Πρέπει να την εξηγήσουμε.

Πρέπει να πούμε ότι τη χρησιμοποιούμε σε ποιήματα (και

κομψολογίες)35. Το παιδί θα ρωτήσει γιατί μιλάμε αλλιώς στα

ποιήματα κι αλλιώς στα πεζά.

Δελεασμένη απ' τη μυρωδιά ενός τυριού! Το τυρί εκείνο,

που το κρατούσε ένας κόρακας πάνω σ' ένα δέντρο, πρέπει να

μύριζε πολύ, αφού έφτασε ώς τα ρουθούνια της αλεπούς σε μια

λόχμη ή στη φωλιά της! Έτσι εξασκείτε τον μαθητή σας στο

συνετό κριτικό πνεύμα που επηρεάζεται από τα καλά σήματα

και ξέρει να διακρίνει την αλήθεια από το ψέμα στις διηγή­

σεις των άλλων;

του έπιασε περίπου αυτή την κουοί:ντα:

Αυτή την κουοέντα! Ώστε λοιπόν οι αλεπούδες μιλάνε;

Και μιλούν την ίδια γλώσσα με τα κοράκια; Σοφέ παιδαγωγέ,

πρόσεξε: ζύγιασε καλά την απάντησή σου προτού τη δώσεις

έχει περισσότερη σημασία απ' όση νομίζεις.

Ε, καλή μέρα, κυρ- Κόρακα!

Κύριε! Τίτλος που το παιδί τον βλέπει να στρέφεται στη

γελοιοποίηση, προτού μάλιστα μάθει πως είναι τίτλος τιμής.

Τι ωραίος που είστε! Τι όμορφος μου φαίνεστε!

Σφήνα, πλεονασμός ανόφελος. Το παιδί, βλέποντας ναεπαναλαμβάνεται το ίδιο πράγμα με διαφορετικούς όρους, μα­

θαίνει να μιλάει νωθρά. Αν πείτε πως ο πλεονασμός αυτός εί­

ναι τεχνική του συγγραφέα, πως μπαίνει μες στο σχέδιο της

αλεπούς, που θέλει να φανούν πολλαπλά τα εγκώμια με τα λό­

για, η δικαιολογία σας θα είναι καλή για μένα, αλλά όχι γιατον μαθητή μου.

131

Όχι ψέματα, αν το κελάιδισμά σας

.Οχι ψέματα! δηλαδή λέμε καμιά φορά και ψέματα; Πού θα

φτάσει το παιδί, αν του μάθετε πως η αλεπού λέει όχι ψέματα

κι ωστόσο λέει ψέματα;

ανταποκρινόταν στο πτέρωμά σας,

Ανταποκρινόταν! Τί σημαίνει αυτή η λέξη; Μάθετε στο

παιδί να συγκρίνει ιδιότητες τόσο διαφορετικές όσο η φωνή

και· τα φτερά και θα δείτε πόσο θα σας καταλάΒει.

θα ήσασταν ο φοίνικας των κατοίκων του δάσους.

Ο φοίνικας! Τί είναι φοίνικας; Να που πέσαμε τώρα στην

ψεύτρα αρχαιότητα, στη μυθολογία σχεδόν.

Οι κάτοικοι του δάσους! Τι μεταφορικός λόγος! Ο κόλα­

κας εξευγενίζει τη διάλεκτό του και της δίνει περισσότερο με­

γαλείο για να την κάνει πιο θελκτική. Το παιδί θα καταλάΒει

αυτή τη λεπτότητα; Ξέρει τουλάχιστον, μπορεί να ξέρει τί εί­

ναι ύφος ευγενικό και τί κοινό;

Στα λόγια αυτά, ο κόρακας δεν νιώθει χαρά

Θα πρέπει πρώτα να έχεις δοκιμάσει ζωηρά πάθη για να

αισθανθείς αυτή την παροιμιακή έκφραση.

και, για να δείξει την ωραία του φωνή,

Μην ξεχνάτε ότι, για να καταλάΒει τον στίχο αυτό και όλο

τον μύθο, το παιδί πρέπει να ξέρει τι είναι η ωραία φωνή του

κόρακα.

Ανοίγει ένα φαρδύ ράμφος, αφήνει και πέφτει η βορά του.

Ο στίχος αυτός είναι θαυμάσιος, η αρμονία και μόνο απο­

τελεί εικόνα. Βλέπω ένα κακάσχημο ράμφος ανοιχτό' ακούω

το τυρί να πέφτει ανάμεσα στα κλαδιά: μ' αυτού του είδους οι

ομορφιές πάνε χαμένες για τα παιδιά.

132

οΙ

Η αλεπού τ' αρπάζει και λέει: Καλέ μnυ κύριε,

Να λοιπόν, η καλοσύνη μεταΒλήθηκε σε βλακεία. Σίγου­

ρα, δεν χάνουμε καιρό για να μορφώσουμε τα παιδιά.

Μάθετε πως κάθε κόλακας

Γενικό αξίωμα: άντε να καταλάΒει.

ζει εις βάρος όποιου τον ακούει.

Ποτέ παιδί δέκα χρονών δεν κατάλαΒε αυτό τον στίχο.

Το μάθημα τούτο αξίζει, βέοαια, ένα τυρί.

Αυτό το καταλαΒαίνει και η σκέψη είναι πολύ καλή.

Ωστόσο, πάλι ελάχιστα παιδιά θα μπορέσουν να συγκρίνουν

ένα μάθημα μ' ένα τυρί και που να μην προτιμήσουν το τυρί

από το μάθημα. Πρέπει λοιπόν να τους δώσουμε να καταλά­

βουν ότι τα λόγια αυτά είναι απλώς αστεϊσμός. Τι λεπτότητα

για τα παιδιά.

Ο κόρακας, ντροπιασμένος και σκοτισμένος,

.Αλλος πλεονασμός αδικαιολόγητος όμως.

ορκίστηκε, αν και λίγο αργά, να μην του τη ξαναφέρουν.

Ορκίστηκε! Ποιος κουτός δάσκαλος τολμά να εξηγήσει

στο παιδί τί είναι όρκος;

Να κάμποσες λεπτομέρειες, πολύ λιγότερες απ' όσες θα

'πρεπε για ν' αναλύσουμε όλες τις ιδέες του μύθου και να τις

ανάγουμε στις απλές και στοιχειώδεις ιδέες από τις οποίες

αποτελούνται. Μα ποιος νομίζει πως έχει ανάγκη αυτή την

ανάλυση για να γίνει κατανοητός από τα παιδιά; Κανένας μας

δεν είναι αρκετά φιλόσοφος ώστε να ξέρει να μπαίνει στη θέ­

ση του παιδιού. Ας περάσουμε τώρα στην ηθιίcή.

Ρωτώ, είναι για παιδιά δέκα χρονών το να τους μάθουμε

ότι υπάρχουν άνθρωποι που κολακεύουν και λένε ψέματα για

να οφεληθούν;

133

Το πολύ πολύ θα μπορούσαμε να τους πούμε ότι υπάρχου­

νε χλευαστές που κοροϊδεύουν τα μικρά παιδιά36 και γελάνε,

στα κρυφά, με την κουτή ματαιοδοξία τους όμως το τυρί μας

τα χαλάει όλα· τους μαθαίνουμε λιγοωτερο να μην αφήνουν να

τους πέσει από το στόμα τους παρά να το κάνουν να πέσει από

το στόμα του άλλου. Εδώ είναι το δεύτερο παράδοξό μου καιόχι το λιγότερο σημαντικό.

Παρακολουθείστε τα παιδιά καθώς μαθαίνουν τους μύθους

τους και θα δείτε πως, όταν είναι σε θέση να τους εφαρμό­

σουν, κάνουν πάντα το αντίθετο με την πρόθεση του συγγρα­

φέα και αντί να προσέχουν το σφάλμα από το οποίο θέλουμε

να τα θεραπεύσουμε, εκείνα τείνουν να αγαπήσουν το σφάλμα.

Στον προηγούμενο μύθο, τα παιδιά κοροϊδεύουν τον κόρακα

και διάκεινται φιλικώς, όλα τους, προς την αλεπού· στον επό­

μενο μύθο, θαρρείτε πως τους δίνετε τον τζίτζικα για παρά­

δειγμα, αλλά όχι, το μυρμήγκι θα διαλέξουν. Δεν μας αρέσει

καθόλου η ταπείνωση: θα παίρνουν πάντα τον ωραίο ρόλο'

είναι η εκλογή της φιλαυτίας, μια πολύ φυσική εκλογή. Οπό­

τε, τι φριχτό μάθημα για παιδιά! Το πιο απαίσιο απ' όλα τα

τέρατα θα ήταν ένα παιδί άπληστο και σκληρό, που θα ήξερε

τι του ζητούν και τι αρνιέται. Το μυρμήγκι κάνει ακόμα

περισσότερο, του μαθαίνει να κοροϊδεύει στις αρνήσεις του.

Σ' όλους τους μύθους όπου το λεοντάρι είναι ένα από τα

πρόσωπα, όπως συνήθως το πιο λαμπρό, το παιδί δεν παραλεί­

πει να γίνει λεοντάρι· και όταν προίσταται σε κάποια μοιρα­

σιά, καλά πληροφορημένο από το πρότυπό του, φροντίζει με

το παραπάνω να πάρει τα πάντα. Όταν όμως η μύγα τρομο­

κρατεί το λεοντάρι, το πράγμα αλλάζει' τότε το παιδί δεν εί­

ναι πια λεοντάρι, είναι μύγα. Μαθαίνει να σκοτώσει μια μέρα

με τσιμπιές αυτούς που δεν θα τολμούσε να χτυπήσει με στα­θερό πόδι.

Στον μύθο του αδύνατου λύκου και του χοντρού σκύλου,

αντί για μάθημα μετριοπάθειας που ισχυρίζονται πως του κά­

νουν, παίρνει μάθημα εκμετάλευσης. Δεν θα ξεχάσω ποτέ πό­

σο έκλαιγε ένα κοριτσάκι μ' αυτό τον μύθο, ενώ πάντοτε του

κή ρυχναν την ευπείθεια. Δυσκολεύτηκαν να βρουν γιατί έ­

κλαιγε' τελικά το έμαθαν. Το κακόμοιρο το κορίτσι στενοχω­

ριόταν αλυσσοδεμένο, ένιωθε μαδημένο το λαιμό του' έκλαιγεπου δεν ήταν λύκος.

Έτσι, το ηθικό δίδαγμα του πρώτου μύθου είναι για το παι-

134

δί η πιο ποταπή κολακεία' του δεύτερου, μάθημα απανθρω­

πιάς του τρίτου, μάθημα αδικίας του τέταρτου, μάθη~α σάτι~

ρας του πέμπτου, μάθημα ανεξαρτησίας. Το τελευταιο αυτο

μάθημα, εφόσον είναι περιττό για τον μαθητή μου, δεν είναι

πιο πρέπον για τους δικούς σας. .Όταν τους παρέχετε διδαχές που αντιφάσκουνε μεταξυ

τους, ποιους καρπούς ελπίζετε από τις φροντίδες σας; Μ α

ίσως, ύστερ' απ' όλα αυτά, όλη η ηθική, που μου χρησιμεύει

σαν αντίρρηση στους μύθους, προσφέρει ισάριθμους λόγους

να τους διατηρήσετε. Χρειάζεται μια ηθική με τα λόγια και

μια ηθική με τις πράξεις στην κοινωνία' και οι δύο αυτ~ς ηθι­

κές δεν μοιάζουν καθόλου. Η πρώτη ανήκει στην κατηχηση

όπου και την αφήνουν' η άλλη βρίσκεται στους μύθους του

Λα Φονταίν για τα παιδιά και στα διηγήματά του για τις μητέ­

ρες. Ο ίδιος συγγραφέας αρκεί για όλα.

Ας συνθέτουμε, κύριε ντε Λα Φονταίν. Υπόσχομαι, όσο

για μένα, να σας διαβάζω με εκλογή, να σας αγαπώ, να διδά­

σκομαι από τους μύθους σας γιατι ελπίζω να μη γελαστώ στο

αντικείμενό τους για τον μαθητή μου όμως, επιτρέψτε μου να

μην τον αφήσω να μελετήσει ούτε έναν, ώσπου να μου αποδεί­

ξετε πως είναι καλό για κείνον να μαθαίνει πράγματα που ούτε

το ένα τέταρτό τους δεν θα καταλάβει' πως, σε κείνα που θα

μπορέσει να καταλάβει, δεν θα απατηθεί και πως, αντί να

διορθωθεί με το παράδειγμα του απατημένου, θα πρέπει τάχα

να διαμορφώνεται στ' αχνάρια του πονηρού.

Αφαιρώντας έτσι όλα τα καθήκοντα των παιδιών, αφαιρώ

όλα τα όργανα της πιο μεγάλης τους δυστυχίας, δηλαδή τα

βιβλία. Το διάβασμα η θεομηνία της παιδικής ηλικίας και

σχεδόν η μόνη απασχόληση που ξέρουμε να του διi)σoυμε.

Μ όλις και μετά βίας ο Αιμίλιός μου στα δώδεκά του χρόνια

θα ξέρει τι είναι βιβλίο. Συμφωνώ: πρέπει να ξέρει να διαβάζει

όταν το διάβασμα θα του είναι οφέλιμο' ώς τότε, το διάβασμα

είναι καλό μόνο για την πλήξη του.

Αν δεν πρέπει ν' απαιτούμε από τα παιδιά χάρη υπακοής,

προκύπτει ότι δεν μπορεί να μαθαίνουν τίποτα που δεν ξέρουν

το τωρινό του όφελος, είτε σαν ευχαρίστηση είτε σαν όφελος

διαφορετικά, ποιο κίνητρο θα τα ωθούσε να το μάθουν; Η τέ­

χνη να μιλάς στους απόντες και να τους καταλαβαίνεις, η τέ­

χνη να τους μεταδίδεις από μακριά χωρίς μεσολαβητή τα συν­

αισθήματά σου, τις θελήσεις σου, τις επιθυμίες σου, είναι τέ-

135

χνη που η οφελιμότητά της μπορεί να γίνει αισθητή σ' όλες

τις ηλικίες. Χάρη σε ποιό θαύμα η τόσο χρήσιμη και τόσο

ευχάριστη αυτή τέχνη έγινε βάσανο για τα παιδιά; Επειδή τα

αναγκάζουμε να καταγίνονται μ' αυτή παρά τη θέλησή τους.

Κι επειδή τη χρησιμοποιούμε σε περιπτώσεις που τα παιδιά

δεν καταλαβαίνουν τίποτα. Ένα παιδί δεν είναι και τόσο πρό­

θυμο να τελειοποιήσει το όργανο με το οποίο το βασανίζουμε'

προσπαθείστε όμως το όργανο αυτό να εξυπηρετεί τις χαρές

του και γρήγορα το παιδί θα ενδιαφερθεί παρά τη δική σας

θέληση.

Το καταντήσαμε μεγάλη υπόθεση να βρούμε τις καλύτερες

μεθόδους για την εκμάθηση της ανάγνωσης επινοούμε γρα­

φεία, χάρτες κάνουμε το παιδικό δωμάτιο εργαστήριο τυπο­

γραφίας. Ο Λοκ θέλει να μαθαίνει ανάγνωση το παιδί με ζά­

ρια. Δεν είναι πετυχημένη η επινόησή του; Τι οίκτος! Ένα

μέσοσιγουρότερο απ' όλ' αυτά και που πάντα το ξεχνάμε, εί­

ναι η επιθυμία να μάθεις. Δώστε στο παιδί την επιθυμία να

δια"βάσει, ύστερα αφήστε κει και τα γραφεία σας και τα ζάρια

σας, κάθε μέθοδος καλή θα του είναι.

Το τωρινό συμφέρον, να το μεγαλ~τερo κίνητρο, το μόνοπου οδηγεί σίγουρα και μακριά. Ο Αιμίλιος λαβαίνει πότε πό­

τε από τον πατέρα του, τη μητέρα του, τους συγγενείς του,

τους φίλους του προσκλήσεις για ένα δείπνο, για περίπατο,

για κάποια δημόσια γιορτή. Τα μπιλιέτα είναι συντομογραμ­

μένα, σαφή, καλογραμμένα. Πρέπει να βρίσκει κάποιο να του

τα διαβάζει. Αυτός ο κάποιος ή δεν βρίσκεται στη δεδομένη

στιγμή ή ανταποδίνει στο παιδί την εξυπηρέτηση που εκείνο

του έκανε τις προάλλες. Τέλος, του διαβάζει κάποιος το μπι­

λιέτο, αλλά είναι πια αργά. Ω, αν ήξερε να διαβάζει ο ίδιος!

Λαβαίνει κι άλλα: είναι τόσο σύντομα! το θέμα τους τόσο εν­

διαφέρον! θα 'θελε να μπορούσε να τα διασαφηνίσει. Άλλοτε

κάποιος τον βοηθά άλλοτε όχι. Προσπαθεί, βγάζει δυο τρεις

λέξεις τελικά από το μπιλιέτο: του λένε να πάει αύριο για κρέ­

μα ... δεν ξέρει πού ούτε με ποιον ... Τι προσπάθειες για να δια­

βάσει τα υπόλοιπα! Δεν νομίζω πως ο Αιμίλιος έχει ανάγκη

από γραφείο. Να του μιλήσω τώρα για το γράψιμο; Όχι, ντρέ­

πομαι να διασκεδάζω με τέτοιες κουταμάρες σε μια πραγμα­

τεία για την εκπαίδευση.

Θα προσθέσω δυο λόγια που αποτελούν σημαντικό αξίω­

μα: συνήθως, πετυχαίνουμε πολύ στα σίγουρα και πολύ γρή-

136

γορα όταν δεν βιαζόμαστε να πετύχουμε. Είμαι σχεδόν σίγου­

ρος, ο Αιμίλιος θα ξέρει τέλεια να γράφει και να διαβάζει

πριν από τα δέκα του χρόνια, ακριβώς γιατί μ' ενδιαφέρει πο­

λύ λίγο να ξέρει να διαβάζει και να γράφει πριν από τα δεκα­

πέντε του. Θα προτιμούσα όμως να μην ήξερε ποτέ να διαβά­

ζει παρά να αγοράσει αυτή τη γνώση σ' αντάλλαγμα με ό,τι

μπορεί να την κάνει χρήσιμη: σε τί θα του χρησίμευε η ανά­

γνωση όταν θα την απορρίπταμε για πάντα; ,Περισσότερο επιμένω στην αδρανή του μέθοδο,. περισσό­

τερο αισθάνομαι τις αντιρρήσεις να ενισχύονται. Αν ο μαθη­

τής σας δεν μαθαίνει τίποτα από σας, θα μάθει από τους άλ­

λους. Αν δεν προλάβεται το σφάλμα με την αλήθεια, θα μάθει

στα ψέματα' τις προκαταλήψεις που φοβόσαστε να του δώσε­

τε, θα. τις πάρει απ' όλα όσα τον περιβάλλουν, θα εισχωρή­

σουν απ' όλες του τις αισθήσεις ή θα φθείρουν τη λογική

του, προτού μάλιστα διαμορφωθεί ή το πνεύμα του, ναρκωμέ­

νο απ' τη μακρόχρονη αδράνεια, θ' απορροφηθεί μες στην

ύλη. Η έλλειψη της συνήθειας να σκέφτεται στην παιδική

ηλικία, αφαιρεί την ικανότητα της σκέψης σ' ολόκληρη την

υπόλοιπη ζωή.

Μου φαίνεται πως θα μπορούσα άνετα να απαντήσω εδώ'

μα γιατί πάντα απαντήσεις; Αν η μέθοδός μου η ίδια απαντά

στις αντιρρήσεις, είναι καλή' αν δεν απαντά, δεν αξίζει τίπο­

τα. Συνεχίζω.

Αν, στο πλάνο που άρχισα να χαράζω, ακολουθείτε κανό­

νες κατ' ευθείαν αντίθετους με τους ήδη θεσπισμένους αν,

αντί να μεταφέρετε μακριά το .πνεύμα του μαθητή σας αν,

αντί να τον αφήνετε να χάνεται αδιάκοπα σ' άλλους τόπους,

σ' άλλα κλίματα, σ' άλλους αιώνες, στα άκρα της γης, ως και

στους ουρανούς, φροντίζετε να τον κρατάτε πάντα στον εαυτό

του και προσεκτικό σε ό,τι τον αφορά άμεσα, τότε θα τον

βρείτε ικανό για αντίληψη, για μνήμη, ακόμα και για συλλο­

γισμό' είναι στην τάξη της φύσης αυτό. Ενόσω το αισθαντικό

ον γίνεται ενεργητικό, αποχτά μια διαγνωστική κρίση ανάλο­

γη με τις δυνάμεις του' και με τη δύναμή του, που ξεπερνά τη

δύναμη της ανάγκης γι' αυτό συντήρηση, είναι που αναπτύσ­

σεται μέσα του η στοχαστική ικανότητα η κατάλληλη που θα

χρησιμοποιήσει τούτη την υπερβολή δύναμης σε άλλες συνή­

θειες.

Θέλετε λοιπόν να καλλιεργήσετε την αντίληψη του μαθη-

137

τ ή σας; Καλλιεργείστε τις δυνάμεις που εκείνη οφείλει να κυ­

βερνά. Ασκείτε συνέχεια το σώμα του' κάντε τον γενναίο και

δυνατό, για να τον κάνετε συνετό και λογικό' να εργάζεται, να

ενεργεί, να φωνάζει, να τρέχει, να είναι πάντα σε κίνηση' να

γίνει άντρας με σφρίγος και γρήγορα θα γίνει άντρας με λογι­

κή.

Θα τον αποκτηνώσετε, είναι αλήθεια, με τούτη τη μέθοδο,

αν πάντα τον κατευθύνετε, αν πάντα του λέτε: Πήγαινε, έλα,

στάσου, κάνε τούτο, μην κάνεις τ' άλλο.

Αν το δικό σας κεφάλι καθοδηγεί πάντα τα χέρια του, το

δικό του θα γίνει περιττό. Μα θυμηθείτε τις συμφωνίες μας:

αν είστε στριφνοσχολαστικός, δεν αξίζει τον κόπο να με δια­

βάσετε.

Σφάλμα οικτρό να νομίζετε πως η άσκηση του σώματος

βλάπτει τις ενέργειες του πνεύματος λες κι οι δυο αυτές δρα­

στηριότητες δεν έπρεπε να οδεύουνε μαζί και η μια να μην

καθοδηγεί πάντα την άλλη!

Υπάρχουνε δύο είδη ανθρώπων που το σώμα τους βρίσκε­

ται σε συνεχή άσκηση και σίγουρα σκέφτονται λίγο και οι

μεν και οι δε να καλλιεργήσουν τηψυχή τους οι χωριάτες και

οι άγριοι. Οι πρώτοι είναι αγροίκοι, χοντροκομμένοι, αδέξιοι'

οι άλλοι, γνωστοί απ' τη μεγάλη τους αίσθηση, είναι γνωστοί

κι απ' τη λεπτότητα του πνεύματός τους γενικά, τίποτα δεν

υπάρχει πιο βαρύ απ' έναχωριάτη, ούτε τίποτα πιο φίνο από

έναν άγριο. Από πού προέρχεται αυτή η διαφορά; Είναι επει­

δή ο πρώτος, κάνοντας πάντα ό,τι τον διατάζουν ή ό,τι είδε κι

απ' τον πατέρα του ή ό,τι έκανε και στα νιάτα του, συνεχίζει

απλώς τη ρουτίνα του' και, στη σχεδόν αυτόματη ζωή του,

απασχολημένος διαρκώς με τις ίδιες δουλειές, η συνήθεια και

η υπακοή αντικαθιστούν τη λογική του.

Για τον άγριο, είναι διαφορετικά: με το να μην δένεται με

κανέναν τόπο, με το να μην έχει τίποτα προγραμματισμένο,

μην υπακούοντας σε κανένα, χωρίς άλλο νόμο από τη θέλησή

του, είναι αναγκασμένος να συλλογίζεται για κάθε ενέργεια

της ζωής του' δεν κάνει μια κίνηση, ένα βήμα, χωρίς από τα

πριν να έχει αντιμετωπίσει τα επακόλουθά τους. Έτσι, όσο

ασκείται το σώμα του, τόσο φωτίζεται το πνεύμα του' η δύνα­

μη και η λογική του αυξαίνουν ταυτόχρονα και η μια διευρύ­

νει την άλλη.

Σοφέ παιδαγωγέ, ας δούμε ποιος απ' τους μαθητές μας

138

μοιάζει στον άγριο και ποιος στον χωριάτη. Υποταγμένος για

το κάθε τι σ' ένα πάντοτε διδαχτικό κύρος, ο δικός σας δεν

κάνει τίποτα παρά μονάχα ανεξέταστα, όπως του πείτε' δεν

τo~μά να φ~ει όταν πεινάσει, ούτε να γελάσει όταν είναι χα­ρουμενος, ουτε να κλάψει όταν είναι θλιμμένος, ούτε να προ­

τείνει το ένα χέρι αντί το άλλο, ούτε να σύρει το πόδι του

διαφορετικά απ' ό,τι του παραγγέλνουν' σύντομα δεν θα τολμάν' ανασάνει αν δεν του το παραγγείλετε εσείς.

. Τί θέλετε να σκεφτεί, όταν τα σκέφτεστε όλα εσείς γι' αυ­τον;

Σίγουρος για την προβλεπτικότητά σας, τί ανάγκη έχει ναπροβλέψει κι αυτός;

Βλέποντας ότι αναλαμβάνετε τη συντήρησή του, την κα­

λo~έρασή του, νιώθει λυτρωμένος από τούτη τη φροντίδα' η

κριση του επαναπαύεται στη δική σας ό, ι δεν του απαγορεύε­

τε, το κάνει χωρίς να στοχάζεται ξέροντας καλά πως το κάνει

χωρίς κίνδυνο. Ποιος ο λόγος να μάθει να προβλέπει τη βρο­

χή; Ξέρει πως θα κοιτάξετε τον ουρανό εσείς για κείνον.

Ποιος ο λόγος να ρυθμίσει τον περίπατό του; Δεν φοβάται

πως θ' αφήσετε να περάσει η ώρα του φαγητού. Όσο δεν του

απαγορεύετε να φάει, τρώει' όταν του απαγορεύετε, δεν τρώει'

δεν ακούει πια τις ειδοποιήσεις του στομαχιού του αλλά τις

δικές σας. Όσο κι αν έχετε μαλθακώσει το σώμα του μες στην

αδράνεια, δεν θα κάνετε την αντίληψή του πιο εύφλεκτη. Απε­

ναντίας, θ' αποτελειώσετε την έκπτωση της λογικής μες στο

μ~αλό του, βάζοντάς τον να χρησιμοποιεί την ελάχιστη λογι­

κη του για τα πράγματα που φαίνονται πιο περιττά. Μ η βλέ­

ποντας ποτέ σε τι χρησιμεύει η λογική, κρίνει στο τέλος πως

δεν είναι καλή για τίποτα. Το χειρότερο που μπορεί να του

τύχει από τον κακό συλλογισμό θα είναι το να είναι κατάδι­

κος - και είναι τόσο συχνά όσο δεν φαντάζεται' ένας κίνδυ­

νος κοινός για όλους δεν τον τρομάζει πια.

Βρίσκετε πάντως πως έχει πνεύμα' κι έχει για να φλυαρεί

με τις γυναίκες, στον τόνο που ήδη έχω πει' μα, αν βρεθεί

στην περίπτωση να πληρώσει με το άτομό του, να πάρει από­

φαση c:rε κάποια δύσκολη στιγμή, θα τον δείτε εκατό φορές

πιο ηλιθιο και πιο ζώο από τον γιο του πιο άξεστου χωριάτη.

Για τον μαθητή μου ή μάλλον για τον μαθητή της φύσης,

τον ασκημένο νωρίς να είναι αυτάρκης όσο του είναι δυνατό

δεν συνηθίζει καθόλου να τρέχει στους άλλους για βοήθεια:

139

ακόμα λιγότερο να επιδείχνει την πολυμάθειά του. Σ' αντι­

στάθμισμα, κρίνει, προβλέπει, συλλογίζεται τα πάντα που

έχουνε σχέση μαζί του. Δεν παπαγαλίζει, ενεργεί δεν ξέρει

τίποτα απ' όσα συμβαίνουνε στον κόσμο, μα ξέρει πολύ καλά

ό,τι του ταιριάζει.

Καθώς βρίσκεται διαρκώς σε κίνηση, είναι αναγκασμένος

να παρατηρεί πολλά, να γνωρίζει πολλά· νωρίς νωρίς έχει

αποχτήσει μεγάλη εμπειρία: παίρνει τα μαθήματά του από τη

φύση κι όχι από τους ανθρώπους μορφώνεται τόσο καλύτερα

όσο δεν βλέπει γύρω του πρόθεση να τον μορφώσουν. ·Ετσι το

σώμα και το πνεύμα που εξασκούνται συγχρόνως. Ενεργώντας

πάντα σύμφωνα με τη σκέψη του κι όχι με τη σκέψη ενός

άλλου, ενώνει διαρκώς δυό ενέργειες όσο πιο γενναίος και

δυνατός γίνεται, τόσο και πιο μυαλωμένος και συνετός. Αυτό

είναι το μέσον' αποχτήσεις κάποια μέρα ό,τι θεωρείς ακατα­

μάχητο και το μέσον που σχεδόν όλοι οι μεγάλοι έχουν συ­

γκεντρώσει, τη δύναμη του σώματος και της ψυχής, τη λογική

ενός φρόνιμου και το σφρίγος ενός αθλητή.

Νέε δάσκαλε, σου κηρύχνω μια δύσκολη τέχνη, να παιδα­

γωγείς χωρίς διδαχές και να κάνεις τα πάντα χωρίς να κάνεις

τίποτα. Η τέχνη αυτή, συμφωνώ, δεν είναι της ηλικίας σου·

πρώτα πρώτα δεν αφήνει να λάμψουν τα ταλέντα σου, ούτε να

'χεις πολλή εκτίμηση από τους πατεράδες: είναι η μόνη όμως

που θα πετύχει.

Δεν θα πετύχεις ποτέ να φτιάξεις συνετούς αν πρωτύτερα

δεν φτιάξεις απρεπείς. Να η εκπαίδευση των Σπαρτιατών: αντί

να τα προσκολούν στα βιβλία, τα μάθαιναν πρώτα να κλέβουν

το φαγητό τους. Μ ήπως οι Σπαρτιάτες λοιπόν ήταν χοντρο­

κομμένοι μεγαλώνοντας; Ποιος δεν γνωρίζει τη δύναμη και τη

χάρη των λακωνικών απαντήσεώς τους; Φτιαγμένοι πάντα για

να νικούν, συντρίβανε τους εχθρούς τους σε κάθε είδους πόλε­

μο και οι φλύαροι Αθηναίοι φοβόνταν τόσο τα λόγια τους όσο

και τις επιθέσεις τους.

Στις πιο φροντισμένες εκπαιδεύσεις, ο δάσκαλος διατάζει

και θαρρεί πως διαπαιδαγωγεί: στην πραγματικότητα κουμα­

ντάρει ο μαθητής. Χρησιμοποιεί αυτό που απαιτείται από κεί­

νον για να αποχτήσει από σας ό,τι του αρέσει· και ξέρει πά­

ντα να σας κάνει να πληρώνετε μιας ώρας προσοχή με οχτώ

ημερών παραχωρήσεις. Κάθε στιγμή πρέπει να κάνετε συμφω­

νίες μαζί του. Οι συνθήκες πο'υ προτείνετε κατά την αντίληψή

140

σ~ς και που εκείνος τις εκτελεί κατά τη δική του, στρέφονται

~αντα προς ικανοποίηση των φαντασιών του, προπαντός όταν

εχo~με την ~δεξιό.τητα να θέτουμε σαν όρο για όφελός του

ε~ειν.o που ειναι σιγουρο ότι θα γίνει, είτε εκτελέσει τον όρο

ειτε οχι, που του επιβάλλουμε σαν αντάλλαγμα. Το παιδί συ­

νήθως, διαβάζει πολύ καλύτερα στο μυαλό του δασκάλου

παρά ο δάσκαλος στο μυαλό του παιδιού. Και έτσι πρέπει να

'ναι: γιατί όλη :rη διορατικότητα που θα 'πρεπε να χρησιμο­

ποιησει. το π~ιδι, το αφημένο στον εαυτό του, για να διατηρή­

σει το ατομ.ο του.' τη χρησιμοποιεί για να σώσει τη φυσική

του ελευθερια απο τις αλυσσίδες του τύραννού του. Ενώ ο δά­

σκαλος, μη έχοντας κανένα τόσο βιαστικό ενδιαφέρον να

διεισδύσει στον άλλον, βρίσκει καμιά φορά καλύτερα τον λο­

γαριασμό του αφήνοντάς του την οκνηρία του ή την ματαιο­

δοξία του.

. Πάρτε αν:τίθετο δρόμο από τον μαθητή σας να νομίζει

πα~τα πως ειναι ο δάσκαλος και πάντα να είστε σεις. Δεν

υπαρχει υποταγή τόσο τέλεια όσο από κείνην που της δίνεται

η φαινομενική ελευθερία· έτσι κυριεύουμε ακόμα και τη θέλη­

ση. Το φτωχό παιδί που δεν ξέρει τίποτα, δεν μπορεί τίποτα

δεν γνωρίζει τίποτα, δεν είναι στο έλεός σας; Δεν διευθετείτε'σ~ σχέση μ' αυτόν, όλα όσα τον περιβάλλουν; Δεν είστε ~Kυ~ιoς που θα τον μεταχειριστείτε όπως σας αρέσει; Οι δου­

~ειες του,. τα παιχνίδια του, οι χαρές του όπως κι οι λύπες του,

ολα δεν ~ιναι ~τα χέρια σας χωρίς εκείνος να το ξέρει; Χωρίς

αμφι.βολια, πρε.πει να κάνει μονάχα ό,τι θέλει· μα δεν πρέπει

ν~ θελ~ι παρα ο,τι εσείς θέλετε να κάνει. Δεν πρέπει να κάνει

ουτε βημα που εσείς να μη το 'χετε προβλέψει· δεν πρέπει v'ανοίγει το στόμα του χωρίς να ξέρετε τι πάει να πει.

Τότε πια θα μπορεί να επιδίδεται στις ασκήσεις του σώμα­

τος πο.υ ζη-:ά η ηλικία του, χωρίς να υποβιβάζει το πνεύμα

του ..Τοτε μονο, αντί να οξύνει τη δολιότητά του να διώξει μία

δυσαρεστη κυριαρχία, θα τον δείτε ν' αποσχολείται μονάχα

με το να αντλεί όφελος απ' ό,τι τον περιβάλλει για το καλό

τo~· τότε μόνο θα ξαφνιαστείτε με τη λεπτότητα των επινοή­

σε~ν του για να ιδιοποιηθεί όλα τ' αντικείμενα που μπορεί να

φτασει και για ν' απολαύσει στ' αλήθεια τα πράγματα χωρίς

τη συνδρομή της γνώμης.

. Αφήνοντάς τον έτσι κύριο των θελήσεών του, δεν θα υπο­

θαλψετε ποτέ τις ιδιοτροπίες του.

141

Μην κάνοντας ποτέ παρά ό,τι του αρμόζει, σύντομα δεν θα

κάνει ό,τι δε'ν πρέπει. Κι ενώ το σώμα του θα βρίσκεται σε

διαρκή κίνηση, όσο θα ενεργεί για το τωρινό και καταληπτό

του συμφέρον, θα δείτε όλη τη λογική, για την οποία είναι

ικανός, να την αναπτύσσει πολύ καλύτερα και με τρόπο πολύ

πιο δικό του, παρά στις μελέτες τις καθαρά θεωρητικές.

·Ετσι, με το να μη σας βλέπει ποτέ έτοιμους να του αντι­

σταθείτε, μη δυσπιστώντας ποτέ απέναντί σας, μη έχοντας τί­

ποτα να σας κρύψει, δεν θα σας ξεγελάσει ποτέ, δεν θα σας πεί

ψέματα ποτέ' θα παρουσιάζεται όπως είναι χωρίς φόβο· θα

μπορείτε να του διδάσκετε με την άνεσή σας τα μαθήματα που

θέλετε, χωρίς ποτέ να σκέφτεται ότι θα του κάνετε κανένα μά­

θημα. '

Δεν θα κατασκοπεύει τα ήθη σας με περίεργη ζήλεια και

δεν θα το 'χει κρυφή του χαρά να σας τσακώσει να σφάλειε.

Το δυσάρεστο αυτό, από το οποίο σας προφυλάσσουμε, είναι

πολύ μεγάλο. Μ ία από τις πρώτες φροντίδες των παιδιών εί­

ναι, όπως έχω πει, ν' ανακαλύπτουν τ' αδύναμα σημεία εκεί­

νων που τα διοικούν. Η κλίση τους αυτή οδηγεί στην κακία,

αλλά δεν προέρχεται απ' αυτήν: προέρχεται από την ανάγκη

να καταργήσουν μιαν εξουσία που τα βασανίζει. Ζωρισμένα­

μες στον ζυγό που τους επιβάλλουμε, προσπαθούν να τον απ0­

τινάξουν· και τα σφάλματα που βρίσκουν στους δάσκαλους

τους προσφέρουν καλά μέσα για να το πετύχουν. Ωστόσο, η

συνήθεια αποχτιέται απ' την παρατήρηση των ανθρώπων στα

σφάλματά τους κι από την ευχαρίστηση να τα βρίσκεις. Είναι

φανερό πως ο Αιμίλιος έχει μια τέτοια πηγή ελαττωμάτων,

στην καρδιά του, βουλωμένη, γιατί, εφόσον δεν έχει κανένα

κέρδος να μου βρει σφάλματα, δεν θα ψάξει σε μένα κι ούτε θα

μπει στον πειρασμό να ψάξει για σφάλματα και σ' άλλους.

·Ολες οι ενέργειες αυτές φαίνονται δύσκολες, επειδή δεν

τις έχουμε στο πρόγραμμά μας στο βάθος όμως δεν πρέπει να

'ναι καθόλου δύσκολες..Εχουμε δίκιο να υποθέτουμεπως δια­

θέτετε τα φώτα που χρειάζονται για ν' ασκείτε το διαλεχτό

σας επάγγελμα. Σίγουρα γνωρίζετε τη φυσική πορεία της

ανθρώπινης καρδιάς και ξέρετε να μελετάτε τον άνθρωπο και

το άτομο. Ξέρετε από τα πριν προς τα πού θα κλίνει η θέληση

του μαθητή σας ως προς όλα τα ενδιαφέροντα της ηλικίας

του, τα οποία θα φροντίσετε να περάσουν μπρος απ' τα μάτια

142

κο. Το καπρίτσιο του παιδιού δεν είναι ποτέ έργο της φύσης

αλλά μιας κακής διαπαιδαγώγησης: έχουν υπακούσει ή διατά­

του. Συνεπώς, έχοντας τα όργανα και ξέροντας καλά τη χρήση

τους, δεν είστε δάσκαλος της δουλειάς;

Θα αντιπαραβάλλετε τα καπρίτσια του παιδιού. ·Εχετε άδι­

ξει. Κι έχω πει εκατό φορές πως δεν έπρεπε ούτε το ένα ούτε

το άλλο. Ο μαθητής σας λοιπόν δεν θα 'χει άλλα καπρίτσια

από κείνα που εσείς που δώσατε. Είναι δίκαιο να φορτωθείτε το

βάρος των σφαλμάτων σας. Μα, θα πείτε, πώς να επανορθώσου­

με; Μπορείτε, με καλύτερη συμπεριφορά και πολλή υπομονή.

Είχα αναλάβει, για μερικές εβδομάδες, ένα παιδί συνηθι­

σμένο όχι μονάχα να κάνει τις θελήσεις του, αλλά και να επι­

βάλλει και στους άλλους να τις κάνουν, συνεπώς γεμάτο φα­

ντασία. Την πρώτη κιόλας μέρα, θέλοντας να δοκιμάσει την

καλοσύνη μου, θέλησε να σηκωθεί τα μεσάνυχτα. Εκεί που

βαθιοκοιμόμουνα, πήδηξε από το κρεβάτι του, πήρε τη ρόμπα

του και με φώναξε. Σηκώθηκα, άναψα το κερί. Δεν ήθελε τίπο­

τα περισσότερο. Σ' ένα τέταρτο τον ξαναπήρε ο ύπνος. Κοι­

μήθηκε ευχαριστημένος από το πείραμά του. Δυο μέρες αργό­

τερα, το ξανάκανε με επιτυχία και χωρίς σημάδι ανησυχίας

από μέρος μου. Καθώς με φιλούσε ξαναπέφτοντας, του είπα

πολύ θετικά: Φίλε μου, πολύ καλά όλα, αλλά μην το ξανακά­

νεις. Τα λόγια μου κινήσανε την περιέργειά του και, από την

άλλη μέρα, θέλοντας να δει λιγάκι πώς θα τολμούσα να μην

υπακούσω, δεν παράλειψε να ξανασηκωθεί την ίδια ώρα και

να με φωνάξει. Τον ρώτησα τι ήθελε. Είπε πως δεν μπορούσε

να κοιμηθεί. Τι να γίνει! είπα κι έμεινα σιωπηλός. Με παρα­

κάλεσε ν' ανάψω το κερί. Γιατί; κι έμεινα σιωπηλός. Ο λακω­

νικός μου τόνος άρχιζε να τον ενοχλεί. Βάλθηκε να ψηλαφίζει

για να βρει το πιστόλι του κι έκανε πως το σπάει. Δεν μπόρε­

σα να μην γελάσω ακούγοντάς τον να χτυπά τα δάχτυλά του.

Τέλος, αφού πείστηκε για τα καλά ότι δεν θα τα 'βγαζε πέρα,

μου έφερε τον αναπτήρα στο κρεβάτι· του είπα πως δεν ήξερα

τι να τον κάνω και γύρισα απ' τ' άλλο πλευρό. Τότε βάλθηκε

να τρέχει σαν παλαβός ολόγυρα στο δωμάτιο, φωνάζοντας,

τραγουδώντας, κάνοντας πολύ θόρυβο, χτυπώντας στο τραπέζι

και τις καρέκλες, προσέχοντας να μην πονέσει, αλλά φωνά­

ζοντας δυνατά, ελπίζοντας πως θ' ανησυχήσω. Τίποτα. Και εί­

δα ότι, υπολογίζοντας σ' ωραίες παραινέσεις ή σε θυμό, δεν

είχε καθόλου υπολογίσει στην ψυχραιμία μου.

143

Ωστόσο, αποφασισμένος να νικήσει την υπομονή μου με

το γινάτι του, συνέχισε τις αναστατώσεις του με τόση επιτυ­

χία, ώσπου μ' έσκασε. Και, προαισθανόμενος ότι θα τα έχανα

όλα με το να παραφερθώ, πήρα την απόφασή μου μ' άλλον

τρόπο. Σηκώθηκα χωρίς να πω τίποτα, αναζήτησα το πιστόλι,

πουθενά. Του το ζήτησα, μου το έδωσε, πετώντας απ' τη χαρά

του που θριάμβευσε σε βάρος μου. Έσπασα το πιστόλι, άναψα

το κερί, πή ρα από το χέρι τον μπόμπιρά μου, τον πήγα ήσυχα

ήσυχα σ' ένα διπλανό δωματιάκι με θεόκλειστα παράθυρα,

όπου δεν υπήρχε τίποτα να σπάσει: τον άφησα εκεί μέσα χω­

ρίς φως ύστερα, κλειδώνοντάς του την πόρτα, γύρισα να κοι­

μηθώ χωρίς να του πω λέξη. Μ η ρωτάτε αν στην αρχή έκανε

φασαρία, το περίμενα και δεν συγκινήθηκα καθόλου. Τελικά

ο θόρυβος έπαψε. Τον άκουσα να βολεύεται, ησύχασα. Την

άλλη μέρα, μπαίνω στο δωμάτιο' βρίσκω τον μικρό μου ατίθα­

σο ξαπλωμένο στο κρεβάτι να κοιμάται βαθιά - ύστερ' από

τόση κούραση, το είχε ανάγκη.

Το πράγμα δεν τελείωσε εκεί. Η μητέρα έμαθε πως το παιδί

πέρασε τα δύο τρίτα της νύχτας έξω απ' το κρεβάτι του. Αμέ­

σως τα πάντα πήγαν χαμένα, το παιδί σα να πέθανε. Βλέπο­

ντας καλή την ευκαιρία για να εκδικηθεί, έκανε τον άρρωστο,

χωρίς να προβλέψει ότι δεν θα κέρδιζε τίποτα έτσι. Φωνάξανε

το γιατρό. Δυστυχώς για τη μητέρα, ο γιατρός ήταν ευχάρι­

στος, για να διασκεδάζει με τους φόβους της, τους μεγάλωνε.

Πάντως μου είπε στ' αυτί: Αφήστε με εμένα, σας υπόσχομαι,

το παιδί θα θεραπευτεί για κάμποσο καιρό από τη φαντασία

να είναι άρρωστο.

Πραγματικά, οδηγίες και φάρμακα γράφτηκαν και παραγ­

γέλθηκαν από το φαρμακοποιό. Αναστέναζα βλέποντας την

μητέρα ν' απατιέται έτσι απ' όλους γύρω της, εκτός από μένα,

που με μίσησε, ακριβώς γιατί δεν την κορόιδευα.

Ύστερ' από αρκετά σκληρές επιπλήξεις, μου είπε πως ο

γιος της ήταν λεπτό παιδί, ο μαναδικός κληρονόμος της οικο­

γένειας, πως έπρεπε να τον συντηρεί μ' οποιοδήποτε τίμημα

και πως δεν ήθελε να του φέρνουν αντιρρήσεις. Σ' αυτό ήμουν

πολύ σύμφωνος μαζί της, μα εννοούσε, με το φέρνω αντιρρή­

σεις, να μην του υπακούω σε όλα. Είδα πως έπρεπε να πάρω με

την μητέρα τον ίδιο τόνο, όπως και με το παιδί. Κυρία, της

είπα αρκετά ψυχρά, δεν ξέρω, πώς ανατρέφουν έναν κληρονό­

μο και επιπλέον δεν θέλω να μάθω' αυτό είναι δική σας δου­

λειά.144

Με χρειάζονταν λίγον καιρό ακόμα: ο πατέρας έφερε τη

γαλήνη' η μητέρα έγραψε στον παιδαγωγό να επισπεύσει την

επιστροφή του' και το παιδί, βλέποντας πως δεν κέρδιζε τίπο­

τα να ταράζει τον ύπνο του και να κάνει τον άρρωστο, rrήρε

στο τέλος την απόφαση να κοιμάται ήσυχα και να συμπεριφέ­

ρεται καλά.

Πού να φανταστεί κανείς με πόσα τέτοια καπρίτσια ο μι­

κρός τύραννος είχε βασανίσει το φουκαρά το δάσκαλό του.

Γιατί το μάθημα γινόταν κατ' απ' τα μάτια της μητέρας, που

δεν άντεχε να μη γίνονται τα χατήρια ενός κληρονόμου.

Όποια ώρα κι αν του κατέβαινε να βγει, έπρεπε να είσαι έτοι­

μος να τον πας ή μάλλον να τον ακολουθήσεις και πάντα

φρόντιζε να διαλέγει τη στιγμή που ο παιδαγωγός του ήταν

πολύ απασχολημένος. Θέλησε να χρησιμοποιήσει και σε μέ,..

να την ίδια κυριαρχία και να εκδικηθεί την ημέρα για την

ανάπαυση που ήταν υποχρεωμένος να μου παραχωρεί τη νύ­

χτα. Έδινα σε όλα τη συγκατάθεσή μου κι άρχιζα διαπιστώ­

νοντας στα μάτια του τη χαρά που ένιωθα να του αρέσω' ύστε­

ρα, όταν έγινε λόγος για τη θεραπεία της φαντασίας του, άλ­

λαξα τακτική.

Χρειάστηκε πρώτα να του δείξω το άδικό του και δεν ήταν

δύσκολο. Ξέροντας ότι τα παιδιά μονάχα το παρόν σκέφτο­

νται, ανάλαβα για λογαριασμό του το εύκολο προνόμιο της

πρόβλεψης φρόντισα να του προκαλέσω μια διασκέδαση που

την ήξερα σαν εξαιρετικά του γούστου του' και τη στιγμή που

τον είδα περισσότερο ενθουσιασμένο, του πρότεινα να πάμε

μια βόλτα' μ' έδιωξε μ' όλη του τη δύναμη' επέμεινα, δεν μ'

άκουσε' χρειάστηκε να φύγω και σημείωσε ακριβώς μέσα του

αυτό το σημάδι υποταγής.

Την άλλη μέρα ήρθε η σειρά μου. Έπληξε, το 'χα προβλέ­

ψει' εγώ, απεναντίας, φαινόμουν εξαιρετικά απασχολημένος.

Δεν χρειαζόταν και πολύ για ν' αποφασίσει. Δεν παράλειψε να

,ρθει να μ' αποσπάσει από τη δουλειά μου για να τον πάω όσο

γίνεται πιο γρήγορα έξω. Αρνήθηκα' επέμεινε. Όχι, του είπα'

κάνοντας εσύ εκείνο που ήθελες μου έμαθες να κάνω κι εγώ

αυτό που θέλω. Δεν θέλω να βγω. Ε, λοιπόν, έκανε, θα βγω

μόνος μου. Όπως θέλεις. Και ξανάρχισα τη δουλειά μου.

Ντύνεται, λίγο ανήσυχος βλέποντάς με να τον αφήνω και

να μην κάνω κι εγώ το ίδιο. Έτοιμος να βγει, έρχεται και με

χαιρετά' προσπαθεί να μ' ενημερώσει για το πού και πού σκο-

145

πεύει να πάει, θα 'λεγες πως φεύγει για την άκρη του κόσμου.

Χωρίς να συγκινούμαι, του εύχομαι καλό ταξίδι. Ενοχλείται

διπλά. Ωστόσο, συγκρατιέται και, έτοιμος να βγει, λέει στον

υπηρέτη του να τον ακολουθήσει. Ειδοποιημένος ήδη ο υπη­

ρέτης, απαντά πως δεν έχει καιρό κι ότι, απασχολημένος μ'

ό, τι τον διάταξα εγώ να κάνει, πρέπει μάλλον να υπακούσει σε

μένα παρά σε κείνον. Μεμιάς το παιδί πελαγώνει. Πώς εννοεί­

ται να τον αφήσουν να βγει μόνος, αυτός, το πιο σημαντικό

πλάσμα στον κόσμο, που γη και ουρανός έχουν συμφέρον να

τον προσέχουν; Ωστόσο, αρχίζει να νιώθει την αδυναμία του'

καταλαβαίνει πως θα βρεθεί μόνος ανάμεσα σε άγνωστους

βλέπει από τα πριν τους κινδύνους που θα διατρέξει' το πεί­

σμα μόνο τον κρατά ακόμα' κατεβαίνει τη σκάλα αργά αργά,

κατάπληκτος. Βγαίνει τέλος στο δρόμο, με την παρρηγοριά

ότι το λίγο κακό που θα του συμβεί θα με κάνει υπεύθυνο.

Σ' αυτή τη στροφή τον περίμενα. 'Ολα ήταν προμελετημέ­

να' και καθώς επρόκειτο για μια δημόσια σκηνή, είχα πάρει

και τη συγκατάθεση του πατέρα. Δεν είχε κάνει καλά καλά

μερικά βήματα και ακούει, δεξιά κι qριστερά, διάφορα λόγια

για λογαριασμό του.

- Γείτονα, ο ωραίος μας κύριος! Πού πάει ολομόναχος;

- Θα χαθεί. Θέλω να τον παρακαλέσω να μπει στο σπίτι

μας.

- Γειτόνισσα, πρόσεξε καλά. Δεν βλέπεις πως είναι ένας

μικρός άσωτος γιος, που τον διώξαν απ' το σπίτι του γιατί δεν

ήθελε να προκόψει; Δεν πρέπει να βάζεις άσωτους στο σπίτι

σου. Ασ' τον να πάει όπου θέλει.

- Ε, λοιπόν, ας πάει στο καλό του Θεού! Δεν θα 'θελα να

του τύχει κακό.

Λίγο πιο πέρα, συναντάει κάτι αλητάκια, περίπου της ηλι­

κίας του, που τον κοροϊδεύουν ασύστολα. Όσο προχωρεί να

κι άλλες ενοχλήσεις. Μόνος κι απροστάτευτος, βλέπει τον

εαυτό του παίγνιο του κόσμου και διαπιστώνει πως το κόσμη­

μά του και τα ρούχα του δεν 'τον κάνουν πιο σεβαστό.

Ωστόσο ένας φίλος μου, που το παιδί δεν τον γνώριζε, και

γω τον είχα βάλει να τον παρακολουθεί, τον ακολουθούσε βή­

μα προς βήμα χωρίς να γίνει αντιληπτός και τον πλεύρισε

όταν έπρεπε. Ο ρόλος αυτός, που έμοιαζε πολύ στον Σμπριγ­

κανί του «Πουρσωνιάκ»37, ήθελε άνθρωπο πνευματώδη και

παίχτηκε τέλεια. Χωρίς να κάνει το παιδί δειλό και φοβιτσιά-

146

ι

ι!ι

ρικο τρομάζοντάς το πολύ, του έδωσε τόσο καλά να καταλά­

βει πόσο αφρόντιστα εξοπλισμένο ήταν, οπότε σε μισή ώρα

τον έφερε πίσω, μαλακό, σαστισμένο και μη τολμώντας ούτε

τα μάτια τσυ να σηκώσει.

Για αποτέλειωμα της εκστρατείας του, ακριβώς τη στιγμή

που επέστρεφε, ο πατέρας του κατέβαινε για να βγει και τον

συνάντησε στη σκάλα. Έπρεπε τώρα να πει πού ήταν και για­

τί δεν ήμουνα μαζί του. Το κακόμοιρο θα 'θελε να το κατάπινε

η γη. Χωρίς να το διασκεδάζει κάνοντας πολλές παρατηρή­

σεις, ο πατέρας του είπε ξερά πως σίγουρα δεν θα με περίμενε:

Όταν θελήσεις να βγεις μόνος, είσαι ελεύθερος να το κάνεις

μα, εφόσον δεν θέλω έναν αλήτη στο σπίτι μου, όταν ξανα­

βγείς, φρόντισε να μην ξαναγυρίσεις.

Όσο για μένα, τον δέχτηκα χωρίς επίπληξη κι αστεϊσμούς

αλλά με κάπως βαρύ ύφος και, για να μην καταλάβει πως όλα

αυτά ήταν ένα παιχνίδι, δεν θέλησα να τον πάω περίπατο την

ίδια μέρα.

Την επόμενη, είδα με μεγάλη μου χαρά, πως περνούσε μαζί

μου με θριαμβευτικό ύφος μπροστά από τους ίδιους ανθρώ­

πους που τον κορόιδευαν χτες, σαν τον συνάντησαν ολομόνα­

χο. Καταλαβαίνετε, ούτε που με απείλησε ξανά να βγει πάλι

μόνος του.

Με τέτοια και άλλα παρόμοια μέσα, στο μικρό χρονικό

διάστημα που έμεινα μαζί του, κατάφερα να κάνω ό,τι ήθελα

εγώ, χωρίς τίποτα να του προλέγω, χωρίς τίποτα να του απα­

γορεύω, χωρίς όρκους, χωρίς συμβουλές, χωρίς ενοχλητικά

μαθήματα. Επίσης, όσο του μιλούσα, ήταν ευχαριστημένος.

Η σιωπή μου όμως τον έβαζε σε φόβο' καταλάβαινε πως

κάτι δεν πήγαινε καλά και πάντα το μάθημα του ερχόταν από

τα πράγματα τα ίδια. Ας συνεχίσουμε όμως. Όχι μονάχα οι

συνεχείς ασκήσεις, οι κατευθυνόμενες μονάχα από τη φύση,

δυναμώνοντας το σώμα, δεν φθείρουν το πνεύμα αλλά, απε­

ναντίας, διαμορφώνουν μέσα μας και το μόνο είδος λογικής

που επιδέχεται η πρώτη ηλικία και η πιο απαραίτητη σ'

οποιαδήποτε μάλιστα ηλικία. Μας μαθαίνουν να γνωρίζουμε

καλά τις δυνάμεις μας, τις σχέσεις του σώματός μας με τα

περιβάλλοντα σώματα, τη χρήση των φυσικών οργάνων που

βρίσκονται στη διάθεσή μας και που ταιριάζουν στα δικά μας

όργανα.

Υπάρχει δεύτερη βλακεία από το ν' αναθρέφεις πάντα μέ-

147

σα στο δωμάτιο ένα παιδί, κάτω απ' τα μάτια της μητέρας του;

~αι το παιδί, αγνοώντας τι θα πει βάρος και τι αντίσταση, να

θελει να ξερριζώσει ένα μεγάλο δέντρο ή ν' ανασηκώσει ένα

βράχο;

Την πρώτη φορά που βγήκα από τη Γενεύη, ήθελα ν' ακο­

λουθήσω ένα άλογο που κάλπαζε, έριχνα πέτρες στο βουνό

Σαλέβ δυο λεύγες μακριά μου· παίγνιο όλων των παιδιών του

χωριού, ήμουν στ' αλήθεια ένας ηλίθιος γι' αυτά.

Στα δέκα οχτώ χρόνια μαθαίνεις στη φιλοσοφία τι είναι

μοχλός: πουθενά δεν βρίσκεις χωριατόπαιδο δώδεκα χρονών

που να μην ξέρει να τον χειρίζεται καλύτερα από τον πρώτο

μηχανικό της Ακαδημίας.

Τα μαθήματα που τα σχολιαρόπαιδα παίρνουν αναμεταξύ

τους, στην αυλή του κολλεγίου, τους είναι εκατό φορές πιο

οφέλιμα απ' όσα θα τους πει κανείς ποτέ μέσα στην τάξη.

Δείτε μια γάτα να πρωτομπαίνει σ' ένα δωμάτιο· επισκέ­

πτεται, κοιτάζει, μυρίζει, δεν μένει στιγμή σ' ανάπαυση, δεν

εμπιστεύεται τίποτα παρά αφού τα έχει εξερευνήσει όλα και

τα έχει γνωρίσει. ·Ετσι κάνει κι ένα παιδί π' αρχίζει να περπα­

τά και μπαίνει, ας πούμε, στο χώρο του κόσμου. ·Ολη η δια­

φορά είναι ότι στη θέα, την κοινή για το παιδί και τη γάτα, το

πρώτο τείνει, για να παρατηρήσει, τα χέρια που του έδωσε η

φύση, ενώ η δεύτερη την όσφρηση με την οποία προικίστηκε.

Η διάθεση αυτή, κακά ή καλά καλλιεργημένη, κάνει τα παιδιά

επιδέξια ή νωθρά, αργόστροφα ή ευκίνητα, αστόχαστα ή συ­

νετά.

Οι πρώτες φυσικές κινήσεις του ανθρώπου είναι το να με­

τρηθεί με ό,τι τον περιβάλλει και να αισθανθεί στο κάθε αντι­

κείμενο που βλέπει όλες τις αισθητές ιδιότητες που μπορεί να

του μεταδίδονται· η πρώτη του μελέτη είναι ένα είδος πειρα­

ματικής φυσικής σχετική με την αυτοσυντήρησή του, από την

οποία τον αποστρέφουμε με τις θεωρητικές μελέτες προτού

γνωρίσει τη θέση του εδώ κάτω. Ενώ τα λεπτά και εύφλεκτα

όργανά τους μπορούν και εναρμόζονται με τα σώματα στα

οποία πρέπει να επιδράσουν, ενώ οι αγνές ακόμα αισθήσεις

του είναι απαλλαγμένες από ψευδαισθήσεις, είναι καιρός ν'

ασκήσουμε τα μεν και τα δε στις ιδιαίτερές τους λειτουργίες

είναι. καιρός να μάθουμε να γνωρίζουμε τις αισθητές σχέσεις

που εχουνε με μας τα πράγματα.

Εφόσον ό,τι εισέρχεται στην ανθρώπινη αντίληψη περνάει

148

ι

t'

από τις αισθήσεις, η πρώτη λογική του ανθρώπου είναι λογι­

κή αισθησιακή· κι αυτή χρησιμεί>ει σαν βάση στη διανοητική

λογική: οι πρώτοι μας δάσκαλοι της φιλοσοφίας είναι τα πό­

δια μας, τα χέρια μας, τα μάτια μας. Αντικαταστείστε με βι­

βλία όλα αυτά, δεν θα μάθουμε να συλλογιζόμαστε, θα μάθου­

με να χρησιμοποιούμε τη λογική των άλλωψ θα μάθουμε να

πιστεύουμε πολύ και τίποτα να μην ξέρουμε.

Για να ασκήσουμε μια τέχνη, χρειάζεται ν' αρχίσουμε με

την προμήθεια των εργαλείων και, για να μπορέσουμε να χρη­

σιμοποιήσουμε εποφελώς τα εργαλεία, πρέπει να είναι φτιαγ­

μένα αρκετά στερεά για να αντέξουν στη χρήση.

Για να μάθουμε να σκεφτόμαστε, πρέπει λοιπόν να ασκή­

σουμε τα μέλη μας, τις αισθήσεις μας, τα όργανά μας, που

είναι τα εργαλεία της νόησής μας για να επωφεληθούμε μάλι­

στα όσο γίνεται περισσότερο απ' αυτά τα εργαλεία, πρέπει το

σώμα, που τα προσφέρει, να είναι γερό και δυνατό. ·Ετσι, όχι

μόνο η αληθινή λογική του ανθρώπου δεν διαμορφώνεται ανε­

ξάρτητα από το σώμα, αλλά και η καλή συγκρότηση του σώ­

ματος κάνει τις ενέργειες του πνεύματος εύκολες και σίγου­

ρες.

Δείχνοντας πώς πρέπει να χρησιμοποιούμε την μακρόχρο­

νη σχόλη των παιδιών, μπαίνω σε μια λεπτομέρεια που θα φα­

νεί αστεία. Ευχάριστα μαθήματα, θα μου πούν μερικοί, που,

ξαναπέφτοντας στην κριτική σας, περιορίζονται στη διδαχή

πραγμάτων που κανένας δεν έχει ανάγκη να τα μάθει! Γιατί να

καταναλώνουμε τον καιρό με διδασκαλίες που γίνονται από

μόνες τους και δεν στοιχίζουν ούτε κόπους ούτε φροντίδες;

Ποιο παιδί δώδεκα χρονών δεν ξέρει όλα όσα θέλετε να μάθε­

τε στο δικό σας και, επιπλέον, αυτά που οι δάσκαλοί του του

έμαθαν;

Κύριοι, πέφτετε έξω.

Διδάσκω στον μαθητή μου μια πολύ μεγάλη τέχνη, πολύ

κοπιαστική και που σίγουρα δεν τη ξέρουν οι δικοί σας. Την

τέχνη να είναι ανίδεοι. Γιατί η γνώση του .. οποιουδήποτε που

δεν πιστεύει πως γνωρίζει παρά μονάχα όσα γνωρίζει ανάγε­

ται σε πολύ λίγα πράγματα. Εσείς δίνετε τη γνώση, ώρα σας

καλή! Εγώ ασχολούμαι με το όργανο με το οποίο θα την απο­

κτήσει ο μαθητής.

Λένε πως, κάποια μέρα, οι Βενετοί, δείχνοντας σε μεγάλη

πομπή το θησαυρό τους του Αγίου Μάρκου σ' έναν ισπανό

149

πρεσβευτή, εκείνος, αφού πρώτα κοίταξε κάτω από τα τραπέ­

ζια, έκανε αυτό όλο κι όλο το κομπλιμέντο: QUi ποπ c' e laradice. (Εδώ δεν υπάρχει η πηγή). Δεν βλέπω ποτέ δάσκαλο να

επιδείχνει τη γνώση του μαθητή του, χωρίς να μπει στον πει­

ρασμό να του πει το ίδιο.

Όλοι όσοι έχουνε στοχαστεί πάνω στον τρόπο ζωής των

αρχαίων, ~πoδίδoυν στις ασκήσεις της γυμναστικής το σφρί­

γος του σωματος και της ψυχής που τους διακρίνει αισθητό­

τ~τα από .τους σύγχρονους. Ο τρόπος, που ο Μονταίνιη στη­

ριζει αυτο το συναίσθημα, δείχνει πως ήταν έντονα διαποτι­

σμ~νoς απ' αυ~ό' το λέει και το ξαναλέει αδιάκοπα με χίλιους

τροπους. Μ ιλωντας για την ανατροφή ενός παιδιού, για να

του δυναμώσουμε τη ψυχή, λέει, πρέπει να του δυναμώσουμε

τ~υς μύες: συνηθίζοντάς το στη δουλειά, το συνηθίζουμε στον

πoν~' πρεπει να τον συντρίψουμε με την αυστηρότητα των

ασ~ησεων, για να τον συνηθίσουμε στην σκληρότητα της

εξαρθρωσης, του κολικού και όλων των πόνων. Ο σοφός Λοκ,

ο καλ?ς Ρολλέν, ο γνωστικός Φλερύ, ο σχολαστικός Κρού­

ζα~, τ?σο διαφορετικοί μεταξύ τους σε όλα τ' άλλα, συμφω­

ν<:>υν ολ?ι τους στο μοναδικό αυτό σημείο, το να ασκούμε πο­

λυ τα σωματα των παιδιών. Είναι η συνετή διδαχή τους είναι

εκείνη που είναι και θα είναι η πιο παραμελημένη.

Έχω ήδη μιλήσει αρκετά για τη σπουδαιότητά της και κα­

θώς .δεν μπορσυμε να δώσουμε εδώ καλύτερες εξηγήσεις ούτε

κανονες πιο λογικούς από κείνους που βρίσκουμε στο βιβλίο

του ~OK, θα αρ~εστώ στο να σας παραπέμψω εκεί, αφού πρώ­

τα λαβω .το ελευθερο να προσθέσω κάποιες παρατηρήσεις μου

στις δικες του.

Τα μέλη ενός σώματος που αναπτύσσεται πρέπει όλα να

είν~ι σε ε~ρύχωρα ρούχα' τίποτα δεν πρέπει να ενοχλεί τις

κινησεις ουτε την ανάπτυξή τους, τίποτα πολύ εφαρμοστό, τί­

ποτα που να κολλάει ίσα ίσα στο σώμα, κανένα επίδεμα. Το

γαλλικ? ντύσιμο, ενοχλητικό και ανθυγιεινό για τους μεγά­

λους, ειναι προπαντός ολέθριο για τα παιδιά. Οι χυμοί, στάσι­

μo~, σταματημένοι στην κυκλοφορία τους, σαπίζουν σε μιαν

ανα~αυση που την αυξαίνει η αδρανής και καθιστική ζωή,

φθειρονται και προκαλούν το σκορβούτο, αρρώστεια όλο και

πιο κοινή ανάμεσά μας και σχεδόν άγνωστη στους αρχαίους,

που τους προφύλασσε ο τρόπος του ντυσίματος και της ζωής

τους. Το ουσάρικο ντύσιμο, αντί να επανορθώνει αυτό το δυ-

150

Ι,

Ί

σάρεστο, το μεγαλώνει, και για να προφυλάξει τα παιδιά από

επιδέματα, τα πιέζει σ' όλο τους το κορμί. Το καλύτερο που

έχει να κάνει κανείς είναι να τ' αφήνει με ζακέττα όσο γίνεται

περισσότερο, ύστερα να τους δίνει κάποιο ρούχο πολύ φαρδύκαι να μη νοιάζεται καθόλου να το φτιάξει στα μέτρα του,

πράγμα που χρησιμεύει μονάχα στην παραμόρψ...,ωσή του. Τα

σφάλματα του σώματος και του πνεύματός τους προέρχονται

σχεδόν όλα από την ίδια αιτία' θέλουν να τα ωριμάσουν πριν

την ώρα τους.

Υπάρχουν χρώματα ευχάριστα και χρώματα θλιβερά: τα

πρώτα ταιριάζουν περισσότερο στο γούστο των παιδιών και

τους πάνε και καλύτερα' δεν βλέπω γιατί να μη συμβουλεύεται

εδώ κανείς αυτές τις τόσο φυσικές σχέσεις. Μα, από τη στιγ­

μή που προτιμούν ένα ύφασμα επειδή είναι ακριβό, οι καρδιές

τους είναι κιόλας παραδομένες στην πολυτέλεια, σ' όλες τις

φαντασίες της γνώμης και το γούστο αυτό σίγουρα δενπροέρχεται από τον εαυτό τους. Δεν θα μπορούσαμε να πούμε

πόσο η εκλογή των ρούχων και τα αίτια της εκλογής αυτής

επηρεάζουν την εκπαίδευση. Όχι μόνο κάτι απερίσκεπτες μη­

τέρες υπόσχονται κοσμήματα στα παιδιά τους για ανταμοιβή,

αλλά βλέπουμε κι ανισόρροπους δασκάλους ν' απειλούν τους

μαθητές τους μ' ένα ρούχο πιο χοντρό και πιο απλό σαν τιμω­

ρία. Αν δεν μελετάς καλύτερα, αν δεν διατηρείς τα ρούχυ σου,

θα σε ντύνω σαν αυτόν το χωριάτη. Σα να του έλεγαν: Μ(ιθε

πως ο άνθρωπος δεν είναι τίποτα παρά μονάχα με τα ρούχα κι

όλη σου η αξία βρίσκεται στα ρούχα σου.

Είναι να μας ξαφνιάζει που τόσο σοφά μαθήματα ωθούν τη

νεολαία να μην κρίνει παρά με τα κοσμήματα και να δίνει

αξία μονάχα στην εξωτερική εμφάνιση;

Αν είχα να ξαναφέρω στη θέση του το μυαλό ενός κακομα­

θημένου παιδιού, θα φρόντιζα τα πιο πλούσια ρούχα του να

είναι και τα πιο στενόχωρα, να τον ενοχλούν και να τον στε­

νεύουν πάντα, να μην αισθάνεται ελεύθερος μ' αυτά' αν ήθελε

κι αυτός να παίξει μ' άλλα παιδιά πιο απλοϊκά ντυμένα, να μη

μπορούσε, τα ρούχα του να σκίζονταν στη στιγμή. Τέλος θα .τον ενοχλούσα, θα τον χόρταινα τόσο πολύ με τη μεγαλομα­

νία του, θα τον έκανα τόσο σκλάβο του πολυτελούς ρούχου

του, που θα το έκανα θεομηνία της ζωής του, ενώ εκείνος θα

έβλεπε με λιγότερη φρίκη τη σκοτεινότερη φυλακή παρά τις

επιτηδεύσεις των στολισμών του. Όσο δεν θα 'χουμε υποδου-

151

λώσει το παιδί στις προκαταλήψεις μας, η άνεσή του και ηελευθερία του θα είναι η πρώτη του επιθυμία. Το ρούχο το πιο

απλό, το πιο άνετο, εκείνο που τον ενοχλεί λιγότερο, είναικαι το πιο πολύτιμο γι' αυτόν.

Υπάρχει μια συνήθεια του σώματος ταιριαχτή στις ασκή­

σεις και μια άλλη πιο ταιριαχτή στην αδράνεια. Η τελευταία,

αφήνοντας στους χυμούς μια ροή ίση και ομοιόμορφη, πρέπει

να προστατεύει το σώμα από τις αλλοιώσεις του αέρα. Η άλ­

λη, κάνοντάς το να περνάει αδιάκοπα από τη δράση στην ανά­παυση, από τη θέρμη στο κρύο, πρέπει να το συνηθίζει στις

ίδιες αλλοιώσεις. Από τούτο προκύπτει ότι οι σπιτικοί και οικαθιστικοί άνθρωποι πρέπει να ντύνονται ζεστά κάθε καιρό,για να διατηρούν το σώμα τους σε ομοιόμορφη θερμοκρασία,

την ίδια περίπου σε όλες τις εποχές και σ' όλες τις ώρες της

μέρας. 'Οσοι, απεναντίας, πάνε κι έρχονται στον αέρα, στον

ήλιο, στη βροχή, που κινούνται πολύ και περνούν την περισ­σότερη ώρα τους κάτω απ' το Θεό πρέπει πάντα να ντύνο­

νται ελαφρά με όλους τους βαθμούς θερμοκρασίας, χωρίς νανιώθουν άσχημα.

Θα συμβούλευα και τους μεν και τους δε να μην αλλάζουν

καθόλου ρούχα με τις εποχές κι αυτή θα είναι η σταθερή τα­κτική του Αιμίλιού μου. Σα να λέμε, δεν εννοώ να φοράει το

καλοκαίρι τα ρούχα του χειμώνα, όπως οι καθιστικοί άνθρω­

ποι, αλλά να φοράει το χειμώνα τα καλοκαιριάτικά του, όπως

οι εργάτες. Τη συνήθεια αυτή είχε και ο ιππότης Νιούτον σ'

όλη του τη ζωή και έζησε ογδόντα χρόνια.

Λίγα ή καθόλου μαλλιά σε κάθε εποχή. Οι αρχαίοι αιγύ­

πτιοι είχαν πάντα γυμνό το κεφάλι' οι πέρσες το κάλυπταν με

χοντρές τιάρες και τα καλύπτουν ακόμα με χοντρά τουρμπά­

κια, γιατί, όπως λέει ο Σαρντέν, ο αέρας της χώρας τους κάνει

απαραίτητη τη χρήση τους. Παρατήρησα σ' ένα άλλο σημείο

τη διάκριση που κάνει ο Ηρόδοτος σ' ένα πεδίο μάχης ανάμε­

σα στα κράνη των περσών και των αιγυπτίων. Καθώς λοιπόν

έχει σημασία τα οστά του κεφαλιού να γίνουν πιο σκληρά,πιο συμπαγή, λιγότερο εύφθραυστα και λιγότερο πορώδη, για

να οπλίζουμε τον εγκέφαλο όχι μονάχα ενάντια στις πληγές

αλλά και στα κρυολογήματα, τις φλεγμονές και όλες τις πιέ­

σεις του αέρα, συνηθίστε τα παιδιά σας να μένουν χειμώνα

καλοκαίρι, νύχτα μέρα με γυμνό κεφάλι.

Κι αν θέλετε, είτε για καθαριότητα είτε για να κρατήσετε

152

τα μαλλιά σε κάποια φόρμα, θέλετε να τα περιποιηθείτε το

Ι~ρ(ίδυ, ας χρησιμοποιήσετε σκουφάκι λεπτό σαν δίχτυ και

παρόμοιο με το δίχτυ των Βάσκων. Ξέρω καλά πως οι περισ­

σότερες μητέρες, πιο εντυπωσιασμένες από τον Σαρντέν π~ρά

από τις λογικές μου σκέψεις, θα νομίζουν ότι βρίσκουν παν­

τοί) τον περσικό αέρα. Μα εγώ δεν διάλεξα τον ευρωπαίο μα­

Οητή μου για να τον κάνω ασιάτη.

Γενικά, ντύνουν βαριά τα μικρά παιδιά και προπαντός

στην πρώτη τους ηλικία. Θα 'πρεπε να τα προσαρμόζουμε

μιίλλον στο κρύο παρά στη ζέστη: το μεγάλο κρύο δεν τα πει­

ριίζει ποτέ, όταν τα εκθέτουμε στο κρύο από νωρίς όμως η

επιδερμίδα τους, πολύ τρυφερή και ~oλύ αδύναμη ακόμα,

αφήνοντας πολύ μεγάλο πέρασμα στον ιδρώτα, τα παραδίδει

με τη ζέστη στην αναπόφευκτη εξάντληση. 'Ετσι, παρατηρού­

με ότι πεθαίνουν πολύ περισσότερα παιδιά τον Αύγουστο

παρά οποιονδήποτε άλλο μήνα. Εξάλλου φαίνεται σταθερό,

με τη σύγκριση των λαών του βορρά και του μεσημβρινού,

πως γινόμαστε πιο δυνατοί με υπερβολικές συνθήκες κρύου

παρά με υπερβολικές συνθήκες ζέστης. Καθώς όμως το παιδί

μεγαλώνει και οι ίνες του δυναμώνουν, συνηθίζετέ το λίγο λί­

γο να αψηφά τις αχτίνες του ήλιου' προβαίνοντας βαθμιαία,

θα το συνηθίσετε ακίνδυνα στις σφοδρότητες της διακεκαυμέ­

νης ζώνης.

Ο Λοκ, μεσ' από τις ανδροπρεπείς και σωστές διδαχές που

μας κάνει, ξαναπέφτει σε αντιφάσεις απροσδόκητες από έναν

τόσο ακριβολόγο στοχαστή. Ο ίδιος αυτός ο άνθρωπος, που

θέλει το καλοκαίρι τα παιδιά να λούζονται στο παγωμένο νε­

ρό, δεν θέλει, όταν ζεσταθούν, να πιουν δροσερό νερό, ούτε

να ξαπλώσουν καταγής σε υγρά μέρη_IΚ. Εφόσον όμως θέλει τα

παπούτσια των παιδιών να παίρνουν νερά με κάθε καιρό, θα

παίρνουν λιγότερα νερά όταν τα παιδιά θα ζεσταίνονται; Και

δεν θα μπορούσαμε να κάνουμε στο σώμα του, όπως και στα

πόδια του, τα ίδια, καθώς και στα χέρια και στο πρόσωπο; Αν

θέλετε, θα του πω, ο άνθρωπος να είναι όλος πρόσωπο, γιατί

εμένα με κατακρίνετε που θέλω να είναι όλος πόδια,

Για να εμποδίζει τα παιδιά να πίνουν όταν ζεσταίνονται,

παραγγέλνει να τα συνηθίζουμε να τρώνε προηγουμένως ένα

κομμάτι ψωμί κι έπειτα να πιουν. Πολύ παράξενο όταν το παι­

δί διψάει να πρέπει να φάει' θα μ' άρεσε τότε όταν πεινάει να

του δίνουν να πιει. Ποτέ δεν θα με πείσουν ότι οι πρώτες ορέ-

153

ξεις μας πρέπει να είναι τόσο άτακτες, που να μη μπορούμε να

τις ικανοποιήσουμε χωρίς να εκτεθούμε σε κίνδυνο. Αν ήταν

έτσι, το ανθρώπινο γένος θα καταστρεφόταν εκατό φορές προ­

τού μάθουμε τι πρέπει να κάνουμε για να το διατηρήσουμε.

Κάθε φορά που ο Αιμίλιος θα διψάει, θέλω να του δίνουν

να πιει' θέλω να του δίνουν σκέτο νερό και χωρίς καμιά προ­

παρασκευή, ούτε καν να το ζεσταίνουν, είτε είναι ιδρωμένος

είτε βρισκόμαστε στην καρδιά του χειμώνα. Η μόνη φροντίδα

που συστήνω είναι η ποιότητα του νερού. Αν είναι νερό του

ποταμού δώστε το του αμέσως μόλις βγει από το ποτάμι' αν

είναι νερό της πηγής, πρέπει να τ' αφήσετε λιγάκι στον αέρα

προτού το πιει. Στις ζεστές εποχές, τα ποτάμια είναι ζεστά.

Δεν συμβαίνει το ίδιο και με τις πηγές, που δεν έχουν έρθει σ'

επαφή με τον αέρα' πρέπει να περιμένουμε να έρθει στη θερ­

μοκρασία της ατμόσφαιρας. Το χειμώνα, αντιθέτως, το νερό

της πηγής είναι απ' αυτήν την άποψη λιγωτερο επικίνδυνο

από το νερό του ποταμού. Μα δεν είναι φυσικό ούτε συνηθι­

σμένο να ιδρώνουμε το χειμώνα, προπαντός στην ύπαιθρο.

Γιατί ο κρύος αέρας, χτυπώντας αδιάκοπα πάνω στο δέρμα,

απωθεί προς τα μέσα τον ιδρώτα ,και εμποδίζει τους πόρους ν'

ανοίγονται αρκετά για να αφήνουν ελεύθερο το πέρασμα. Λοι­

πόν, δεν επιμένω ν' ασκείται ο Αιμίλιος το χειμώνα κοντά σε

φωτιά αλλά έξω, στην εξοχή, μες στην παγωνιά. Όσο δεν θα

ζεσταίνεται παρά κάνοντας και πετώντας χιονομπάλες, ας τον

αφήνουμε να πίνει όταν διψά' να συνεχίζει να ασκείται αφού

πιει κι ας μη φοβόμαστε τίποτα. Αν με κάποιαν άλλη άσκηση

αρχίσει να ιδρώνει και διψάει, να πιει κρύο νερό, ακόμα και

με τέτοιον καιρό. Κάντε τον μονάχα να πάει μακριά και με

μικρά βήματα να βρει το νερό. Με το κρύο που υποθέτουμε

πως θα κάνει, θα έχει φρεσκαριστεί αρκετά φτάνοντας για να

πιει χωρίς κίνδυνο. Προπαντός παίρνετε αυτές τις προφυλά­

ξεις χωρίς να το αντιλαμβάνεται. Θα προτιμούσα ν' αρρω­

σταίνει καμιά φορά παρά να προσέχει αδιάκοπα την υγεία

του.

Στα παιδιά χρειάζεται πολύς ύπνος, επειδή κάνουν εξαιρε­

τική άσκηση. Το ένα χρησιμεύει σαν επιδιορθωτής στο άλλο.

Έτσι βλέπουμε πως έχουν και τα δύο ανάγκη.

Η ώρα της ανάπαυσης είναι η νύχτα, παράγγελμα της φύ­

σης. Είναι σταθερή η διαπίστωση πως ο ύπνος γίνεται πιο

ήσυχος και πιο γλυκός, ενόσω ο ήλιος βρίσκεται κ(Ίτω από

154

τον ορίζοντα και ο ζεσταμένος από τις αχτίδες του αέρας δεν

κρατά τις αισθήσεις μας σε τόσο μεγάλη γαλήνη. Έτσι η πιο

υγιεινή συνήθεια είναι να σηκώνεσαι και να πέφτεις με τον

ήλιο. Απ' όπου προκύπτει ότι στα κλίματά μας ο άνθρωπος

και όλα τα ζώα γενικά έχουν περισσότερη ανάγκη να κοιμού­

νται τον χειμώνα παρά το καλοκαίρι. Ωστόσο, η αστική ζωή

δεν. είναι τόσο εύκολη, τόσο ψυσική, αρκετά απαλλαγμένη

από αναστατώσεις, ατυχήματα, ώστε να μπορέσουμε να συνη­

θίσουμε τον άνθρωπο σ' αυτή την ταχτική, σε βαθμό που να

του την κqνουμε απαραίτητη.

Ασφαλώς πρέπει να προσαρμοζόμαστε στους κανόνες μα

ο πρώτος κανόνας είναι να τους παραβαίνουμε χωρίς κίνδυνο

όταν το απαιτεί η ανάγκη. Μην μαλθακώσετε λοιπόν αδιακρί­

τως ΤQν μαθητή σας σ' ένα συνεχώς γαλήνιο ύπνο, που να μη

διακόπτεται ποτέ. Παραδώστε τον πρώτα ανενόχλητα στον

νόμο της φύσης μην ξεχνάτε όμως πως μεταξύ μας πρέπει να

βρίσκεται πάνω από τον,νόμο αυτό' να μπορεί να πλαγιάζει

αργά, να σηκώνεται πρωί, να ξυπνάει απότομα, να περνάει νύ­

χτες όρθιος, χωρίς να κακοπαθαίνει. Φροντίζοντάς τα αυτά

αρκετά νωρίς, προβαίνοντας πάντα απαλά και βαθμιαία, δια­

μορφώνουμε την κράση στα ίδια πράγματα που την καταστρέ­

φουν, όταν την υποβάλουμε σ' αυτά ήδη διαμορφωμένη.

Σημασία έχει πρώτα να συνηθίζουμε στο όχι άνετο ξάπλω­

μα' είναι το μέσον του να μη βρίσκεις κανένα κρεβάτι άσχη­

μο. Γενικά, η σκληρή ζωή, έτσι και γίνει μια φορά συνήθεια,

πολλαπλασιάζει τις ευχάριστες αισθήσεις η μαλθακή ζωή

προετοιμάζει άπειρες δυσάρεστες αισθήσεις. Οι πολύ λεπτά

αναθρεμμένοι άνθρωποι δεν βρίσκουν πια τον ύπνο παρά στο

πούπουλο. Οι συνηθισμένοι να κοιμούνται σε σανίδες βρί­

σκουν τον ύπνο παντού: δεν υπάρχει καν σκληρό κρεβάτι για

όποιον κοιμάται πέφτοντας.

Ένα μαλακό κρεβάτι, όπου τυλίγεσαι μες στο πούπουλο,

αδυνατίζει και διαλύει, ας πούμε, το σώμα. Τα νεφρά, τυλιγμέ­

να στα πολύ ζεστά, θερμαίνονται, οπότε προκύπτει η πέτρα

και άλλα δυσάρεστα και απαραιτήτως μια λεπτή συμπλοκή

που τα θρέφει όλα.

Το καλύτερο κρεβάτι είναι όποιο προσφέρει τον καλύτερο

ύπνο. Να ποιο ετοιμάζουμε ο Αιμίλιος και γω στη διάρκεια

τη; ημέρας. Δεν έχουμε ανάγκη να μας φέρουνε πέρσες σκλά-

155

βους για τα κρεβάτια μας καλλιεργώντας τη γη στρώνουμε το

στρώμα μας.

Ξέρω από πείρα πως όταν ένα παιδί έχει υγεία, είμαστε σε

θέση να το κοιμίζουμε και να το ξυπνάμε σχεδόν κατά τη θέ­

λησή μας. Όταν το παιδί ξαπλώνει και με τη φλυαρία του

&νοχλεί τη νταντά του, εκείνη του λέει: Κοιμήσου- σα να του

έλεγε: Να 'σαι καλά! όταν είναι άρρωστο. Ο αληθινός τρόπος

να το κοιμίσετε είναι να το κάνετε να πλήξει μόνο του. Μιλά­

τε τόσο που ν' αναγκαστεί να πάψει και γρήγορα θα κοιμηθεί:

οι παραινέσεις πάντα είναι καλές σε κάτι' οπότε αξίζει να του

κάνετε κήρυγμα παρά να το κουνάτε να κοιμηθεί' μα αν χρη­

σιμοποιείτε το βράδυ τούτο το ναρκωτικό, φυλαχτείτε μην το

χρησιμοποιήσετε και τη μέρα.

Θα ξυπνώ καμιά φορά τον Αιμίλιο, λιγότερο από φόβο μην

αποχτήσει τη συνήθεια να κοιμάται πολύ, παρά για να συνη­

θίσει σε όλα, ακόμα και να ξυπνάει απότομα. Επιπλέον, θα 'χα

πολύ λίγο ταλέντο στη δουλειά μου, αν δεν ήξερα να τον

αναγκάσω να ξυπνάει μόνος του και να σηκώνεται, ας πούμε,

κατά τη θέλησή μου, χωρίς να του λέω λέξη.

Αν δεν κοιμάται αρκετά, τον αφήνω να καταλάβει πως αύ­

ριο το πρωί δεν θα νιώθει καλά και ο ίδιo~ θα δ~ι σαν K~ρδoς

του ό,τι παραχωρήσει στον ύπνο. Αν κοιμαται παρα πολυ, του

δείχνω, ξυπνώντας, μια διασκέδαση στα γούστα του. Θέλω να

ξυπνήσει μιαν ορισμένη ώρα; Του λέω: Αύριο στις έξι φεύ­

γουμε για ψάρεμα, πάμε εκδρομή στο τάδε μέρo~' θέλεις να

,ρθεις; Συμφωνεί και με παρακαλεί να τον ξυπνησω' του το

υπόσχομαι ή δεν του το υπόσχομαι καθόλου, ανάλογα με την

ανάγκη' αν ξυπνήσει πολύ αργά, με βρίσκει φευγάτο. Θα 'ναι

δυστυχισμένος αν δεν μάθει να ξυπνάει μόνος του.

Εξάλλου, αν τύχαινε, πράγμα σπάνιο, κάποιο απαθές παιδί

να έχει τη τάση να ζει στην οκνηρία, δεν πρέπει καθόλου να

τ' αφήνουμε σ' αυτή του την τάση, όπου θα μούδιαζε πέρα για

πέρα, αλλά να του προκαλούμε κάποιο διεγερτικό που να τον

ξυπνάει. Είναι ευνόητο πως δεν πρέπει να το κάνουμε να κάνει

κάτι με το ζόρι, αλλά να το συγκινούμε με κάτι που θα του

ανοίγει την όρεξη να το κάνει' και η όρεξη αυτή, παρμένη με

εκλογή από την τάξη της φύσης, μας οδηγεί συγχρόνως σε

δύο σκοπούς.

Δεν φαντάζομαι τίποτα που, με λίγη δεξιότητα, να μη μπο­

ι)ούμε να εμπνεύσουμε, μ' αυτό, το γούστο, ακόμα και τη μα-

156

•

νία, στα παιδιά, χωρίς ματαιοδοξία, χωρίς άμιλλα, χωρίς ζή­

λεια. Η ζωηράδα τους, το μιμητικό τους πνεύμα, αρκο\)ν' προ­

παντός η φυσική τους ευθυμία, όργανο αποτελεσματικό, και

που ποτέ κανένας δάσκαλος δεν σκέφτηκε να την εκμεταλλευ­

τεί. Σ' όλα τα παιχνίδια που έχουν πεισθεί καλά πως δεν είναι

παρά παιχνίδια, υποφέρουν χωρίς να παραπονιόνται, γελώ­

ντας μάλιστα, ό,τι δεν θα υπόφεραν ποτέ αλλιώς χωρίς χεί­

μαρρους δάκρυα. Οι μεγάλες νηστείες, τα χτυπήματα, το κά­

ψιμο, η κούραση κάθε λογής, είναι οι διασκεδάσεις των νεα­

ρών αγρίων' απόδειξη ότι και ο πόνος ακόμα έχει τη νοστιμά­

δα του που μπορεί να του αφαιρέσει την πικρία' μα δεν είναι

ικανοί όλοι οι δάσκαλοι να προετοιμάζουν αυτό το φαγητό,

ούτε ίσως κι όλοι οι μαθητές να το γευτούν χωρίς γκριμάτσα.

Να με πάλι, αν δεν προσέξω, χαμένος μέσα σ' εξαιρέσεις.

Εκείνο που δεν υποφέρεται καθόλου, ωστόσο είναι η υπο­

ταγή του ανθρώπου στον πόνο, στα δεινά του είδους του, στα

δυστυχήματα, στους κινδύνους της ζωής, τέλος στο θάνατο'

όσο πιο πολύ τον εξοικιώσουμε μ' όλες αυτές τις ιδέες, τόσο

πιο πολύ θα τον θεραπεύσουμε από την ενοχλητική ευαισθη­

σία που προσθέτει στο κακό την ανησυχία μην οξυνθεί' όσο

πιο πολύ τον εξημερώσουμε με τις δυστυχίες που μπορεί να

τον βρουν, τόσο πιο πολύ θα τους βγάλουμε, όπως θα 'λεγε κι

ο Μονταίνιη, το μέγεθος του παραδόξου τους. Κι όσο πάλι

πιο άτρωτη και σκληρή κάνουμε τη ψυχή του, τόσο το καλύ­

τερο. Το σώμα του θα είναι ο θώρακας που θα προστατεύσει

όλα τα σημεία όπου θα μπορούσε να προσβληθεί. Ακόμα και

τα πλησιάσματα του θανάτου, με το να μην είναι καθόλου θά­

νατος, θα τον κάνουν μόλις που να τον νιώσει σαν θάνατο.

Δεν θα πεθάνει, ας πούμε, θα είναι ζωντανός ή πεθαμένος, τί­

ποτα περισσότερο. Γι' αυτόν το ιδιον θα 'λεγε πάλι ο Μονταί­

νιη, όπως είπε για ένα βασιλιά του Μαρόκου, πως κανένας

άνθρωπος δεν έζησε τόσο πριν από το θάνατό του. Η εγκρά­

τεια και η σταθερότητα είναι, όπως κι οι άλλες αρετές. μαθη­

τείες της παιδικής ηλικίας μα δεν τους τις διδάσκουμε μαθαί­

νοντάς τους τα ονόματα' πρέπει να βάζουμε τα παιδιά να τις

δοκιμάζουν, χωρίς να το ξέρουν.

Ωστόσο, μια και μιλάμε για θάνατο, πώς θα φερθούμε με

τον μαθητή μας όταν πρόκειται για τον κίνδυνο της ευλογιάς;

Θα τον εμβολιάσουμε σε μικρή ηλικία ή θα περιμένουμε να

την περάσει φυσιολογικά; Η πρώτη περίπτωση, πιο αρμοστή

157

στην τακτική μας, απαλλάσσει από τον κίνδυνο την ηλικία

όπου η ζωή είναι πιο πολύτιμη, με κίνδυνο της ηλικίας όπου

η ζωή είναι λιγότερο πολύτιμη, αν βέβαια μπορούμε να δώ­

σουμε το όνομα κίνδυνος σ' έναν έγκαιρο εμβολιασμό.

Όμως η δεύτερη περίπτωση βρίσκεται περισσότερο στις

γενικές μας αρχές, ν' αφήνουμε στο κάθε τι τη φύση να φρο­

ντίζει μόνη της όπως της αρέσει και να φεύγει μόλις αναμιχ­

θεί ο άνθρωπος. Ο άνθρωπος της φύσης είναι πάντα προετοι­

μασμένος: αφήστε τον να εμβολιαστεί από τη φύση, το δάσκα­

λο που θα διαλέξει καλύτερα από μας τη στιγμή.

Μη φανταστείτε πως κατακρίνω τον εμβολιασμό, γιατί ο

συλλογισμός πάνω στον οποίο εξαιρώ τον μαθητή μου δεν θα

ταίριαζε καθόλου στους δικούς σας. Η εκπαίδευσή σας τους

προετοιμάζει να μην ξεφύγουν καθόλου από την ευλογιά όταν

θα τους πιάσει' αν την αφήσετε να 'ρθει στην τύχη, είναι πι­

θανό να πάθουν κακό. Βλέπω ότι στις διάφορες χώρες οι

άνθρωποι αντιστέκονται στον εμβολιασμό όσο πιο πολύ τους

είναι απαραίτητος - κι ο λόγος είναι ευνόητος. Μόλις που θα

καταδεχτώ να κουβεντιάσω αυτό το θέμα για τον Αιμίλιό μου.

Θα εμβολιαστεί ή δεν θα εμβολιαστεί ανάλογα τους καιρούς,

τους τόπους, τις περιστάσεις: αυτό του είναι σχεδόν αδιάφο­

ρο. Αν του πεις για ευλογιά, θα 'χει το προσόν να προβλέψει

και να γνωρίζει το κακό από πριν' είναι κι αυτό κάτι' μα αν

την κολλήσει φυσιολογικά, θα τον απαλλάξουμε από το για­

τρό, είναι ακόμα καλύτερα.

Μια αποκλειστική εκπαίδευση, που τείνει αποκλειστικά

στο να διακρίνονται από το λαό όσοι την έχουν λάβει, προτι­

μά πάντοτε τις δαπανηρότερες διδαχές, οπότε και τις πιο ανό­

φελες. Έτσι, οι αναθρεμμένοι με φροντίδα νέοι μαθαίνουν

όλοι ιππασία, γιατί κοστίζει πολύ' κανένας τους σχεδόν δεν

μαθαίνει όμως κολύμπι, γιατί δεν κοστίζει τίποτα κι επειδή κι

ένας εργάτης μπορεί να ξέρει να κολυμπάει σαν οποιονδήπο­

τε. Ωστόσο, χωρίς να 'χει κάνει ακαδημαϊκές σπουδές, ένας

ταξιδιώτης ανεβαίνει στ' άλογο, στέκεται καλά και τα κατα­

φέρνει αρκετά όσο χρειάζεται' μα, στο νερό, αν δεν κολυμπάς

πνίγεσαι και δεν κολυμπάς καθόλου αν δεν έχεις μάθει. Τέλος

δεν είμαστε υποχρεωμένοι να ανεβούμε στο άλογο με ποινή τη

ζωή μας, ενώ κανένας δεν είναι σίγουρος ότι θ' αποφύγει έναν

κίνδυνο στον οποίο τόσο συχνά εκτίθεται.

Ο Αιμίλιος θα είναι στο νερό όπως και στη γη. Αχ, να μην

158

μπορεί να ζεί σ' όλα τα στοιχεία! Αν μπορούσαμε να μάθουμε

να πετάμε στον αέρα, θα τον έκανα αετό, θα τον έκανα σαλα­

μάντρα, αν μπορούσα να τον σκληρύνω στη φωτιά.

Φοβούνται μην πνιγεί ένα παιδί μαθαίνοντας να κολυ­

μπάει. Αν πνιγεί είτε μαθαίνοντας είτε επειδή δεν έχει μάθει,

δικό σας το λάθος. Μόνο η ματαιότητα μας Kάνε~ ριψοκίνδυ­νους δεν είμαστε καθόλου, όταν δεν μας βλέπει κανένας: ο

Αιμίλιος δεν θα είναι ακόμα κι αν τον βλέπει ολόκληρο το

σύμπαν. Καθώς η άσκηση δεν εξαρτιέται από τον κίνδυνο, σ'

ένα κανάλι του πάρκου του πατέρα του θα μάθει να περνά τον

Ελλήσποντο' μα πρέπει να εξημερωθεί και με τον ίδιο τον

κίνδυνο, για να μάθει να μην ταράζεται απ' αυτόν' είναι ένα

ουσιώδες μέρος της μαθητείας που έλεγα προηγουμένως.'

Εξάλλου, προσέχοντας να μετρώ τον κίνδυνο με τις δυνάμεις

του και να τον μοιράζομαι πάντα μαζί του, δεν θα 'χω να φο­

βηθώ καμιά απροσεξία, όταν θα ρυθμίζω τη φροντίδα της συ­

ντήρησής του με βάση τη φροντίδα που οφείλω στον εαυτό

μου.

·Ενα παιδί είναι μικρότερο από έναν ενήλικο' δεν έχει ούτε

τη δύναμή του ούτε τη λογική του' ακούει όμως και καταλα­

βαίνει εξίσου καλά ή περίπου το ίδιΟ" έχει γούστο εξίσου

ευαίσθητο, αν και λιγότερο λεπτό και ξεχωρίζει εξίσου καλά

τις οσμές, μολονότι δεν βάζει τον ίδιο αισθησιασμό. Οι πρώ­

τες ικανότητες που διαμορφώνονται και τελειοποιούνται, εί­

ναι οι αισΟήσεις. Συνεπώς αυτές πρώτα θα 'πρεπε να καλλιερ­

γούμε' είναι οι μόνες που ξεχνάμε ή που παραμελούμε περισ­

σότερο.

Άσκηση των αισθήσεων δεν είναι μόνο η χρησιμοποίησή

τους, που χρησιμεύει να γίνει το σώμα δυνατό χωρίς να δίνει

καμία λαβή στην κριτική: το κολύμπι, το τρέξιμο, το πήδημα,

το πέταγμα της σβούρας, το να πετάς πέτρες, όλ' αυτά είναι

καλά' μα μονάχα χέρια και πόδια έχουμε; Δεν έχουμε τάχα και

μάτια και αυτιά; Και τα όργανα αυτά είναι μήπως περιττά στη

χρήση των πρώτων; Μην ασκείτε λοιπόν μονάχα τις δυνάμεις,

ασκείτε όλες τις αισθήσεις που τις διευθετούν: επωφεληθείτε.

απ' αυτές όσο γίνεται περισσότερο, ύστερα επαληθεύετε την

εντύπωση της μιας από την άλλη. Μετράτε, υπολογίζετε, ζυγί­

ζετε, συγκρίνετε. Μην χρησιμοποιείτε τη δύναμη παρά αφού

εκτιμήσετε την αντίσταση' φροντίζετε πάντα η εκτίμηση του

αποτελέσματος να προηγείται από τη χρήση των μέσων. Κά-

159

ντε το παιδί να μην ενδιαφέρετε ποτέ για προσπάθειες ανεπαρ­

κείς ή περιττές. Αν το συνηθίσετε να προβλέπει έτσι το απο­

τέλεσμα όλων των κινήσεών του και να επανορθώνει τα λάθη

του με την εμπειρία, δεν είναι φανερό ότι όσο πιο πολύ θα

ενεργεί τόσο πιο πολύ θα γίνεται συνετό;

Πρόκειται να μετακινήσει μια μάζα' αν πάρει μοχλό πολύ

μακρύ, θα καταναλώσει πολλή κίνηση' αν πάρει πολύ κοντό,

δεν θα 'χει αρκετή δύναμη' η πείρα πρέπει να του μάθει πως

πρέπει να διαλέγει ό,τι του χρειάζεται. Η φρόνηση αυτή δεν

είναι λοιπόν υπεράνω της ηλικίας του. Πρόκειται να κουβα­

λήσει κάτι βαρύ. Αν θέλει να πάρει κάτι τόσο βαρύ που να το

σηκώνει, δεν θα 'ναι αναγκασμένος να το εκτιμήσει με το μά­

τι; Ξέρει να συγκρίνει τις μάζες ίδιας ύλης και διαφορετικού

όγκου, να διαλέγει ανάμεσα σε μάζες ίδιου όγκου και διαφο­

ρετικής ύλης; Θα πρέπει βέβαια να μάθει να συγκρίνει τα ειδι­

κά τους βάρη. Είδα έναν νεαρό, πολύ καλαναθρεμμένο, που

δεν ήθελε να πιστέψει παρά μονάχα ύστερα από δοκιμή ότι

ένας κουβάς γεμάτος ροκανίδια από δρύ είναι ελαφρύτερος

από τον ίδιο κουβά γεμάτο νερό.

Δεν είμαστε εξίσου κύριοι της χρήσης όλων των αισθή­

σεών μας. Υπάρχει μία, η αφή, που η ενέργειά της δεν διακό­

πτεται καθόλου όσο είμαστε ξύπνιοι' έχει απλωθεί σ' ολόκλη­

ρη την επιφάνεια του σώματός μας, σαν διαρκής φύλακας, να

μας ειδοποιεί για ό,τι μπορεί να το προσβάλει. Αυτήν, είτε το

θέλουμε είτε δεν το θέλουμε, την αποκτάμε γρηγορότερα με

τη διαρκή άσκηση και, συνεπώς, είναι λιγότερη η ανάγκη μας

να την καλλιεργήσουμε ιδιαίτερα. Ωστόσο, παρατηρούμε ότι

οι τυφλοί έχουν πιάσιμο πιο λεπτό και πιο σίγουρο από μας,

επειδή, καθώς δεν οδηγούνται από την όραση, είναι αναγκα­

σμένοι ν' αντλούν αποκλειστικά από την πρώτη αίσθηση τις

κρίσεις που μας παρέχει η δεύτερη αίσθηση. Γιατί λοιπόν δεν

ασκούμαστε να περπατάμε σαν και κείνους στο σκοτάδι, να

γνωρίζουμε τα σώματα που μπορεί να πιάσουμε, να κρίνουμε

τ' αντικείμενα που μας περιβάλλουν, να κάνουμε, με δυο λό­

για, τη νύχτα και χωρίς φως ό,τι εκείνοι κάνουν τη μέρα και

χωρίς μάτια; Όσο ο ήλιος λάμπει έχουμε ένα προσόν απένα­

ντί τους στο σκοτάδι γίνονται με τη σειρά τους οδηγοί μας.

Είμαστε τυφλοί στη μισή μας ζωή' με τη μόνη διαφορά ότι οι

τυφλοί ξέρουν πάντα να καθοδηγούνται, ενώ εμείς δεν τολμά­

με να κάνουμε ούτε βήμα στην καρδιά της νύχτας. Υπάρχει το

160

•

φως, θα μου πείτε: Ε, τι! πάντα οι L!.ηχανές! Ποιος σας λέει ότι

θα σας ακολουθούν παντού; Για μένα, προτιμώ ο Αιμίλιος να

έχει μάτια στ' ακροδάχτυλά του παρά στο μαγαζί που πουλάει

κεριά.

'Εχετε κλειστεί σ' ένα χτίριο μες στη νύχτα, χτυπήστε τα

χέρια' θα δείτε, στον αντίλαλο του μέρους, αν ο χώρος είναι

μεγάλος ή μικρός, αν βρίσκεστε στη μέση ή στην άκρη. Μισό

μέτρο από τον τοίχο, ο αέρας λιγότερο περιβάλλων και πιο

αντανακλαστικός σας φέρνει άλλη αίσθηση στο πρόσωπο.

Μείνετε επιτόπου και στρίψτε διαδοχικά προς όλες τις μεριές

αν υπάρχει πόρτα ανοιχτή, ένα μικρό ρεύμα θα σας το μαρτυ­

ρήσει. Βρίσκεστε σ' ένα καράβι, θα δείτε, με το πώς θα σας

χτυπήσει ο αέρας στο πρόσωπο, όχι μόνο προς τα πού πηγαί­

νετε, αλλά και αν το ρέμα του ποταμού σας πάει γρήγορα ή

αργά. Οι παρατηρήσεις αυτές, καθώς και χίλιες άλλες τέτοιες,

δεν μπορούν να γίνουν καλά παρά μονάχα τη νύχτα' όση

προσοχή κι αν θέλουμε να δώσουμε τη μέρα, θα μας βοηθά ή

θα μας αποσπά η όραση και θα μας διαφεύγουν. Ωστόσο, δεν

υπάρχει εδώ ακόμα ούτε χέρι ούτε μπαστούνι. Τι οπτικές γνώ­

σεις μπορούμε ν' αποκτήσουμε με την αφή ακόμα και χωρίς ν'

αγγίξουμε τίποτα!

Πολλά παιχνίδια της νύχτας. Η άποψη αυτή είναι πιο

σπουδαία απ' όσο φαίνεται. Η νύχτα τρομάζει φυσικά τους

ανθρώπους και καμιά φορά και τα ζώα39 • Η λογική, οι γνώ­

σεις, το πνεύμα, το θάρρος, πολύ λίγους ανθρώπους στοχαστι­

κούς, πνεύματα ισχυρά, φιλόσοφους, στρατιωτικούς ατρόμη­

τους την ημέρα, να τρέμουν τη νύχτα σαν γυναίκες με το θρόϊ­

σμα ενός φύλλου. Αποδίδουν τον τρόμο αυτό στις διηγήσεις

των νταντάδων' λάθος: υπάρχει φυσική αιτία. Ποια είναι; Η

ίδια που κάνει τους κουφούς δύσ1tιστους και τολαό δεισιδαί­

μονα, η άγνοια των πραγμάτων που μας περιβάλλουν και του

τι συμβαίνει γύρω μας. Συνηθισμένος να διακρίνω από μακριά

τα αντικείμενα και να προβλέπω τις εντυπώσεις τους, πώς, χφ­

ρίς να βλέπω πια ό,τι με περιβάλλει, να ι:ιην υποθέτω πως

υπάρχουν χίλια όντα, χίλιες μετακινήσεις που μπορεί να με

βλάψουν και που μου είναι αδύνατο να προστατευθώ απ' αυτά;

.Αδικα ξέρω πως βρίσκομαι σε ασφάλεια στο μέρος που βρί­

σκομαι, δεν το ξέρω τόσο καλά όπως αν θα το ' βλεπα: έχω

πάντα λοιπόν κάτι να φοβάμαι που δεν το 'χω την ημέρα. Ξέ­

ρω, αλήθεια, πως κάποιο ξένο σώμα δεν μπορεί να επιδράσει

161

στο δικό μου χωρίς ν' αναγγελθεί με κάποιο θόρυβο' έτσι, πό­

σο αδιάκοπα έχω στημένο τ' αυτί μου! Στον παραμικρό θόρυ­

βο, που δεν μπορώ να καταλάβω την αιτία του, το συμφέρον

της συντήρησής μου με κάνει πρώτα να υποθέτω ό,τι απαιτεί

να φυλαχτώ και συνεπώς ό,τι μπορεί να με τρομάξει περισσό­

τερο.

Δεν ακούω τίποτα, δεν πάει να πει πως είμαι και ήσυχος γι'

αυτό. Γιατί, τελικά, και χωρίς θόρυβο μπορεί να μου κάνουν

κακό. Πρέπει να υποθέσω τα πράγματα έτσι όπως ήταν πρωτύ­

τερα, έτσι όπως οφείλουν ακόμα να 'ναι, να δω ό,τι δεν, βλέπω.

Έτσι, αναγκασμένος να ρισκάρω τη φαντασία μου.' ~ύντoμα

δεν είμαι κύριός της και ό,τι κάνω για να σιγουρευτω δεν χρη­

σιμεύει παρά για να με πανικοβάλει. Αν ακούσω θόρυβο,

ακούω κλέφτες αν δεν ακούω τίποτα, βλέπω φαντάσματα' η

επαγρύπνηση που μου εμπνέει η φροντίδα της αυτοσυντήρη­

σης δεν μου δίνει παρά αιτίες για φόβο. Ό,τι είναι για να με

σιγουράρει βρίσκεται μοναχά στη λογική μου, ακόμα και το

πιο ισχυρό ένστικτο μου μιλάει διαφορετικά από κείνην. Για­

τί λοιπόν να πιστεύω ότι δεν έχουμε τίποτα να φοβηθούμε,

εφόσον τότε δεν έχουμε τίποτα να κάνουμε;

Όταν βρεθεί η αιτία του κακού, είδαμε και το φάρμακο.

Στο κάθε τι, η συνήθεια σκοτώνει τη φαντασία' μονάχα τα

καινούργια αντικείμενα την διεγείρουν. Σ' όσα βλέπουμε κάθε

μέρα, δεν ενεργεί πια η φαντασία αλλά η μνήμη. Στη φλόγα

της φαντασίας ανάβουν τα πάθη. Μη συλλογίζεστε λοιπόν μα­

ζί με όποιον θέλετε να τον θεραπεύσετε από τον τρόμο των

σκοταδιών' οδηγείστε τον πολλές φορές στα σκοτάδια και να

'στε σίγουροι πως όλα τα επιχειρήματα της φιλοσοφίας δεν θ'

αξίζουν τίποτα όσο αυτή η συνήθεια.

Να λοιπόν για τα παιχνίδια μας της νύχτας άλλο ένα προ­

νόμιο πρόσθετο στο πρώτο' μα για να πετύχουν τα παιχνίδια

αυτά, δεν συστήνω πολλή ευθυμία. Τίποτα δεν είναι τόσο θλι­

βερό όσο τα σκοτάδια. Μ ην κλείσετε το παιδί σας σε καμιά

φυλακή. Να γελάει μπαίνοντας στο σκοτάδι' να ξαναβ~ίσKει

το γέλιο του βγαίνοντας ενόσω βρίσκεται στο σκοταδι, η

ιδέα των διασκεδάσεων που αφήνει κι εκείνων που θα βρει να

τον προστατεύει από φαντασιώσεις που μπορεί να τον κυριέ­

ψουν.

γπάρχει ένα όριο της ζωής περ' από το οποίο πισωδρο-

162

JIΟI·ιμι;. Λ ισθάνομαι πως το πέρασα το όριο αυτό. Ξαναρχίζω.ι'ι.; τωιΊμε. άλλη σταδιοδρομία.

1'0 κεν() της ώριμης ηλικίας, που μου έγινε αισθητό, μι\l

ΠΙ:ΙΗγι)ι'ιφει τα γλυκά χρόνια της παιδικής ηλικίας. Γερνώ­

ντιLΙ;, ξαναγίνομαι παιδί και θυμάμαι πιο πρόθυμα τι έκανα δέ­

1\11 χρονών παρά στα τριάντα.

Λ ναγνώστες, συγχωρέστε με λοιπόν που παίρνω καμιά φο­

JHl τα παραδείγματά μου από τον εαυτό μου' γιατί, για να πετύ­

χι:ι αυτό το βιβλίο, πρέπει να το γράψω με ευχαρίστηση.

Βρισκόμουν στην εξοχή με υποτροφία σ' ενός υπουργού,

τοl) Κ. Λαμπερσιέ. Είχα συμμαθητή μου ένα ξάδελφό μου πιο

πλοί)σιο από μένα, που τον μεταχειρίζονταν σαν κληρονόμο,

ι:νιί> εγώ, απομακρυνεμένος απ' τον πατέρα μου, δεν ήμουν,

nClJ)li ένας φτωχός ορφανός. Ο μεγάλος μου ξάδελφος Μ περ­

vliJ) ήταν εξαιρετικά δειλός, προπαντός τη νύχτα. Γελούσα τό­

πο με το φόβο του, που ο κ. Λαμπερσιέ, ενοχλημένος με τα

Ι\"ιιι)χήματά μου, θέλησε να δοκιμάσει το θάρρος μου. Ένα

φΟι νόπωρο βράδυ, πολύ σκοτεινό, μου έδωσε το κλειδί του

ναοί> και μου είπε να πάω να βρω στον άμβωνα τη Βίβλο που

ιιφησαν εκεί. Πρόσθεσε, για να κεντρίσει το ηθικό μου, λίγαλι'ηια που μ' έφεραν σ' αδυναμία να υποχωρήσω.

.Εφυγα χωρίς φως αν είχα, θα ήταν ίσως ακόμα χειρότερα.

.Επρεπε να περάσω από το νεκροταφείο' το πέρασα παλικαρί­πια, γιατί, όσο ένιωθα να βρίσκομαι στην ύπαιθρο, δεν πάθαι­να ποτέ νυχτιάτικους φόβους.

Ανοίγοντας την πόρτα, άκουσα στο θόλο κάποιον αντίλα­

λο που τον πέρασα για φωνές και που άρχιζε να κλονίζει τηJ)ωμαϊκή μου σταθερότητα. Σαν άνοιξε η πόρτα θέλησα να

μπω' δεν έκανα όμως δυο τρία βήματα και στάθηκα. Βλέπο­

ντας το βαθύ σκοτάδι που βασίλευε σ' εκείνο το ευρύχωρο

μί:ρος, με κυρίεψε τρόμος που μου σηκώθηκαν τα μαλλιά: έκα­

νιι πίσω, βγήκα, το 'βαλα στα πόδια τρέμοντας. Βρήκα στον

ΚJiπο ένα σκυλάκι, το Σουλτάνο, που με καθησύχασαν τα χά­

ι')ια του. Ντροπιασμένος με το φόβο μου, ξαναγύρισα, προ­

σπαΘώντας να πάρω μαζί μου και το Σουλτάνο, που δεν ήθελε

νιL 'ρθει. Πέρασα απότομα την πόρτα, μπήκα στην εκκλησία.

Λι:ν είχα μπει καλά καλά κι ο τρόμος με ξανάπιασε, τόσο δυ­

νιιτιί, που 'χασα τα μυαλά μου' και μολονότι ο άμβωνας ήταν

()ι;ξΗί και το 'ξερα πολύ καλά, γυρίζοντας χωρίς να το καταλά­

Βω. τον γύρευα για ώρα στ' αριστερά, σκόνταφτα στους πάγ-

163 ..

κους, δεν ήξερα πια πού βρισκόμουν και, μη μπορώντας να

βρω οvτε τον άμβωνα ούτε την πόρτα, έπεσα σ' ανείπωτη τα­

ραχή. Τέλος, είδα την πόρτα,βγήκά απ' τον ναό κι έφυγα μα­

κριά σαν πρώτα, αποφασισμένος για τα καλά να μην ξαναγυ­

ρίσω ποτέ μόνος αν δεν είναι μέρα.

'Εφτασα στο σπίτι. 'Ετοιμος να μπω, ακούω τη φωνή του κ.

Λαμπερσιέ που ξεκαρδιζότανε στα γέλια. Τα θεωρώ για μένα

απ' τα πριν και, ταραγμένος που είχα εκτεθεί, δίστασα ν' ανοί­

ξω την πόρτα. Στο μεταξύ, ακούω τη δεσποινίδα Λαμπερσιέ ν'

ανησυχεί για μένα να λέει στην υπηρέτρια να πάρει ένα φανά­

ρι, και τον κ. Λαμπερσιέ ν' αποφασίζει να ' ρθει να με βρει,

συνοδευμένος από τον άφοβο ξάδελφό -μου, στον οποίο ύστε­

ρα δεν θα "παρέλειπαν να κάνουν κάθε εγκώμιο για την

εκστρατεία του. Αυτοστιγμεί όλοι οι τρόμοι μου σταματούν

και δεν μ' απομένει παρά ο φόβος να με τσακώσουν πάνω στη

φυγή" μου: τρέχω, πετάω ώς τον ναό' χωρίς να χαθώ, χωρίς να

ψηλαφίζω, φτάνω στον άμβωνα, ανεβαίνω, παίρνω τη Βίβλο,

πηδάω κάτω' με τρία σάλτα βρίσκομαι έξω από την εκκλησία,

ξεχνώντας μάλιστα να κλείσω την πόρτα της μπαίνω στο δω­

μάτιο λαχανιασμένος, ρίχνω τη Βίβλο στο τραπέζι, σαστισμέ­

νος, αλλά χαρούμενος που πρόλαβα τηβοήθεια που μου προό­

ριζαν.

Θα με ρωτήσετε αν δίνω το παράδειγμα αυτό σαν πρότυπο

και σαν δείγμα της ευθυμίας που απαιτώ σε τέτοιου είδους

ασκήσεις. ·Οχι. 'Ομως το δείχνω σαν απόδειξη πως τίποτα δεν

είναι πιο κατάλληλο, να σιγουρέψει οποιονδήποτε τρομάζει

με τα σκοτάδια της νύχτας, από το ν' ακούσει σ' ένα διπλανό

δωμάτιο κάποια παρέα να γελά και να κουβεντιάζει ήσυχα ή­

συχα. Θα ήθελα αντί να διασκεδάζει κανείς έτσι μόνος του με

τον μαθητή του, να μαζεύει τα βράδια πολλά παιδιά καλοδιά­

θετα' στην αρχή, να μην τα στέλνει χωριστά αλλά κάμποσα

μαζί και να μην αφήσει κανένα μόνο του, χωρίς προηγουμέ­

νως να έχει σιγουρευτεί ότι το παιδί δεν θα τρομάξει πολύ.

Δεν φαντάζομαι τίποτα τόσο διασκεδαστικό και τόσο οφέ­

λιμο όσο τέτοια παιχνίδια, αρκεί να έχεις λίγη δεξιοτεχνία να

τα χειριστείς. Θα έφτιαχνα σε μεγάλη αίθουσα ένα είδος λα­

βύρινθου με τραπέζια, πολυθρόνες, καρέκλες, παραβάν. Μες

τους αδιέξοδους ελιγμούς του λαβύρινθου θα έβαζα, ανάμεσα

σε οκτώ δέκα κουτιά παγίδες, ένα άλλο κουτί σχεδόν ίδιο,

γαρνιρισμένο με καραμέλες θα υπόδειχνα με ξεκάθαρα αλλά

164

σ.',ντομα λόγια τον ακριβή τόπο όπου βρίσκεται το καλό κου­

τί' Οα 'δινα αρκετές πληροφορίες για να το αναγνωρίσουν σε

ιίτομα πιο προσεκτικά και λιγότερο αφελή από τα παιδιά'

ιιφο\') θα 'χα διαλέξει με κλήρο τους μικρούς συναγωνιστές, θα

τους έστελνα όλους τον ένα μετά τον άλλο, ώσπου να βρουν

το καλό κουτί: θα φρόντιζα η δουλειά να είναι δύσκολη σε

σχι:ση με τη δεξιότητά τους.

Φανταστείτε έναν μικρό Ηρακλή να φτάνει μ' ένα κουτί

στο χέρι, περήφανο για την εκστρατεία του. Βάζουμε το κουτί

στο τραπέζι, το ανοίγουμε τελετουργικά. Σα να ακούω κιόλας

τα γέλια, τις φωνές της χαρούμενης παρέας, όταν, αντί για τα

γλυκίσματα που περίμεναν, βρούμε, Τ,αχτοποιημένα πάνω σε

Ι\,')\,ο ή σε μπαμπάκι μια μηλολόνθη, ένα σαλιγκάρι, ένα κάρ­

βουνο, ένα βελανίδι, ένα γογγύλι ή κάτι παρόμοιο. .Αλλοτεπιιλι, σ' ένα φρεσκοβαμένο δωμάτιο, θα κρεμάσουμε κοντά

στον τοίχο κάποιο παιχνίδι, κάποιο μικρό πράγμα που θα πρέ­

πι;ι κάποιος να πάει να το πάρει χωρίς ν' αγγίξει στον τοίχο.

'Οποιος πάει και το φέρει, λίγο να 'χει ξεφύγει από τους

('ψους του παιχνιδιού, θα φανεί απ' τη μπογιά στο καπέλο του,

στην άκρη των παπουτσιών του, στο μανήκι του. Κι αυτά εί­

ναι αρκετά, πάρα πολλά ίσως, για να καταλάβει κανείς το

νόημα τέτοιων παιχνιδιών. Αν πρέπει να σας τα πω όλα, μη με

διαβάζετε.

Πόσα προνόμια δεν θα 'χει ένας έτσι αναθρεμμένος άνθρω­

πος τη νύχτα απέναντι στους άλλους; Τα πόδια του συνηθι­

σμένα να πατούν σταθερά μες στο σκοτάδι, τα χέρια του

ασκημένα να πιάνουν άνετα όλα τα γύρω σώματα, θα τον οδη­

γούν χωρίς κόπο στο πιο πυκνό σκοτάδι. Η φαντασία του, γε­

μιιτη απ' τα νυχτιάτικα παιχνίδια της νιότης του, δύσκολα θα

στραφεί προς τρομαχτικά αντικείμενα. Αν νομίζει πως ακούει

γέλια, αντί να τα παίρνει για γέλια πνευμάτων, θα είναι των

παλιών συμμαθητών του' αν φαντάζεται κάποια συγκέντρωση,

δεν θα είναι του Σαββάτου, αλλά στο δωμάτιο του δασκάλου

του. Εφόσον η νύχτα δεν θα του θυμίζει παρά ευχάριστες

ιδέες, δεν θα του είναι ποτέ φριχτή. Αντί να τη φοβάται, θα

του αρέσει. Όταν πρόκειται για στρατιωτική εκστρατεία, θα

π(ιει ώς τη σκηνή του βασιλιά χωρίς να ξυπνήσει κανέναν θα

ξαναγυρίσει χωρίς καν να τον αντιληφθούν. Θα φτάσει στο

στρατόπεδο του Σαούλ, θα το διασχίσει χωρίς να χαθεί, θα

είναι έτοιμος οποιαδήποτε στιγμή, τόσο μόνος του όσο και

165

..

ομαhικ(J.. Θα χρειαστεί να κλέψει τα άλογα του Ροίσου; Απευ­

(-)\)ν(-)εί τε σ' αυτόν χωρίς φόβο. Μες στους διαφορετικά ανα­

θρεμμένους, δύσκολα θα βρείτε Οδυσσέα.

Έχω δει ανθρώπους να θέλουν, με ξαφνιάσματα, να συνηθί­

σουν τα παιδιά να μη φοβούνται τίποτα τη νύχτα. Η μέθοδός

τους είναι κάκιστη' φέρνει αποτέλεσμα τελείως αντίθετο από

κείνο που γυρεύουν και χρησιμεύει μονάχα στο να τους κάνει

πιο φοβιτσιάρηδες. Ούτε η λογική ούτε η συνήθεια δεν μπο­

ρούν να σε καθησυχάσουν για την ιδέα του τωρινού κίνδυνου

όταν δεν γνωρίζεις τίνος βαθμού και τίνος είδους είναι, ούτε

καί για τους ξαφνικούς φόβους που συχνά δοκιμάζουμε. Ω­

στόσο, πώς να σιγουρευτείτε ότι κρατάτε τον μαθητή σας πά­

ντα απαλλαγμένο από τέτοια ατυχήματα;

Να η καλύτερη γνώμη, καθιί>ς μου φαίνεται, για να τον

προετοιμάσουμε. Θα πω στον Αιμίλιό μου: Βρίσκεσαι στην

περίπτωση της αληθινής άμυνας γιατί ο επιτιθέμενος δεν σ'

αφήνει να κρίνεις αν θέλει να σου κάνει κακό ή να σε φοβίσει

και, καθώς έχει λάβει τα μέτρα του εκείνος, ακόμα και η φυγή

δεν είναι λύση για σένα. Τσάκωσε .λοιπόν θαρραλέα αυτόν

που σε αιφνιδιάζει τη νύχτα, άνθρωπο ή ζώο, το ίδιο κάνει.

Σφίξ' τον, τράνταξέ τον μ' όλη σου τη δύναμη' αν αντιστέκε­

ται, χτύπα, μη λυπάσαι να τον βαρέσεις κι ό,τι κι αν πει ή

κάνει, μην υποχωρείς αν δεν ξέρεις καλά τι πράμα είναι. Η

διευκρύνιση θα σου μάθει ίσως πως δεν υπή ρχε πολύς φόβος

κι ο τρόπος σου που θα μεταχειριστείς τους φαρσαδόρους θα

τους αναγκάσει φυσικά να μην το επαναλάβουν.

Μολονότι η αφή είναι η πιο ασκημένη αίσθησή μας, ω­

στόσο οι κρίσεις της, όπως είπα, μένουν ατελείς και χοντροει­

δείς περισσότερο από οποιασδήποτε άλλης, επειδή διαρκώς

προσθέτουμε στη χρήση της και την όραση κι επειδή το μάτι,

πιάνοντας το αντικείμενο νωρίτερα από το χέρι, το πνεύμα

κρίνει σχεδόν πάντα χωρίς την αφή. Σ' αντιστάθμισμα, οι κρί­

σεις της αφής είναι οι πιο σίγουρες, ακριβώς επειδή είναι οι

πιο περιορισμένες. Επειδή, φτάνοντας τόσο μακριά όσο φτά­

νουν τα χέρια μας, επιδιορθώνουν την ασάφεια των άλλων

αισθήσεων, οι οποίες, εφορμώντας από μακριά πάνω σε αντι­

κείμενα, μόλις και τ' αντιλαμβάνονται, ενώ ό,τι αντιλαμβάνε­

ται η αφή, το αντιλαμβάνεται καλά. προσθέστε επίσης ότι,

συνδέοντας, όταν μας αρέσει, τη δύναμη των μυών στην ενέρ­

μ:ω των νεύρων, συνδέουμε, με ταυτόχρονη αίσθηση. στην

166

"'ι)ίση της θερμότητας, του μεγέθους, των σχημάτων, και την

"'ΊΗσ'1 του βάρους και της στερεότητας. Έτσι η αφή, με το νu

ι:ί ναι ο καλύτερος πληροφοριοδότης μας για την εντύπωση

που προκαλούν τα ξένα σώματα πάνω στο δικό μας, είναι η

(ιίσΟηση που η χρήση της είναι η πιο συχνή και μας δίνει πιο

(ινι:τα την απαραίτητη γνώση για τη συντήρησή μας.

Εφόσον η ασκημένη αφή -αναπληρώνει την όραση, γιατί

νΗ μη μπορούσε ν' αναπληρώσει και την ακοή ώς ένα σημείο,

Ηφοί> οι ήχοι διεγείρουν στα ηχηρά σώματα δονήσεις αισθη­

τι:ς στην αφή; Τοποθετώντας το χέρι στο σώμα ενός βιο­

λοντσέλου, μπορούμε, χωρίς τη βοήθεια των ματιών ή των αυ­

τι <ί>ν, να διακρίνουμε, μόνο με τον τρόπο που το ξύλο πάλλει,

Ην ο ήχος που βγάζει είναι βαρύς ή οξύς, αν βγαίνει από την

οξεία χορδή ή από τη μπάσα χορδή. Όταν ασκούμε την αί­

σΟηση σ' αυτές τις διαφορές, δεν αμφιβάλλω ότι με τον καιρό

Οα μπορούμε να γίνουμε ευαίσθητοι σε σημείο που ν' ακούμε

ι:ναν ολόκληρο ρυθμό με τα δάχτυλα. Κι αν υποθέσουμε ότι

ι:γινε κι αυτό, είναι φανερό πως θα μπορούσαμε άνετα να μι­

λ(J.με στους κουφούς με μουσική' γιατί οι τόνοι και οι χρόνοι,

ι:φόσον δεν επιδέχονται λιγότερο τους κανονικούς συνδια­

σμούς απ' όσο τους επιδέχονται οι αρθρώσεις και οι φωνές,

μπορούν να ληφθούν εξίσου σαν στοιχεία του λόγου.

Υπάρχουν ασκήσεις που αμβλύνουν την αίσθηση της αφής

και την κάνουν πιο αδύναμη' άλλες, απεναντίας, την οξύνουν

και την κάνουν λεπτότερη. Οι πρώτες, συνδέοντας πολλή κί­

νηση και δύναμη στη διαρκή εντύπωση των σκληρών σωμά­

των, κάνουν την επιδερμίδα σκληρή, με κάλους, της αφαιρούν

τη φυσική αίσθηση' οι δεύτερες ποικίλουν την αίσθηση αυτή

με απαλή και τακτική επαφή, έτσι που το πνεύμα, προσεχτικό

σε εντυπώσεις που αδιάκοπα επαναλαμβάνονται, αποχτά την

ευκολία να κρίνει όλες τους τις μεταπτώσεις.

Η διαφορά αυτή γίνεται αισθητή στη χρήση των μουσικών

οργάνων: η σκληρή και μωλωπιστική επαφή του βιολοντσέ­

λου, του κοντραμπάσου, ακόμα και του βιολιού, κάνοντας τα

δάχτυλα πιο εύκαμπτα, σκληραίνει τις άκρες τους. Η λεία και

απαλή επαφή του κύμβαλου κάνει τα δάχτυλα εξίσου εύ­

καμπτα αλλά και πιο ευαίσθητα συγχρόνως. Οπότε το κύμβα­

λο είναι προτιμότερο.

Σημασία έχει η επιδερμίδα να σκληρύνει στις εντυπώσεις

του αέρα και να μπορεί να αψηφά τις αλλοιώσεις του. Γωτί

167

αυτή υποστηρίζει κι όλα τ' άλλα. 'Επειτα, δεν θα 'θελα το χέρι

να υπη ρετεί δουλικά τις ίδιες εργασίες και να σκληρύνει, ούτε

η σάρκα του να γίνει σχεδόν οστώδης και να χάσει την αίσθη­

ση να γνωρίζει τι σώματα είναι αυτά πάνω στα οποία περνάει

και, ανάλογα με το είδος επαφής, να μας κάνει καμιά φορά,

μες στο σκοτάδι, να ριγούμε ποικιλοτρόπως.

Γιατί πρέπει τάχα ο μαθητής μου να 'ναι αναγκασμένος να

'χει πάντα κάτω από τα πόδια του κάποιο δέρμα βοδιού; Ποιο

το κακό αν το ίδιο το δικό του το χρησιμοποιούσε για σόλα;

Είναι φανερό πως στο μέρος αυτό η λεπτότητα του δέρματος

δεν μπορεί ποτέ να είναι σε τίποτα οφέλιμη και μπορεί πολλές

φορές να βλάψει πολύ. Όταν ξύπνησαν τα μεσάνυχτα στην

καρδιά του χειμώνα από τον εχθρό τους μες στην πόλη τους,

οι κάτοικοι της Γενεύης βρήκαν πιο γρήγορα τα όπλα τους

παρά τα παπούτσια τους. Αν κανένας τους δεν μπορούσε να

περπατήσει ξυπόλητος, ποιος ξέρει αν η Γενεύη δεν είχε

καταληφθεί;

Ας οπλίζουμε πάντα τον άνθρωπο ενάντια στα απρόβλεπτα

δυστυχήματα. Ο Αιμίλιος να τρέχει τα πρωινά ξυπόλυτος, σ'

οποιαδήποτε εποχή, στο δωμάτιο, στη σκάλα, στον κήπο' όχι

μόνο δεν θα τον μαλώσω αλλά και θα τον μιμηθώ' μονάχα που

θα φροντίσω να μην υπάρχουν γυαλιά.

Σε λίγο θα μιλήσω για τις χειρονακτικές εργασίες. Εξάλ­

λου, να μάθει να κάνει όλα τα διαβήματα που ευνοούν τις ανα­

πτύξεις του σώματος, ν' αποχτήσει για όλες τις ενέργειες μια

στάση άνετη και σταθερή. Να μάθει να πηδάει σε μήκος, σε

ύψος, να σκαρφαλώνει σ' ένα δέντρο, να πηδάει έναν τοίχο'

να βρίσκει πάντα την ισορροπία του' όλες οι κινήσεις του, οι

χειρονομίες του να ρυθμίζονται από τους νόμους της συμμε­

τρίας πολύ πρωτού του τα εξηγήσει κανείς θεωρητικά. Κατά

τον τρόπο που το πόδι του ακουμπά στη γη και το σώμα του

στηρίζεται στο πόδι του, οφείλει να αισθάνεται αν είναι καλά

ή όχι. Η ισορροπία του πιάτου (στο κεφάλι) δίνει πάντοτε χά­

ρη και οι στάσεις οι πιο σταθερές είναι και οι πιο κομψές. Αν

ήμουν δάσκαλος χορού, δεν θα έκανα τους πιθηκισμούς του

χοροδιδάσκαλου Μαρσέλ, που είναι καλές για τα μέρη όπου

πάει και τους κάνει' όμως, αντί ν' απασχολώ αιωνίως τον μα­

θητή μου με ζωηρά πηδήματα, θα τον πήγαινα στα ριζά ενός

βράχου' εκεί, θα του έδειχνα ποια στάση να πάρει, πώς να

κρατά το σώμα και το κεφάλι του, ποια κίνηση χρειάζεται, με .

168

τι τρόπό να στέκεται, πότε το πόδι, πότε το χέρι, για ν' ακο- .λουθήσει ανάλαφρα τα απόκρημνα, ανώμαλα και τραχειά μο­

νοπάτια και να εφορμά στ' ακροδάχτυλα τόσο ανεβαίνοντας

ί>σο και κατεβαίνοντας. Θα τον έκανα αντίπαλο του κατσικιού

μάλλον παρά χορευτή της Όπερας.

Όσο η αφή συγκεντρώνει τις ενέργειές της γύρω από τον

ιίνθρωπο, τόσο η όραση απλώνει τις δικές της μακριά του: γι'

αυτό και οι τελευταίες είναι απατηλές: με μια ματιά, ο άνθρω­

πος αγκαλιάζει τον μισό ορίζοντά του. Μέσα στο πλήθος των

ταυτόχρονων αυτών αισθήσεων και των κρίσεων που προκα­

λούν, πώς να μην γελιέται σε καμιά; Έτσι, η όραση είναι από

όλες τις αισθήσεις μας η πιο σφαλερή, ακριβώς επειδή είναι η

πιο πλατειά και, καθώς προηγείται κατά πολύ από τις άλλες,

οι ενέργειές της είναι πάρα πολύ αυθόρμητες και απλές για να

μπορούν να επιδιορθώνονται από τις άλλες. Κάτι παραπάνω,

οι αυταπάτες οι ίδιες της θέας από μακριά μας είναι απαραίτη­

τες για να κατορθώνουμε να γνωρίζουμε την έκταση και να

συγκρίνουμε τα μέρη της. Χωρίς τα απατηλά φαινόμενα, δεν

θα βλέπαμε τίποτα απόμακρο' χωρίς τις διαβαθμίσεις του με­

γέθους και του φωτός, δεν θα μπορούσαμε να εκτιμήσουμε κα­

μιά απόσταση ή μάλλον δεν θα υπή ρχε καμιά απόσταση για

μας. Αν μεταξύ δύο δέντρων ίσων, εκείνο, που βρίσκεται εκα­

τό βήματα πιο κει, μας φαινόταν εξίσου μεγάλο και ευδιάκρι­

το με το άλλο, στα δέκα βήματα, θα τα τοποθετούσαμε το ένα

δίπλα στο άλλο. Αν διακρίναμε όλες τις διαστάσεις των αντι­

κειμένων με το αληθινό τους μέτρο, δεν θα βλέπαμέ κανένα­

χώρο κι όλα θα μας φαίνονταν πάνω στα μάτια μας.

Η αίσθηση~ της όρασης δεν έχει, για να κρίνει το μέγεθος

των αντικειμένων και την απόστασή τους, παρά μονάχα ένα

μέτρο, δηλαδή το άνοιγμα της γωνίας που δημιουργούν στο

μάτι μας. Και καθώς το άνοιγμα αυτό είναι απλό αποτέλεσμα

μιάς σύνθετης αιτίάς, η κρίση που δημιουργεί μέσα μας αφή­

νει την κάθε ιδιαίτερη αιτία απροσδιόριστη ή γίνεται αναγκα­

στικά σφαλερή. Γιατί, πώς να διακρίνουμε.με την όραση και

μόνο αν η γωνία μέσ' από την οποία βλέπουμε ένα αντικείμε­

νο μικρότερο από κάποιο άλλο, είναι τέτοιο επειδή πραγματι­

κά το πρώτο αυτό αντικείμενο είναι πιο μικρό ή επειδή είναι

πιο μακρινό;

Πρέπει λοιπόν εδώ ν' ακολουθήσουμε μέθοδο αντίθετη

προς την προηγούμενη' αντί να απλοποιούμε την αίσθηση, να

169

..

τη διπλασιάζουμε, να την επαληθεύουμε μέσω πάντα μιάς άλ­

λης, να υποτάσουμε το οπτικό όργανο στο απτικό όργανο και

ν' αναστέλλουμε, ας πούμε, τη ζωηρότητα της πρώτης αίσθη­

σης με τη βαρύνουσα και ρυθμισμένη πορεία της δεύτερης.

Από έλλειψη χρησιμοποίησης της πρακτικής αυτής, τα μέτρα

μας της εκτίμησης είναι ανακριβή. Δεν έχουμε καμιάν ακρί­

βεια στη ματιά μας για να κρίνουμε τα ύψη, τα μήκη, τα φάρ­

δη, τις αποστάσεις και η απόδειξη, πως δεν είναι σφάλμα της

αίσθησης τόσο όσο της χρήσης της, είναι το ότι οι μηχανι­

κοί, οι γεωμέτρες, οι αρχιτέκτονες, οι οικοδόμοι, οι μπογια­

τζήδες, έχουν γενικά ματιά πολύ πιο σίγουρη από τη δική μας

και εκτιμούν τα μέτρα της έκτασης με περισσότερη ακρίβεια'

επειδή το επάγγελμά τους τους δίνει την εμπειρία που εμείς

παραμελούμε ν' αποχτήσουμε, οπότε αφαιρούν το διφορούμε­

νο της γωνίας από τα φαινόμενα που τη συνοδεύουν και προσ­

διορίζουν πιο επακριβώς με τα μάτια τους τη σχέση των δύο

αιτιών της γωνίας αυτής.

Το κάθε τι που δίνει κίνηση στο σώμα χωρίς να το στενα­

χωρεί είναι πάντα εύκολο να το πετύχουμε από τα παιδιά.

Υπάρχουν χίλια μέσα να τα ωθήσουμε να ενδιαφερθούνε στο

να μετρούν, να γνωρίζουν, να εκτιμούν τις αποστάσεις. Να

μιά πανύψηλη κερασιά. Πως θα γίνει να μαζέψουμε κεράσια;

Η σκάλα του σιτοβολώνα μας κάνει; Να ένα πολύ πλατύ ποτά­

μι, πώς θα το περάσουμε; Μιά σανίδα της αυλής, θα φτάσει

απ' τη μιά όχθη στην άλλη; Θα θέλαμε, από το παράθυρό μας,

να ψαρέψουμε στις τάφρους του πύργου' πόσα μέτρα πρέπει

να 'ναι το καλάμι μας; Θα 'θελα να φτιάξω μιά κούνια ανάμε­

σα σε δύο δέντρα' μου φτάνουν τέσσερα μέτρα σκοινί; Μου

λένε πως στο άλλο μας σπίτι θα έχουμε εκατό τετραγωνικά

μέτρα' μας κάνει; θα 'ναι μεγαλύτερο από τούτο δω; Πεινάμε

πολύ' να δύο χωριά' σε ποιο θα φτάσουμε γρηγορώτερα για να

φάμε; Κ.λ. π.

Χρειαζόταν ν' ασκήσουν στο τρέξιμο ένα απαθές και τε­

μπέλικο παιδί, που δεν προσφερόταν από μόνο του στην

άσκηση αυτή, ούτε και για καμιά άλλη, αν και το προόριζαν

για το στρατό' είχε πεισθεί, δεν ξέρω πώς, ότι ένας άνθρωπος

της σειράς του δεν έπρεπε ούτε να κάνει ούτε να ξέρει τίποτα

και πως η ευγενική του καταγωγή θ' αντικαθιστούσε τα χέρια

του, τα πόδια του, καθώς και κάθε είδους αξία. Το να κι"ινπς

έναν τέτοιο ευγενή, Αχιλλέα μ' ανάλαφρα πόδια, ούτε η δεξιό-

170

ί'lΤΙΙ του Χείρωνα δεν θα τα κατάφερνε. Η δυσκολία γινόταν

μι;γllλίnr.ρη καθώς δεν ήθελα να του παραγγείλω απολύτως τί­

ΠΟΤΙΙ' είχ~ αποβάλλει από τα δικαιώματά μου τις παραινέσεις,

τι:; υποσχεσεις, τις απειλές, την άμιλλα, την επιθυμία λάμψης

πως να του παραγγείλω να τρέξει χωρίς να του πω τίποτα; Το

να τ~έξω εγώ ο ίδιος ήταν ελάχιστα σίγουρο μέσον, υποκείμε­

νο .μαλισ~α σε δυσχέρειες. Εξάλλου, χρειαζόταν να εξάγουμε

απο την ασκηση αυτή κάποιο αντικείμενο επιμόρφωσης για

τ<~ παιδί, προκειμένου vC1; συνηθίσουμε τις ενέργειες του μηχα­

νηματος και της κρίσης να λειτουργούν πάντα από κοινού. Να

τι 'έκανα: εγώ, δηλαδή αυτός που μιλάει στο παράδειγμά μας.

IΊηγαίνoν~ας μαζί του περίπατο τ' απογεύματα έβαζα καμμιά

φo~α στην τσεπη μου δύο γλυκά από κείνα που του αρέσαν πολύ'

τρωγαμε ο καθένας μας από ένα στον περίπατο και ξαναγυρίζαμε

κατευχαριστημένοι. Μ ιά μέρα κατάλαβε πως είχα τρία γλυκά' θα

μπορούσε να φάει κι έξι χωρίς να πει όχι' τρώει βιαστικά το δικό

τo~ ~ια να μου ζητήσει και το τρίτο. Όχι, του λέω: ή να το φάω

r.γω η να το μοιραστούμε' προτιμώ όμως να δω να το διεκδικούν

στο τρέξιμο εκείνα κει τ' αγοράκια. ra φώναξα, τους έδειξα το

γλυκό και τους έθεσα τον όρο. Δεν ήθελαν περισσότερο. Το

γλυκό τ.oπoθε~ήθ~Kε σε μια μεγάλη πέτρα σαν στόχος δόθηκε ηαφετηρια: εμεις πηγαμε και καθήσαμε' δόθηκε το σύνθημα και τ'

αΎοράκια έφυγαν' ο νικητής άρπαξε το γλυκό και το 'φαγε ανε­λεητα μπροστά στους θεατές και τον νικημένο.

Η διασκέδασή μας άξιζε περισσότερο από το γλυκό' ωστό­

σο. δεν προκάλεσε ακόμα τίποτα. Δεν αποθαρρύνθηκα ούτε καιβι~στηKα: η διδασκαλία των παιδιών είναι τέχνη που απαιτείχρ?νο "!ια να πετύχεις. Συνεχίσαμε τους περιπάτους μας συ­

~να παι.ρναμε τρία γλυκά, καμιά φορά τέσσερα κι άλλοτε ένα,

εστ~ δυο για τους δρομείς. Αν το βραβείο δεν ήταν μεγάλο,

ε~εινoι που το διεκδικούσαν δεν ήταν φιλόδοξοι' όποιος το

κερδιζε, τον επαινούσαμε, το γιορτάζαμε' όλα γίνονταν με σύ­

στημα. Για να δίνω ευκαιρία σε εξεγέρσεις και να μεγαλώνω

το ενδιαφέρ?ν, μεγ~λωνα την απόσταση, ανεχόμουν πολλούς

συν~γωνισ.τες. Δεν εμπαιναν καλά καλά στη γραμμή της αφε­

τηριας κι ολοι .οι περαστικοί στέκονταν να δουν' τα επιφωνή­

ματ~, οι Kραυγ~ς, τα χειροκροτήματα ζωήρευαν' έβλεπα καμιά

~oρα τ? φιλαΡ~KO μου να σκιρτάει, να σηκώνεται, να φωνάζειοταν καποιος εφτανε στο τέρμα ή ξεπερνούσε τον άλλο' ολυ­

μπιακά παιχνίδια ήταν γι' αυτόν.

171

..

Ωστόσο, οι συναγωνιστές χρησιμοποιούσαν καμιά φορά

δόλο' παραγκωνίζονταν ή έριχνα" ο ένας τον άλλο ή σπρώ­

χναν πέτρες ο ένας στο πέρασμα του άλλου. Τους χώριζα τότε

και τους έβαζα να τρέχουν από διαφορετικές αφετηρίες, εξί­

σου μακρυνές απσ τον στόχο' θα δείτε σε λίγο την αιτία της

πρόβλεψής μου' γιατί οφείλω να αναφέρω τη σπουδαία αυτή

υπόθεση με κάθε λεπτομέρεια.

Ενοχλημένος να βλέπει πάντα μπροστά στα μάτια του τα

γλυκά να τρώγονται από άλλους, ενώ ο ίδιος τα λαχταρούσε

πολύ, ο κύριος ιππότης μας άρχισε να υποπτεύεται πως το

τρέξιμο μπορεί να οφελεί σε κάτι και βλέποντας ότι και κεί­

νος είχε πόδια άρχισε να κρυφοδοκιμάζεται. Έκανα πως δεν

έβλεπα τίποτα' κατάλαβα όμως πως το στρατήγημά μου πέτυ~

χε. ·Οταν θεώρησε τον εαυτό του αρκετά ισχυρό και διάβασα

πριν απ' τον ίδιο τη σκέψη του, προσποιήθηκε πως με μαλώ­

νει γιατί δεν βάζω το γλυκό στο συναγωνισμό. Aρνήθη~α.Επιμένει. Και τελικά με οργισμένο ύφος μου λέει: Ε, λοιπόν,

βάλτε το στην πέτρα, σημαδέψτε την αφετηρία και θα δούμε.

Καλά, του λέω γελώντας, ένας ιππότης ξέρει να τρέχει; Θα

μεγαλώσεις την όρεξή σου περισσότερο απ' όσο θα βρεις κάτι

να την χορτάσεις. Πειραγμένος με τ' αστείο μου, προσπαθεί

και παίρνει το βραβείο πολύ άνετα, αφού είχα βάλει μικρή

απόσταση και φροντίσει να παραμερίσω τον καλύτερο δρο­

μέα. Καταλαβαίνεται πως, αφού έγινε το πρώτο βήμα, μου

ήταν ύστερα εύκολο να τον βάλω να λαχανιάσει. Σύντομα

γλυκάθηκε τόσο με κείνη την άσκηση ώστε, χωρίς εύνοιες,

ήταν σχεδόν σίγουρο πως θα νικήσει τους πιτσιρίκους μου

στο τρέξιμο, όσο μεγάλη κι αν ήταν η απόσταση.

Το καλό αυτό έφερε κι άλλο ένα που δεν το 'χα σκεφτεί.

'Qταν σπάνια κέρδιζε το βραβείο, το έτρωγε σχεδόν πάντα μό­

νος του, όπως έκαναν κι οι συναγωνιστές του' συνηθίζoντα~

όμως στη νίκη, έγινε γενναιόδωρος και μοιραζότανε το γλυκό

συχνά με τους νικημένους. Μου προσφέρθηκε έτσι εμένα μιά

ηθική παρατήρηση κι έμαθα ποια ήταν η αληθινή πηγή της

γενναιοδωρίας.

Συνεχίζοντας μαζί του. να σημαδεύω πότε δω πότε κει τις

διάφορες αφετηρίες για τον καθένα, έκανα, χωρίς εκείνος να

το αντιληφθεί, τις αποστάσεις άνισες, οπότε ο ένας έχοντας

να διανύσει περισσότερο δρόμο από τ~νάλλo για να φτάσειστο ίδιο τέρμα, να έχει ολοφάνερα αδικηθεί. Μολον,?τι όμως

172

άφηνα την. εKλo~ή στον μαθητή μου, εκείνος δεν ήξερε ναεπω~εληθει. Χωρις να νοιάζεται για την απόσταση, προτιμού­

σε παντα τον πιο ωραίο δρόμο' έτσι, προβλέποντας εγώ εύκο­

λα τ~ν εK~oγή του, ήμουν περίπου σίγουρος πως θα τον έκαναν~ χασει η ~α ~ερδίσ~ι κατά πώς το 'θελα' και η επιτηδειότη­

τα μ~υ αυτη ειχε κι άλλο σκοπό. Ωστόσο, καθώς το σχέδιό

μου ηταν ν' αντιλαμβάνεται την απόσταση, προσπαθούσα να

τ~υ την Kά~ω αισθητή' όμως, αν και απαθή ς συνήθως, ήταν

τo~o ζ~ηρoς στα παιχνίδια του και δυσπιστούσε τόσο λίγο~πεναντι .μου, που κουράστηκα αφάνταστα να του δείξω πως

~Kανα απατη .. Τελικά τα κατάφερα παρά την αφέλειά του· μου

εκανε. φασαριες. Του είπα: Γιατί παραπονιέσαι; Για ένα δώρο

που θελω να κάνω, δεν είμαι σε θέση να βάλω και τους όρους

~oυ; Ποιος ~' αναγκάζει να τρέξεις; Σου υποσχέθηκα να βάλω

ισ~ς αποστασεις; Εσύ δεν διαλέγεις; Πάρε τον πιο σύντομο

δρομο, δεν σ' εμποδίσαμε. Πώς δεν βλέπεις πως εσένα ευνοώκαι π~ς ό~η η ανισότητα, για την οποία γκρινιάζεις; Είναι

πρo~ οφελος .σου, αν ξέρεις να την εκμεταλλευτείς; ·Ηταν φα­

νερο, το καταλαβε και, για να διαλέξει, χρειαζόταν να κοιτά­

ςει από πι~ κοντά. Στην αρχή είπαμε να μετράμε τα βήματα'ομω5 το μετ.ρημα τ~ν παιδικών βημάτων είναι αργό και σφα­

λε~o' .επιπ~εoν, σκοπευα να πολλαπλασιάσω τα τρεξίματα σεμι.α μερα μεσα' ~αι τότε, αφού η διασκέδαση έγινε κάτι σαν

πα~oς, του φαινοταν οχληρό να χάνουμε τον καιρό μας με­τρωντας ~ις απo~τάσεις. Η ζωηρότητα της παιδικής ηλικίας

πρoσ.αρμoζετ~ι ασχημα με τις βραδύτητες εξασκηθήκαμε

λοιπον να βλεπουμε καλύτερα, να εκτιμάμε καλύτερά μιά από­σ~αση με το μάτι. Τότε σχεδόν άκοπα μπορούσα πια να διευ­

ρυνω Kα~ να χορτά.σω αυτή την όρεξη. Τέλος, λίγοι μήνες με

δοκιμασιες και σφαλματα διορθωμένα διαμόρφωσαν τόσο τονοπτικό του διαβήτη, ώστε, όταν του τοποθετούσα νοερά κά­

~oιo γλυκό πάνω σε κάποια μακρυνή απόσταση, η ματιά τουεβγαινε σχεδόν σαν του γεωμέτρη ασκημένη.

~αθώς η όρ~ση είναι απ' όλες τις αισθήσεις εκείνη πουλιγ~τερo μπ~ρoυμε να διαχωρίσουμε τις κρίσεις της από τοπνευμ~, χρειαζεται πολύς καιρός για να μάθουμε να βλέπουμε.

Θα. πρεπει να 'χουμε πολύ καιρό συγκρίνει την όραση με την

α~η για να ~νηθίσoυμε την πρώτη να μας δίνει πιστή αναφο­

ρα για τα σχημ~τα ~αι τις αποστάσεις χωρίς την αφή, χωρίς

την προοδευτικη κινηση, τα διεισδυτικότερα μάτια του κό-

173

σμου δF.ν θα μπορούσαν να δώσουν καμιά ιδέα για την έκταση.

Το σίψπαν ολόκληρο δεν πρέπει να είναι παρά μιά τελεία για

ένα στρείδι' δεν θα του φαινόταν τίποτα περισσότερο ακόμη

κι αν κάποια ανθρώπινη ψυχή πληροφορούσε αυτό το στρείδι.

Με το πολύ περπάτημα, το άγγιγμα, την απαρίθμηση, τη μέ­

τρηση των διαστάσεων είναι που μα~αίνoυμε να τις εκτιμού­

με' αλλά κι αν μετρούσαμε πάντοτε, η αίσθηση, στηριζόμενη

στο όργανο, δεν θ' αποκτούσε καμιάν ακρίβεια.

Ούτε πρέπει το παιδί να περάσει ολομεμιάς από το μέτρο

στην εκτίμηση' πρέπει πρώτα, συνεχίζοντας να συγκρίνει

κατά μέρη ό,τι δεν θα μπορούσε να συγκρίνει μιά κι έξω, τους

ακριβείς ποσοποιούς να τους αντικαθιστά με ποσοποιούς από

εκτίμηση κι αντί να χρησιμοποιεί το μέτρο με το χέρι, να

συνηθίσει να το χρησιμοποιεί με τα μάτια. Θα ήθελα ΠΙΙ­

ντως να επαληθεύει κάποιος τις πρώτες του εκτιμήσεις με μέ­

τρα πραγματικά, για να διορθώνει τα λάθη του και, αν μένει

στην αίσθηση κάποιο απατηλό φαινόμενο, να μιιθει να το

διορθώνει με καλύτερη κρίση. Υπάρχουνε φυσικά μέτρα που

είναι περίπου τα ίδια παντού: τα βήματα του ανθρώπου, η

έκταση των χεριών του, το ανάστημά του. 'Οταν ένα παιδί

εκτιμά το ύψος ενός ορόφου, ο παιδαγωγός του μπορεί να του

χρησιμέψει σαν μέτρο: αν εκτιμά το ύψος του καμπαναριού,

ας μετράει με μέτρο τα σπίτια' αν θέλει να μάθει πόσες λεί)γες

είναι κάποιος δρόμος, ας υπολογίσει τις (j)ρες πορείας και

προπαντός να μην κάνει κανένας άλλος ο, τιδήποτε τέτοιο, να

το κάνει το ίδιο το παιδί.

Δεν γίνεται να κρίνεις σωστά την έκταση και το μέγεθος

των σωμάτων χωρίς να ξέρεις να γνωρίσεις και τα σχήματά

τους και μάλιστα να τ' απομιμείσαι' γιατί στο βάθος η απομί­

μηση αυτή εξαρτάται αποκλειστικά από τους νόμους της

προοπτικής και δεν μπορείς να εκτιμήσεις την έκταση από τα

φαινόμενα χωρίς να 'χεις κάποιααίσθηση των νόμων αυτών.

Τα παιδιά, μεγrιλοι μιμητές, προσπαθούν όλα να ζωγραφίζουν:

ο μαθητής μου θα 'θελα να καλλιεργήσει αυτήν την τέχνη, όχι

ακριβώς για την τέχνη την ίδια, αλλά για ν' αποκτήσει ακρι­

βή ματιά κι ευλύγιστο χέρι' και, γενικά, λίγη σημασία έχει αν

ξέρει την άλφα ή την βήτα άσκηση, αρκεί ν' αποκτήσει την

οξυδέρκεια της αίσθησης και την καλή συνήθεια του σώματος

που κερδίζεις με την άσκηση. Θα προσέξω λοιπόν μην του

δώσω δάσκαλο ζωγραφικής, που δεν θα του έδινε να μιμηθεί

174

παι)ι! μιμήσεις και δεν θα τον έκανε να ζωγραφίζει παρά από

πχι:δια: θέλω να μην έχει άλλον δάσκαλο από τη φύση, ούτε

ι!λλο μοντέλο από τα αντικείμενα. Θέλω να 'χει μπροστά στα

μιΌιτια του το πρωτότυπο και όχι το χαρτί που τα αναπαρασταί­

νει, να σχεδιάζει ένα σπίτι βλέποντας ένα σπίτι, ένα δέντρο

βλέποντας ένα δέντρο, ώστε να συνηθίσει να παρατηρεί καλά

τα σώματα και τις εμφανίσεις τους και όχι να παίρνει απατη­

λές μιμήσεις, συμβατικές, για αληθινές μιμήσεις. Θα τον απο­

τρέψω μάλιστα να ζωγραφίσει τίποτα από μνήμης χωρίς την

παρουσία των αντικειμένων ώσπου, με τις πολλές παρατηρή­

σεις; οι ακριβείς μορφές του να 'χουν εντυπωθεί καλά μες στη

φαντασία του' από φόβο μήπως, αντικαθιστώντας την αλήθεια

των πραγμάτων με σχήματα παράξενα και φανταστικά, χάσει

τη γνώση των αναλογιών και την αίσθηση των ωραιοτήτων

της φύσης.

Ξέρω καλά πως έτσι θα μουντζουρώνει για καιρό χωρίς να

κάνει κάτι αναγνωρίσιμο, θ' αργήσει ν' αποκτήσει την κομψό­

τητα των περιγραμμάτων και την ανάλαφρη τεχνική των σχε­

διαστών, κι ίσως ποτέ να μην ξεχωρίζf;Ι τις γραφικότητες και

το καλόγουστο ζωγράφισμα' σ' ανατιστάθμισμα, θα αποχτή­

σει στα σίγουρα μάτι σωστό, χέρι πιο σίγουρο, γνώση των

αληθινών σχέσεων μεγέθους και σχήματος ανάμεσα στα ζώα,

τα φυτά, τα φυσικά σώματα και πιο σαφή πείρα του παιχνιδιού

της προοπτικής. Να ακριβώς τι ήθελα να κάνω και η πρόθεσή

μου δεν είναι τόσο να ξέρει να μιμείται τα αντικείμενα όσο το

να τα γνωρίζει' προτιμώ να μου δείξει ένα άκανθο κι ας ζω­

γραφίζει λιγότερο πετυχημένα ένα κιονόκρανο.

Εξάλλου, στην άσκηση αυτή, όπως και σ' όλες τις άλλες,

δε.ν αξιώνω να βρίσκει ο μαθητής μου μονάχα διασκέδαση.

Θελω να του την κάνω ακόμη πιο ευχάριστη με το να την

μοιράζομαι αδιάκοπα μαζί του. Δεν θέλω να 'χει άλλον αντα­

γωνιστή από μένα, αλλά θα είμαι ανταγωνιστής του χωρίς

αναπαυμό και χωρίς κίνδυνο' αυτό θα δίνει ενδιαφέρον στις

ασχολίες του, χωρίς να προκαλεί ζήλεια ανάμεσά μας. Θα

πιάσω το μολύβι όπως και κείνος στην αρχή θα το χρησιμο­

ποιήσω το ίδιο αδέξια. Θα είμαι ένας Απελλής, που ωστόσο

θα με βρουν να μουντζουρώνω. Θ' αρχίζω ζωγραφίζοντας έναν

άνθρωπο όπως οι υπηρέτες ζωγραφίζουν στους τοίχους μιά

γραμμή για κάθε χέρι, μιά γραμμή για κάθε πόδι και δάχτυλα

πιο χοντρά από τα χέρια. Πολύ αργότερα θ' αντιληφθοι'ψε κι

175

ο ένας κι ο άλλος τη δυσαναλογία τους θα πρoσ~ξoυμε ~ως το

ένα πόδι είναι παχύ και μάλιστα όχι εξίσου παχυ παντου' πως

το χέρι έχει μάκρος καθορισμένο σε σχέση με ~o σώμ.α, Κ.λ.Π.

Στην πρόοδό μας θα βαδίζω πάντα στο π.λευρο του η ~α τον

ξεπερνώ τόσο λίγο, ώστε εύKoλ~ θα με φτανε~ και συχνα θα με

ξεπερνάει. Θα 'χουμε χρωματα, πινελα' θ~ προ­

σπαθούμε να μιμούμαστε την απόχρωση των ανΤΙKειμεν~ν και

όλη τους την εμφάνιση καθώς και το σχήμα τους. Θ~ δινουμε

φως, θα βάφουμε, θα σκιάζουμε' σ' όλες τις φωτoσKιασ~ις μας

όμως δεν θα πάψουμε να κοιτάμαι τη φύση' δεν θα κανουμε

τίποτα χωρίς να μας βλέπει ο δάσκαλος φύση. ..Πρώτα, μόλις που είχαμε κάτι στολίδια στο δωμ~τιo μας

και να που τα βρήκαμε όλα τώρα. Δίνω να μας κορνιζαρουντα

σχέδιά μας, με ωραία τζά~ια, για να μην.τ' αγγίζει Kα~είς ~λέ­

ποντάς τα και να παραμεινουνστην κατασταση π~υ τ αφησα:

με' ο καθένας μας έχει συμφέρον να μην παραμε~ησειτα δ~Kα

του. Τα ταχτοποιώ με τάξη γύρω γύρω στο δωμ~τιo, τ~ καθε

σχέδιο έτσι όπως το φτιάξαμε και το ξαναφτιαξαμε εικοσι,

τριάντα φορές, δείχνοντας στο καθένα την π~όoδo τo~ ?η­

μιουργού, από τη στιγμή που το σπίτι δεν ειναι .παρα ενα

άμορφο τετράγωνο ώσπου η πρόσοψή του, το πλαι του, ο.ι

αναλογίες του, οι σκιές του, βρίσκονται με την πιο ακριβη

τους αλήθεια. Οι διασταθμίσειςδεν μπορεί παρά να μας προσ­

φέρουν συνεχώς ενδιαφέροντες πίνακες (πε~ίεργo~ς γι~ τους

άλλους) και να διεγείρουν όλο και πι~ πολυ τ~ν αμ~λλα μας.

Στους πρώτους, τους πιο χοντροκαμωμενους,βαζω K~δρα λα~­

περά, χρυσωπά, να τους υπερτιμούν' ότ~ν όμ~ς ~ μιμηση.γι­

νεται πιο ακριβής και το σχέδιο αληθινα καλο, τοτε της βαζω

πλαίσιο μαύρο πολύ απλό' δεν έχει άλλη ανάγκη από στολι­

σμό από τον ίδιο τον πίνακα και θα 'ταν Kρίμ~ η Koρ~ίζα να

μοιράζεται την προσοχή που αξίζει .το ανΤ~Kειμενo. ~τσι ο

καθένας από μας αποβλέπει στην τιμη του καδρου' K~Ι οταν ?ένας θέλει να περιφρονήσει κάποιο σχέδιο, καταδικαζει .εKε~­

νο στο χρυσωπό κάδρο. Κάποια μέρα, ίσως, τα χρυσω~α κα­

δρα θα περάσουν σαν παροιμίες για μας και θα θα~μαζ?υμε

πόσοι άνθρωποι αποδίνουν στον εαυτό τους δικαιοσυνη οταν

πλαισιώνονται έτσι. .Είχα πει πως η γεωμετρία δεν είναι στα μέτρα των π~ιδιώ~'

το λάθος όμως είναι δικό μας. Δεν νιώθουμε πως η μεθ~δoς

τους δεν είναι δική μας και πως ό,τι γίνεται για μας η τεχνη

176

της λογικής δεν μπορεί να είναι για τα παιδιά παρά η τέχνη

της θέας. Αντί να τους δίνουμε τη μέθοδό μας, καλύτερα θα

'ναι να πάρουμε τη δική τους. Γιατί ο τρόπος μας που μαθαί­

νουμε τη γεωμετρία είναι τόσο υπόθεση φαντασίας όσο και

συλλογισμού.

Όταν η πρόταση έχει ειπωθεί, πρέπει να φανταστούμε την

απόδειξή του δηλαδή να βρούμε με ποια, ήδη γνωστή πρότα­

ση, εκείνη πρέπει να 'ναι συνέπεια και, απ' όλες τις συνέπειες

που μπορούμε να εξάγουμε από την ίδια πρόταση, να διαλέ­

ξουμε ακριβώς εκείνη για την οποία πρόκειται.

Έτσι, ο πιο ακριβολόγος στοχαστής, αν δεν είναι επινοη­

τικός, τα χάνει. Οπότε τί συμβαίνει; Αντί να μας βάλουν να

βρούμε τις αποδείξεις, μας τις υπαγορεύουν' αντί να μας μα­

θαίνουν να συλλογιζόμαστε, ο δάσκαλος συλλογίζεται για μας

και δεν εξασκεί παρά τη μνήμη μας.

Φτιάξτε σχήματα ακριβή, συνδιάστε τα, τοποθετείστε τα

το ένα πάνω στο άλλο, ερευνείστε τις σχέσεις τους θα βρείτε

όλη τη στοιχειώδη γεωμετρία προβαίνοντας από παρατήρηση

σε παρατήρηση, χωρίς να γίνεται λόγος ούτε για ορισμούς,

ούτε για προβλήματα, ούτε για κανενός είδους απόδειξη παρά

μονάχα για απλή εναποθέτηση. Όσο για μένα, δεν σκοπεύω

καθόλου να μάθω γεωγραφία στον Αιμίλιο, εκείνος θα μου την

μάθει, θ' αναζητήσω τις σχέσεις και κείνος θα τις βρει' γιατί

θα τις αναζητήσω με τρόπο που να τις βρει. Λόγου χάρη, αντί

να χρησιμοποιήσω το διαβήτη για να χαράξω έναν κύκλο, θα

τον χαράξω με κάτι μυτερό στην άκρη ενός νήματος που θα

στρέφεται γύρω από έναν πάσσαλο. 'Υστερα, όταν θα θέλω να

συγκρίνω τις ακτίνες μεταξύ τους, ο Αιμίλιος θα με κοροϊδέ­

ψει και θα μου δώσει να καταλάβω πως το ίδιο νήμα τεντωμέ­

νο χαράζει πάντα ίσες αποστάσεις.

Αν θέλω να μετρήσω μιά γωνία εξήντα μοιρών, γράφω από

την κορυφή της γωνίας, όχι ένα τόξο, αλλά ολόκληρο κύκλο'

γιατί με τα παιδιά δεν πρέπει τίποτα να υπονοούμε. Βρίσκω

πως το μέρος του κύκλου που περιέχεται ανάμεσα στις δύο

πλευρές της γωνίας είναι το ένα έκτο του κύκλου. Ύστερα,

γράφω από την ίδια κορυφή έναν άλλο, μεγαλύτερο κύκλο και

βρίσκω πως και το νέο τόξο είναι το ένα έκτο του κύκλου του.

Γράφω και τρίτο ομόκεντρο κύκλο κάνοντας το ίδιο πείραμα'

συνεχίζω να κάνω κύκλους, ώσπου ο Αιμίλιος, σοκαρισμένος

από την ηλιθιότητά μου, με ειδοποιεί ότι κάθε τόξο, μικρό ή

177

μεγάλο, που περιέχεται μες στην ίδια γωνία, θα είναι πάντα το

ένα Ι·;ΚΤΟ του κύκλου του κ.λ.π. Να λοιπόν τώρα που χρησιμο­

ποιούμε την αναγωγή.

Για ν' αποδείξουμε ύστερα πως οι γωνίες είναι ίσες με δύο

ορθές, γράφουμε ένα κύκλο· εγώ, απεναντίας, επιδιώκω ο Αι­

μίλιος να το παρατηρήσει πρώτα μες στον κύκλο κι ύστερα

του λέω: Αν αφαιρούσαμε τον κύκλο και τις κάθετες γραμμές,

οι γωνίες θ' άλλαζαν μέγεθος, κ.λ.π.

Πολλοί παραμελούν την ακρίβεια του σχήματος, την υπο­

θέτουν και δίνουν σημασία στην απόδειξη. Με μας τους δύο,

απεναντίας, δεν θα γίνει ποτέ λόγος για απόδειξη: η πιο σπου­

δαία μας δουλειά θα είναι να τραβάμε ολόισιες γραμμές, σω­

στές, ίσες να κάνουμε ένα τετράγωνο τέλειο, να χαράξουμε

ένα κύκλο ολοστρόγγυλο. Για να επαληθεύουμε την ακρίβεια

του σχήματος, θα το εξετάζουμε απ' όλες τους τις αισθητές

ιδιότητες κι αυτό θα μας δίνει κάθε μέρα την ευκαιρία να

ανακαλύπτουμε καινούργιες. Θα διπλώσουμε με τη δΙ<lμετρο,

τα δύο ημικύκλια' με τη διαγώνιο, τα δύο μισ(l του τεΤΡ(lγω­

νου· θα συγκρίνουμε τα δύο σχήματά μας για να δΟΙ·Υμε τίνος

τα άκρα εφαρμόζουν ακριβέστερα και συνεπώς ποιο είναι το

καλύτερα φτιαγμένο' θα δούμε αν αυτή η ίση μοιρασι<l συμ­

βαίνει και στα παραλληλόγραμμα, στα τραπέζια, Κ.λ.π. Θα

προσπαθούμε καμιά φορά να προβλέψουμε την επιτυχία του

πειράματος προτού το κάνουμε· θα επιδιώξουμε να βρούμε αι­

τίες Κ.λ.Π.

Η γεωμετρία για τον μαθητή μου είναι μον(lχα η τi:χνη να

χειρίζεται καλά τον κανόνα και το διαβήτη· δεν πρέπει καΟό­

λου να την μπερδεύει με το σχέδιο, όπου δεν θα χρησιμοποιεί

ούτε τον ένα ούτε τον άλλο. Ο κανόνας κι ο διαβήτης UH 'ναι

κλειδωμένοι κάπου και δεν θα του τους δίνοιιμε παΡ(l πολύ

σπάνια και για λίγη ώρα, για να μη σιινηθίσει να μουντζουρώ­

νει.· θα μπορούμε όμως καμιά φορά να παίρνουμε τα σχήματά

μας στον περίπατο και να κουβεντιάζουμε τι έχοιιμε Κ(lνει ή τι

θέλουμε να κάνουμε.

Δεν θα ξεχάσω ποτέ έναν νεαρό, στο Τουρίνο, που, σαν

ήταν παιδί, του είχαν μάθει τις σχέσεις των περιγραμμάτων

και των επιφανειών, δίνοντάς του Κ(lθε μέρα να διαλέγει σ'

όλα τα γεωμετρικά σχήματα ισοπεριμετρικές γκοφρέτες. Ο μι­

κρός λαίμαργος είχε εξαντλήσει την τέχνη του Αρχιμήδη για

να βρει σε ποιο σχήμα υπήρχε περισσότερο φαγώσιμο.

17~

ι

·Οταν ένα παιδί παίζει βολάν, ασκεί το μάτι και το χέρι

(ί ί ην ακρίβεια· όταν πετάει σβούρα, μεγαλώνει τη δύναμή τοιι

χρησιμοποιώντας την, αλλά χωρίς να μαθαίνει τίποτα. Ρώτη­

σα πολλές φορές γιατί δεν δίνουν στα παιδιά τα ίδια παιχνίδια

δεξιοτεχνίας που έχουν και οι μεγάλοι: τέννις, μπιλιάρδο, τό­

ξο, μπάλα, όργανα μουσικά. Μου απάντησαν πως μερικά παι­

χνίδια ξεπερνούσαν τις δυνάμεις τους και πως τα μέλη και τα

()ργανά τους δεν ήταν διαμορφωμένα για τα υπόλοιπα. Βρίσκω

τους λόγους κακούς: ένα παιδί δεν έχει τ' ανάστημα ενός με­

γ(Ιλ.ου, ωστόσο δεν παύει να φοράει ρούχα σαν τα δικά του.

Δεν εννοώ να παίζει σ' ένα μπιλιάρδο ψηλό τρία πόδια· δεν

εννοώ να πάει σε χαρτοπαιχτική λέσχη, ούτε να φορτώσουμε

το χεράκι του με βαρειά ρακέτα, αλλά να παίζει σε μια αίθου­

σα όπου θα 'χουν προστατευτεί τα παράθυρα· να χρησιμοποιεί

πρώτα μπάλες μαλακές οι πρώτες ρακέτες του να 'ναι από

κόντρα πλακέ, ύστερα από κάτι σκληρότερο, προοδευτικά.

Προτιμάτε το βολάν, επειδή κουράζει λιγότερο και είναι

ακίνδυνο. ·Εχετε άδικο για δύο λόγους. Το βολάν είναι γυναι­

κείο παιχνίδι· μα δεν υπάρχει ούτε μΊά γυναίκα που δεν την

έκανε να φύγει μιά μπάλα σε κίνηση. Οι λευκές επιδερμίδες

τους δεν πρέπει να σκληραίνουν με μωλώματα και τα πρόσω­

πά τους δεν περιμένουν θλάσεις. ·Ομως εμείς, φτιαγμένοι για

να είμαστε γενναίοι, νομίζουμε πως θα γίνουμε τέτοιο πράγμα

χωρίς κόπο; Και για ποιαν άμυνα θα είμαστε ικανοί, αν δεν

χτυπηθούμε ποτέ; Πάντα παίζουμε νωθρά τα παιχνίδια στα

οποία μπορούμε να είμαστε αδέξιοι χωρίς κίνδυνο: ένα βολάν

που πέφτει δεν κάνει κακό σε κανέναν· μα τίποτα δεν ξεμου­

διάζει το χέρι όσο το να έχεις να καλύψεις το κεφάλι σου,

τίποτα δεν κάνει το βλέμμα τόσο σωστό όσο το να 'χεις να

προστατέψεις τα μάτια σου. Το να ορμήσεις από την μιάν

άκρη της αίθουσας στην άλλη, να κρίνεις το πήδημα μιάς

μπάλας που ακόμα βρίσκεται στον αέρα, να την επιστρέψεις

με χέρι σίγουρο και δυνατό, τέτοια παιχνίδια ταιριάζουν λιγό­

τερο στον μεγάλο εφόσον δεν πρόκειται πια να τον διαμορφώ­

σουν.

Οι ίνες, λένε, του παιδιού είναι πολύ μαλακές! ·Εχουν λι­

γότερη δύναμη, αλλά είναι πιο ευλύγιστες το χέρι του είναι

αδύναμο αλλά τέλος πάντων χέρι είναι' οφείλουμε να το κά­

νουμε, τη ρούμενης της αναλογίας, ό,τι κάνουμε και με μιά άλ­

λη παρόμοια μηχανή. Τα παιδιά δεν έχουνε στα χέρια καμιάν

179

επιδεξιότητα' γι' αυτό και γω θέλω να τους δώσουμε' ένας

άντρας το ίδιο λίγο ασκημένος μ' αυτά, δεν θα 'χε περισσότε­

ρη επιδεξιότητα' δεν μπορούμε να ξέρουμε τη χρήση των ορ­

γάνων μας' παρά αφού τα έχουμε χρησιμοποιήσει. Μόνο μιά

μεγάλη εμπειρία μας μαθαίνει να επωφελούμαστε από τον εαυ­

τό μας και η εμπειρία αυτή είναι η αληθινή μελέτη στην

οπόία δεν μπορούμε να επιδοθ·ούμε πολύ νωρίς. .'Ο,τι γίνεται είναι ικανό να γίνει. Συνεπώς, τίποτα πιο κοι­

νό από το να βλέπεις παιδιά επιδέξια και καλοκαμωμένα να

έχουν στα μέλη την ίδια ευκινησία που μπορεί να έχει κι ένας

μεγάλος. Σ' όλα σχεδόν τα πανηγύρια βλέπουμε να κάνουν

ισορροπίες, να περπατούν με τα χέρια, να πηδούν, να χο­

ρεύουν πάνω στο σκοινί. Πόσα και πόσα χρόνια, ομάδες παι­

διών δεν προσέλκυαν με τους χορούς τους θεατές στην Ιταλι­

κή Κωμωδία! Ποιος δεν άκουσε στη Γερμανία και στην Ιτα­

λία για το θίασο παντομίμας του περίφημου Νικολίνι; Παρα­

τήρησε ποτέ κανείς σ' εκείνα τα παιδιά κινήσεις λιγότερο

αναπτυγμένες, στάσεις λιγότερο χαριτωμένες, αυτί λιγότερο

σωστό, χορό λιγότερο ανάλαφρο από τους φτασμένους χορευ­

τές; 'Εστω κι άν έχουν στην αρχή δάκτυλα παχιά, κοντά, λίγο

ευκίνητα, χέρια παχουλά και ελαχιστα ικανά ν' αδράξουν κά­

τι, όλ' αυτά τους εμποδίζουν να ξέρουν να γράφουν ή να σχε­

διάζουν στην ηλικία που άλλα παιδιά πάλι δεν ξέρουν ούτε να

κρατήσουν το μολύβι; 'Ολο το Παρίσι θυμάται ακόμα την

αγγλιδούλα που έκανε θάύματα στο πιάνο και τ' αγοράκι των

επτά χρόνων που μας ξάφνιαζε ακόμα περισσότερο. 'Εχω δει

το γιο ενός δικαστή μόλις οκτώ χρονών, που το βάζανε στο

τραπέζι μετά το φαγητό, σαν άγαλμα, να παίζει ένα βιολί σχε­

δόν ίσο με τ' ανάστημά του και να ξαφνιάζει με τις εκτελέσεις

του ακόμα και καλλιτέχνες.

Αυτά Kαrι χίλια άλλα παραδείγματα αποδείχνουν, μου φαί­

νεται, πως η αδεξιότητα που αποδίδουμε στα παιδιά για τις

ασκήσεις μας είναι φανταστική και πως, αν δεν τα βλέπουμε

να πετυχαίνουνε σε -μερικές, είναι γιατί δεν τα εξασκήσαμε.

Θα μου πουν πως πέφτω εδώ, σε σχέση με το σώμα, στο

σφάλμα της πρόωρης καλλιέργειας που κατηγορώ στα παιδιά

σε σχέση με το πνεύμα. Η διαφορά είναι πολύ μεγάλη' γιατί η

μιά πρόοδος είναι φαινομενική ενώ η άλλη πραγματική.

'Εχω αποδείξει πως το πνεύμα που φαίνεται να έχουν, δεν

το έχουν, ενώ ό,τι φαίνεται πως κάνουν το κάνουν. Εξάλλου,

180

πάντα πρέπει να σκεφτόμαστε πως όλ' αυτά δεν είναι ή δεν

πρέπει να είναι παρά ένα παιχνίδι, εύκολη και θεληματική κα­

τεύθυνση των κινήσεων που τους ζητά η φύση, τέχνη ποικι­

λίας των διασκεδάσεών τους για να τους γίνουν πιο ευχάρι­

στες, χωρίς ποτέ κανένας αναγκασμός να τα μετατρέπει σε ερ­

γασία' γιατί τέλος πάντων, με τί θα διασκεδάζουν που εγώ να

μην μπορώ να το κάνω αντικείμενο διδασκαλίας για τα παιδιά;

Κι όταν δεν θα μπορούσα, αρκεί να διασκεδάζουν χωρίς επι­

πτώσεις, και ο καιρός περνάει, η πρόοδός τους στο κάθε τι

δεν έχει σημασία παρά μονάχα για το παρόν' ενώ, όταν πρέπει

απαραιτήτως να τους μάθεις αυτό ή εκείνο, όπως και να το

κάνεις, είναι αδύνατο πάντα να τα καταφέρεις χωρίς αντίστα­

ση, χωρίς δυσαρέσκεια και χωρίς πλήξη.

'Οσα είπα για τις δύο αισθήσεις που η χρήση τους είναι

και η πιο συνεχής και η πιο σπουδαία, μπορούν να χρησιμέ­

ψουν σαν παράδειγμα για το πώς θα ασκηθούν Kα~ οι άλλες. Η

όραση και η αφή γίνονται εξίσου με το σώμα σε ανάπαυση

και με το σώμα σε κίνηση. Καθώς όμως μονάχα η δόνηση του

αέρα μπορεί να συγκινήσει την αίσθηση της ακοής, δεν

χρειάζεται παρά μονάχα ένα σώμα σε κίνηση που να προκαλεί

θόρυβο ή ήχΟ" κι αν όλα βρίσκονται σε ανάπαυση, δεν θ'

ακούγαμε ποτέ τίποτα. Τη νύχτα λοιπόν, που δεν κινιόμαστε

παρά όταν μας αρέσει, δεν έχουμε να φοβόμαστε παρά τα σώ­

ματα που κινούνται, έχει σημασία να 'ναι το αυτί μας σε εγρή­

γορση και να μπορεί, με την αίσθηση η οποία μας χτυπά, να

κρίνουμε αν το σώμα που την προκαλεί είναι μεγάλο ή μικρ.ό,

μακρυνό ή κοντινό' αν η δόνησή του είναι βίαιη ή αδύναμη.

Ο δονιζόμενος αέρας υπόκειται σε αντανακλάσεις που τον

μεταδίδουν, προκαλώντας ηχώ, επαναλαμβάνουν την αίσθησή

του και κάνουν τον θορυβοποιό ή ηχηρό σώμα να ακούγεται

σ' ένα άλλο μέρος. Αν σε μιά πεδιάδα ή σε μιά κοιλάδα στή­

σουμε τ' αυτί μας στη γη, ακούμε τη φωνή των ανθρώπων και

τα βήματα των ζώων πολύ πιο μακριά απ' ότι όταν είμαστε

όρθιοι.

Καθώς έχουμε συγκρίνει την όραση με την αφή, καλό εί­

ναι να τη συγκρίνουμε και με την ακοή και να ξέρουμε ποια

από τις δύο αισθήσεις, ξεκινώντας συγχρόνως από το ίδιο σώ­

μα, φτάνει γρηγορότερα στο όργανό της. Όταν βλέπουμε τη

φλόγα του κανονιού, προλαβαίνουμε να κρυφτούμε μα μόλις

ακούσουμε τον θόρυβο, δεν μας μένει πια καιρός μας βρήκε το

181

βλήμα. Μπορούμε να κρίνουμε την απόσταση που έγινε ο κε­

ραυνός από το χρονικό διάστημα μεταξύ αστραπής και βρο­

χής. Κάντε το παιδί να γνωρίζει όλες αυτές τις εμπειρίες να

κάνει όσες είναι στο χέρι του να κάνει και να βρίσκει τις άλ­

λες με συμπεράσματα, προτιμώ όμως εκατό φορές να τις

αγνοεί αν πρέπει να του τις πείτε εσείς.

'Εχουμε ένα όργανο που αποκρίνεται στην ακοή, η φωνή

μας δεν έχουμε αντίστοιχο για την όραση και δεν αποδίδουμε

τα χρώματα όπως τους ήχους. Είναι ένα επιπλέον όργανο για

να καλλιεργήσουμε την πρώτη αίσθηση, εξασκώντας το ενερ­

γητικό όργανο και το παθητικό όργανο το ένα με το άλλο.

Ο άνθρωπος έχει τρία είδη φωνών, δηλαδή την ομιλούσα ή

αρθρώνουσα φωνή, την τραγουδιστική ή μελωδική φωνή και

την παθητική ή τονισμένη φωνή, που χρησιμεύει σαν γλωσσι­

κό στα πάθη και εμψυχώνει το τραγούδι και τολόγο. Το παιδί

έχει αυτά τα τρία είδη φωνής όσο και ο μεγάλος, χωρίς να

ξέρει να τα συνδυάζει το ίδιο' έχει σαν και μας το γέλιο, τις

φωνές, τα παράπονα, το επιφό>νημα, τους αναστεναγμούς, αλ­

λά δεν ξέρει να ανακατεύει τους τονισμούς του με τις δύο άλ­

λες φωνές. Τέλεια .μουσική είναι όποια συνδυάζει καλύτερα

τις τρεις φωνές. Τα παιδιά είναι ανίκανα για τούτη τη μουσι­

κή και το τραγούδι τους δεν έχει ποτέ ψυχή.

Επίσης, στην ομιλούσα φωνή, η διάλεκτός τους δεν έχει

καθόλου τόνο' φωνάζουν αλλά δεν τονίζουν. Και καθώς στην

ομιλία τους υπάρχει ελάχιστος τόνος, στη φωνή τους υπάρχει

ελάχιστη ενέργεια.

Ο μαθητής μας θα 'χει ομιλητικότητα πιο μονόχρωμη, πιο

απλή ακόμα, επειδή δεν έχουν ξυπνήσει τα πάθη του και συνε­

χώς δεν θα προσθέσουν τη φωνή τους στη φωνή του. Μ ην το

βάζετε λοιπόν να απαγγέλει ρόλους τραγωδίας και κωμωδίας,

ούτε να θέλετε να του μάθετε, όπως λένε, να ρητορεύει. Θα

έχει υπερβολική αίσθηση για να ξέρει να δίνει τόνο σε πράγ­

ματα που δεν μπορεί να εννοήσει, και έκφραση για συναισθή­

ματα που δεν θα νιώσει ποτέ.

Μ άθετέ του να μιλάει απλά, καθαρά, να' αρθρώνει σωστά,

να προφέρει ακριβώς και χωρίς παραποίηση, να γνωρίζει και

ν' ακολουθεί τον γραμματικό τόνο και την προσωδία, να δίνει

πάντα αρκετή φωνή για ν' ακούγεται αλλά να μην δίνει ποτέ

π~ρισσότερη απ' όσο χρειάζεται: στο κάθε τι τίποτα περιττό.

Επίσης, στο τραγούδι, κάντε τη φωνή του σωστή, ίση. π ,-

182

λύγιστη, ηχηl-,ή' το αυτί του ευαίσθητο στο μέτρο και στην

(lρμονία αλλ(! τίποτα περισσότερο. Η μιμητική και θεατρική

μουσική (')εν είναι της ηλικίας του' δεν θα 'θελα ούτε παρλά­

τες να τραγουδάει' αν ήθελε να τραγουδήσει, θα του έφτιαχνα

ειδικά τραγούδια, ενδιαφέροντα για την ηλικία του και απλοϊ­

κά σαν τις ιδέες του.

Καταλαβαίνετε πως εφόσον βιάζομαι τόσο λίγο να του μά­

θω να διαβάζει, δεν θα βιάζομαι λιγότερο να του μάθω να δια­

βάζει τη μουσική. Ας παραμερίζουμε από τον εγκέφαλό του

κάθε κοπιαστική προσοχή και μη βιαζόμαστε καθόλου να

καρφώσουμε το πνεύμα του σε συμβατικά σημεία. Ομολογώ

πως αυτό φαίνεται να έχει τη δυσκολία του' γιατί, αν το να

γνωρίζει τις νότες δεν φαίνεται στην αρχή πιο απαραίτητο για

να μάθει να τραγουδάει απ' όσο το να γνωρίζει τα γράμματα

για να μάθει να μιλάει, υπάρχει ωστόσο τούτη η διαφορά, ότι,

μιλώντας, αποδίδουμε τις δικές μας σκέψεις, ενώ, τραγουδω­

ντας, αποδίδουμε του άλλου. Οπότε, για να τις αποδώσουμε,

πρέπει να τις διαβάσουμε.

Ωστόσο, πρώτον, αντί να τις διαβάζουμε, μπορούμε να τις

ακούμε και το τραγούδι μεταδίδεται στ' αυτί ακόμα πιο πιστά

απ' ό,τι στο μάτι. Επιπλέον, για να μάθουμε καλά τη μουσική,

δεν αρκεί να την αποδώσουμε, πρέπει να τη συνθέσουμε, και

το ένα πρέπει να μαθευτεί με το άλλο, διαφορετικά δεν θα την

μάθουμε ποτέ καλά. Εξασκείτε τον μικρό μουσικό σας πρώτα

στο να κάνει πολύ κανονικές φράσεις, πολύ ρυθμικές ύστερα

να τις συνδέει μεταξύ τους με πολύ απλό μετατονισμό, τέλος

να σημαδεύει τις διάφορες σχέσεις τους με σωστό διαχωρι­

σμό' πράγμα που γίνεται με καλή εκλογή στους ρυθμούς και

στις παύσεις. Προπαντός ποτέ παράξενο τραγούδι, ποτέ παθη­

τικότητα ή έκφραση. Μιά μελωδία πάντα τραγουδιστική και

απλή, ν' απορρέει πάντα από τις βασικές χορδές του τόνου

και που να δείχνει τόσο πολύ τη βαθυφωνία ώστε να την αι­

σθάνεται και να τη συνοδεύει χωρίς κόπο. Γιατί για να δια­

μορφώσει τη φωνή και τ' αυτί του πρέπει πάντα να τραγουδάει

στο πιάνο.

Για να μαρκάρει καλύτερα τους ήχους, τους αρθρώνουμε

προφέροντάς τους να γιατί πρέπει να κάνει κανείς σολφέζ με

κάποιες συλλαβές. Για να διακρίνει τις βαθμίδες, πρέπει να

δώσουμε ονόματα και στις βαθμίδες και στους διάφορους ορι­

σμένους όρους τους οπότε έχουμε τα ονόματα των ενδιάμε-

183

-

σων, καθώς και τα γράμματα της αλφαβήτα με τα οποία σημα­

δεύουμε τα πλήκτρα του πιάνου και τις νότες της γκάμας. Το

C και το Α υποδηλώνουν καθορισμένους αμετάβλητους ήχους,

που πάντα αποδίδονται με τα ίδια πλήκτρα. Το Ut και το faείναι άλλο πράγμα. Το Ut είναι σταθερά το τονικό ενός ματζό­

ρε. Το fa είναι σταθερά το τονικό ενός μινόρε ή η έκτη νότα

ενός ματζόρε. 'Ετσι τα γράμματα σημαίνουν τους αμετάβλη­

τους όΡ9υς των σχέσεων στο μουσικό μας σύστημα και οι

συλλαβές σημαίνουν τους ομόλογους όρους των παρόμοιων

σχέσεων σε διάφορους τόνους. Τα γράμματα υποδηλώνουν τα

πλήκτρα του πιάνου και οι συλλαβές τις βαθμίδες του ρυθμού.

Οι γάλλοι μουσικοί έχουν ανακατέψει παράξενα αυτές τις

διακρίσεις έχουν μπερδέψει το νόημα των συλλαβών με το

νόημα τ~ν γραμμάτων' και, διπλασιάζοντας ανόφελα τα σημά~δια των πλήκτρων, δεν άφησαν σημάδια για να εκφράσουν

τους ήχους των τόνων, οπότε γι' αυτούς το Ut και το C είναι

πάντα το ίδιο πράγμα' όμως δεν είναι, ούτε πρέπει να είναι,

γιατί τότε σε τί θα χρησίμευε το C; Έτσι ο τρόπος τους που

κάνουνε σολφέζ είναι εξαιρετικά δύσκολος χωρίς να οφελεί

σε τίποτα αυτό, χωρίς να μεταδίδει καμιά ξεκάθαρη ιδέα στον

νου, εφόσον, με τη μέθοδό τους, οι δύο συλλαβές ut και mi,παραδείγματος χάρη, μπορούν εξίσου να σημαίνουν ένα διά­

στημα τριών βαθμών ματζόρε, μινόρε, πλεονάζον ή ελαττού­

μενο. Ποια κακή μοίρα κάνει τη χώρα, όπου γράφονται τα

ωραιότερα βιβλία για τη μουσική, να είναι εκείνη όπου την

μαθαίνουν δυσκολότερα;

Ας ακολουθήσουμε με τον μαθητή μας πρακτική πιο απλή

και πιο σαφή. Να μην υπάρχουνε γι' αυτόν δύο τρόποι, που οι

σχέσεις τους να είναι πάντα οι ίδιες και να δηλώνονται με τις

ίδιες συλλαβές.

Είτε τραγουδάει είτε παίζει κάποιο όργανο, να ξέρει να κα­

θορίζει τον τρόπο του στον καθένα από τους δώδεκα τόνους

που μπορεί να του χρησιμέψουν σαν βάση και, είτε εναρμονί­

ζουμε στο D, είτε στο C, είτε στο G, κ.λ.π., το φινάλε να είναι

πάντα la ή ut, ανάλογα.

Έτσι, θα σας καταλαβαίνει πάντα' οι βασικές σχέσεις του'

τρόπου να παίζεις και να τραγουδάς σωστά θα είναι πάντα πα­

ρούσες στο μυαλό του, η εκτέλεσή του θα είναι πιο ξεκάθαρη

και η πρόοδός του πιο γρήγορη.

Δεν υπάρχει τίποτα πιο παράξενο απ' αυτό που οι γάλλοι

184

,)

το λένε φυσικό σολφέζ' δηλαδή απομακραίνουν τις ιδέες του

πράγματος για να τις αντικαταστήσουν με ξένες που δεν πετυ­

χαίνουν παρά να σε κάνουν να χάνεσαι. Τίποτα πιο φυσικό

από το σολφέζ από μετάθεση, όταν ο τρόπος μετατίθεται. Αρ­

κετά όμως για τη μουσική: διδάξτε την όπως σας αρέσει, αρ­

κεί πάντα να είναι διασκέδαση.

Να λοιπόν που ξέρουμε πια για την κατάσταση των ξένων

σωμάτων σε σχέση με το δικό μας, το βάρος τους, το σχήμα

τους, το χρώμα, τους, τη στερεότητά τους, τη στάση τους, την

κίνησή τους, το μέγεθός τους, την απόστασή τους, τη θερμό­

τητά τους. Πληροφορηθήκαμε για όσα μπορούμε να τα πλη­

σιάσουμε ή να τ' απομακρύνουμε από μας, για το πώς πρέπει

να κάνουμε για να νικήσουμε την αντίστασή :rους ή για να

τους αντιτείνουμε μιάν αντίσταση προκειμένου να προστατευ­

τούμε απ' αυτά, αλλά δεν είναι αρκετά' το σώμα μας εξαντλεί­

ται αδιάκοπα κι έχει ανάγκη να ανανεώνεται αδιάκοπα. Αν κι

έχουμε την ικανότητα να μετατρέπουμε σε άλλες την ίδια μας

την υπόσταση, η εκλογή δεν είναι αδιάφορη: όλα δεν είναι

τροφή για τον άνθρωπΟ" και από τις ουσίες που μπορεί να

είναι τροφή, υπάρχουν άλλες πολύ κι άλλες λίγο καλές, ανά­

λογα με τη σύνθεση του γένους του, ανάλογα με το κλίμα στο

οποίο κατοικεί, ανάλογα με την ιδιαίτερη κράση του κι ανά­

λογα με τον τρόπο ζωής που του καθορίζει η κατάστασή του.

Θα πεθαίναμε πεινασμένοι ή δηλητηρισμένοι, αν έπρεπε

να περιμένουμε, για να διαλέξουμε τις τροφές που μας πρέ­

πουν, να μας μάθει η πείρα να τις αναγνωρίζουμε και να τις

διαλέγουμε' ωστόσο η υπέρτατη καλοσύνη, που έκανε την ευ­

χαρίστηση των ευαίσθητων όντων όργανο της συντήρησής

τους, μας ειδοποιεί, με ό,τι αρέσει στον ουρανίσκο μας, για το

τι ταιριάζει στο στομάχι μας. Δεν υπάρχει σιγουρότερος για­

τρός για τον άνθρωπο από την ίδια την όρεξή του' και, παίρ­

νοντάς τον στην πρωτόγονή του κατάσταση, δεν αμφιβάλλω

καθόλου πως τότε οι τροφές που τις έβρισκε πιο ευχάριστες

ήταν και οι πιο υγιεινές.

Κάτω παραπάνω. Ο Πλάστης των πραγμάτων δεν προνοεί

μονάχα για τις ανάγκες που μας δίνει αλλά και για κείνες που

δίνουμε εμείς στον εαυτό μας και για να μας τοποθετεί πάντα

την επιθυμία πλάι στην ανάγκη, κάνει τα γούστα μας να αλλά­

ζουν και ν' αλλοιώνονται με τους τρόπους που ζούμε. Όσο

περισσότερο απομακρυνόμαστε από τη φυσική κατάσταση τό-

185

-

σο πιο πολύ χάνουμε τα φυσικά μας γούστα ή μάλλον η συνή­

θεια μας προκαλεί μιά δεύτερη φύση που ανΤΙKαθιστ~ τόσο

την πρώτη, ώστε κανένας μας δεν την αναγνωρίζει πια.

Συνεπώς, τα πιο φυσικά γούστα πρέπει να είναι και τα πιο

απλά' γιατί αυτά είναι που μεταβάλλονται κι ευκολότερα' ενώ

όταν οξύνονται, όταν διεγείρονται από τη φαντασία μας, παίρ­

νουν μορφή που δεν αλλάζει πια. Ο άνθρωπος που ακόμα δεν

κατάγεται από καμία χώρα θα πάρει χωρίς κόπο τις συνήθειες

οποιασδήποτε χώρας όμως ο άνθρωπος κάποιας χώρας δεν

γίνεται καμιάς άλλης.

Αυτό μου φαίνεται αληθινό για όλες τις αισθήσεις 'και πο­

λύ περισσότερο στην κυριολεκτική αίσθηση της γεύσης. Η

πρώτη μας τροφή είναι το γάλα' βαθμιαία συνηθίζουμε στις

δυνατές ουσίες. Στις αρχές τις αποστρεφόμαστε. Φρούτα, λα­

χανικά, χόρτα και τέλος κάποια κρέατα ψητά, χωρίς καρυκεύ­

ματα κι αλάτι, ήταν τα συμπόσια των πρώτων ανθρώπων-+Ο •

Την πρώτη φορά που ένας άγριος πίνει κρασί, κάνει μία γκρι­

μάτσα και το πετάει' και στα χρόνια μας, όποιος έχει φτάσει

είκοσι χρονών χωρίς να γευτεί ποτά, δεν μπορεί να τα συνηθί­

σει' θα ήμασταν όλοι εγκρατείς στο κρασί, αν δεν μας είχαν

δώσει να πιούμε παιδιά. Τέλος, όσο πιο απλά είναι τα γούστα

μας, τόσο πιο παγκόσμια είναι. Οι πιο κοινές απέχθειες αφο­

ρούν φαγητά σύνθετα. Είδατε ποτέ σας άνθρωπο ν' αηδιάζει

το νερό ή το ψωμί; Να το σημάδι της φύσης, να λοιπόν και ο

κανόνας μας.

Ας διατηρήσουμε στο παιδί το πιο πρωτόγονο γούστο του

όσο γίνεται περισσότερο' η τροφή του να είναι κοινή και

απλή, ο ουρανίσκος του να εξοικειώνεται μονάχα με γεύσεις

ελάχιστα πικάντικες.

Δεν εξετάζω εδώ αν αυτός ο τρόπος ζωής είναι ο πιο υγιει­

νός ή όχι, δεν το βλέπω έτσι. Μου αρκεί να ξέρω, για να τον

προτιμώ, πως είναι ο πιο ταιριαχτός στη φύση και κείνος που

υποτάσσεται πιο εύκολα σε κάθε άλλον.

Όσοι λένε πως πρέπει να συνηθίζουμε τα παιδιά στις τρο­

φές που θα χρησιμοποιούν μεγάλοι, δεν σκέφτονται σωστά,

μου φαίνεται. Γιατί η τροφή τους να είναι η ίδια αφοί) ο τρό­

πος ζωής τους είναι τόσο διαφορετικός; Ένας άνθρωπος τσα­

κισμένος από η δουλειά, από έγνοιες, δυσκολίες, έχει ανάγκη

από εύγευστες τροφές, να του φρεσκάρουν το μυαλό' ένα παιδί

που παίζει και το σώμα του αναπτύσσεται, έχει ανάγκη από

186

άφθονη τροφή, να του κάνει χυλό. Άλλωστε ο μεγάλος έχει

πια αναπτυχθεί' έχει την κατάστασή του, τη δουλειά του, το

σπιτικό του' ποιος όμως μπορεί να είναι σίγουρος για το τι

επιφυλάσσει η τύχη στο παιδί; Στο κάθε τι, ας μην του δίνου­

με τόσο καθορισμένη μορφή, που να του στοιχίζει πολύ όταν

χρειαστεί να την αλλάξουμε. Μ ην το κάνουμε να πεθαίνει της

πείνας σε άλλες χώρες, αν δεν σέρνει παντού ξωπίσω του έναν

γάλλο μάγειρα, ούτε να λέει μιά μέρα πως δεν ξέρουμε να φά­

με στη Γαλλία. Να, σε παρένθεση, ένα διασκεδαστικό εγκώ­

μιο! Όσο για μένα, θα έλεγα αντιθέτως πως μονάχα οι γάλλοι

δεν ξέρουν να τρώνε, εφόσον τους χρειάζεται τόσο ιδιαίτερη

τέχνη για να κάνουν τα φαγητά τους φαγώσιμα.

Από τις διάφορες αισθήσεις μας, η γεύση δίνει εκείνες που

γενικά μας συγκινούν περισσότερο. Έτσι ενδιαφερόμαστε πο­

λύ περισσότερο να κρίνουμε τις ουσίες που θ' αποτελέσουν

μέρος της υπόστασή ς μας παρά εκείνες που απλώς θα την

περιστοιχίζουν. Χίλια πράγματα είναι αδιάφορα για την αφή,

την ακοή, την όραση' ωστόσο τίποτα σχεδόν δεν είναι αδιά­

φορο στη γεύση.

Επιπλέον, η ενεργητικότητα της αίσθησης αυτής είναι ε­

ντελώς φυσική και υλική' είναι η μόνη που δεν λέει τίποτα

στη φαντασία, τουλάχιστον εισχωρεί σ' αυτή λιγότερο από

κάθε άλλη' ενώ η μίμηση και η φαντασία προσθέτουν συχνά

κάτι ηθικό στην εντύπωση όλων των άλλων. Έτσι, γενικά, οι

τρυφερές και φιλήδονες καρδιές, οι παθιασμένοι και αληθινά

ευαίσθητοι χαρακτήρες, που εύκολα συγκινούνται από τις άλ­

λες αισθήσεις, είναι αρκετά χαλαροί προς αυτήν. Απ' αυτό

ακριβώς, που φαίνεται να τοποθετεί τη γεύση κατώτερη από

τις άλλες αισθήσεις και να κάνει πιο περιφρονητέα την τάση

που μας φέρνει σ' αυτήν, θα 'βγαζα απεναντίας το συμπέρα­

σμα ότι το πιο σίγουρο μέσο για να κουμαντάρεις τα παιδιάείναι να τα σέρνεις από το στόμα.

Το κίνητρο της λαιμαργίας είναι προτιμότερο από της μα­

ταιοδοξίας, γιατί η πρώτη είναι όρεξη της φύσης, που εξαρ­

τιέται άμεσα από την αίσθηση, ενώ η δεύτερη είναι έργο της

γνώμης, υποκείμενη στο καπρίτσιο του ανθρώπου και σε κάθε

είδους κατάχρηση. Η λαιμαργία είναι το πάθος της παιδικής

ηλικίας το πάθος αυτό δεν εξαρτιέται από κανένα άλλο' με

τον παραμικρό ανταγωνισμό, εξαφανίζεται. Ε, πιστέψτε με, το

Π(Ηόί πολύ γρήγορα θα πάψει να σκέφτεται τι τρώει' κι όταν η

187

-

καρδιά του θα είναι χορτάτη, ο ουρανίσκος του δεν θα το απα­

σχολήσει πια. 'Οταν μεγαλώσει, χίλια συναισθήματα επιτα­

χτικά θ' αντικαταστήσουν τη λαιμαργία και δεν θα Kάνo~νπαρά να ερεθίζουν τη ματαιοδοξία' γιατί η τελευταία αυτή,

μόνη της, εποφελείται από τα άλλα και τέλος τα καταβροχθί­

ζει όλα. Μερικές φορές εξέταζα τους ανθρώπους που δίνανε

σημασία στα ωραία φαγητά, που ονειρεύονταν, μόλις ξυπνού­

σαν, τι θα τρώγανε τη μέρα και περιγράφανε ένα φαγητό με

περισσότερη ακρίβεια απ' όση ο Πολύβιος μιά μάχη' βρήκα

πως όλοι εκείνοι οι δήθεν μεγάλοι δεν ήταν παρά παιδιά σα­

ράντα χρονών, χωρίς σφρίγος και χωρίς σταθερότητα. Η λαι­

μαργία είναι το ελάττωμα των καρδιών που δεν έχουν προσω­

πική αξία. Η ψυχή ενός λαίμαργου βρίσκεται όλη στο στόμ~

του. Είναι γεννημένος για να τρώει. Μες στην ηλίθια ανικα­

νότητά του, δεν βρίσκει τη θέση του παρά μονάχα στο τραπέ­

ζι, δεν ξέρει να κρίνει παρά μονάχα για φαγητά' ας τον αφ-ή­

σουμε αμετανόητα στην απασχόλησή του' του ταιριάζει καλύ­

τερα από κάθε άλλη, καλύτερα γι' αυτόν όσο και για μας.

Το να φοβάσαι μήπως η λαιμαργία ριζώσει σ' ένα παιδί

ικανό για κάτι είναι μικρόμυαλη προφύλαξη. Στην παιδική

ηλικία δεν σκεφτόμαστε παρά τι θα φάμε' στην εφηβεία, δεν

το σκεφτόμαστε πια' όλα για μας είναι καλά κι έχουμε άλλα

να μας απασχολήσουν.

Δεν θα 'θελα πάντως να κάνουμε αδιακρίτως χρήση ενός

τόσο χαμηλού ελατήριου, ούτε να στυλώνουμε με καλό φαγη­

τό το τίμημα μιάς καλής πράξης. Μα, δεν βλέπω γιατί, εφό-"

σον όλη η παιδική ηλικία είναι ή πρέπει να είναι παιχνίδια

και τρελές διασκεδάσεις, να μην αποτελούν υλικό κι ευαίσθη­

το βραβείο κάποιες καθαρά σωματικές ασκήσεις. 'Οταν ένας

μικρός μαζουρκανός βλέπει ένα καλάθι ψηλά στο δέντρο και

το ρίχνει με τη σφεντόνα, δεν είναι πολύ σωστό να επωφελη­

θεί και τότε ένα καλό γεύμα ν' αναπληρώσει τη δύναμη που

βάζει για να το κερδίσει; 'Οταν ένας νεαρός σπαρτιάτης, μέσ'

απ' τον κίνδυνο εκατό μαστιγώσεων, γλυστράει επιδέξια στην

κουζίνα και κλέβει ένα αλεπουδάκι ολοζώντανο και, μεταφέ­

ροντάς το κάτω απ' το ρούχο του, γρατζουνιέται, δαγKώνεται~

ματώνει και, προκειμένου να μη ντροπιαστεί καθώς θα τον

ανακάλυπταν, δέχεται να του ξεσχίσει τ' αλεπουδάκι τα έντε­

ρα χωρίς να μορφάσει, χωρίς να φωνάξει από πόνο, δεν είναι

δίκαιο στο τέλος να επωφεληθεί από τη λεία του και να την

188

j

φάει προτού φαγωθεί τελείως ο ίδιος; Ποτέ ένα καλό φαγητό

δεν πρέπει να είναι ανταμοιβή' όμως γιατί να μην είναι καμιά

φορά αποτέλεσμα στις φροντίδες που έκανες για να το προμη­

θευτείς;

Ο Αιμίλιος δεν βλέπει ποτέ το γλυκό που έβαλα στην πέ­

τρα σαν βραβείο επειδή έτρεξε καλά' ξέρει μονάχα πως το

μόνο μέσο ν' αποκτήσει το γλυκό είναι να τρέξει πρώτος να

το πάρει.

Αυτό δεν αντιφάσκει καθόλου στα αξιώματα που πρότεινα

πριν λίγο για την απλότητα των φαγητών, γιατί, για να κολα­

κέψεις την όρεξη των παιδιών, δεν χρειάζεται να διεγείρουμε

την αισθησιακότητά τους αλλά μονάχα να την ικανοποιήσου­

με. Κι αυτό θα πετυχαίνεται με τα πιο κοινά πράγματα του

κόσμου, αν δεν προσπαθούμε να τους εκλεπτύνουμε τη γεύση.

Η συνεχής τους όρεξη, που την προκαλεί η ανάγκη της ανά­

πτυξης, είναι ένα σίγουρο καρίκευμα που αντικαθιστά, για τα

παιδιά, πολλά άλλα. Φρούτα, γαλακτερά, κουλουράκια κάπως

πιο εκλεπτυσμένα από το συνηθισμένο ψωμί, προπαντός η τέ­

χνη του να τα δίνεις συγκρατημένα όλ' αυτά: να πώς να" οδη­γήσεις στρατιές παιδιών στην άκρη του κόσμου χωρίς να τους

δώσεις έντονες γεύσεις, ούτε να διακινδυνεύσεις να τους δια­

φθείρεις τον ουρανίσκο.

Μιά απόδειξη ότι η γεύση του κρέατος δεν είναι φυσική

για τον άνθρωπο, είναι η αδιαφορία των παιδιών για τούτο το

φαγητό και η προτίμησή τους για φυτικές τροφές, όπως τα

γαλακτερά, τα γλυκά, τα φρούτα Κ.λ.Π. Είναι σημαντικό προ­

παντός το να μην εκφυλίσουμε την πρωτόγονη αυτή γεύση και

να μην κάνουμε καθόλου τα παιδιά κρεατοφάγα' αν όχι για

την υγεία τους, τουλάχιστον για τον χαρακτήρα τους γιατί,μ'

όποιον τρόπο κι αν εξηγήσουμε την εμπειρία, είναι βέβαιο ότι

οι μεγάλοι κρεατοφάγοι είναι γενικά σκληροί και άγριοι

περισσότερο από τους άλλους ανθρώπους παρατήρηση που

αφορά κάθε τόπο και κάθε χρόνο.

Γνωστή η αγγλική βαρβαρότητα4Ι . οι γκώρ, απεναντίας εί­

ναι οι γλυκύτεροι άνθρωποι. Όλοι οι άγριοι είναι σκληροί'

και τα ήθη τους δεν τους οδηγούν καθόλου σ' αυτό: η σκληρό­

τητά τους προέρχεται από τις τροφές τους. Πάνε στον πόλεμο

σαν στο κυνήγι, μεταχειρίζονται τους ανθρώπους σαν αρκού­

δες. Στην Αγγλία μάλιστα οι κρεοπώλες δεν γίνονται δεκτοί

σαν μάρτυρες42, το ίδιο και οι χειρούργοι. Οι μεγάλοι K~1(O-

189

-

ποιοί σκληραγωγούνται στο έγκλημα πίνοντας αίμα. Ο 'Ομη­

Ι10ς 6ίνΕΙ τους Κύκλωπες, κρεατοφ<lγους, σαν (lνθριί>πους φρι­

χτούς και τους Λοτοφ<lγους λαό τόσο αξωγάπητο, που μόλις

<1ρχιζες μαζί τους συναλλαγές, ξεχνούσες την πατρίδα σου κι

ήθελες να ζήσεις μαζί τους.

«Μ ε ρωτάς, έλεγε ο Πλούταρχος, γωτί ο ΠυΟαγόρας από­

φευγε να τρώει κρέας ζώου' εγώ όμως σε ρωτώ, απεναντίας,

ποιο ανθρώπινο κουράγιο είχε ο πριί>τος που i:φερε στο στόμα

του δολοφονημένη σάρκα, που έσπασε με τα δόντια του τα

κόκκαλα ενός ξεψυχισμένου ζώου, που ζήτησε να του σερβί­

ρουν νεΚΡ<l σιί>ματα, πτώματα κω καταβρόχθισε μες στο στο­

μάχι του μέλη που, γω μΗ1 στιγμή πρωτύτερα, βέλαζαν,

μούγκριζαν, περπατούσαν κι έβλεπαν.

»Πώς το χέρι του μπόρεσε κω βύθισε ένα μαχαίρι στην

καρδιά κάποιου ζωντανού;

»Πιί>ς τα μ(1τια του μπόρεσαν κι ανέχτηκαν το φόνο;

»Πώς μπόρεσε να δει να ματώνει, να γδέρνετω, να διαμελί-

ζεται ένα άμοιρο κι ανυπεράσπιστο ζώο;

»Πώς μπόρεσε να υποστεί τη θέα, σάρκες να ασθμαίνουν;

»Πώς η μυρωδιά τους δεν του αναστάτωσε την καρδιά;

»Πώς δεν ένιωσε αηδία, απέχθεια, δεν κυριεύτηκε από φρί-

κη, όταν άρχισε να πλένει τις πληγές του, να καθαρίζει το

μαύρο και παγωμένο αίμα που τις σκέπαζε;

Οι σάρκες έρπονται στη γη γδαρμένες,

οι σάρκες στη φωτιά στρίγγλιζαν σουΟλισμένες.

Ο άνθρωπος δεν μπόΡΕσε χωρίς ρίγος να τις φάει,

και στα εντόσθιά του τις άκουγε να στενάζουν.

»Να τι πρέπει να φαντάστηκε και να ένιωσε την πρώτη φορά

που ξεπέρασε τη φύση για να κατεσκευάσει το φριχτό γεύμα,

την πρώτη φορά που πείνασε για ζωντανό κρέας, που θέλησε

να τραφεί με ζώο το οποίο έβοσκε ακόμα και είπε πώς να γδά­

ρουν, να κομματιάσουν, να ψήσουν την προβατίνα που τους

έγλειφε τα δάχτυλα. Μ' όσους άρχισαν τα σκληρά συμπόσια

κι όχι μ' όσους τα εγκαταλείπουν πρέπει να ξαφνιαζόμαστε: οι

πρώτοι εκείνοι θα μπορούσαν να δικαιολογήσουν ,τη βαρβα­

ρότητά τους με δικαιολογίες που λείπουνε από τη δική μας

και που η έλλειψη αυτή μας κάνει εκατό φορές πιο βάρβα­

ρους.

190

Ι·

Ι

ι

»Πολυαγαπημένοι θνητοί των θεών, θα μας έλεγαν οι πρώ­

τοι εκείνοι άνθρωποι, συγκρίνετε τους καιρούς, δείτε πι1σο

είσαστε ευτυχισμένοι και πόσο ήμασταν δυστυχείς! Η γη, νυι

στη διαμόρφωσή της κι ο αέρας φορτωμένος ατμούς, ήταν ατί­

θασοι ακόμα στην τάξη των εποχών' το αβέβαιο ρέμα των πο­

ταμών εξασθενούσε τις όχθες τους κι από τις δύο μεριές τέλ­

ματα, λίμνες, πλημμύριζαν τα τρία τέταρτα της γης το άλλο

τέταρτο ήταν γεμάτο άγονα δάση.

»Η γη δεν έδινε κανένα καλό καρπό' δεν είχαμε καν όργανα

για όργωμα' αγνοούσαμε την τέχνη να τα χρησιμοποιοι)με­

και η εποχή του θερισμού δεν ερχόταν ποτέ γω όποιον δεν

είχε σπείρει τίποτα. "Ετσι η πείνα δεν μας άφηνε. Το χειμώνα,

τα βρύα και οι φλούδες των δέντρων ήταν τα συνηθισμένα μας

φαγητά. Μερικές ρίζες από αγριάδες κω ρείκω ήταν γω μας

γιορταστικό φαγητό' κι όταν οι <lνθρωποι μπορούσαν κι έβρι­

σκαν βαλανίδια, αμlJγδαλα, πετούσαν απ' τη χαρά τους γύρω

απ' τη βαλανιδιά ή την αμυγδαλιά με τους ήχους κάποιου POtJ­στικου τραγουδιού, αποκαλώντας τη γη τροφό κω μ<lνα τους:

ήταν τότε η μοναδική τους γιορτή" τα μοναδΙΚ<l τους παιχνί­

δια' όλη η υπόλοιπη ανθρώπινη ζωή ήταν πόνος, κόπος καιδυστυχία.

»Τέλος, όταν η γη, γυμνή κι εγκαταλειμμένη, δεν μας

πρόσφερνε πια τίποτα, αναγκασμένοι να προσβάλουμε τη φύ­

ση για να συντηρηθούμε, τρώγαμε τους σύντροφους της δυ­

στυχίας μας καλύτερα παρά να πεθαίναμε μαζί τους.

})Όμως, άνθρωποι σκληροί, ποιος σας αναγκάζει εσ(lς να

χύνετε αίμα;

»Δείτε ποια πληθώρα αγαθών σας περιβάλλει! Πόσους

καρπούς σας παράγει η γη! τι πλούτη σας δίνουν οι αγροί κω

τ' αμπέλια! πόσα ζώα σας προσφέρουν το γάλα τους για να

τρα~είτε και το μαλλί τους για να ντυθείτε! Τί παραπάνω τους

ζητατε; Και πια λύσσα σας σπρώχνει να δωπράττετε τόσα

εγκλήματα, αφού χορταίνετε μέχρι αηδίας κω ξεχειλίζετε απόφαγώσιμα;

»Γιατί ψεύδεστε ενάντια στη μάνα σας, κατηγορώντας την

πως δεν μπορεί να σας θρέψει;

»Γιατί αμαΡΤ<1νετε ενάντια στη Δήμητρα, που επινόησε

θεάρεστους νόμους, κι ενάντια στο χαριτωμένο Βάκχο, που

παρηγορεί τους ανθρώπους; Λες κω τα πλούσια δώρα τους δεν

αρκούν στη διατήρηση του ανθρώπινου γένους!

191

-

»Πώς έχετε την καρδιά ν' ανακατεύετε, με τους γλυκούς

καρπούς τους, κόκκαλα στα τραπέζια σας και να πίνετε το γά­

λα μαζί με το αίμα των ζώων που σας το δίνουν;

»Οι πάνθηρες και τα λιοντάρια, που τα λέτε άγρια ζώα,

ακολουθούν αναγκαστικά το ένστικτό τους και σκοτώνουν τα

άλλα ζώα για να ζήσουν. 'Ομως εσείς, εκατό φορές πιο άγριοι,

πολεμάτε το ένστικτο χωρίς να υπάρχει ανάγκη, για να επιδί­

νεστε στις άγριες ηδονές σας. Τα ζώα που τρώτε δεν είναι

εκείνα που τρώνε τα άλλα ζώα: δεν τρώτε τα σαρκοφάγα, τα

μιμ~ίστε' δεν πεινάτε παρά για ζώα αθώα και καλά που δεν

κάνουν κακό σε κανέναν, που σας αφοσιώνονται, που σας

υπηρετούν' τα καταβροχθίζετε σ' επιβράβευση των υπηρεσιών

τους.

»Ω, δολοφόνε της φύσης! Αν επιμένεις να υποστηρίζεις ότι

σε έπλασε για να τρως τους ομοιούς σου, όντα με' σάρκα και

οστά, ευαίσθητα και ζωντανά σαν και σένα, πνίξε λοιπόν τη

φρίκη που σου εμπνέει για τέτοια απαίσια φαγητά' σκότωνε

μόνος σου, εννοώ με τα ίδια σου τα χέρια, χωρίς σιδερικά,

χωρίς μαχαίρια' ξέσχιζέ τα με τα νύχtα σου, όπως κάνουν τα

λιοντάρια και οι αρκούδες δάγκωσε το βόδι και κάν' το κομ­

μάτια' χώσε τα νύχια σου στη σάρκα του' φάε ολοζώντανο τ'

αρνάκι, κατάπιε ζεστές τις σάρκες του, πιες την ψυχή του μαζί

με το αίμα του.

»Τρέμεις! Δεν τολμάς να νιώσεις τον παλμό της ζωντανής

σάρκας στα δόντια σου!

»Άνθρωπε ελεεινέ! Αρχίζεις σκοτώνοντας το ζώο, ύστερα

το τρως, σαν για να το πεθάνεις δύο φορές. Δεν είναι αρκετό:

η νεκρή σάρκα σου φέρνει αηδία, το στομάχι σου δεν την

σηκώνει' πρέπει να την μετατρέψεις με τη φωτιά, να τη βρά­

σεις, να τη ψήσεις, να την καρυκεύσεις με πράματα που την

μεταμφιέζουν: σου χρειάζονται αλλαντοποιοί, μάγειρες, ψή­

στες, άνθρωποι που να σου αφαιρούν τη φρίκη του εγκλήμα­

τος και να σε ντύνουν με νεκρά σώματα, ώστε η αίσθηση της

γεύσης, ξεγελασμένη από τις μεταμορφώσεις, να μην πετάει

ό,τι της είναι ξένο και ν' απολαμβάνει με ηδονή πτώματα που

και τα μάτια τους ακόμα θα δυσκολεύονταν να δουν τέτοιο

θέαμα».

Αν και το απόσπασμα αυτό είναι ξένο προς το θέμα μου,

δεν μπόρεσα ν' αντισταθώ στον πειρασμό να το αντιγράψω

και πιστεύω πως λίγοι αναγνώστες δεν θα μου το εKτιμ~σoυν.

192

Άλλωστε, ό,τι λογής φαγητά και να δίνετε στα παιδιά. αρ­

κεί να τα συνηθίζετε σε κοινά και απλά γεύματα, αφήνετέ τα

να τρώνε, να τρέχουν και να παίζουν όσο τους αρέσει' έπειτα

να είστε σίγουροι πως ποτέ δεν θα παραφάνε και ποτέ δεν θα

'χουνε δυσπεψίες. Μα αν τ' αφήνετε να πεινάνε τη μισή μέρα

και κείνα βρουν τον τρόπο να ξεφύγουν από την παρακολού­

θησή σας, θα αυτοαποζημιωθόύν μ' όλη τους τη δύναμη, θα

φάνε ώσπου να σκάσουν. Η όρεξή μας δεν ξεπερνάει τα μέτρα

παρά μονάχα επειδή θέλουμε να της δώσουμε άλλους κανόνες

κι όχι της φύσης όταν πάντα κανονίζουμε, προσθέτουμε, επι­

τάσσουμε, καταργούμε, δεν κάνουμε άλλο από το να κρατάμε

τη ζυγαριά στο χέρι' όμως η ζυγαριά αυτή έχει για μέτρα τις

φαντασιώσεις μας και όχι τις ανάγκες του στομαχιού μας.

Ξαναγυρίζω στα παραδείγματά μου. Στα χωριατόσπιτα, η

σκάφη του ζυμώματος και η φρουτιέρα είναι πάντα ανοιχτά

και τα παιδιά, όχι περισσότερο από τους μεγάλους, δεν ξέ­

ρουν τι θα πει δυσπεψία.

Αν τύχαινε πάντως κι ένα παιδί παράτρωγε, πράγμα που

δεν πιστεύω με τη μέθοδό μου, με διασκεδάσεις του γούστου

του είναι τόσο εύκολο να το αποσπάσεις, που θα κατορθώναμε

να το εξαντλήσουμε σε ασιτία χωρίς οίη!; !\Η\' να το καταλά­

βει. Πώς κάτι μέσα τόσο σίγουρα και τόσι ι ~:I',~oλα διαφεύγουναπό τους παιδαγωγούς;

Ο Ηρόδοτος λέει πως οι Λυδοί, πιεσμένοι από εξαιρετική

σιτοδεία, σκέφτηκαν κι επινόησαν τα παιχνίδια και άλλες

απασχολήσεις με τις οποίες δίναν αντάλλαγμα στην πείνα

τους και περνούσαν μέρες ολόκληρες χωρίς να σκεφτούν το

φαγητό.

Οι σοφοί σας παιδαγωγοί ίσως έχουν διαβάσει εκατό φο­

ρές αυτή την παράγραφο, χωρίς να δουν την εφαρμογή της

που μπορούμε να κάνουμε στα παιδιά. Κάποιος μάλιστα θα

μου πει πως ένα παιδί δεν παρατάει εύκολα το φαγητό του για

να μελετήσει το μάθημά του. Δάσκαλε, έχετε δίκιο: δεν εν­

νοούσα αυτήν ακριβώς τη διασκέδαση.

Η αίσθηση της οσμής είναι για τη γεύση ό,τι και η όραση

είναι για την αφή, Την προειδοποιεί για το πώς η τάδε ή η

δείνα ουσία θα τη συγκινήσει και την προδιαθέτει στο να την

αναζητήσει ή να την αποφύγει, ανάλογα με την εντύπωση που

μας προκαλεί από τα πριν.

Άκουσα πως οι άγριοι έχουν οσμή εντελώς διαφορετική

193

-

από τη δική μας και κρίνουν εντελώς διαφορετικά τις ωραίες

και τις άσχημες μυρωδιές. Το πιστεύω. Οι οσμές, από μόνες

τους, είναι αισθήσεις αδύναμες δονούν περισσότερο τη φα­

ντασία παρά την αίσθηση και δεν συγκινούν τόσο με το τι

δίνουν όσο με το τι σε κάνουν να περιμένεις. Μ' αυτή την

προϋπόθεση, εφόσον τα γούστα των μεν έγιναν με τον τρόπο

της ζωής τους τόσο διαφορετικά από τα γούστα των δε, πρέπει

να τους κάνουν να κρίνουν διαφορετικά τις γεύσεις, σαν συνέ­

πεια των οσμών που τις προαναγγέλουν. ·Ενας τάρταρος πρέ­

πει να μυρίζει με ίδια ευχαρίστηση ένα πυώδες κομμάτι ψό­

φιου αλόγου όπως ένας κυνηγός μας μιά πέρδικα μισοσαπι­

σμένη.

Οι περιττές μας αισθήσεις, σαν βαλσαμωμένες με λουλού­

δια του παρτεριού, πρέπει να είναι ανεπαίσθητες για ανθρώ­

πους που περπατούν επειδή τους αρέσει ο περίπατος και δεν

δουλεύουν αρκετά που να τους είναι ηδονιστική η ανάπαυλα.

·Άνθρωποι πάντα πεινασμένοι δεν θα μπορούσαν να απολαύ­

σουν αρώματα που δεν αναγγέλουν τίποτα φαγώσιμο.

Η οσμή είναι η αίσθηση της φαντασίας δίνοντας στα νεύ­

ρα ένα τόνο πιο ισχυρό, σίγουρα δραστηριοποιεί πολύ τον

εγκέφαλΟ" γι' αυτό και αναζωογονεί για μιά στιγμή την ιδιο­

συγκρασία, ώσπου και την εξαντλεί. Στον έρωτα έχει αποτε­

λέσματα αρκετά γνωστά· το απαλό άρωμα μιάς τουαλέτας δεν

είναι λίγη παγίδα όσο νομίζουμε· και δεν ξέρω αν πρέπει να

συγχαρούμε ή να λυπηθούμε το φρόνιμο κι ελάχιστα ευαί­

σθητο άντρα που η μυρωδιά των λουλουδιών της μαιτρέσας

του στο πέτο της δεν τον έκανε ποτέ να καρδιοχτυπήσει.

Η οσμή λοιπόν δεν πρέπει να 'ναι πολύ ενεργητική στην

πρώτη ηλικία, όπου η φαντασία, την οποία λίγα ακόμα πάθη

συγκινούν, δεν επιδέχεται και πολλή συγκίνηση και δεν έχου­

με ακόμα αρκετή εμπειρία για να προβλέψουμε με τη μιά αί­

σθηση αυτό που μας υπόσχεται η άλλη. Η συνέπεια αυτή έχει

επιβεβαιωθεί απόλυτα στην παρατήρηση. Και είναι βέβαιο

πως η αίσθηση αυτή είναι ακόμα αμβλεία και σχεδόν μηδαμι­

νή στα περισσότερα παιδιά. ·Οχι πως η αίσθηση δεν είναι σ'

αυτά το ίδιο λεπτή και ίσως πιο πολύ απ' ό,τι στους μεγάλους,

αλλά επειδή δεν την συνδέουν με καμιάν άλλη ιδέα, δεν νιώ­

θουν εύκολα ευχαρίστηση ή δυσαρέσκεια και δεν κολακεύο­

νται ούτε πληγώνονται όπως εμείς. Νομίζω πως, χωρίς να

βγούμε από το ίδιο σύστημα, θα βρίσκαμε εύκολα την αιτία

194

γιατί οι γυναίκες γενικά συγκινούνται ζωηρότερα με τις οσμές

από τους άντρες.

Λένε πως οι άγριοι του Καναδά έχουν από τα νιάτα τους

τόσο λεπτή οσμή, ώστε, μολονότι έχουνε σκύλους, δεν τους

χρησιμοποιούν στο κυνήγι και παίζουν το ρόλο του σκύλου οι

ίδιοι. Καταλαβαίνω, πραγματικά, πως αν μαθαίναμε τα παιδιά

να μυρίζουν και να καταλαβαίνουν τα φαγητά τους, όπως ο

σκύλος κάνει με το θήραμα, θα κατορθώναμε ίσως να τελειο­

ποιήσουμε την οσμή τους στον ίδιο βαθμό' όμως δεν βλέπω

στο βάθος να μπορούμε να αντλήσουμε από την αίσθησή τους

αυτή κάποια πολύ οφέλιμη χρήση, αν δεν είναι για να γνωρί­

ζουν τις σχέσεις της με τη γεύση. Η φύση φρόντισε να 'ιας

αναγκάζει να μπαίνουμε υπό την επίδραση αυτών των σχέ­

σεων. Έκανε την επίδραση της οσμής σχεδόν αδιαχώριστη

από την επίδραση της γεύσης, τοποθετώντας γειτονικά τα όρ­

γανά τους και βάζοντας μες στο στόμα μιαν άμεση επικοινω­

νία ανάμεσά τους, έτσι ώστε δεν γευόμαστε τίποτα αν δεν το

μυρίζουμε.

Θα 'θελα μονάχα να μην αλλοιώνουμε τις φυσικές τους

σχέσεις για να ξεγελάσουμε το παιδί, σκεπάζοντας, παραδείγ­

ματος χάρη, με ευχάριστο αρωματικό την αηδία ενός φάρμα­

κου. Γιατί ο διαχωρισμός των δύο αισθήσεων γίνε,ται τότε πο­

λύ μεγάλος και φθείρεται. Όταν η πιο ενεργητική αίσθηση

απορροφά το αποτέλεσμα της άλλης, το παιδί δεν παίρνει το

φάρμακο με λιγότερη απέχθεια. Η απέχθεια απλώνεται σε

όλες τις αισθήσεις που το συγκινούν ταυτόχρονα· στην πα­

ρουσία της πιο αδύναμης, η φαντασία του του επαναφέρει και

την άλλη' ένα πολύ ευχάριστο άρωμα δεν είναι πια για το παι­

δί παρά δυσάρεστη μυρωδιά· κι έτσι, οι αδιάκριτες προφυλά­

ξεις μας αυξάνουν το σύνολο των δυσάρεστων αισθήσεων σε

βάρος των ευχάριστων.

Μου απομένει να πω στα επόμενα βιβλία για την καλλιέρ­

γεια ενός είδους έκτης αίσθησης, που λέγεται κοινή αίσθηση,

λιγότερο επειδή είναι κοινή σε όλους τους ανθρώπους απ' όσο

επειδή προκύπτει από την καλά ρυθμισμένη χρήση των άλλων

αισθήσεων κι επειδή μας πληροφορεί για τη φύση των πραγ­

μάτων με τη συνδρομή όλων των εμφανίσεών τους. Η έκτη

αυτή αίσθηση δεν έχει συνεπώς ιδιαίτερο όργανο: εδρεύει

στον εγκέφαλο και οι αισθήσεις της, καθαρά εσωτερικές, λέ­

γονται αντιλήψεις ή ιδέες. Με τον αριθμό των ιδεών αυτών

195

--------_.-

μετριέται η έκταση των γνώσεών μας η καθαρότητά τους, η

δ~αύγειάτoυς, αποτελεί τη σωστότητα του πνεύματος είναι η

τεχνη του να τις συγκρίνει μεταξύ τους και που την αποκα­

λούμε ανθρώπινη λογική. Έτσι, ό,τι αποκαλούσα αι­

σθησιακή ή παιδαριώδη λογική συνίσταται στο να διαμορφώ­

νει απλές ιδέες με τη συνδρομή πολλών αισθήσεων' και ό,τι

αποκαλώ διανοητική ή ανθρώπινη λογική συνίσταται στο να

διαμορφώνει σύνθετες ιδέες με τη συνδρομή πολλών απλώνιδεών.

. Υποθέτοντας λοιπόν πως η μέθοδός μου είναι μέθοδος της

φυ~ης και πως δεν έχω απατηθεί στην εφαρμογή της, οδηγή­

σα~ε τον μαθητή μας, μέσ' από τις χώρες των αισθήσεων, ώς

τα ορια της παιδαριώδους λογικής: το πρώτο βήμα που θα κά­

νουμε πιο πέρα θα είναι βήμα μεγάλου ανθρώπου.

. Ωστόσο, προτού μπούμε στο καινούργιο αυτό στάδιο, ας

ριξουμε μια στιγμή τα μάτια μας στο στάδιο που διασχίσαμε.

Κάθε ηλικία, κάθε κατάσταση της ζωής έχει την ανάλογη τε­

λείωσή της, το δικό της είδος ωριμότητας που τη χαρακτηρί­

ζει. Πολλές φορές έχουμε ακούσει να λένε για έναν άνθρωπο

δημιουργημένο' ας δούμε όμως κι ένα παιδί δημιουργημένο:

το θέαμα αυτό θα 'ναι πιο καινούργιο για μας και ίσως όχι

λιγότερο ευχάριστο.

Η ύπαρξη των τελειωμένων όντων είναι τόσο φτωχή και

τόσο περιορισμένη, ώστε, όταν δεν βλέπουμε παρά αυτό που

είναι, δεν συγκινιόμαστε ποτέ. Οι χίμαιρες στολίζουν τα

πραγματικά αντικείμενα. Και αν η φαντασία δεν προσθέτει

γοητεία σ' αυτό που μας συγκινεί, η άγονη ευχαρίστηση που

νιώθουμε τότε περιορίζεται στο όργανο κι αφήνει πάντοτε την

καρδιά ψυχρή. Η γη, στολισμένη με τους θησαυρούς του φθι­

νοπώρου, προσφέρει ένα πλούτο που το μάτι τον θαυμάζει'

όμως ο θαυμασμός εδώ δεν είναι καθόλου συγκινητικός

προέρχεται περισσότερο από τον στοχασμό παρά από το συν­

αίσθημα. Την άνοιξη, η εξοχή σχεδόν γυμνή δεν είναι ακόμα

καλυμμένη με τίποτα, τα δά.ση δεν προσφέρουν ούτε καν

ίσκιο, η πρασινάδα μόλις που φυτρώνει και η καρδιά συγκι­

νείται από τη θέα της: Βλέποντας να ξαναγεννιέται έτσι η φύ­

ση, νιώθουμε να ξαναζωντανεύουμε' η εικόνα της ευχαρίστη­

σης μας περιβάλλει' αυτοί οι σύντροφοι της απόλαυσης, αυτά

τα γλυκά δάκρυα, πάντα έτοιμα να συνδεθούν με κάθε ηδονικό

συναίσθημα, βρίσκονται κιόλας στ' ακροβλέφαρά μας μα όσο

196

κι αν η θέα των τρύγων είναι ζωηρή, ζωντανή, ευχάριστη, την

κοιτάζουμε πάντα με μάτι στεγνό.

Γιατί αυτή η διαφορά; Είναι γιατί στη θέα της άνοιξης η

φαντασία συνδέει τη θέα των εποχών που θα την ακολουθή­

σουν' στους τρυφερούς βλαστούς που διακρίνει το μάτι, εκεί­

νη προσθέτει λουλούδια, καρπούς, φυλλωσιές, καμιά φορά

και τα μυστήρια που μπορεί να καλύψουν. Συγκεντρώνει σ'

ένα σημείο καιρούς που θ' ακσλουθήσουν και βλέπει λιγότερο

τα πράγματα όπως θα είναι απ' όσο όπως τα πωθεί, γιατί από

κείνην εξαρτάται να τα διαλέξει. Το φθινόπω·ρο, απενα­

ντίας, δεν έχουμε πια να δούμε παρά ό,τι υπάρχει. Αν θέλουμε

να φθάσουμε στο φθινόπωρο, ο χειμώνας μας σταματάει και η

φαντασία παγωμένη ξεψυχάει πάνω στο χιόνι και στις παγω­

νιές.

"Γ-έτοια είναι η πηγή της γοητείας που βρίσκουμε θωρώ­

ντας κατά προτίμηση την ωραία παιδική ηλικία και όχι την

τελειότητα της ώριμης ηλικίας. Πότε αισθανόμαστε αληθινή

ευχαρίστηση βλέποντας· έναν άνθρωπο; Όταν η μνήμη των

πράξεών του μας κάνει να πισωδρομούμε στη ζωή του και τον

ξανανιώνει, ας πούμε, στα μάτια μας~

Αν περιοριζόμαστε να τον βλέπουμε έτσι όπως είναι ή να

τον υποθέτουμε πώς θα είναι στα γεράματά του, η ιδέα της

αποκλίνουσας φύσης σβήνει όλη μας την ευχαρίστηση. Δεν

υπάρχει ευχαρίστηση στο να βλέπουμε έναν άνθρωπο να βαδί­

ζει με μεγάλα βήματα προς τον τάφο και η εικόνα του θανάτου

ασχημίζει τα πάντα.

Μ α όταν φαντάζομαι ένα παιδί δέκα δώδεκα χρονών, υγιές,

δυνατό, καλοφτιαγμένο για την ηλικία του, δεν μου γεννιέται

ούτε μια ιδέα που να μην είναι ευχάριστη, είτε για το παρόν,

είτε για το μέλλον: το βλέπω ζωηρό, ζωντανό, χαρούμενο, χω­

ρίς σκοτούρες να το κατατρώνε, χωρίς μεγάλη και κοπιαστική

πρόβλεψη, ολόκληρο στην τωρινή του ύπαρξη, να χαίρεται

τη ζωή σ' όλο της το πλάτος καθώς ξεχειλίζει έξω του. Το

προβλέπω σε μίαν άλλη ηλικία, ν' ασκεί την αίσθηση, το

πνεύμα, τις δυνάμεις που αναπτύσσονται από μέρα σε μέρα,

για τα οποία κάθε στιγμή δίνει καινούργιες ενδείξεις. Το κοι­

τάζω παιδί και μου αρέσει' το φαντάζομαι μεγάλο και μου

αρέσει περισσότερο' το καυτό του αίμα μοιάζει να ζεσταίνει

το δικό μου' θαρρώ πως ζω με τη ζωή του και η ζωντάνια του

με ξανανιώνει.

197

--------

Η ώρα σημαίνει, τι αλλαγή! Στη στιγμή το μάτι του θολώ­

νει, η ευθυμία του σβήνει' αντίο χαρά, αντίο τρελά παιχνίδια.

Ένας αυστηρός και θυμωμένος άντρας τον παίρνει απ' το χέ­

ρι, του λέει σοβαρά: Ελάτε, κύριε, και τον οδηγεί. Στο δωμά­

τιο που μπαίνουν μισοβλέπω βιβλία. Βιβλία! τι θλιβερή επί­

πλωση για την ηλικία του! Το φτωχό το παιδί αφήνεται να το

πηγαίνουν, στρέφει ένα βλέμμα νοσταλγίας σ' ό,τι το περι­

βάλλει, σιωπά και φεύγει, με τα μάτια πρησμένα που ωστόσο

δεν τολμά να τ' αφήσει να κλάψουν και με βαρειά την καρδιά

από τους βαρειούς αναστεναγμούς που δεν τολμά να λευτερώ­

σει.

Ω, συ, που δεν έχεις τίποτα τέτοιο να φοβηθείς, εσύ που

για σένα καμιά περίοδος της ζωής δεν είναι περίοδος σκοτού­

ρας και πλήξης, συ που βλέπεις τη μέρα να χαράζει χωρίς ν'

ανησυχείς, να νυχτώνει χωρίς ν' ανυπομονείς και δεν μετράς

τις ώρες παρά με τις απολαύσεις σου, έλα, ευτυχισμένε, αγα­

πημένε μου μαθητή, να μας παρηγορήσεις με την παρουσία

σου για την αναχώρηση του άτυχου αυτού, έλα ...Έρχεται. Και νιώθω στο πλησίασμά του έναν αναβρασμό

χαράς που την μοιραζόμαστε κι οι δυό, είναι ο φίλος του, ο

σύντροφός του στα παιχνίδια, τον πλησιάζει' είναι καλά σί­

γουρος, βλέποντάς με, πως δεν θα μείνει για πολύ χωρίς δια­

σκέδαση' δεν εξαρτιόμαστε ποτέ ο ένας από τον άλλο, αλλά

συμφωνούμε πάντα και δεν τα πάμε με κανέναν τόσο καλά όσο

μεταξύ μας.

Η μορφή του, το παράστημά του, η στάση του, μαρτυρούν

τη σιγουριά και την ικανοποίηση' η υγεία λάμπει στο πρόσω­

πό του' τα σταθερά του βήματα του δίνουν έναν αέρα σφρί­

γους το χρώμα του, λεπτό ακόμα χωρίς να είναι ξεθωριασμέ­

νο, δεν έχει τίποτα από την θηλυπρεπή μαλθακότητα' ο αέρας

κι ο ήλιος έχουν αποθέσει επάνω του την τιμητική σφραγίδα

του φύλου του' οι μύες του, στρογγυλοί ακόμα, αρχίζουν να

σχηματίζουν κάποια χαρακτηριστικά μιας φυσιογνωμίας που

ανθίζει' τα μάτια του, που ακόμα δεν τα εμψυχώνει η φλόγα

του αισθήματος, έχουν τουλάχιστον όλη τους την αμιγή νη­

φαλιότητα, μεγάλες λύπες δεν τα 'χουν σκιάσει, ατέλειωτα δά­

κρυα δεν έχουν αυλακώσει τα μάγουλά του. Δείτε στις αυθόρ­

μητες αλλά σίγουρες κινήσεις του τη ζωηράδα της ηλικίας

του, τη σταθερότητα της ανεξαρτησίας, την πείρα των πολλα­

πλών ασκήσεων. 'Εχει όψη ελεύθερη και καθάρια αλλά όχι

198

αναιδή και κενόδοξη: το πρόσωπό του, που δεν το κόλλησαν

πάνω στα βιβλία, δεν πέφτει καθόλου στο στομάχι το'υ' δεν

χρειάζεται να του πεις: Σήκωσε το κεφάλι' ούτε η ντροπή ού­

τε ο φόβος δεν τον έκαναν ποτέ να σκύψει.

Ας του κάνουμε τόπο στη μέση της συγκέντρωσης: κύριοι,

εξετάστε τον, ρωτήστε τον με κάθε εμπιστοσύνη' μη φοβάστε

ούτε για παρακάλια του ούτε για φλυαρία του ούτε για αδιά­

κριτες ερωτήσεις του. Μην περιμένετε απ' αυτόνάλλο από

απλή και καθαρή αλήθεια, χωρίς στολισμούς, χωρίς επιτήδευ­

ση, χωρίς ματαιοδοξία. Θα σας πει το κακό που έκανέ ή που

σκέφτεται το ίδιο ελεύθερα όπως θα σας πει και το καλό, χω­

ρίς να στενοχωριέται καν για την εντύπωση που θα σας κάνει

ό,τι θα πει: θα χρησιμοποιήσει τον λόγο σε όλη του την

απλότητα της πρώτης διδασκαλίας.

Μας αρέσει να προοιωνίζουμε καλά για τα παιδιά και λυ­

πόμαστε πάντα για τη ροή από κουταμάρες που έρχεται σχε­

δόν πάντα και ανατρέπει τις ελπίδες που θα θέλαμε να πλά­

σουμε με κάποια ευτυχή συνάντηση που κατά τύχη πέφτει στη

γλώσσα τους. Αν ο δικός μου δίνει σπάνια τέτοιες ελπίδες,

δεν θα δώσει ποτέ λύπη' γιατί δεν λέει ποτέ λόγια περιττά και

δεν εξαντλείται ποτέ σε παιδαριωδίες που ξέρει ότι δεν τις

ακούμε καν. Οι ιδέες του είναι περιορισμένες αλλά ξεκάθαρες

αν δεν έχει αποστηθίσει τίποτα, ξέρει πολλά από πείρα' αν

διαβάζει λιγότερο καλά από κάποιο άλλο παιδί στα βιβλία

μας, διαβάζει καλύτερα στο βιβλίο της φύσης το μυαλό του

δεν βρίσκεται στη γλώσσα του αλλά στο κεφάλι του' έχει λι­

γότερη μνήμη απ' όση κρίση' ξέρει να μιλάει μονάχα μια

γλώσσα αλλά καταλαβαίνει τι λέει' κι αν δεν μιλάει τόσο κα­

λά όσο οι άλλοι, ό,τι κάνει το κάνει καλύτερα.

Δεν ξέρει τι είναι ρουτίνα, συνήθεια' ότι έκανε χτές δεν

επηρεάζει αυτό που κάνει σήμερα: δεν ακολουθεί ποτέ καμιά

φόρμουλα, δεν υποχωρεί καθόλου στο κύρος ούτε στο παρά­

δειγμα' ενεργεί και μιλά όπως του αρμόζει και μόνον. Έτσι,

μην περιμένετε απ' αυτόν λόγια που του τα 'χουν υπαγορεύσει

ούτε τρόπους μελετημένους αλλά πάντα την. πιστή έκφραση

των ιδεών του και τη συμπεριφορά που γεννιέται από τις κλί­

σεις του.

Του βρίσκετε μικρό αριθμό από ηθικές έννοιες που αναφέ­

, ρονται στην τωρινή του κατάσταση, καμία που ν' αναφέρεται

στην κατάσταση των μεγάλων: και σε τί θα του χρησίμευαν,

199

εφόσον ένα παιδί δεν είναι ακόμα ενεργό μέλος της κοινω­

νίας; Μ ιλήστε του για ελευθερία, ιδιοκτησία,.ακόμα και για

σύμβαση' τόσα μόνο μπορεί να ξέρει, ξέρει γιατί αυτό που

είναι δικό του είναι δικό του, γιατί εκείνο που δεν είναι δικό

του δεν είναι δικό του: ύστερ' απ' αυτό, δεν ξέρει τίποτ' άλλο.

Μιλείστε του για καθήκον, για υπακοή, δεν καταλαβαίνει

τί θέλετε να του πείτε' διατάξτε τον κάτι, δεν θα σας ακούσει

καθόλου' αν του πείτε όμως: Αν μου έκανες τη χάρη, θα σας

τον παραχωρούσα αμέσως στη στιγμή που θα τρέξει να σας

ευχαριστήσει, γιατί δεν ζητάει τίποτα καλύτερο από το να ευ­

ρύνει την αρμοδιότητά του και ν' αποχτήσει απέναντί σας δι­

καιώματα που να ξέρει ότι είναι απαραβίαστα.

Ίσως μάλιστα να μην του κακοφαίνεται που κρατάει μια

θέση, αποτελεί έναν αριθμό, υπολογίζεται για κάτι' αν όμως

έχει αυτό το τελευταίο κίνητρο, νάτος κιόλας έξω από τη φύ­

ση και σεις δεν έχετε κλείσει καλά από τα πριν όλες της πόρ­

τες της ματαιοδοξίας.

Απ' τη μεριά του, αν έχει ανάγκη κάποια συμπαράσταση,

θα τη ζητήσει αδιάφορα απ' τον πρώτο που θα συναντήσει' θα

τη ζητούσε από το βασιλιά όπως κι απ' τον υπηρέτη του: όλοι

οι άνθρωποι είναι ακόμα ίσοι στα μάτια του.

Βλέπετε, με τον τρόπο που παρακαλεί, πως νιώθει ότι δεν

του οφείλουν τίποτα' ξέρει πως αυτό που ζητά είναι μια χάρη.

Ξέρει ακόμα πως η ανθρωπιά οδηγεί στην παραχώρηση. Οι

εκφράσεις του είναι απλές και λακωνικές. Η φωνή του, το

βλέμμα του, η χειρονομία του ανήκουν σ' ένα άτομο συνηθι­

σμένο τόσο στη φιλοφρόνηση όσο και στην άρνηση. Δεν βλέ-.

πετε ούτε την έρπουσα και δουλική υποταγή ενός σκλάβου

ούτε τον επιταχτικό τόνο ενός μαίτρ' βλέπετε τη μετριοπαθή

εμπιστοσύνη στον πλησίον του, την ευγενική και συγκινητι­

κή γλυκύτητα ενός ελεύθερου όντος, ευαίσθητου όμως και

αδύναμου, που εκλιπαρεί τη συμπαράσταση ενός άλλου ελεύ­

θερου όντος, δυνατού όμως και ευεργετικού.

Αν του αρνηθείτε τη χάρη, δεν θα παραπονεθεί καθόλου,

δεν θα επιμείνει καθόλου, ξέρει πως θα 'ταν ανώφελο. Δεν θα

πει ποτέ: Μου αρνήθηκαν- θα πει όμως: Δεν γινόταν- κι όπως

το ξαναείπα, δεν πεισμώνουμε μπροστά σε μιάν αναγκαιότητα

παραδεγμένη.

Αφήστε τον ελεύθερο, αφήστε τον να κάνει ο,τιδήποτε χω­

ρίς να του λέτε τίποτα' δείτε τι θα κάνει και πώς θα το κάνει.

200

Μ η έχοντας ανάγκη ν' αποδείξει στον εαυτό του ότι είναι

ελεύθερος, δεν κάνει ποτέ τίποτα από κουταμάρα και μονάχα

από αυτοκυριαρχία. Δεν ξέρει πως είναι πάντα κύριος του εαυ­

τού του; Είναι έξυπνος, ανάλαφρος, καλοδιάθετος οι κινήσεις

του έχουν όλη τη ζωηράδα της ηλικίας του αλλά δεν βλέπετε

ούτε μια κίνησή του που να μην έχει κάποιο σκοπό. Ό,τι κι

αν θελήσει να κάνει, δεν θα επιχειρήσει ποτέ τίποτα πάνω από

τις δυνάμεις του, γιατί τις έχει δοκιμάζει και τις γνωρίζει. Τα

μέσα του θα είναι πάντα τα κατάλληλα για τα σχέδιά του και

σπάνια θα κάνει κάτι χωρίς τη σιγουριά της επιτυχίας. Το μά­

τι του προσεχτικό και συνετό. Δεν θα πάει να ρωτάει ενοχλη­

τικά τους άλλους για όσα βλέπει αλλά θα τα ερευνεί μόνος του \και θα κουραστεί να βρει αυτό που θέλει να μάθει προτού ρω­

τήσει. Αν πέσει σ' απρόβλεπτες σκοτούρες, θ' ανησυχήσει λι­

γότερο από κάποιον άλλο' αν υπάρχει κίνδυνος, θα τρομοκρα­

τηθεί πάλι λιγότερο. Καθώς η φαντασία του παραμένει αδρα­

νής και δεν έχουμε κάνει τίποτα για να την ζωηρέψουμε, δεν

βλέπει παρά αυτό που είναι, δεν εκτιμά τους κινδύνους παρά

όσο πρέπει και διατηρεί πάντα τη ψυχραιμία του. Η ανάγκη

εξασθενίζει πολύ συχνά επάνω του, οπότε δεν λακτίζει σαν

του παρουσιάζεται. Μόλις προκληθεί, ξέρει και την κουμαν­

τάρει, το 'χει συνηθίσει πια' είναι πάντα έτοιμος για όλα.

Είτε απασχολείται είτε διασκεδάζει, το ίδιο του κάνει. Τα

παιχνίδια του είναι απασχολήσεις του, δεν νιώθει καμιά δια­

φορά. Δείχνει για ό,τι κάνει ενδιαφέρον που φέρνει γέλιο και'

ελευθερία που αρέσει, δείχνοντας ταυτόχρονα και την ευστρο­

φία του πνεύματός του και τη σφαίρα των γνώσεών του. Το

θέαμα αυτής της ηλικίας, δεν είναι θέαμα γλυκό και γοητευτι­

κό; Να βλέπεις ένα ευγενικό παιδί, με μάτι ζωηρό και χαρω­

πό, ύφος γαλήνιο κι ευχαριστημένο, φυσιογνωμία πλατιά και

γελαστή, να κάνει, διασκεδάζοντας, τα πιό σοβαρά πράγματα

ή ν' απασχολείται σοβαρά με τις πιο ανάλαφρες διασκεδά­

σεις;

Θέλετε τώρα να τον κρίνετε συγκριτικά; Βάλτε τον μαζί με

άλλα παιδιά κι αφήστε τον. .Θα δείτε γρήγορα ποιος στ' αλήθεια είναι ο πιο διαμορφω­

μένος, ποιος πλησιάζει στην τελειότητα της ηλικίας τους.

Απ' τα παιδιά της πόλης, κανένα δεν είναι πιο επιδέξιο

από κείνον, είναι πιο δυνατός από κάθε άλλον. Σε ό,τι πλαι­

σιώνει την ηλικία του, κρίνει, συλλογίζεται, προβλέπει καλύ-

201

τερα απ' όλους. Μαζί με τα χωριατόπαιδα, έρχεται ίσος σε

δύναμη και τα ξεπερνάει σ' επιδεξιότητα.

Πρόκειται να κάνει κάτι, να τρέξει, να πηδήξει, να τραντά­

ξει σώματα, να σηκώσει βάρη, να εκτιμήσει αποστάσεις, να

εφεύρει παιχνίδια, να κερδίσει βραβεία; Λες και η φύση είναι

στις διαταγές του, τόσο άνετα ξέρει να υποτάσσει τα πάντα

στη θέλησή του. Είναι καμωμένος για να διευθύνει, να κυβερ­

νά τους συνομήλικούς του: το ταλέντο, η πείρα, του δίνουν

δικαίωμα και κύρος. Φορέστε του όποιο ρούχο και δώστε του

όποιο όνομα σας αρέσει, το ίδιο κάνει, θα βγει παντού πρώ­

τος, θα γίνει παντού ο αργηγός των άλλων· πάντα θα νιώθουν

την υπεροχή του· χωρίς να θέλει να διατάζει, θα είναι αφέ­

ντης χωρίς να πιστεύει στην υπακοή, θα υπακούνε σ' αυτόν.

.Εχει φτάσει στην ωριμότητα της παιδικής ηλικίας, έχει

ζήσει τη ζωή του παιδιού, δεν εξαγόρασε καθόλου την τελειό­

ποιησή του σε βάρος της ευτυχίας του· απεναντίας, ~λληλo­

βοηθήθηκαν και τα δυο. Αποχτώντας όλη τη λογική της ηλι­

κίας του, υπήρξε ευτυχισμένος και ελεύθερος όσο η ιδιο­

συγκρασία του το επέτρεπε. Αν το μοιραίο δρεπάνι έρθει και

θερίσει από πάνω του το άνθος των ελπίδων μας, δεν θα 'χουμε

καθόλου να κλάψουμε συγχρόνως τη ζωή του και τον θάνατό

του, δεν θα οξύνουμε καθόλJυ τις λύπες μας με την ανάμνηση

εKείνΙUν που θα τουΕ;ίχαμε προκαλέσει' θα πούμε μόνο: Του­

λάχιστον χάρηκε- την παιδική ζωή του' δεν τον κάναμε να χά­

σει τίποτα απ' όσα η φύση του έδωσε.

Το μεγάλο κακό της πρώτης αυτής εκπαίδευσης είναι πως

δεν γίνεται αισθητή παρά στους οξυδερκείς άνθρώπους και

πως, σ' ένα παιδί αναθρεμμένο με τόση φροντίδα, τα χυδαία

μάτια δεν βλέπουν παρά έναν αχρείο.

.Ενας δάσκαλος σκέφτεται περισσότερο το συμφέρον του

παρά του μαθητή του' προσπαθεί ν' αποδείξει πως δεν χάνει

τον καιρό του και πως κερδίζει επάξια τα χρήματα που του

δίνουν' τον προικίζει μ' εύκολες γνώσεις, που να φαίνονται

όταν θέλεις δεν έχει σημασία αν το μαθημένο είναι και οφέ­

λιμο, αρκεί να φαίνεται εύκολα. Συσσωριάζει, χωρίς εκλογή,

χωρίς διάκριση, εκατό κυκεώνες στη μνήμη του. Όταν πρό­

κειται να εξετάσουν το παιδί, το βάζουν να ξεδιπλώσει το εμ­

πόρευμά του· το απλώνει, είμαστ' ευχαριστημένοι· ξαναδιπλώ­

νει το δεματάκι του και φεύγει.

Ο μαθητής μου δεν είναι τόσο πλούσιος, δεν έχει δεματάκι

202

να ξεδιπλώσει, δεν έχει τίποτα να δείξει έξω από τον εαυτό

του. Λοιπόν, ένα παιδί, όπως κι ένας μεγάλος, δεν φαίγεται σε

μια στιγμή. Πού είναι οι παρατηρητές που θα ξέρουν ν~ συλ­λάβουν με μια ματιά τα σημάδια που τον χαρακτηριζουν;

Υπάρχουν, αλλά πολύ λίγοι· κι απ' τους εκατό χιλιάδες πατέ-

ρες, δεν θα βρεθεί ούτε ένας στον αριθμό αυτό. .,Οι πάρα πολλές ερωτήσεις ενοχλούν και απωθουν ολον

τον κόσμο, πόσο μάλλον τα παιδιά. Ύστερ' από λίγα λεπτά η

προσοχή τους κουράζεται, δεν ακούνε πια όσα τους ρωτάει ο

πεισματάρηςκαι δεν απαντούν πια παρά στην τύχη. q τρόπος

αυτός εξέτασης είναι μάταιος και σχολαστικός συχνά δυό λό­

για που τα πιάνεις στον αέρα δείχνουν καλύτε.ρα τ~ν αίσθ~σή

τους και το πνεύμα τους απ' όσο οι μακρυλογιες ομως πρε~ει

να προσέχουμε μήπως αυτά τα δυό λόγια είναι υπαγορευμενα

ή τυχαία. Πρέπει να 'χουμε πολλή κρίση εμείς οι ίδιοι για ν'

εκτιμήσουμε την κρίση ενός παιδιού. ..Ακουσα που λέγανε στον μακαρίτη μιλόρδο Χύντ, πως εν-

ας φίλος του, ξαναγυρνώντας από την Iταλίαό~oυ έλλει~ε

τρία χρόνια, ήθελε να ελέγξει την πρόοδο του γιo~ του, ~ννεα

με δέκα χρονών. Πάνε μια μέρα περίπατο με τον δασκαλο τ?υ

σε κάποια πεδιάδα, όπου κάτι παιδιά παίζανε με χαρταετους.

Περνώντας, ο πατέρας είπε στο γιό του: Πού είναι ο χαρταε­

τός που ανήκει σ' αυτή τη σκιά; Χωρίς να διστάσει, χωρίς να

σηκώσει το κεφάλι, το παιδί είπε: Στον μεγάλο δρόμο. Και

πράγματι, πρόσθεσε ο μιλόρδος Χύντ, ο μεγάλος δρόμος βρι­

σκότανε ανάμεσα σε μας και τον ήλιο. Ο πατέρας αγκάλιασε

τον γιό του και, τελειώνοντας έτσι την εξέτασή του, έφυγε

χωρίς να πει λέξη. Την άλλη μέρα έστειλε στον δάσκαλο ένα

ισόβιο εισόδημα, πέρ' από τον κανονικό μισθό του.

Τι άνθρωπος εκείνος ο πατέρας! Και τι γιός! Η ερώτηση

είναι ακριβώς της ηλικίας: η απάντηση πολύ απλή' μα δείτε

πόση παιδική δικανική καθαρότητα προϋποθέτει! .Ετσι κι ο

μαθητής του Αριστοτέλη ημέρωνε τον περίφημο δρομέα ίππο

που' κανένας σταυλάρχης δεν μπόρεσε να δαμάσει.

203

Βιολίο Τρίτο

Αν και ώς την εφηβεία, όλη η πορεία της ζωής είναι περίοδος

αδυναμίας, υπάρχει ένα σημείο, στη διάρκεια της πρώτης ηλι­

κίας, όπου, αφού η πρόοδος των δυνάμεων έχει ξεπεράσει την

πρόοδο των αναγκών, το αναπτυσσόμενο ζώο, ακόμα απόλυτα

αδύναμο, γίνεται σχετικά δυνατό. Αν και οι ανά­

γκες του δεν έχουν όλες αναπτυχθεί, οι τωρινές του δυνάμεις

είναι περισσότερο από επαρκείς για ν' ανταποκριθούν σ' αυ­

τές. Σαν μεγάλος, θα ήταν πολύ αδύναμος, σαν παιδί, είναι

πολύ δυνατός.

Από πού πηγάζει η αδυναμία' του ανθρώπου;

Από την ανισότητα που βρίσκεται ανάμεσα στη δύναμή

του και τις επιθυμίες του. Τα πάθη μας κάνουν αδύναμα, γιατί

θα χρειαστούν, για να τα ικανοποιήσουμε, περισσότερες δυ­

νάμεις απ' όσες μας έδωσε η φύση. Μειώστε λοιπόν τις επιθυ­

μίες είναι σαν να αυξάνετε τις δυνάμεις: όποιος μπορεί περισ­

σότερα απ' όσα επιθυμεί, έχει περισσεύματα. Είναι σίγουρα

πολύ δυνατό ον.

Νά η τρίτη κατάσταση της παιδικής ηλικίας, για την

οποία και θα σας μιλήσω. Συνεχίζω να την αποκαλώ παιδική

μια και δεν υπάρχει κατάλληλος όρος να την εκφράσει· γιατί

η ηλικία αυτή πλησιάζει την εφηβεία χωρίς ν' ανήκει ακόμα

στην ήβη.

Στα δώδεκα με δεκατρία χρόνια, οι δυνάμεις του παιδιού

αναπτύσσονται πολύ πιο γρήγορα από τις ανάγκες του. Το πιο

βίαιο, το πιο τρομερό, δεν του έγινε αισθητό ακόμα· το όργα-

205

νο παραμένει στην ατέλεια και μοιάζει, για να βγει, να περιμέ­

νει τη θέληση που θα τ' αναγκάσει. Πολύ ελάχιστα ευαίσθητο

στις προσβο4,ές του αέρα και των εποχών, τα αψηφά χωρίς

κόπο, η θέρμη του που μόλις γεννιέται είναι σα να το ντύνει·

η πείνα του το νοστιμεύει· ό,τι μπορεί να θρέψει είναι καλό

για την ηλικία του· αν νυστάζει, ξαπλώνει στη γη και κοιμά­

ται: νιώθει να περιβάλλεται απ' όλα όσα του χρειάζονται· κα­

μιά φανταστική ανάγκη δεν το βασανίζει· η γνώμη δεν έχει

καμιά επίδραση επάνω του· οι επιθυμίες του δεν πάνε μακρύ­

τερα από τα χέρια του: όχι μόνο μπορεί να είναι αυτάρκης,

αλλά έχει και δύναμη περισσότερη απ' όση χρειάζεται· αυτή

είναι η μόνη περίοδος της ζωής του που βρίσκεται σ' αυτή

την περίπτωση.

Προαισθάνομαι την αντίρρηση. Δεν θα μου πουν πως το

παιδί έχει περισσότερες ανάγκες απ' όσες του αναγνωρίζω,

αλλά θα αρνηθούν πως έχει τη δύναμη που του αποδίδω: δεν

θα σκεφτούν πως μιλάω για τον μαθητή μου, όχι για τις κουρ­

διστές κούκλες που ταξιδεύουν από δωμάτιο σε δωμάτιο, ορ­

γώνουν μέσα σ' ένα κουτί και κουβαλάνε χάρτινα βάρη. Θα

μου πουν πως η αντρική δύναμη εκδηλώνεται μαζί με τον

ανδρισμό· πως τα ζωικά πνεύματα, αφομοιωμένα στα κατάλ­

ληλα αγγεία, κι απλωμένα σ' όλο το σώμα, αυτά μόνο μπο­

ρούν να δώσουν στους μύες τη σταθερότητα, την ενεργητικό­

τητα, τον τόνο, το ελατήριο, απ' όπου προκύπτει η αληθινή

δύναμη. Να η φιλοσοφία του δωματίου. Εγώ όμως επικαλού­

μαι την εμπειρία.

Βλέπω στις εξοχές σας μεγάλα αγόρια να οργώνουν, να δι­

βωλίζουν τη γη, να μοχθούν, να γεμίζουν ένα βαρέλι κρασί,

να οδηγούν την άμαξα όπως κι ο πατέρας τους θα τους έπαιρ­

νες για άντρες, αν ο ήχος της φωνής τους δεν τους πρόδινε.

Ακόμα και στις πόλεις μας, νέοι εργάτες, σιδεράδες, τεχνί­

τες, πεταλωτές, είναι σχεδόν το ίδιο γενναίοι όπως και τ'

αφεντικά τους και δεν θα ήταν λιγότερο επιδ~ξιoι, αν τους

είχαν εξασκήσει νωρίτερα. Αν υπάρχει διαφορά - και συμ­

φωνώ πως υπάρχει - εδώ είναι πολύ μικρότερη, το ξαναλέω,

απο τη διαφορά ανάμεσα στις παράφορες επιθυμίες ενός μεγά­

λου και τις περιορισμένες επιθυμίες ενός παιδιού. Εξάλλου

δεν γίνεται εδώ μονάχα λόγος για φυσικές δυνάμεις αλλά προ­

παντός για τη δύναμη και την ικανότητα του πνεύματος που

τις αναπληρώνει ή τις κατευθύνει. .

206

Το ενδιάμεσο αυτό, όπου το άτομο μπορεί περισσότερα απ'

όσα επιθυμεί, αν και δεν είναι ο καιρός της μεγαλύτερης από­

λυτής του δύναμης, είναι, όπως είπα, ο καιρός της πιο μεγά­

λης του σχετικής δύναμης. Είναι ο πολυτιμότερος καιρός της

ζωής, καιρός που δεν έρχεται παρά μονάχα μια φορά· καιρός

πολύ σύντομος και τόσο πιο σύντομος, όπως θά δούμε στη

συνέχεια, που του πρέπει περισσότερο η καλή χρησιμοποίη­

ση.

Τί θα κάνει το περίσσευμα των ικανοτήτων και των δυνά­

μεων που έχει τό)ρα και που θα του' λείπει σε μιαν άλλη ηλι­

κία;

Θα προσπαθήσει να το χρησιμοποιήσει σε φροντίδες που

θα τον οφελήσουν στην ανάγκη.

Θα ρίξει, ας πούμε, στο μέλλον το επιπλέον της τωρινής

του ύπαρξης το γενναίο παιδί θα κάνει προμήθειες για τον

αδύναμο μεγάλο· αλλά δεν θα στήσει τα μαγαζιά του ούτε σε­

ντούκια που μπορεί να τα παραβιάσει κανείς ούτε σε σιτοβο­

λώνες που του είναι ξένοι' για να ιδιοποιηθεί στ' αλήθεια το

απόκτημά του, στα χέρια του, στο κεφάλι του, μέσα του θα το

στηρίξει.

Να λοιπόν ο καιρός των εργασιών, των διδαχών, των μελε­

τών και προσέξτε δεν είμαι εγώ που κάνω αυθαίρετα αυτή την

εκλογή, η φύση η ίδια την υποδείχνει.

Η ανθρώπινη αντίληψη έχει τα όριά της κι όχι μονάχα

ένας άνθρωπος δεν μπορεί να ξέρει τα πάντα, αλλά δεν μπορεί

να ξέρει ολοκληρωτικά τα λίγα που ξέρουν οι άλλοι άνθρω­

ποι. Εφόσον η αντίφαση της κάθε ψεύτικης θέσης είναι μια

αλήθεια, ο αριθμός των αληθειών είναι ανεξάντλητος όπως

και των σφαλμάτων. Υπάρχει λοιπόν κάποια εκλογή στα

πράγματα που οφείλουμε να διδάσκουμε καθώς και στον

κατάλληλο χρόνο που θα τα μάθουμε.

Από τις γνώσεις που υπάρχουνε στη διάθεσή μας, άλλες

είναι ψεύτικες, άλλες περιττές, άλλες χρησιμεύουν να θρέ­

φουν την περηφάνεια όποιου τις έχει. Ο μικρός αριθμός εκεί­

νων που πραγματικά συμβάλλουν στην ευημερία μας είναι και

ο μόνος άξιος για τις έρευνες του φρόνιμου άνθρωπου και

συνεπώς ενός παιδιού που θέλουμε να το κάνουμε τέτοιον

άνθρωπο. Δεν πρόκειται καθόλου για το να ξέρουμε τι είναι

αλλά μονάχα για ό,τι είναι οφέλιμο.

Από τούτον τον μικρό αριθμό, πρέπει ν' αφαιρέσουμε ακό-

207

μα εδώ τις αλήθειες οι οποίες ζητούν, για να γίνουν κατανοη­

τές, νόηση ήδη σχηματισμένη ολοκληρωτικά' όσες προϋπο­

θέτουν τη γνώση των σχέσεων του ανθρώπου, τις οποίες ένα

παιδί δεν μπορεί ν' αποχτήσει' όσες, αν και αληθινές αυτές

καθ' εαυτές, προδιαθέτουν μίαν ανέμπειρη ψυχή να σκέφτεται

λάθος για άλλα θέματα.

Νάμαστε περιορισμένοι σ' έναν μικρό κύκλο σχετικά με

την ύπαρξη των πραγμάτων' κι όμως ο κύκλος αυτός αποτελεί

ακόμα απέραντη σφαίρα για το μέτρο του πνεύματος του παι­

διού! Τάρταρα της ανθρώπινης νόησης, ποιο τολμηρό χέρι θα

τολμήσει ν' αγγίξει το πέπλο σας;

Πόσες αβύσσους βλέπω ν' ανοίγονται με τις μάταιες γνώ­

σεις του νεαρού άτυχου! Ω, εσύ, που πας να τον καθοδηγήσεις

στα επικίνδυνα μοναπάτια και να σύρεις μπροστά στα μάτια

του την ιερή κουρτίνα της φύσης, τρέμε. Βεβαίωσου πρώτα

καλά για το κεφάλι του και για το δικό σου, πρόσεξε μην

καταλήξει στο ένα ή στο άλλο ή ίσως και στους δυο σας.

Πρόσεξε το πιθανό θέλγητρο του ψέματος και των μεθυστικών

ατμών της περηφάνειας. Θυμήσου, να θυμάσαι αδιάκοπα πως

η αμάθεια δεν έκανε ποτέ κακό, το λάθος μόνο είναι ολέθριο

και δεν χανόμαστε καθόλου από κείνο που δεν ξέρουμε αλλά

από κείνο που νομίζουμε ότι ξέρουμε.

Οι πρόοδοί του στη γεωμετρία θα μπορούσαν να σας χρη­

σιμέψουν για δοκιμή και μέτρο σίγουρο για την ανάπτυξη της

νοημοσύνης του: μα μόλις θα μπορεί να διακρίνει τι είναι

οφέλιμο και τι δεν είναι, σημασία έχει η πολλή διευθέτηση

και τέχνη για να τον οδηγήσετε στις θεωρητικές μελέτες. Θέ­

λετε, παραδείγματος χάρη, να βρει μια συμμετρική μέση ανά­

μεσα σε δυο γραμμές αρχίστε κάνοντάς τον να νιώσει την

ανάγκη να βρει ένα τετράγωνο ίσο μ' ένα δεδομένο ορθογώ­

νιο: αν επρόκειτο για δυο συμμετρικές μέσες, θα 'πρεπε πρώτα

να του κάνετε ενδιαφέρον το πρόβλημα του διαπλασιασμού

του κύβου, Κ.λ.Π. Δείτε πώς πλησιάζουμε βαθμιαία τις ηθικές

έννοιες που διακρίνουν το καλό από το κακό. Ίσαμε τώρα δεν

έχουμε γνωρίσει άλλον νόμο από της αναγκαιότητας: τώρα

έχουμε να κάνουμε με το τι είναι οφέλιμο' θα φτιάσουμε γρή­

γορα στο πρέπον και στο καλό.

Το ίδιο ένστικτο εμψυχώνει τις διάφορες ικανότητες του

ανθρώπου. Την ενεργητικότητα του σώματος, που θέλει ν'

208

α~απτυχθεί, διαδέχεται η ενεργητικότητα του πνεύματος, που

θελει να ενημερωθεί. .Στην αρχή τα παιδιά είναι ανήσυχα, ύστερα περίεργα' και

η περιέργειά τους, καλά διευθετημένη, είναι το κίνητρο της

ηλικίας όπου φτάσαμε πια. Ας διακρίνουμε πάντα τις κλίσεις

που προέρχονται από τη φύση από τις κλίσεις που προέρχον­

ται από τη γνώμη. Υπάρχει κάποια ζέση στο να ξέρουμε, η

οποία δεν στηρίζεται παρά την επιθυμία να μας θεωρούν σο­

φούς υπάρχει κι άλλη μία που γεν/ιέται με μία φυσική περι­

έργεια στον άνθρωπο για ό,τι μπορεί να τον ενδιαφέρει από

κοντά ή από μακριά. Η έμφυτη επιθυμία της ευημερίας και η

αδυνατότητα να ικανοποιήσουμε πλήρως την επιθυμία αυτή

μας κάνει ν' αναζητούμε αδιάκοπα καινούργια μέσα που θα

συμβάλουν στην ικανοποίηση. Τέτοια είναι η πρώτη αρχή

της περιέργειας αρχή φυσική στην καρδιά του ανθρώπου,

που η ανάπτυξή της όμως γίνεται μονάχα σε σχέση με τα πά­

θη μας και τα φώτα μας.

Φανταστείτε ένα φιλόσοφο εξορισμένο σε κάποιο έρημο

νησί με όργανα και βιβλία, σίγουρο πως θα περάσει εκεί τις

υπόλοιπες μέρες του' δεν θα σκοτιστεί πια με το σύστημα του

κόσμου, των νόμων της έλξης, του διαφορικού υπολογισμού:

δεν θ' ανοίξει ίσως ποτέ του βιβλίο αλλά ποτέ δεν θα παραλεί­

~ει να ε~ισKέπτεται το νησί του ώς την τελευταία του άκρη,

οσο μεγαλο κι αν είναι. Ας πετάξουμε ακόμα, από τις πρώτες

μας μελέτες, τις γνώσεις που το γούστο τους δεν είναι καθό­

λου φυσικό στον άνθρωπο κι ας περιοριστούμε σε κείνες πουτο ένστικτο μας κάνει να τις αναζητούμε.

Το νησί του ανθρώπινου γένους είναι η γη' το πιο χτυπητό

αντικείμενο στα μάτια μας είναι ο ήλιος. Μόλις αρχίσουμε ν'

απομακρυνόμαστε από τον εαυτό μας, οι πρώτες μας παρατη­

ρήσεις σίγουρα πέφτουν ή στον ένα ή στην άλλη. Έτσι, η

φι~oσoφία όλων σχεδόν των αγρίων λαών στρέφεται αποκλει­

στικά γύρω από φανταστικές υποδιαιρέσεις της γης και την

θεότητα του ήλιου.

Τι έκκλιση! θα πει ίσως κανείς. Πριν λίγο καιρό δεν μας

απασχολούσε παρά μονάχα ό,τι μας αγγίζει, ό,τι μας περιβάλ­

λει άμεσα. Και ξαφνικά, ορίστε, διατρέχουμε την υδρόγειο

και πηδάμε στα άκρα του σύμπαντος! Η έκκλιση αυτή είναι το

αποτέλεσμα της προόδου των δυνάμε(ον μας και η ροπή του

πνεύματός μας. Στην κατάσταση αδυναμίας και ανεπάρκr.ιας.

209

t

η φροντίδα να συντηρηθούμε μας συγκεντρώνει μέσα μας

στην κατάσταση ικανότητας και δύναμης, η επιθυμία ν' απλώ­

σουμε το είναι μας μας μεταφέρει πιο πέρα και μας κάνει να

ορμάμε τόσο μακριά όσο μας είναι δυνατό' καθώς όμως ο δια­

νοητικός κόσμος μας είναι ακόμα άγνωστος, η σκέψη μας δεν

πάει μακρύτερα από τα μάτια μας και η αντίληψή μας δεν

απλώνεται παρά μαζί με τοχώρο που μετράει.

Ας μετατρέψουμε τις αισθήσεις μας σε ιδέες αλλά ας μην

μεταπηδήσουμε ολομεμιάς από τα αισθητά αντικείμενα στα

διαΥοητικά. Με τα πρώτα φτάνουμε στα δεύτερα. Στις πρώτες

ενέργειες του πνεύματος, οι αισθήσεις ας είναι πάντοτε οδη­

γοί του: κανένα άλλο βιβλίο εξόν από τον κόσμο, καμιά άλλη

διδασκαλία εξόν από τα γεγονότα. Το παιδί που διαβάζει δεν

σκέφτεται, απλώς διαβάζει' δεν διδάσκεται, μαθαίνει λέξεις.

Κάντε τον μαθητή σας προσεχτικό στα φαινόμενα της φύ­

σης, γρήγορα θα τον έχετε κάνει περίεργο' μα, για να θρέψετε

την περιέργειά του, μη βιάζεστε ποτέ να την ικανοποιήσετε.

Φέρτε τα ζητήματα στη διάθεσή του κι αφήστε τον να τα λύ­

σει. Να μην ξέρει τίποτα επειδή του το είπατε σεις, αλλά επει­

δή το κατάλαβε μόνος του' να μη μαθαίνει την επιστήμη, να

την επινοεί. Αν ποτέ αντικαταστήσετε μες στο μυαλό του με

την αυθεντία τη λογική, δεν θα συλλογιστεί ποτέ, δεν θα 'ναι

πια παρά το παιχνίδι της γνώμης των άλλων.

Θέλετε να μάθετε γεωγραφία στο παιδί και ψάχνετε να του

βρείτε σφαίρες και χάρτες: τι μηχανές! Γιατί όλες αυτές οι

αναπαραστάσεις; Γιατί δεν αρχίζετε δείχνοντάς του το ίδιο το

αντικείμενο, ώστε να ξέρει τουλάχιστον για τί πράγμα του μι­

λάτε;

Ένα ωραίο βραδάκι πάμε περίπατο σ' ένα πρόσφορο μέρος,

όπου ο ορίζοντας, ακάλυπτος, αφήνει να δούμε άπλετα τη

δύση του ήλιου και παρατηρούμε τα αντικείμενα που κάνουν

αναγνωρίσιμο τον τόπο της δύσης του. Την άλλη μέρα, για ν'

αναπνεύσουμε δροσερό αέρα, .ξαναγυρίζουμε στο ίδιο μέρος

προτού ανατείλει ο ήλιος. Τον βλέπουμε ν' αναγγέλεται μα­

κριά απ' τα φλόγινα σημάδια που εκτοξεύει μπροστά του. Η

φλόγα μεγαλώνει, η ανατολή μοιάζει να καίγεται ολόκληρη.

Μες στη λάμψη περιμένουμε το άστρο για πολύ, ώσπου να

φανεί' κάθε στιγμή νομίζουμε πως τον βλέπουμε να εμφανίζε­

ται' στο τέλος νάτος ..Ενα λαμπερό σημείο φεύγει σαν αστραπή και γεμίζει αμέ-

210

πως ι')λο το διάστημα' το πέπλο των σκοταδιών πέφτει και χά­

νΙ;ΤΙΗ. Ο άνθρωπος. αναγνωρίζει τον τόπο διαμονής του και

τον βρίσκει ωραιότερο. Η πρασινάδα πήρε στη διάρκεια της

ν,'ιχτας καινούργιο σφρίγος η μέρα καθώς γεννιέται και τη

φωτίζει, οι πρώτες αχτίνες που τη χρυσίζουν, τη δείχνου.ν κα­

λυμμένη μ' ένα λαμπερ? δίKτυ~ δροσιάς, που αντανακλα στο

μ(ιτι το φως και τα χρωματα. ..'Τα πουλιά, σαν χορός, σμίγουν και χαιρετουν ολα μαζι τον

π(ιτί:ρα της ζωής τούτη τη στιγμή ούτε ένα τους δεν ·σιωπά· το

κι:λ(lϊδημά τους, αδύναμο ακόμα, είναι γλυκύτερο και πιο αρ­

γι') απ' όσο την υπόλοιπη μέρα, προδίνει την ατονία του γαλή-

νιου ξυπνήματος. .Η συνδρομή όλων αυτών των πραγμάτων φέρνει στην αι­

σ()ησή κάποιαν εντύπωση φρεσκάδας που θα 'λεγες διεισδύει

στη ψυχή. Μισή ώρα τώρα είναι μια μαγεία που κανένας .δεν

της αντιστέκεται' ένα θέαμα τόσο μεγάλο, τόσο ωραίο, τοσο

(lπολαυστικό, δεν αφήνει κανέναν ασυγκίνητο.

Γεμάτος ενθουσιασμό, ο δάσκαλος θέλει να μεταδώσ~ι τ.η

συγκίνησή του στον μαθητή: πιστεύει πως τον συγKι~ει κα­

νοντάς τον προσεχτικό στις αισθήσεις που συγκινουν τον

ίδιο. Καθαρή βλακεία! Μες στην καρδιά του μεγάλου βρίσκε­

ται η ζωή του θεάματος της φύσης για να το δεις, πρέπε~ να

το νιώσεις. Το παιδί βλέπει τ' αντικείμενα, μα δεν μπορει να

δει τις σχέσεις που τα συνδέουν, δεν μπορεί να εννοήσει τη

γλυκειά αρμονία της συναυλίας τους. Χρειάζεται κάποια ε­

μπειρία - και δεν την έχει αποκτήσει. Χρειάζονται συναι­

σθήματα - και δεν τα 'χει δοκιμάσει, για να νιώσει την πολυ­

σύνθετη εντύπωση που αναδίνεται συγχρόνως απ' όλες του τις

αισθήσεις. Αν δεν έχει διασχίσει για πολύ άγονες πεδιάδες:

αν καυτή άμμος δεν έχει κάψει τα πόδια του, αν η πνιγηρη

αντανάκλαση ηλιοψημένων βράχων δεν τον πίεσε ποτέ, πώς

να γευτεί τον δροσερό αέρα του ωραίου πρωινού;

Πώς το άρωμα των λουλουδιών, η γοητεία του πράσινου, ο

υγρός ατμός της δρόσου, το γλυκό κι απαλό περπάτημ~ στην

πρασιά, θα μαγέψουν τις αισθήσεις του; Πώς το τραγουδι των

πουλιών θα του προξενήσει ηδονική συγκίνηση, αν οι τόνοι

του έρωτα και της ευχαρίστησης του είναι άγνωστοι άκόμα;

Με τί παραφορά θα δει το γέννημα τέτοιας μέρας, αν η

φαντασία του δεν ξέρει να του ζωγραφίσει τις μέρες με τις

οποίες μπορούμε να τη γεμίσουμε; Τέλος, πώς θα τρυφεράνει

211

η καρδιά του με το κάλλος του θεάματος της φύσης, αν αγνοεί

ποιο χέρι φρόντισε να τη στολίσει;

Μ ην ανοίγετε ποτέ στο παιδί συζητήσεις που δεν θα κατα­

λάβει. Καθόλου περιγραφές, ποτέ ευγλωττίες, ποτέ σχήματα,

ποτέ ποίηση. Δεν υπάρχει τώρα ζήτημα συναισθήματος ούτε

γούστου. Εξακολουθείτε να είστε σαφής, απλός και ψυχρός

γρήγορα θα 'ρθει ο καιρός ν' αρχίσετε άλλη γλώσσα.

Αναθρεμμένος μες στο πνεύμα των αξιωμάτων μας, μαθη­

μένος να αντλεί όλα τα όργανά του από τον εαυτό του, να μην

προστρέχει ποτέ στον άλλο παρά εφόσον έχει αναγνωρίσει

την ανεπάρκειά του, με το κάθε καινούργιο αντικείμενο που

βλέπει, το εξετάζει καλά χωρίς να λέει τίποτα. Είναι σκεφτι­

κός και δεν ρωτάει. Αρκεστείτε στην ευκαιρία να του δείχνετε

τα αντικείμενα· ύστερα, όταν δείτε την περιέργειά του αρκετά

απασχολημένη, κάντε του κάποια λακωνική ερώτηση για το

πώς θα τη λύσει.

Στην περίπτωση (11 ,τή, αφού θα 'χετε παρατηρήσει μαζί

του την ανατολή του ,μιου, αφού θα τον έχετε κάνει να προ­

σέξει απ' την ίδια μεριά τα βουνά και τ' άλλα γειτονικά αντι­

κείμενα, αφού τον αφήσετε να συζητήσει γι' αυτά μ' όλη του

την άνεση, κρατείστε λίγες στιγμές σιωπή σαν κάποιος που

ονειρεύεται κι ύστερα πείτε του: Σκέφτομαι πως χτές βράδι ο

ήλιος έπεσε εκεί και σήμερα σηκώθηκε εκεί. Πώς είναι δυνα­

τό; Μ ην πείτε τίποτ' άλλο. Να σας κάνει ερωτήσεις, μην

απαντάτε· πείτε για τίποτ' άλλο. Αφήστε τον στον εαυτό του

και να είστε σίγουρος πως θα σκεφτεί.

Για να συνηθίσει ένα παιδί, να είναι προσεχτικό να εντυ­

πωσιάζεται σωστά από κάποιαν αισθητή αλήθεια, χρειάζεται

να του δώσει λίγες μέρες ανησυχίας προτού την ανακαλύψει.

Αν δεν αντιλαμβάνεται αρκετά μ' αυτόν τον τρόπο, υπάρχει

μέσον να του την κάνετε ακόμα πιο αισθητή - ν' αντιστρέψε­

τε το ζήτημα. Αν δεν ξέρει πώς ο ήλιος φτάνει από τη δύση

του στην ανατολή του, ξέρει τουλάχιστον πώς φτάνει από την

ανατολή του στη δύση του, τα μάτια του και μόνο του το μα­

θαίνουν. Φωτείστε λοιπόν το πρώτο ζήτημα με το δεύτερο: ή ο

μαθητής σας είναι απολύτως ηλίθιος ή η αναλογία πάρα είναι

καθαρή ώστε να μην του διαφεύγει. Να το πρώτο του μάθημα

κοσμογραφίας.

Όπως προβαίνουμε αργά αργά από ιδέα αισθητή σε ιδέα

αισθητή, εξοικειωνόμαστε πολύ με την μία προτού περάσουμε

212

στην άλλη και τελικά δεν αναγκάζουμε ποτέ το μαθητή μας να

είναι προσεχτικός, υπάρχει μεγάλη απόσταση από το πρώτο

αιιτό μάθημα ώς την γνώση της πορείας του ήλιου και του

σχήματος της γης: μα καθώς όλες οι φαινομενικές Kινή~εις

των ουράνιων σωμάτων εξαρτιόνται από την ίδια την αρχή

και η πρώτη παρατήρηση οδηγεί σε όλες τις άλλες, χρειάζε­

ται λιγότερη προσπάθεια, αν και περισσότερος χρόνος, για να

φτάσουμε από μια ημερήσια περιφορά στον υπολογισμό των

εκλείψεων, για να καταλάβει τη μέρα και τη νύχτα.

Εφόσον ο ήλιος στρέφεται γύρω από τον κόσμο, περιγρά­

φει έναν κύκλο και κάθε κύκλος πρέπει να έχει κάποιο

κέντρο, αυτό το ξέρουμε. Το κέντρο αυτό δεν θα μπορούσαμε

να το δούμε, γιατί βρίσκεται στην καρδιά της γης, αλλά μπο­

ρούμε πάνω στην επιφάνειά της να σημαδέψουμε δύο αντίθετα

σημεία που να του αντιστοιχούν. Μ ια σούβλα που περνάει

από τα τρία σημεία και προεκτείνεται ώς τον ουρανό απ' τη

μιά κι απ' την άλλη πλευρά θα είναι ο άξονας του κόσμου και

της καθημερινής κίνησης του ήλιου. Μ ια μικρή σβούρα στρέ­

φεται πάνω στη μύτη της και παρασταίνει τον ουρανό καθώς

στρέφεται στον άξονά του· οι δυο μύτες της σβούρας είναι οι

δυο πόλοι: το παιδί άνετα θα γνωρίσει τον ένα· του τον δείχνω

στην ουρά της Μικρής .Αρκτου. Να διασκέδαση για τη νύ­

χτα· σιγά σιγά εξοικειωνόμαστε με τ' άστρα και τότε γεννιέ­

ται η πρώτη διάθεση να γνωρίσει τους πλανήτες και να παρα­

τηρήσει τους αστερισμούς.

Είδαμε την ανατολή του ήλιου την ημέρα τ' Α η Γιαννιού·

θα τη δούμε και τη μέρα των Χριστουγέννων ή κάποια άλλη

ωραία χειμωνιάτικη μέρα· γιατί ξέρουμε πως δεν είμαστε τε­

μπέληδες και μας είναι παιχνίδι ν' αντιμετωπίζουμε το κρύο.

Φροντίζω να κάνουμε τη δεύτερη παράτηρησή μας στο ίδιο

μέρος και χρησιμοποιώντας κάποια επιδεξιότητα για την

προετοιμασία της παρατήρησης, ο ένας ή ο άλλος δεν θα

Πάραλείψουμε να φωνάξουμε: Αχά! Να κάτι αστείο! Ο ήλιος

δεν ανατέλει στην ίδια θέση! Εδώ έχουμε τις παλιές μας πλη­

ροφορίες και τώρα, ανατέλει εκεί, κ.λ.π ... Υπάρχει λοιπόν

ανατολή καλοκαιριού, ανατολή χειμώνα, κ.λ.π ... Νεαρέ δά­

σκαλε, νά 'σαι στο δρόμο σου. Τα παραδείγματα αυτά πρέπει

να σου αρκούν για να διδάξεις πολύ καθαρά την υδρόγειο,

παίρνοντας τον κόσμο για τον κόσμο και τον ήλιο για τον

ήλιο.

213

Γενικά, μην αντικαθιστάτε ποτέ το πράγμα με το σημάδι,

εκτός αν σας είναι αδύνατο να το δείξετε. Γιατί το σημάδι

αποσπά την προσοχή του παιδιού και το κάνει να ξεχνάει το

αναπαραστημένο πράγμα.

Η κρικωτή σφαίρα μου φαίνεται κακοσυνθεμένος μηχανι­

σμός, φτιαγμένος με κακές αναλογίες. Η σύγχυση αυτή των

κύκλων και τα παράξενα σχήματα που είναι σημαδεμένα της

δίνουν ένα ύφος σολωμονικής που αγριεύει το πνεύμα των

παιδιών. Η γη είναι πολύ μικρή, οι κύκλοι πολύ μεγάλοι και

πάρα πολλοί' μερικοί, όπως οι κόλουροι, είναι τελείως περιτ­

τοί- το πάχος του χαρτονιού τους δίνει έναν αέρα στερεότητας

που τους παίρνεις για κυκλικές μάζες αληθινά υπαρκτές και

όταν λέτε στο παιδί πως οι κύκλοι αυτοί είναι φανταστικοί,

δεν ξέρει τί βλέπει, παύει να καταλαβαίνει.

Δεν ξέρουμε ποτέ να 'ρθούμε στη θέση των παιδιών' δεν

μπαίνουμε στις ιδέες τους, τους δανείζουμε τις δικές μας κι

ακολουθώντας πάντα τους δικούς μας συλλογισμούς, με αλυ­

σίδες από αλήθειες, δεν σωριάζουμε παρά εξωφρενισμούς και

σφάλματα μες στο κεφάλι τους.

Συζητείται η εκλογή της ανάλυσης ή της σύνθεσης για τη

μελέτη των γνώσεων' δεν υπάρχέι πάντα ανάγκη εκλογής. Κα­

μιά φορά μπορούμε να αναλύσουμε ή να συνθέσουμε στις

ιδέες έρευνες και να οδηγήσουμε το παιδί με τη διδαχτική μέ­

θοδο όταν δεν νομίζει παρά πως αναλύει. Τότε, χρησιμο­

ποιώντας συγχρόνως τη μια και την άλλη, εκείνες θα χρησί­

μευαν αμοιβαία σαν αποδείξεις. Ξεκινώντας συγχρόνως από

τα δύο αντίθετα σημεία, χωρίς να σκέφτεται πως διανύει τον

ίδιο δρόμο, θα του 'κανε κατάπληξη να συναντήσει τον εαυτό

του και η συνάντηση αυτή θα του ήταν εξαιρετικά ευχάριστη.

Θα ήθελα, λόγου χάρη, να πάρει τη γεωγραφία από τα δύο

αυτά τέρματα και να συνδέσει με τη μελέτη των περιφορών

της σφαίρας το μέτρημα των μερών της, αρχίζοντας από το

μέρος που κατοικεί. Ενόσω το παιδί μελετάει τη σφαίρα και

μεταφέρεται έτσι στους ουρανούς, ξαναφέρτε τον στη διαίρε­

ση της γης και δείξτε του πρώτα το μέρος που μένει.

Τα δύο αυτά πρώτα σημεία γεωγραφίας θα είναι η πόλη

που μένει και το σπίτι στην εξοχή του πατέρα του, ύστερα τα

ενδιάμεσα μέρη, ύστερα τα γειτονικά ποτάμια, ύστερα τη θέα

του ήλιου και τον τρόπο προσανατολισμού. Εδώ βρίσκεται το

σημείο συνένωσης. Να κάνει μόνος του τον χάρτη τους χάρ-

214

τη πολύ απλό και στην αρχή φτιαγμένο με τα δύο μόνο αντι­

κcίμενα, όπου σιγά σιγά προσθέτει και τα άλλα, στο μέτρο

που ξέρει ή εκτιμά την απόστασή τους και τη θέση τους. Βλέ­

πcτε ήδη ποιο προνόμιο του έχουμε δώσει από τα πριν βάζο-

ντιίς του στα μάτια μια πυξίδα. ....Παρ' όλα αυτά χωρίς αμφιβολία, θα πρέπει να τον καθοδη­

γούμε λιγάκι' πολύ λίγο όμωζ, χωρίς να φαίνεται. Αν κάνει

λ<ίθος, αφήστε τον, μη διορθώνετε καθόλου τα λάθη του, περι­

μί:νετε σιωπηλά ώσπου να τα δει μόνος του και να τα διορθώ­

σει' το πολύ πολύ, σε μια κατάλληλη ευκαιρία, κάντε κάτι για

να τα νιώσει. Αν δεν έκανε ποτέ λάθος, δεν θα μάθαινε τόσο

καλά. Άλλωστε, δεν πρόκειται για το να ξέρει επακριβώς την

τοπογραφία του μέρους του αλλά για το μέσον να πληροφορη­

Οεί γι' αυτό' λίγη σημασία έχει το να διατηρεί χάρτες στο

κεφάλι του, αρκεί ν' αντιλαμβάνεται καλά το τι παρισταίνουν,

καθώς και να 'χει μίαν ιδέα ξεκάθαρη της τέχνης του χάρτη.

Δείτε τώρα τη διαφορά ανάμεσα στη μάθηση των μαθητών

σας και την άγνοια του δικού μου! Εκείνοι ξέρουν τους χάρ­

τες, αυτός τους φτιάχνει. Να νέα στολίδια για το δωμάτιό του.

Να θυμάστε πάντα πως το πνεύμα της διδασκαλίας δεν εί­

ναι να διδάξω στο παιδί πολλά πράγματα αλλά το να μην αφή­

νω να μπαίνουν ποτέ στο μυαλό του παρά μονάχα καθάριες

και σωστές ιδέες. Αν δεν ξέρει τίποτα, λίγο με νοιάζει, αρκεί

να μη γελιέται' και δεν βάζω αλήθειες στο κεφάλι του παρά

για να τον προφυλάξω από τα σφάλματα που θα μάθαινε στη

ΟΕ:ση τους. Η λογική, η κρίση έρχονται αργά' οι προκαταλή­

ψεις τρέχουν πληθώρα' από δαύτες πρέπει να τον προφυλά­

ξουμε.

Αν όμως δείτε τη γνώση αυτή καθ' εαυτή, μπαίνετε σε μια

Ο<ίλασσα χωρίς βυθό, χωρίς όχθη, ξέχειλη από σκόπελους

δεν θα τα βγάλετε πέρα ποτέ μαζί της. Όταν βλέπω κάποιον

παΟιασμένο με τις γνώσεις ν' αφήνεται να τον μαγεύει η γοη­

τεία τους και να τρέχει από τη μιά στην άλλη χωρίς να ξέρει

να σταματά, νομίζω πως βλέπω ένα παιδί στην παραλία μ' ένα

σωρό κοχύλια ν' αρχίζει να τα μαζεύει, ύστερα, βλέποντας κά­

ποια άλλα που του αρέσουν περισσότερο, να πετάει από τα

πρώτα, να ξαναμαζεύει, ώσπου να τρελαίνεται από το πλήθος

τους και να μην ξέρει ποια να διαλέξει και τελικά να τα πετάει

()λα και να γυρίζει μ' άδεια χέρια.

Κατά την πρώτη ηλικία, ο χρόνος ήταν πολύς: δεν αναζη-

215

τούσαμε παρά πώς θα τον χάσουμε, από φόβο μην τον χρησι­

μοποιήσουμε κακώς.

Εδώ συμβαίνει το εντελώς αντίθετο και δεν έχουμε αρκετό

χρόνο για να κάνουμε ό,τι οφέλιμο. Σκεφτείτε ότι τα πάθη

πλησιάζουν και ότι, μόλις χτυπήσουν την πόρτα, ο μαθητής

σας δεν θα δείχνει πια προσοχή παρά γι' αυτά. Η γαλήνια σε

αντίληψη ηλικία είναι τόσο σύντομη, περνάει τόσο γρήγορα,

έχει τόσες άλλες απαραίτητες συνήθειες, ό)στε είναι τρέλα να

θέλουμε να αρκεί για να γίνει ένα παιδί σοφό. Δεν χρειάζεται

να του διδάξουμε τις επιστήμες αλλά να του προξενήσουμε τη

διάθεση να τις αγαπήσει και μεθόδους για να τις μάθει, όταν η

διάθεση να έχει αναπτυχθεί καλύτερα. Σίγουρα αυτό είναι μια

πολύ βασική αρχή για κάθε καλή εκπαίδευση.

Να ο καιρός πάλι να τον συνηθίζουμε σιγά σιγά στο να

δίνει συνεχώς προσοχή στο ίδιο αντικείμενο: όχι όμως η πίε­

ση αλλά η ευχαρίστηση ή η επιθυμία πάντα πρέπει να προκα­

λούν αυτήν την προσοχή' να φροντίζουμε να μην τον κουρά­

ζει και να μη φτάνει ώς την πλήξη. Παρακολουθείτε πάντα κι

ό,τι κι αν συμβαίνει, παρατείστε τα πάντα προτού πλήξει' για­

τί δεν έχει σημασία τόσο το να μαθαίνει όσο το να κάνει κάτι

με τη θέλησή του.

Αν σας ρωτάει ο ίδιος, απαντάτε τόσο που να θρέφετε την

περιέργειά του, όχι να την καθησυχάζετε: προπαντός όταν

βλέπετε πως, αντί να ρωτάει για να μαθαίνει, λέει άλλα αντί

άλλων και σας ζαλίζει μ' ανόητες ερωτήσεις, σταματάτε αμέ­

σως, σίγουρος πως δεν νοιάζεται πια για το θέμα σας αλλά

μονάχα για να σας υποτάξει στις ερωτήσεις του.

Να δίνετε σημασία λιγότερο στα λόγια του απ' όσο στο

κίνητρό του να μιλήσει. Η ειδοποίηση αυτή, ίσαμε τώρα λι­

γότερο απαραίτητη, γίνεται εξαιρετικά σπουδαία μόλις το

παιδί άρχίσει να στοχάζεται.

Είναι μια αλυσσίδα αλήθειες γενικές με την οποία όλες οι

επιστήμες εξαρτιόνται από κοινές αρχές και αναπτύσσονται

διαδοχικά: η αλυσσίδα αυτή είναι η μέθοδος των φιλοσόφων.

Εδώ, δεν πρόκειται γι' αυτήν. Υπάρχει και μια εντελώς διαφο­

ρετική, με την οποία το κάθε ξεχωριστό αντικείμενο έλκει κά­

ποιο άλλο και δίνει πάντα εκείνο που ακολουθεί. Σειρά που

τρέφει, με διαρκή περιέργεια, την προσοχή ν' απαιτούν όλα.

Σειρά που ακολουθούν οι περισσότεροι άνθρωποι. Η καλύτε­

ρη σειρά για τα παιδιά.

216

Προσανατολιζόμενοι για να φτιάξουμε τους χάρτες μας,

χρειάστηκε να χαράξουμε μεσημβρινούς. Δύο σημεία ~ιατo­

μής ανάμεσα στους ίσιους ίσκιους του πρωινού και του βρα­

διού δίνουν έναν εξαιρετικό μεσημβρινό για τον δεκατριάχρο­

νο αστρονόμο. Οι μεσημβρινοί όμως σβήνουν, χρειάζεται

καιρός για να τους χαράξεις σ' αναγκάζουν να εργάζεσαι

πάντα στο ίδιο μέρος: τόσες φροντίδες, τόση σκοτούρα, θα

τον ενοχλούσαν στο τέλος. Το 'χουμε προβλέψει, το 'χουμε

φροντίσει από τα πριν.

Νάμε πάλι στις μεγάλες και σχολαστικές μου λεπτομέ­

ρειες. Αναγνώστες, ακούω τα μουρμουρητά σας και τα α"ψηφώ:

δεν θέλω να θυσιάσω στην ανυπομονησία σας το οφελιμότερο

μέρος του βιβλίου μου. Δεχτείτε αποφασιστικά τη μακρυγορία

μου' γιατί και γω πήρα απόφαση τα παράπονά σας.

Από καιρό, ο μαθητής μου κι εγώ, αντιληφτήκαμε πως το

κεχριμπάρι, το γυαλί, το κερί, διάφορα τριμμένα σώματα

έλιωναν άχυρα και άλλα δεν τα έλιωναν. Κατά τύχη βρήκαμε

κι ένα με κάποιαν ιδιότητα ακόμα π\ο ξεχωριστή' το να ελ­

κύει από κάποιαν απόσταση - και χωρίς τριβή - ρινίσματα

σίδερου. Πόσον καιρό μας διασκεδάζει η ιδιότητα τούτη, χω­

ρίς να μπορούμε να δούμε τίποτα περισσότερο! Τέλος βρί­

σκουμε πως μεταδίδεται και στο σίδερο, που μαγνητίζεται

κατά κάποιον τρόπο. Μιά μέρα πάμε στο πανηγύρι' κάποιος

ταχυδακτυλουργός ελκύει μ' ένα κομμάτι ψωμί μιά κέρινη πά­

πια που πλέει στη λεκάνη με το νερό. Μένουμε κατάπληκτοι

αλλά δεν λέμε: είναι μάγος γιατί δεν ξέρουμε τι είναι μάγος.

Αδιάκοπα μας ξαφνιάζουν αποτελέσματα χωρίς να ξέρουμε τις

αιτίες τους, δεν βιαζόμαστε να κάνουμε κρίσεις και μένουμε

ήσυχοι μες στην άγνοιά μας ώσπου να μας δοθεί η ευκαιρία

να βγούμε απ' αυτήν.

Γυρίζοντας στο σπίτι, λέγοντας ολοένα για την πάπια του

πανηγυριού, μας μπαίνει η ιδέα στο κεφάλι να κάνουμε το

ίδιο: παίρνουμε μιά καλά μαγνητισμένη βελόνα, την περιβάλ­

λουμε μ' άσπρο κερί, σε σχ ήμα όσο μπορούμε πάπιας, έτσι

που η βελόνα να διασχίζει το σώμα και η κεφαλή της να είναι

το ράμφος.

Βάζουμε την πάπια στο νερό, πλησιάζουμε στο ράμφος έ­

ναν κρίκο κλειδιού και βλέπουμε, καταλαβαίνετε με τι χαρά,

πως η πάπια μας ακολουθεί το κλειδί, ακριβώς όπως κι η πά­

πια του πανηγυριού ακολουθούσε το ψωμί. Το να παρατηρή-

217

t

σουμε προς ποια κατεύθυνση σταματάει η πάπια στο νερό,

όταν την αφήνουμε ήσυχη, μπορούμε να το κάνουμε άλλη φο­

ρά. Προς το παρόν, απασχολημένοι ολοκληρωτ.ικά με το αντι­

κείμενό μας, δεν θέλουμε τίποτα περισσότερο.

Το ίδιο βράδι ξαναγυρνάμε στο πανηγύρι μ' έτοιμο το ψω­

μί στην τσέπη μας και μόλις ο ταχυδακτυλουργός έκανε την

επίδειξή του, ο μικρός μου δόκτορας, που μόλις και συγκρα­

τιότανε, του λέει πως το παιχνίδι του δεν είναι δύσκολο και

πως μπορεί και κείνος να το κάνει. Αμ έπος αμ έργο. Αμέσως

βγάζει από την τσέπη του το ψωμί, με το κρυμμένο σίδερο

μέσα, πλησιάζει στο τραπέζι, η καρδιά του χτυπά' προβάλλει

το ψωμί σχεδόν τρέμοντας η πάπια ξεκινά κι ακολουθεί' το

παιδί πετάει από τη χαρά του. Μες τα χειροκροτήματα και

τους θαυμασμούς της συντροφιάς το κεφάλι του γυρίζει, γίνε­

ται έξαλλος. Ο έκπληκτος θαυματοποιός έρχεται και τον αγ­

καλιάζει, τον συγχαίρει και τον παρακαλεί να τον τιμήσει και

αύριο με την παρουσία του, προσθέτοντας πως θα φροντίσει

να συγκεντρώσει περισσότερο κόσμο να χειροκροτήσει τη δε­

ξιοτεχνία του. Ο μικρός μου φυσιοδίφης, περήφανος, πάει κά­

τι να πει, του κλείνω αμέσως το στόμα και φεύγουμε, εκείνος

γεμάτος εγκώμια.

Το παιδί, ως την άλλη μέρα, μετράει τις ώρες μ' ανησυχία

που να γελάς. Προσκαλεί όποιον συναντήσει' θα 'θελε όλο το

ανθρώπινο γένος να 'ναι μάρτυρας στη δόξα του' περιμένει τη

στιγμή με κόπο, την ξεπερνάει με την φαντασία του' τρέχου­

με, πετάμε στο ραντεβού' η αίθουσα είναι κιόλας γεμάτη. Κα­

θώς μπαίνει, η καρδιά του αγκαλιάζει. Άλλα παιχνίδια προη­

γούνται' ο θαυματοποιός ξεπερνάει τον εαυτό του, κάνει πράγ-.

ματα εκπληκτικά. Το παιδί δεν βλέπει τίποτ' απ' όλ' αυτά.

Ανυπομονεί, ιδρώνει, του κόβεται η ανάσα' όλη την ώρα ψη­

λαφίζει στην τσέπη του το ψωμί με χέρι που τρέμει. Τέλος, η

σειρά του έρχεται. Ο μαιτρ τον αναγγέλει θριαμβευτικά στο

κοινό. Βγάζει το ψωμί ... Καινούργια μεταβολή στα ανθρώπι­

να. Η πάπια, τόσο βολική χτες, έγινε άγρια σήμερα' αντί να

προτείνει το ράμφος, στρέφει την ουρά και φεύγει' αποφεύγει

το ψωμί και το χέρι που το παρουσιάζει με τόση φροντίδα

όση χτες τ' ακολουθούσε. Ύστερ' από χίλιες απόπειρες περιτ­

τές και πάντα γιουχαρισμένες, το παιδί παραπονιέται, λέει

πως το εξαπατούν, πως άλλη είναι η πάπια αυτή και δυσπιστεί

πως ο θαυματοποιός μπορεί να προσελκύσει την πάπια.

218

Ο θαυματcποιός, χωρίς ν' απαντήσει, παίρνει ένα κομμάτι

ψωμί, το προτείνει στην πάπια' αμέσως η πάπια ακολουθεί το

ψωμί κι έρχεται προς το χέρι του. Το παιδί παίρνει το ίδιο

ψωμί μα δεν τα καταφέρνει καλύτερα από πρώτα, βλέπει την

πάπια να τον κοροϊδεύει και να κάνει πιρουέτες γύρω γύρω

στη λεκάνη: στο τέλος, φεύγει ταραγμένος και δεν τολμάει να

ξαναεκτεθεί στις κοροϊδίες.

Τότε ο θαυματοποιός παίρνει το ψωμί του παιδιού και το

χρησιμοποιεί με την ίδια επιτυχία που χρησιμοποίησε και το

δικό του: τραβάει από μέσα το σίδερο, μπροστά σ' όλον τον

κόσμΟ' άλλα γέλια σε βάρος μας ύστερα με το σκέτο ψωμί,

προσελκύει την πάπια όπως πριν. Κάνει το ίδιο πράγμα μ' ένα

άλλο ψωμί, που το κόβει κάποιος άλλος μπροστά σ' όλον τον

κόσμο' κάνει το ίδιο με το γάντι του, με την άκρη του δάχτυ­

λού του' τέλος φεύγει στο μέσο της αίθουσας και με το γνω­

στό του στομφώδικο ύφος δηλώνει πως η πάπια του δεν θα

υπακούσει λιγότερο στη φωνή του απ' όσο στη χειρονομία

του, μιλάει στην πάπια κι εκείνη υπακούει' της λέει να πάει

δεξιά κι εκείνη πάει δεξιά, να ξανάρθει και ξανάρχεται, να

στρίψει και στρίβει: η κίνηση γίνεται αυθόρμητα όπως κι η

διαταγή. Τα χειροκροτήματα βροχή, ντροπή για μας. Το βά­

ζουμε στα πόδια χωρίς να μας αντιληφθούν και κλεινόμαστε

στο δωμάτιό μας, χωρίς να πούμε στον κόσμο τις επιτυχίες

μας, όπως είχαμε προσχεδιάσει.

Την άλλη μέρα το πρωί χτυπάει η πόρτα' ανοίγω: είναι ο

θαυματοποιός. Παραπονιέται ευγενικά για την συμπεριφορά

μας. Τι μας είχε κάνει για να θέλουμε να δυσφημίσουμε τα

παιχνίδια του και να τον κάνουμε να χάσει το ψωμί του; Τι

τόσο θαυμαστό υπάρχει στην τέχνη να προσελκύεις μια κέρι­

νη πάπια, ώστε ν' αγοράζουμε την τιμή αυτή σε βάρος του

μεροκάματου ενός τίμιου άνθρωπου; Μα την πίστη μου κύ­

ριοι, αν είχα κάποιο άλλο ταλέντο για να ζήσω, δεν θα 'σκαγα

και πολύ για τούτο δω. Οφείλατε να το ξέρετε πως κάποιος,

που πέρασε τη ζωή του να εξασκείτε σ' αυτή τη φτωχοδου­

λειά, ξέρει περισσότερ' από σας, που ασχοληθήκατε όλο κι

όλο μερικά λεπτά. Αν δεν σας έδειξ' από την αρχή τις δεξιο­

τεχνίες μου, είναι γιατί δεν πρέπει να βιαζόμαστε να επιδεί­

χνουμε απερίσκεπτα όσα ξέρουμε' πάντα φροντίζω να φυλάω

ίΗ καλύτερα τεχνάσματά μου για μιά εξαιρετική περίπτωση κι

. Ε:πειτα,έχω κι άλλα, να ξαφνιάσω νεαρούς αδιάκριτους. Άλ-

219

λωστε, κύριοι, έρχομαι μ' όλη μου την καλή διάθεση να σας

μάθω το μυστικό που τόσο σας αναστάτωσε, παρακαλώντας

σας να μην το πολυδείχνετε και μου κάνετε κακό στη δουλειά

και να είστε πιο συγκρατημένοι στο μέλλον.

Τότε μας δείχνει τον μηχανισμό του και βλέπουμε κατά­

πληκτοι πως πρόκειται για έναν εξαιρετικά δυνατό και καλά

εξοπλισμένο μαγνήτη, που ένα παιδί, κρυμμένο κάτω από το

τραπέζι, τον κινούσε χωρίς να το παίρνουμε είδηση.

Ο άνθρωπός μας μαζεύει τον μηχανισμό του κι αφού εμείς

του ζητήσαμε συγνώμη και τον ευχαριστήσαμε, θέλουμε να

του προσφέρουμε κάποιο δώρο. Αρνείται. «'Οχι, κύριοι, δεν

έκανα και τόσ~ πολλά για σας ώστε να δέχομαι δώρα' σαςαφήνω υποχρεωμένους απέναντί μου έστω κι αν δεν το θέλετε'

να όλη κι όλη η εκδίκησή μου. Μάθετε πως υπάρχουν γεν­

ναιοδωρίες σ' όλες τις καταστάσεις πληρώνομαι για τα τε­

χνάσματά μου κι όχι για τα μαθήματά μου».

Βγαίνοντας, μου απευθύνει εμένα προσωπικά και σε δυνα­

τό τόνο μιάν επίπληξη. Ευχαρίστως συγχωρώ, λέει, το παιδί'

έσφαλε από άγνοια' αλλά εσείς, κύριε, που σίγουρα γνωρίζετε

το ελάττωμά του, γιατί τ' αφήσατε να φερθεί έτσι~ Εφόσον

ζείτε μαζί, σαν πιο μεγάλος οφείλετε να τον φροντίζετε, να

τον συμβουλεύετε' η πείρα σας είναι το κύρος που θα τον κα­

θοδηγεί. Σαν μεγαλώσει και θα κατακρίνει τα λάθη του, χωρίς

άλλο θα κατακρίνει και σας για όσα δεν τον προειδοποιήσατε.

Φεύγει και μας αφήνει και τους δύο σα χαμένους. Τα βάζω

με τη μαλθακότητά μου' υπόσχομαι στο παιδί να προσέξω άλ­

λ η φορά το συμφέρον του και να τον προειδοποιώ για τα λάθη

του προτού τα διαπράξει' γιατί πλησιάζει ο καιρός που οι

σχέσεις μας θ' αλλάξουν και η αυστηρότητα του δασκάλου θα

μεταβληθεί σε φιλοφροσύνη συντρόφου' η μεταβολή θα γίνει

βαθμιαία. Πρέπει όλα να τα προβλέψουμε από πολύ πριν.

Εννοείτε τα λόγια του θαυματοποιού ήταν υπαγορευμένα

λέξη προς λέξη από μένα.

Την άλλη μέρα ξαναγυρίζουμε στο πανηγύρι για να ξανα­

δούμε το κόλπο που μάθαμε το μυστικό του. Πλησιάζουμε με

βαθύ σεβασμό τον θαυματοποιό Σωκράτη μας μόλις και τολ­

μούμε να σηκώσουμε τα μάτια μας επάνω του: μας γεμίζει φι­

λοφρονήσεις και μας βάζει να καθίσουμε σε διακεκριμένες θέ­

σεις, πράγμα που μας ταπεινώνει ακόμα πιο πολύ. Παρουσιά­

ζει τα κόλπα του όπως συνήθως μα το διασκεδάζει πιο πολύ

220

,

fί

με την πάπια, κοιτάζοντάς μας συχνά περήφανα. Ξέρουμε τα

πάντα αλλά δεν βγάζουμε άχνα! Νεαρέ δάσκαλε, να πqρακο­

λουθείς την πρώτη αυτή κίνηση με φροντίδα. Αν ξέρεις να

εξάγεις έτσι την ταπείνωση, τις δυσμένειες, (έργο δικό σου

όχι του θαυματοποιού), να 'σαι σίγουρος πως δεν θα υπάρξει

για καιρό δεύτερη. Τι επιτηδεύσεις! θα πείτε. Συμφωνώ. Κι

όλ' αυτά για να 'χουμε πυξίδα αντί για μεσημβρινό.

Έχοντας μάθει πως ο μαγνήτης επιδρά διαμέσου των άλ­

λων σωμάτων, δεν έχουμε τίποτα πιο βιαστικό απ' το να φτιά­

ξουμε μιά μηχανή παρόμοια με κείνην που είδαμε: ένα τραπέ­

ζι, μιά λεκάνη πάνω στο τραπέζι με λίγο νερό, μιά' πάπια

φτιαγμένη κάπως καλύτερα Κ.λ.Π. Προσέχοντας πολύ, παρα­

τηρούμε πως η πάπια, σε ανάπαυση, παίρνει πάντα περίπου

την ίδια κατεύθυνση. Παρακολουθούμε το πείραμα, εξετάζου­

με την κατεύθυνση: βρίσκουμε πως τείνει απ' τον μεσημβρινό

προς τον βορρά.

Υπάρχουνε διάφορα κλίματα στη γη και διάφορες θερμο­

κρασίες στα κλίματα αυτά. Οι εποχές ποικίλουν πιο αισθητά

όσο πλησιάζουμε προς τους πόλους όλα τα σώματα συστέλ­

λονται στο κρύο και διαστέλλονται στη ζέστη' το αποτέλεσμα

αυτό μετριέται καλύτερα στα ποτά και είναι πιο αισθητό στα

οινοπνευματώδη' από κει και το θερμόμετρο. Ο αέρας χτυπά

στο πρόσωπο' ο αέρας λοιπόν είναι σώμα, ρευστό' τον αισθα­

νόμαστε, αν και δεν έχουμε κανένα μέσον να τον δούμε.

Αναποδογυρίστε ένα ποτήρι μέσα στο νερό, το ποτήρι δεν

θα γεμίσει εκτός κι αν αφήσετε στον αέρα διέξοδο' ο αέρας

λοιπόν είναι ικανός για αντίσταση. Βυθίστε το ποτήρι περισ­

σότερο, το νερό θα προχωρήσει μες στο χώρο του αέρα, χωρίς

να μπορεί να γεμίσει ολότελα αυτόν τον χώρο' ο αέρας λοιπόν

είναι ικανός για πίεση ως έναν βαθμό.

Ένα μπαλόνι γεμάτο πιεσμένο αέρα πηδάει καλύτερα απ'

όσο γεμάτο με κάθε άλλη ύλη' ο άερας λοιπόν είναι σώμα

ελαστικό. Αφού ξαπλώσετε στην μπανιέρα, σηκώστε οριζόν­

τια το χέρι σας έξω απ' το νερό, θα το νιώσετε τρομερά βαρύ'

ο αέρας λοιπόν είναι σώμα με βάρος. Ισορροπώντας τον αέρα

μαζί με άλλα ρευστά, μπορούμε να μετρήσουμε το βάρος του:

να το βαρόμετρο, ο σίφωνας, η μηχανή που παράγει κενό σε

σωλήνα ή σε δοχείο. Όλοι οι νόμοι της στατιστικής και της

υδροστατικής βρίσκονται με πειράματα τόσα κοινά. Δεν θέλω

για τίποτα απ' όλ' αυτά να μπούμε σε κανένα εργαστήριο φυ-

221

f,_

σικής πειραματικής: όλος αυτός ο εξοπλισμός εργαλείων και

μηχανημάτων μας είναι απεχθής. Το επιστημονικό ύφος σκο­

τώνει την επιστήμη. Ή όλες αυτές οι μηχανές :rρομάζουν ένα

παιδί ή τα σχήματά τους μοιράζονται και αποσπούν την

προσοχή του από τα αποτελέσματά τους.

Θέλω να φτιάξουμε μόνοι μας όλα τα μηχανήματα' και δεν

θέλω ν' αρχίσουμε φτιάχνοντας το εργαλείο πριν από το πεί­

ραμα' θέλω όμως αφού έχουμε διειδεί το πείραμα σαν όλως

τυχαίως, να επινοήσουμε σιγά σιγά το όργανο που θα το επα­

ληθεύσει. Προτιμώ τα εργαλεία μας να μην είναι και τόσο

τέλεια και σωστά, καθώς και να έχουμε πιο ξεκάθαρες ιδέες

για το τι πρέπει να είναι και για τις ενέργειες που μπορεί να

προκύπτουν. Για το πρώτο μου μάθημα στατιστικής, αντί να

πάω να βρω ζυγαριά, βάζω ένα μπαστούνι πλαγιαστά στη ρά­

Χη μιάς καρέκλας, μετρώ το μήκος των δύο μερών του .μπα­

στουνιού που ισορροπούν, προσθέτω στη μια και στην αλλη

άκρη βάρη, άλλοτε ίσα, άλλοτε άνισα' και, τραβώντας το ή

σπρώχνοντάς το όσο χρειάζεται, βρίσκω τελικά πως η ισορ­

ροπία προκύπτει από αμοιβαία αναλογία ανά~εσα στα βά~η

και το μήκος των μοχλών. Να λοιπόν ο μικρος μου φυσικος

σε θέση να διορθώνει ζυγαριές προτού τις δει.

Χωρίς αντίρρηση, αποχτούμε ιδέες πολύ πιο καθαρές και

πιο σίγουρες για όσα μαθαίνουμε έτσι από μόνοι μας παρά για

όσα μας διδάσκουν άλλοι' και, εκτός που δεν συνηθίζουμε τη

λογική μας να υποτάσσεται δουλικά στην αυθεντία, γινόμαστε

πιο εφευρετικοί στο να βρίσκουμε σχέσεις, να συνδέουμε

ιδέες, να επινοούμε εργαλεία, απ' ότι όταν, υιοθετώντας τα

πάντα όπως μας τα δίνουν, αφήνουμε το πνεύμα μας να κατα-·

κάθεται στη νωχέλεια, όπως ακριβώς το σώμα ενός ανθρώπου

που πάντα τον ντύνουν, του βάζουν τα παπούτσια, τον υπηρε­

τούν και τον σέρνουν απ' τα μαλλιά και στο τέλος χάνει τη

δύναμη και τη συνήθεια των μελών του. Ο Μπουαλώ περηφα­

νευόταν πως έμαθε στον Ρασίν να κάνει δύσκολες ομοιοκατα­

ληξίες. Μέσα στις τόσες θαυμαστές μεθόδους που απλοποιούν

τη μελέτη των επιστημών, θα το 'χαμε μεγάλη ανάγκη κά­

ποιος να μας δώσει μία που να τις μαθαίνουμε με προσπάθεια.

Το πιο αισθητό προνόμιο στις αργές κάι κοπιαστικές έρευ­

νες είναι που διατηρούμε, μες στις θεωρητικές μελέτες, το cv)­μα μες στην ενεργητικότητά του, τα μέλη μες στην ευλυγισία

τους και που διαπλάθουμε αδιάκοπα τα χέρια στην εργασία

222

και στις ωφέλιμες συνήθειες του ανθρώπου. Τόσα επινοημένα

εργαλεία για να μας οδηγούν στα πειράματά μας και ν' ανα­

πληρώνουν την ακρίβειά τους, μας κάνουν να παραμελούμε

την άσκηση. Το γραφόμετρο σ' απαλλάσσει, απ' το να εKτιμ~­

σεις το μέγεθος των γωνιών' το μάτι που μετρούσε μ~ ~Kρίβεια

τις αποστάσεις εμπιστεύεται την αλυσίδα που τις μετρά στη

θέση του' ο στατήρας με απαλλάσσει, απ' το να κρίνω με το

χέρι το βάρος που εκείνος μου το γνωρίζει. Όσο πιο επινοη­

μένα είναι τα εργαλεία μας, τόσο πιο κοινά κι αδέξια γίνονται

τα όργανά μας: όσο μαζεύουμε μηχανές γύρω μας, δεν βρί­

σκουμε άλλες μέσα μας.

Όταν όμως βάζουμε, για να κατασκευάσουμε αυτές τις μη­

χανές, την επιδεξιότητα που μας αντικαθιστούσε, όταν χρησι­

μοποιούμε, για να τις φτιάξουμε, την οξυδέρκεια που αλλιώς

δεν θα βάζαμε, κερδίζουμε χωρίς τίποτα να χάνουμε, προσθέ­

τουμε την τέχνη στη φύση και γινόμαστε πιο πολυμήχανοι:

χωρίς να γινόμαστε λιγότερο επιδέξιοι. Αντί να κολλάμε ένα

παιδί στα βιβλία, αν το απασχολήσω σε κάποιο εργαστήριο,

τα χέρια του δουλεύουν οφελώντας το πνεύμα του: γίνεται φι­

λόσοφος και νομίζει πως δεν είναι παρά εργάτης. Τέλος η

άσκηση αυτή έχει κι άλλα οφέλη, θα τα πω πιο κάτω. Και θα

δούμε πως από τα παιχνίδια της φιλοσοφίας μπορούμε κι ανε­

βαίνουμε στις αληθινές λειτουργίες του άντρα.

.Ηδη έχω πει πως οι καθαρά θεωρητικές σχέσεις δεν ται­

ριάζουν στα παιδιά, ακόμα κι όταν πλησιάζουν την εφηβεία.Μα, χωρίς να τα εισάγετε πολύ νωρίτερα στη συστηματική

φυσική, κάντε ώστε όλες τους οι εμπειρίες να συνδέονται η

μιά με την άλλη μ' ένα είδος επαγωγής, προκειμένου με τη

βοήθεια αυτής της αλυσίδας να μπορούν να τα τοποθετούν με

σειρά μες στο μυαλό τους και να τα θυμούνται όταν χρειαστεί'

γιατί είναι πολύ δύσκολο, γεγονότα και συλλογισμοί μεμονω­

μένοι να μένουν για καιρό στη μνήμη, όταν μας λείπει η λαβή

που θα τις ανακαλέσει.

Στην έρευνα των νόμων της φύσης, αρχίζετε πάντοτε από

τα κοινά και τα πιο επαισθητά φαινόμενα και συνηθίζετε τον

μαθητή σας να μην παίρνει τα φαινόμενα για αιτίες αλλά για

γεγονότα. Παίρνω μιά πέτρα, κάνω πως την τοποθετώ στον

αέρα' ανοίγω το χέρι, η πέτρα πέφτει. Βλέπω τον Αιμίλιο

σκεφτικό να κοιτάζει και του λέω: Γιατί έπεσε η πέτρα;

Ποιό παιδί θα τα χάσει σ' αυτήν την ερώτηση; Κανένα,

223

ούτε και ο Αιμίλιος, αν δεν έχω φροντίσει να τον προετοιμά­

σω να μην ξέρει ν' απαντήσει. ·Ολοι θα πουν πως η πέτρα

πέφτει επειδή είναι βαρειά. Και τι είναι βαρύ; Αυτό που πέφ­

τει. Η πέτρα λοιπόν πέφτει επειδή είναι βαρειά; Εδώ ο μικρός

μου φιλόσοφος τα χάνει για τα καλά. Να το πρώτο του μάθη­

μα συστηματικής φυσικής και είτε τον οφελεί είτε όχι, θα εί­

ναι πάντα ένα μάθημα ορθοφροσύνης.

Καθώς το παιδί προχωρεί σε νοημοσύνη, άλλες σημαντι­

κές παρατηρήσεις μας υποχρεώνουν σε καλύτερη εκλογή για

τις απασχολήσεις του. Μόλις κατορθώσει να γνωρίζει τον

εαυτό του για ν' αντιλαμβάνεται σε τι συνίσταται η ευημερία

του. Μόλις θα μπορεί να συλλαμβάνει σχέσεις αρκετά πλα­

τειές για να κρίνει τι του ταιριάζει και τι δεν του ταιριάζει,

από τότε, είναι σε θέση να αισθάνεται τη διαφορά της εργα­

σίας από τη διασκέδαση και να μη βλέπει τη διασκέδαση

παρά σαν χαλάρωση από την εργασία. Τότε αντικείμενα πραγ­

ματικής οφελιμότητας μπορούν να μπουν στις μελέτες του και

να δίνει σ' αυτά περισσότερη αφοσίωση απ' ό,τι έδινε σε

απλές διασκεδάσεις. Ο νόμος της αναγκαΊότητας, πάντα ανα­

νεωμένη, μαθαίνει νωρίς στον άνθρωπο να κάνει ό,τι δεν του

αρέσει για να προλάβει ένα κακό που δεν θα του άρεσε ακόμα

πιο πολύ. Τέτοια είναι η οφελιμότητα της πρόβλεψης κι από

την καλά ή κακά ρυθμισμένη πρόβλεψη γεννιέται όλη η φρό­

νηση ή όλη η αθλιότητα του ανθρώπου.

Κάθε άνθρωπος θέλει να 'ναι ευτυχισμένος μα για να κα­

τορθώσει να είναι, θα 'πρεπε ν' αρχίσει μαθαίνοντας τι είναι η

ευτυχία.

Η ευτυχία του φυσικού ανθρώπου είναι απλή σαν την ζωή

του· συνίσταται στο να μην υποφέρει: η υγεία, η ελευθερία, τα

απαραίτητα τη συγκροτούν.

Η ευτυχία του ηθικού -ανθρώπου είναι άλλο πράμα· μα εδώ

δεν γίνεται λόγος γι' αυτήν.

Δεν ξέρω πως να επιμένω πως μονάχα τα καθαρώς φυσικά

αντικείμενα μπορούν να ενδιαφέρουν τα παιδιά, προπαντός

εκείνα που δεν τους έχουν αφυπνίσει τη ματαιοδοξία και που

δεν τα 'χουν διαφθείρει με το δηλητήριο της γνώμης.

·Οταν πριν νιώσουν τις ανάγκες τους τις προβλέπουν, η

νοημοσύνη τους είναι κιόλας πολύ προχωρημένη, αρχίζουν

να γνωρίζουν την αξία του χρόνου. Σημασία τότε έχει να τα

συνηθίσουμε να κατευθύνουν τη χρησιμοποίηση του χρόνου

224

σε πράγματα οφέλιμα, με οφελιμότητα όμως επαισθητή στην

ηλικία τους και πρόσφορη στα φώτα τους. ·0,τι αφορά την

ηθική τάξη και την κοινωνική συνήθεια δεν πρέπει να τους

παρουσιασθεί αμέσως, γιατί δεν είναι σε θέση να το καταλά­

βουν. Είναι κουταμάρα ν' απαιτούμε από τα παιδιά ν' q.σχο­

λούνται με πράγματα που ακαθόριστα τους έχουμε πει ότι εί­

ναι για το καλό τους, χωρίς να ξέρουν ποιο είν' αυτό το καλό

και για το οποίο τα διαβεβαιώνουμεότι θα τους είναι ωφέλιμο

σαν μεγαλώσουν, χωρίς τώρα να 'χουν κανένα συμφέρον από

το ώφελος που δεν μπορούν να κατανοήσουν. ....Το παιδί να μην κάνει τίποτα επειδή έτσι του είπαν: τίποτα

δεν είναι καλό για το παιδί έξω από κείνο που το νιώθει για

τέτοιο. Ρίχνοντάς το διαρκώς μπροστά από τα φώτα του, νομί­

ζετε πως χρησιμοποιεί πρόβλεψη και αστοχεύεται. Για να το

οπλίζετε με κάποια μάταια εργαλεία που ίσως δεν θα τα χρη­

σιμοποι ήσει ποτέ, του αφαιρείται το πιο παγκόσμιο εργαλείο

του ανθρώπου, την ορθοφροσύνη· το συνηθίζετε ν' αφήνεται

πάντα να το καθοδηγούν, να μην είναι πάντα παρά παιχνίδι

στα χέρια του άλλου. Θέλετε να είναι πειθήνιο αν και μικρό:

δηλαδή θέλετε να είναι εύπιστο και εύκολο ν' απατηθεί όταν

μεγαλώσει. Του λέτε αδιάκοπα: «Ό,τι σου ζητώ είναι για το

καλό σου αλλά εσύ δεν είσαι σε θέση να το ξέρεις. Τί με νοιά­

ζει εμένα αν κάνεις ή δεν κάνεις ό,τι απαιτώ; Για σένα και

μόνο το κάνεις».

Μ' όλ' αυτά τα ωραία λόγια που του απευθύνεται τώρα για

να το κάνετε συνετό, προετοιμάζετε την επιτυχία των λόγων

που θα του πει κάποια μέρα ένας ονειροπαρμένος, ένας υποβο­

λέας, κάποιος τσαρλατάνος, κάποιος απατεώνας ή ένας

οποιοσδήποτε τρελός, για να το πιάσει στην παγίδα του ή για

να του μεταδώσει την τρέλα του.

Σημασία έχει ένας μεγάλος να ξέρει πολλά που ένα παιδί

δεν θα μπορούσε να καταλάβει την οφελιμότητά τους. Μ α

πρέπει και γίνεται ένα παιδί να μάθει ό,τι έχει σημασία για

εναν μεγάλο;

Προσπαθείστε να μάθετε στο παιδί κάθε τι οφέλιμο για

την ηλικία του και θα δείτε πως όλος ο χρόνος του θα 'ναι

παραπάνω από γεμάτος. Γιατί θέλετε ενάντια στο συμφέρον

του από τις μελέτες που του αρμόζουν σήμερα να τρ σπρώχνε­

τε σε κείνες μιάς ηλικίας που τόσο λίγο σίγουρο είναι ότι θα

φτάσει;

225

Μα, θα πείτε, θα υπάρξει καιρός να μάθει ό,τι χρειάζεται

να ξέρουμε, όταν έρθει η στιγμή να το χρησιμοποιήσει: Δεν

ξέρω: εκείνο όμως που ξέρω είναι πως μου είναι αδύνατο να το

μάθω νωρίτερα' γιατί οι αληθινοί μας δάσκαλοι είναι η εμπει­

ρία και το συναίσθημα και ποτέ ο άνθρωπος δεν αισθάνεται τι

αρμόζει στον άνθρωπο παρά μονάχα στις σχέσεις που θα βρε­

θεί..Ενα παιδί ξέρει πως γεννήθηκε για να μεγαλώσει, όλες οι

ιδέες που μπορεί να έχει για την κατάστασή του σαν μεγάλος

είναι ευκαιρίες διδαχής για το παιδί' μασχετικά με τις ιδέες

εκείνης της κατάστασης, που δεν είναι στα μέτρα του, οφείλει

να μένει σε απόλυτη άγνοια. 'Ολο μου το βιβλίο δεν είναι

άλλο από συνεχής απόδειξη αυτής της αρχής εκπαίδευσης.

Μ όλις φτάσουμε να μπορούμε να δώσουμε στον μαθητή

μας μιάν ιδέα για τη λέξη οφέλιμο, έχουμε μιάν επιπλέον με­

γάλη λαβή για να το διαπαιδαγωγούμε-γιατί η λέξη αυτή ξαφ­

νιάζει πολύ, δεδομένου ότι το νόημά της είναι σχετικό στην

ηλικία του και βλέπει καθαρά τη σχέση του με την τωρινή του

ευημερία. Τα παιδιά σας δεν είναι καθόλου εντυπωσιασμένα

με τούτη τη λέξη επειδή δεν φροντίσατε να τους δώσετε μιάν

ιδέα της που να 'ναι στα μέτρα τους κι επειδή, καθώς κάποιοι

άλλοι αναλαμβάνουνπάντα να προβλέπουν για ό,τι τους είναι

οφέλιμο, δεν έχουν ανάγκη να το σκεφτούνεμόνα τους και δεν

ξέρουν τι είναι οφελιμότητα.

Για τί είναι καλό αυτό; Να στο εξής η ιερή λέξη, η καθο­

ριστική λέξη ανάμεσα σε κείνον κι εμένα σ' όλες τις ενέρ­

γειες της ζωής μας να η ερώτηση που από μέρος μου ακολου­

θεί απαραιτήτως όλες του τις ερωτήσεις και χρησιμεύει σαν

φρένο στο πλήθος κουτές και άνοστες ερωτήσεις με τις οποίες

τα παιδιά κουράζουν, χωρίς σταματημό και χωρίς καρποφόρο

αποτέλεσμα, όλους γύρω τους, περισσότερο για ν' ασκήσουν

επάνω τους κάποια κυριαρχία παρά για να επωφεληθούν κά­

πως. 'Οποιο παιδί, για πιο σημαντικό του μάθημα, του μαθαί­

νουμε να μη θέλει να ξέρει παρά το οφέλιμο, ερωτά σαν τον

Σωκράτη' δεν κάνει μία ερώτηση χωρίς να ξέρει πως θα του

κάνουν ερωτήσεις προτού του απαντήσουν.

Δείτε τι ισχυρό εργαλείο σας βάζω μες στα χέρια για να

επιδράσετε στον μαθητή σας. Καθώς δεν ξέρει τις αιτίες κανε­

νός πράγματος, νάτος αναγκασμένος να σιωπά όταν θέλετε'

και σεις, απεναντίας, ποιο προνόμοιο δεν σας δίνουν οι γνώ­

σεις σας και η πείρα σας για να του δείχνετε τη χρησιμότητα

226

ΠΤΟ ι(ι'lθε τι που του παρουσιάζεται! Γιατί, μη γελιέστε, κιΙνον­

τ(ι~ ΤΙΗΙ την ερώτηση, του μαθαίνετε να σας την κάνει και κ<:ί­

\'\)~ με τη σειρά του' και πρέπει να υπολογίζετε, πως σ' ό,τι

I\(l\ να του προτείνετε ύστερα, κατά το παράδειγμά σας δεν θα

ΠI1.I)l1.λείψει να πει: Για τί είναι καλό αυτό;

Εδώ βρίσκεται ίσως η δυσκολότερη παγίδα που πρέπει ν'

ιιποφίJγει ο παιδαγωγός. Αν με την ερώτηση του το παιδί δεν

γιφει')ει παρά πως να γλυτώσει απ' την κακοτοπιά και σεις του

()ί νf:τε μιάν μόνο αιτία που δεν είναι σε θέση να καταλάβει,

Ι~λi:ποντας ότι κρίνετε με τις ιδέες σας κι όχι με τις δικές του,

011. πιστέψει πως αυτό είναι καλό για την ηλικία σας, και όχι

γω τη δική του' δεν θα σας ξαναεμπιστευτεί κι όλα πάνε χα­

μf:νl1..

Μ α που βρίσκεται ο δάσκαλος που θα δεχτεί να μείνει

ιίφωνος και θα ομολογήσει τα σφάλματά του με τον μαθητή

του: Όλοι τους το 'χουνε σαν νόμο να μην παραδέχονται τα

λ(lΟη τους όσο για μένα, θα κάνω το σφάλμα να παραδεχτώ κι

f:κείνα που δεν έχω, όταν δεν θα μπορέσω να φέρω τις αιτίες

μου στα μέτρα του μαθητή μου: έτσι η συμπεριφορά μου, πάν­

ΤI1. ξεκάθαρη μες στο πνεύμα της, δεν θα του φανεί ποτέ ύπο­

πτη και θα αξιώνω περισσότερη πίστωση υποθέτοντας πως

i:χω σφάλματα απ' όση εκείνοι που τα κρύβουν.

Πρώτον, σκεφτείτε καλά, πως σπάνια εσείς προτείνετε αυ­

τΔ που πρέπει να μάθει' εκείνος πρέπει να το επιθυμεί, να το

γυρεύει, να το βρίσκει. Εσείς να το φέρνετε στα μέτρα του, να

προκαλείτε επιδέξια αυτήν την επιθυμία και να του προμη­

Οεί)ετε τα μέσα να την ικανοποιήσει. Οπότε, οι ερωτήσεις σας

νl1. μην είναι πολύ συχνές αλλά καλοδιαλεγμένες. Και καθώς

Οα 'χει εκείνος περισσότερες να σας κάνει απ' όσες εσείς,

f:σείς θα είστε πάντα λιγότερο ακάλυπτος και θα 'χετε περισ­

σι)τερες ευκαιρίες να του λέτε: Σε τί χρησιμεί'ει αυτό ;του με

μωτrΊ.ς να μάθεις;

Επιπλέον, καθώς είναι σημαντικό να μαθαίνει ετούτο ή

εκείνο, αρκεί να εννοεί καλά ό,τι μαθαίνει, και την χρησιμό­

τητά του, όταν πια δεν θα 'χετε να του δώσετε, γι' αυτό που

του λέτε, καμιά διαφώτιση καλή για ελόγου του, μην του δίνε­

τε καμιά. Πείτε του χωρίς τύψεις: Δεν έχω καμιά καλή απά­

ντηση να σου δώσω' είχα άδικο, ας τ' αφήσουμε αυτά.

Αν η διδαχή σας ήταν πραγματικά άτοπη, δεν είναι κακό

να την εγκαταλείψετε ολότελα. Αν δεν ήταν, με λίγη φροντίδα

227

t

θα βρείτε σύντομα την ευκαιρία να κάνετε αισθητή την χρη­

σιμότητά της.

Δεν μ' αρέσουν καθόλου οι εξηγήσεις με λόγια' οι νέοι

λίγο τα προσέχουν και δεν τα συγκρατούν περισσότερο. Τα

πράγματα! τα πράγματα! 'Οσο και να το πω ποτέ δε θα 'ναι

αρκετά, πtoς δίνουμε πολλή ισχύ στα λόγια' με τη φλύαρη εκ­

παίδευση μας κάνουμε τα παιδιά φλύαρα.

Ας υποθέσουμε πως, ενόσω μελετώ μαζί με τον μαθητή μου

την πορεία του ήλιου και τον τρόπο προσανατολισμού, ξαφνι­

κά με διακόπτει για να με ρωτήσει σε τί χρησιμεύουν όλ' αυ­

τά. Τι ωραίο λόγο έχω να του κάνω! Για πόσα πράγματα αρπά­

ζω την ευκαιρία να του μιλήσω απαντώντας στην ερώτησή

του, προπαντός αν έχουμε μάρτυρες στην κουβέντα μας. Θα

του μιλήσω για τη χρησιμότητα των ταξιδιών, για τα προνό­

μια του εμπόριου, για τις ιδιαίτερες παραγωγές του κάθε κλί­

ματος, για τα διαφορετικά ήθη των λαών, για τη χρήση του

ημερολόγιου, για τον υπολογισμό της επιστροφής των επο­

χών για τη' γεωργία, για την τέχνη της ναυσιπλοίας, για τον

τρόπο οδήγησης στη θάλασσα και την πορεία που παίρνουμε

σ' αυτή, χωρίς να ξέρουμε πού βρισκόμαστε. Η πολιτική, η

φυσική ιστορία, η αστρονομία, ακόμα και η ηθική και το δί­

καιο των ανθρώπων θα μπούνε στην εξηγήσή μου, έτσι που να

δώσω στον μαθητή μου μίαν ιδέα μεγάλη για όλες αυτές τις

γνώσεις και μεγάλη επιθυμία να τις μάθει.

Όταν θα τα έχω πει όλα, θα έχω επιδείξει ό,τι κι ένας αλη­

θινός σχολαστικός, από τον οποίο όμως ο μαθητής δεν θα

καταλάβει τίποτα. Θα είχε μεγάλο πόθο να με ρωτήσει σαν

πρώτα σε τι χρησιμεύει ο προσανατολισμός, αλλά δεν τολ­

μάει, από φόβο μη θυμώσω. Το βρίσκει καλύτερο να κάνει

πως καταλαβαίνει, αφού τον αναγκάζουν ν' ακούσει. Έτσι γί­

νονται οι ωραίες εκπαιδεύσεις.

Ο Αιμίλιος μας όμως, πιο χωριάτικα μαθημένος, στον

οποίο και δίνουμε με τόσο κόπο αντίληψη σκληρή, δεν θ'

ακούσει τίποτ' απ' όλ' αυτά. Με την πρώτη λέξη που θα πάψει

ν' ακούει, θα το σκάσει, θα πάει να κάνει τρέλες στο δωμάτιό"

του και θα μ' αφήσει ολομόναχο να δημηγορώ.

Ας βρούμε κάποια λύση κοινότερη' ο επιστημονικός μου

μηχανισμός δεν αξίζει τίποτα γι' αυτόν.

Παρατηρούσαμε τη θέση του δάσους στα βόρεια του Μον­

μορανσύ, όταν με διέκοψε με την οχληρή του ερώτηση: Σε τί

228

χρησιμεύει αυτό; 'Εχεις δίκιο, του λέω, ας σκεφτόμαστε την

ξεκούραση· κι αν δούμε πως κι αυτή η δουλειά δεν ε,ναι οφε­

λιμη σε τίποτα, δεν θα την ξανακάνουμε, γιατί δεν μας λεί­

πουν βέβαια οι οφέλιμες διασκεδάσεις. Μας απασχολούν άλ­

λα πράγματα και δεν ξαναγίνεται λόγος για γεωγραφία όλη

την υπόλοιπη μέρα.

Το άλλο πρωί, του προτείνω μια βολτίτσα πριν το φαγητό·

άλλο που δεν θέλει' για τρέξιμο τα παιδιά είναι πάντα έτοιμα

.- κι αυτός έχει γερά πόδια. Ανεβαίνουμε στο δάσος, δεν ξέ­

ρουμε πια πού βρισκόμαστε· κι όταν είναι να ξαναγυρίσουμε,

δεν μπορούμε να βρούμε το δρόμο μας. Η ώρα περνάει, αρχί­

ζει η ζέστη, πεινάμε· βιαζόμαστε, περιπλανιόμαστε μάταια

από δω κι από κεί, παντού δάσος, πεδιάδες, δρομάκια, πουθε­

νά πληροφορία αναγνώρισης. Ξαναμμένοι, κατάκοποι, πεινα­

σμένοι, δεν κάνουμε με τα περπατήματά μας άλλο από το να

χανόμαστε. Στο τέλος καθόμαστε να ξεκουραστούμε,να σκεφ­

τούμε τί θα κάνουμε.

Ο Αιμίλιος, που τον υποθέτω σαν αναθρεμμένο όπως κάθε

(ιλλο παιδί, δεν σκέφτεται καθόλου κλαίει. Δεν ξέρει πως βρι­

σκόμαστε στην είσοδο του Μονμορανσύ και πως μονάχα μια

λόχμη μας την κρύβει' όμως η λόχμη γι' αυτόν είναι δάσος,

ένας άνθρωπος του αναστήματός του θάβεται σε θάμνους.

'γστερ' από λίγες στιγμές σιωπή, του λέω με ύφος ανήσυ­

χο: Αγαπητέ μου Αιμίλιε, πώς θα βγούμε από δω;

Αιμίλιος (πελαγωμένος, γεμάτος δάκρυα): Δεν ξέρω. Κου­

ράστηκα, πεινάω, διψάω, δεν μπορώ άλλο.

Ζαν-Ζακ: Νομίζεις πως εγώ είμαι σε καλύτερη μοίρα από

σένα; Και νομίζεις πώς αν έκλαιγα, θα 'τρωγα τα δάκρυά μου;

Δεν χρειάζονται τα κλάματα, πρέπει να βρούμε πού είμαστε.

Δες το ρολόι σου' τί ώρα είναι;

Αιμίλιος: Μεσημέρι - κι είμαι νηστικός.

Ζαν-Ζακ: Αλήθεια, μεσημέρι είναι - κι είμαι και γώ νη­

στικός.

Αιμίλιος: Ω! Τί πείνα θα 'χετε!

Ζαν-Ζακ: Το δυστύχημα είναι πως το φαγητό μου δεν θα

'ρθει να με βρει εδώ. Είναι μεσημέρι' η ώρα ακριβώς που

παρατηρούσαμε χτες από το Μονμορανσύ τη θέση του δά­

σους! ...Αιμίλιος: Ναι. Χτες όμως βλέπαμε το δάσος κι από δω δεν

βλέπουμε την πόλη.

229

t

Ζαν-Ζακ: Αυτό είναι το άσχημο ... Αν χωρίς να τη βλέπα-

με βρίσκαμε τη θέση της ...Αιμίλιος: Αχ, φίλε μου! ...Ζαν-Ζακ: Δεν λέγαμε πως το δάσος ήτανε ...Αιμίλιος: Στα βόρεια του Μονμορανσύ.

Ζαν-Ζακ: Συνεπώς το Μονμορανσύ πρέπει να είναι ...Αιιιίλιος: Στα νότια του δάσους.

Z~ν-ZαK: 'Εχουμε τρόπο να βρούμε τον βορρά το μεσημέ-ρι~

Αιμίλιος: Ναι, με την κατεύθυνση του ίσκιου.

Ζαν-Ζακ: Και τον νότo~

Αιμίλιος: Αλήθεια πώς~

Ζαν-Ζακ: Ο νότος είναι το αντίθετο του βορρά.

Αιιιίλιος: Ναι, αλήθεια. Να βρούμε το αντίθετο του

ίσKΙO~. Ω, να ο νότος! να ο νότος! Σίγουρα το Μονμορανσύείναι από δω.

Ζαν-Ζακ: Μπορεί να 'χεις δίκιο: ας πάρουμε αυτό το δρο­

μάκι μέσ' απ' το δάσος.

Αιιιίλιος (χτυπώντας τα χέρια και μπήγοντας μια φωνή όλο

χαρά)': Α! Βλέπω το Μονμορανσύ! Νάτο ολόισια μπροστάμας, φαρδύ πλατύ! Πάμε να φάμε, ελάτε γρήγορα: σε κάτι χρη­

σιμεύει κι η αστρονομία.

Προσέξτε, αν δεν πει την τελευταία φράση θα την σκεφτεί­

δεν έχει σημασία, αρκεί να μην την πω εγώ. Όμως να 'στε

σίγουροι πως δεν θα ξεχάσει σ' όλη του τη ζωή το σημερινό

μάθημα' ενώ, αν όλ' αυτά του τα έλεγα υποθετικά μες στο δω­

μάτιο, τα λόγια μου θα είχαν λησμονηθεί την άλλη κιόλας

μέρα το πρωί. Πρέπει να μιλάμε όσο μπορούμε με πράξεις κα,ι

να λέμε ότι δεν θα μπορούσαμε να πράξουμε.

Ο αναγνώστης δεν περιμένει να τον περιφρονώ αρκετά για

να του δίνω κι ένα παράδειγμα σε κάθε είδους μελέτη: μα, για

ό,τι κι αν πρόκειται, δεν μπορώ να προτρέπω πολύ τον παιδα­

γωγό να μετράει καλά τη δοκιμασία του ως προς την ικανότη­

τα του μαθητή του' γιατί, ακόμα μιά φορά, δεν βρίσκεται το

κακό στο τι δεν καταλαβαίνει αλλά στο τι νομίζει πως κατα­

λαβαίνει.

Θυμάμαι που, θέλοντας να κάνω ένα παιδί ν' αγαπήσει τη

χημεία, αφού του έδειξα κάμποσες μεταλλικές καθιζήσεις, του

εξηγούσα πώς γίνεται η μελάνη. Του έλεγα πως το μαύρο της

χρώμα δεν προερχόταν παρ' από κάποιο πολύ διαχωρισμένο

230

σιοερο, αποσταγμένο από το βιτριόλι και με την αντί6ραση

κιιποιου αλκαλικού υγρού. Στη μέση της λόγιας εξήγησής

μου, ο μικρός προδότης με σταμάτησε απότομα με την ερώτη­

ση που του έμαθα: μου ήρθε κατακέφαλη.

Αφού ονειροπόλησα λίγο, πήρα την απόφασή μου' έστειλα

να μου φέρουν κρασί από την κάβα του σπιτονοικοκύρη κι

ί:να άλλο κρασί, οχτώ δεκάρες, από τον οινοπώλη. Πήρα σ'

ί:να μπουκαλάκι διάλειμμα στερεού κάλιου' ύστερα, έχοντας

μπροστά μου, σε δυό ποτήρια, απ' τα δυό κρασιά, του μίλησα

ί:τσι:

Νοθεύουνε πολλά εδώδιμα για να φαίνονται δήθεν καλύτε­

J1a απ' ό,τι είναι. Οι νωθεύσεις αυτές γελούν το μάτι και τη

γείιση' είναι όμως βλαβερές και κάνουν το νοθευμένο πράγμα \χειρότερο, παρά την ωραία του εμφάνιση, από πρώτα.

Προπαντός νοθεύουνε τα ποτά και περισσότερο τα κρασιά,

επειδή σ' αυτά η απάτη φαίνεται δυσκολότερα και δίνει μεγα­

λ~τερo κέρδος στον απατεώνα.

Η νοθεία των άφτιαχτων ή των ξινών κρασιών γίνεται με

τον λιθάργυρο, ο λιθάργυρος είναι παρασκεύασμα μόλυβδου.

Ο μόλυβδος ενωμένος με οξέα δίνει ένα αλάτι πολύ γλυκό,

που διορθώνει στη γεύση τη στυφάδα του κρασιού, που είναι

('ψως δηλητήριο για όσους το πίνουν. Σημασία έχει λοιπόν,

προτού πιούμε ένα κρασί που το υποπτευόμαστε, να ξέρουμε

αν είναι λιθαργυρωμένο ή όχι. Και νά πως σκέφτομαι για να

το αποκαλύψω.

Το κρασί δεν περιέχει μονάχα εύφλεκτο οινόπνευμα, όπως

είδες με το ρακί που εξάγουνε' περιέχει και οξείδιο, όπως

μπορείς να ξέρεις με το ξύδι και το κατακάθι που βγαίνει επί­

σης.

Το οξείδιο έχει αναλογίες με τις μεταλλικές ουσίες και

εν(tlνεται μ' αυτές με ~ιάλυση για να σχηματίσουν συνθετικό

αλ(ίτι, σαν, λόγου χάρη, τη σκουριά, που δεν είναι παρά δια­

λυμένο σίδερο από το οξείδιο που περιέχεται στον αέρα ή στο

νερό, όπως και το οξείδιο του χαλκού, που δεν είναι χαλκός

διαλυμένος από ξύδι. .Το ίδιο όμως το οξύ έχει περισσότερη σχέση ακόμα με τις

αλκαλικές ουσίες παρά με τις μεταλλικές ουσίες, έτσι ώστε,

με τη μεσολάβηση των πρώτων στα συνθετικά άλατα που σου

ί:λεγα, το οξύ αναγκάζεται να εγκαταλείψει το μέταλλο με το

οποίο είναι ενωμένο για να ενωθεί με το κάλλιο.

231

Τότε η μεταλλική ουσία, απαλλαγμένη απ' το οξύ Π9υ την

κρατούσε διαλυμένη, αντιδρά και κάνει αδιάφανο το υγρό.

Αν λοιπόν το ένα από τα κρασιά λιθαργυρωθεί, το οξύ του

κρατά τον λιθάργυρο σε διάλυση. Αν ρίξουμε αλκαλικό υγρό,

θα αναγκάσει το οξύ να πάει και να ενωθεί μαζί του' ο μόλυ­

βδος, εφόσον πια δεν βρίσκεται σε διάλυση, θα ξαναφανεί, θα

θολώσει το υγρό και θα πάει στο βάθος του ποτηριού.

Αν δεν υπάρχει καθόλου μόλυβδος ούτε κανένα μέταλλο

στο κρασί, το αλκάλιο θα ενωθεί ήσυχα ήσυχα με το οξύ, το

όλο θα μείνει διαλυμμένο και δεν θα κάνει κανένα κατακάθι­

σμα.

Ύστερα έριξα απ' το αλκαλικό μου υγρό διαδοχικά και στα

δύο ποτήρια: το κρασί του σπιτιού θα μείνει καθαρό και διά­

φανο' το άλλο σε μια στιγμή θολώνει κι ύστερ' από μιαν ώρα

είδαμε καθαρά τον μόλυβδο να κάθεται στο βάθος του ποτη­

ριού.

Να, είπα, το φυσικό και καθαρό κρασί που μπορούμε να το

πιούμε και να το νοθευμένο που δηλητηριάζει. Αυτό βρίσκε­

ται με τις ίδιες γνώσεις που με ρωτούσες την οφελιμότητά

τους: όποιος ξέρει καλά πώς γίνεται η μελάνη ξέρει να γνωρί­

ζει και τα νοθευμένα κρασιά..Ημουν πολύ ευχαριστημένοςκι

ωστόσο κατάλαβα πως το παιδί δεν εντυπωσιάστηκεκαθόλου.

Χρειάστηκα λίγη ώρα για να καταλάβω πως είχα κάνει ανοη­

σία: γιατί, χωρίς να πούμε τίποτα για το αδύνατο στα δώδεκα

χρόνια του να μπορεί να παρακολουθήσειτην εξήγησή μου, η

οφελιμότητα της εμπειρίας εκείνης δεν χωρούσε στο μυαλό

του, γιατί εφόσον είχε δοκιμάσει και τα δύο κρασιά και τα

είχε βρει όμορφα, δεν πρόσδινε καμιάν ιδέα στη λέξη νοθεία

που νόμιζα πως τόσο ωραία του εξήγησα. Οι άλλες λέξεις αν­

θυγιεινός, δηλητήριο, δεν είχαν κανένα νόημα γι' αυτόν' ήταν

στην περίπτωση του ιστορικού του γιατρού Φιλίππου: είναι η

περίπτωση όλων των παιδιών.

Οι σχέσεις των αποτελεσμάτων και των αιτιών που αντι­

λαμβανόμαστε με τις ενώσεις, τα δεινά και τα αγαθά που γι'

αυτά δεν έχουμε καμιάν ιδέα, οι ανάγκες που δεν νιώσαμε, εί­

ναι ανύπαρκτα για μας είναι αδύνατο να ενδιαφερθούμε γι'

αυτά κάνοντας κάτι που αναφέρεται σ' αυτά.

Στα δεκαπέντε χρόνια βλέπουμε την ευτυχία του φρόνιμου

ανθρώπου, όπως στα τριάντα βλέπουμε τη δόξα του παράδει­

σου. Αν δεν καταλαβαίνουμε καλά τη μία ή την άλλη, λίγα

232

πράγματα θα κάνουμε για να τις κερδίσουμε' ακόμα κι όταν θα

τις καταλαβαίναμε, λίγα πράγματα θα πετυχαίναμε ακόμα αν

δεν τις επιθυμούμε, αν δεν τις αισθανόμαστε ότι είναι κατάλ­

ληλες για μας. Είναι εύκολο να πείσουμε ένα παιδί πως ό,τι

του διδάσκουμε είναι οφέλιμο: δεν είναι τίποτα να τον πείσου­

με με λόγια, αν δεν ξέρουμε να τον πείσουμε και με έργα. Μ ά­

ταια η ήσυχη λογική μας κάνει να παραδεχόμαστε ή να κατα­

κρίνουμε' το πάθος είναι που μας κάνει να ενεργούμε' και πώς

να παθιαστούμε για συμφέροντα που δεν τα έχουμε ακόμα;

Μ ην δείχνετε ποτέ τίποτα στο παιδί που να μην μπορεί να

το δει. Ενώ η ανθρωπότητα του είναι σχεδόν ξένη, μη μπο­

ρώντας να το ανεβάσετε στην κατάσταση του ενήλικα, κατε­

βάστε τον ενήλικα στην κατάσταση του παιδιού. Σκεπτόμενοι

το τι μπορεί να του είναι οφέλιμο σε μιαν άλλη ηλικία, μην

του μιλάτε παρά για ό,τι βλέπει από τώρα την οφελιμότητά

του. Εξάλλου, ποτέ συγκρίσεις με άλλα παιδιά, ποτέ αντιπά­

λους, ποτέ συναγωνιστές, ακόμα και στο τρέξιμο, μόλις αρχί­

σει να συλλογίζεται' προτιμώ εκατό φορές να μην μάθει ποτέ

ό,τι θα μάθαινε από ζήλεια ή ματαιοδοξία.

t Μονάχα θα σημειώνω κάθε χρόνο τις προόδους που θα κά­

νει' θα τις συγκρίνω με κείνες που θα κάνει του χρόνου' θα

του λέω: Μεγάλωσες τόσες γραμμές να η λακούβα που πήδη­

ξες, το βάρος που σήκωσες να η απόσταση που πετούσες ένα

χαλίκι, ο δρόμος που έτρεχες χωρίς να λαχανιάζεις Κ.λ.Π. Ας

δούμε τώρα τι θα κάνεις. Τον διεγείρω έτσι χωρίς να τον κάνω

να ζηλεύει κανέναν. Θα θέλει να ξεπεράσει τον εαυτό του, το

οφείλει' δεν βλέπω τίποτα κακό στο ν' ανταγωνίζεται τον εαυ­

τό του.

Μ ισώ τα βιβλία' σου μαθαίνουν να μιλάς για όσα δεν ξέ­

ρεις. Λένε πως ο Ερμής χάραξε σε κίονες τα στοιχεία των

γνώσεων, για να προστατέψει τις ανακαλύψεις του από τον

κατ<,Ικλυσμό. Αν τις είχε εντυπώσει καλά στο κεφάλι των

ανθρώπων, θα διατηρούνταν εκεί από παράδοση. Μυαλά καλά

προετοιμασμένα είναι τα μνημεία, όπου χαράζονται σιγουρό­

τερα οι ανθρώπινες γνώσεις. Δεν υπάρχει τρόπος να πλησιά­

σουμε τόσα σκόρπια μαθήματα σε βιβλία, να τα συνδέσουμε

μ' ένα κοινό τους αντικείμενο που να 'ναι εύκολο να το δούμε,

ενδιαφέρον να το παρακολουθήσουμε και που να χρησιμεύει

για διεγερτικό έστω και σ' αυτήν την ηλικία; Αν μπορούμε να

επινοήσουμε κάποια κατάσταση όπου όλες οι φυσικές δυνά-

233

μεις του ανθρώπου να φαίνονται με τρόπο επαισθητό στο

πνεύμα ενός παιδιού και όπου τα μέσα επάρκειας στις ίδιες

αυτές δυνάμεις ν' αναπτύσσονται διαδοχικά με την ίδια ευκο­

λία, με το ζωηρό και αθώο χρωμάτισμα της κατάστασης αυτής

είναι που πρέπει να δώσουμε την πρώτη άσκηση στη φαντα­

σία του.

Φλογερέ φιλόσοφε, βλέπω κιόλας ν' ανάβει η δική σου.

\ι1 ην μπαίνεις στον κόπΟ" η κατάσταση αυτή βρέθηκε, περι­

γράφτηκε και, χωρίς να σ' αδικήσει, πολύ καλύτερα απ' ό,τι

θα ~ην περιέγραφες εσύ, τουλάχιστον με περισσότερη αλή­

θεια και απλότητα. Εφόσον μας χρειάζονται οπωσδήποτε βι­

βλία, υπάρχει κάποιο που προσφέρει, κατά τη θέλησή μου,

την πιο πετυχημένη πραγματεία φυσικής εκπαίδευσης. Θα εί­

ναι το πρώτο βιβλίο που θα διαβάσει ο Αιμίλιός μου' αυτό και

μόνο θ' αποτελεί για καιρό όλη κι όλη τη βιβλιοθήκη του και

θα 'χει εξέχουσα θέση.

Θα είναι το κείμενο για το οποίο όλες οι συζητήσεις μας

για τις φυσικές επιστήμες θα είναι σχόλιο. Θα χρησιμεύει γι'

απόδειξη στις προόδους μας στην Κflτάσταση της κριτικής

μας και όσο η διάθεσή μας δεν θα 'χει χαλάσει, η ανάγνωσή

του θα μας αρέσει πάντα. Ποιο είναι λοιπόν αυτό το θαυμαστό

βιβλίο; Ο Αριστοτέλης; Ο Πλίνιος; Ο Μπυφόν; Όχι, ο Ροβιν­

σώνας Κρούσος.

Ο Ροβινσώνας Κρούσος μόνος του, στο νησί του, στερη­

μένος από τη βοήθεια των άλλων κι από τα όργανα κάθε τέ­

χνης, καταφέρνοντας όμως να ζει και να έχει μάλιστα και κά­

ποια καλοπέραση, να ένα θέμα ενδιαφέρον για κάθε ηλικία

και που χίλιοι τρόποι υπάρχουν για να το κάνουν ευχάριστο

στα παιδιά. Να πώς πραγματοποιούμε το έρημο νησί που πρώ­

τα μου χρησίμευε για σύγκριση. Η κατάσταση αυτή, συμφω­

νώ, δεν είναι του κοινωνικού ανθρώπου' ασφαλώς δεν θα είναι

και του Αιμίλιου: όμως με βάση αυτήν την κατάσταση θα κρί­

νει όλες τις άλλες. Το πιο σίγουρο μέσο να υψωθείς πάνω από

τις προκαταλήψεις και να ταχτοποιήσεις τις κρίσεις σου πά­

νω στις αληθινές σχέσεις των πραγμάτων είναι το να μπεις

στη θέση ενός μοναχού ανθρώπου και να κρίνεις τα πάντα

όπως θα τα έκρινε ο άνθρωπος αυτός για το τι είναι οφέλιμο.

Το μυθιστόρημα αυτό, απαλλαγμένο απ' όλον τον κυκεώνα

του, αρχίζοντας με το ναυάγιο του Ροβινσώνα κοντά στο νησί

του και τελειώνοντας με το σκάφος που έρχεται να τον π(1.ρει.

234 ..

Οα είναι συγχρόνως διασκέδαση και διδαχή για τον Αιμίλιο σ'

όλη την εποχή για την οποία γίνεται λόγος εδώ. Θέλω το κε­

φ(Ίλι του να ζαλιστεί με το μυθιστόρημα, ν' ασχολείται αδιά­

κοπα με τον πύργο του, τις κατσίκες του, τα φυτά του' να μά­

θει με λεπτομέρειες, όχι από τα βιβλία του, μα από τα πράγμα­

τα, όλα όσα πρέπει να ξέρει σε παρόμοια περίπτωση' να νομί­

ζει' πως είναι ο ίδιος ο Ροβινσώνας Κρούσος να βλέπει τον

εαυτό του ντυμένο με προβιές, μ' ένα μεγάλο σκούφο, μεγάλο

σπαθί, μ' όλον το χοντροκομμένο εξοπλισμό του Ροβινσώνα,

ακόμα και το παρασόλι του, που δεν θα το χρειαστεί.

Θέλω ν' ανησυχεί για το ποια μέτρα θα πάρει, αν θα του

έλειπε αυτό ή εκείνο, να εξετάζει τη συμπεριφορά του ήρωά

του, να ψάχνει μήπως παράλειψε τίποτα, αν δεν υπήρχε τίπο­

τα καλύτερο να κάνει' να σημειώνει προσεκτικά τα σφάλματά

του και να επωφελείται απ' αυτά για να μην πέφτει ο ίδιος σε

τέτοιες περιπτώσεις γιατί μην αμφιβάλλετε πως σχεδιάζει να

κάνει παρόμοια ζωή' είναι ο αληθινός πύργος στην άμμο της

ευτυχισμένης ηλικίας του, όπου δεν γνωρίζουμε άλλη ευτυχία

από το απαραίτητο και την ελευθερία.

Τι προσγείωση η τρέλα τούτη για έναν άνθρωπο επιδέξιο,

που ξέρει να επωφελείται! Το παιδί, όλο φούρια να στήσει το

νησί του, θα νιώθει περισσότερη φλόγα για να μάθει απ' όση

ο δάσκαλος για να διδάξει. Θα θέλει να μάθει ό,τι είναι χρή­

σιμο και μόνον αυτό' δεν θα χρειάζεται πια να τον καθοδηγεί­

τε, μονάχα να τον συγκρατεί τε.

.Αλλωστε, ας βιαστούμε να τον εγκαταστήσουμε στο νησί,

εφόσον περιορίζει εκεί την ευτυχία του' γιατί η μέρα πλησιά­

ζει που, αν θέλει να ζήσει εκεί, δεν θα θέλει πια να ζει, μόνος

και που ο Παρασκευάς, που τώρα δεν τον συγκινεί και πολύ,

δεν θα του αρκεί για πολύν καιρό.

Η εξάσκηση των φυσικών τεχνών, με τις οποίες μπορεί ν'

αυτοεξυπηρετηθεί ένας μόνος άνθρωπος, οδηγεί στην αναζή­

τηση των τεχνών βιοτεχνίας, όπου χρειάζεται η συνδρομή

πολλών χεριών. Οι πρώτες γίνονται από μεμονωμένους, από

άγριους οι άλλες όμως γεννιόνται μονάχα μες την κοινωνία

και την κάνουν απαραίτητη. Όσο δεν γνωρίζουμε παρά τη φυ­

σική ανάγκη, κάθε άνθρωπος επαρκεί στον εαυτό του' η εισα­

γωγή του περιττού κάνει απαραίτητη τη μοιρασιά και την

κατανομή της εργασίας γαιτί, ενώ ένας εργαζόμενος μόνος

του δεν κερδίζει παρά το απαραίτητο για να ζήσει. εκατό

235

άνθρωποι, εργαζόμενοι από κοινού, θα κερδίζουν τα απαραί­

τητα για διακόσους. Μόλις λοιπόν ένα μέρος ανθρώπων ανα­

παύεται, χρειάζεται η συνδρομή των χεριών όσων δουλεύουν

να αναπληρώνει την αργία όσων δεν κάνουν τίποτα.

Η μεγαλύτερη φροντίδα σας οφείλει να είναι το να διώχνε­

τε απ' το μυαλό του μαθητή σας όλες τις έννοιες των κοινωνι­

κών σχέσεων που δεν του είναι κατανοητές όταν όμως η αλ­

ληλουχία των γνώσεων σας αναγκάζει να του δείξετε την

αμοιβαία εξάρτηση των ανθρώπων, αντί να του τη δείξετε από

την ηθική πλευρά, στρέψτε πρώτα όλη του την προσοχή προς

τη βιοτεχνία και τις μηχανικές τέχνες, που τους κάνουν χρή­

σιμους τον έναν στον άλλο. Πηγαίνοντάς τον από εργαστήριο

σε εργαστήριο, μην ανέχεστε ποτέ να βλέπει κάποιαν εργασία

χωρίς να βάζει κι ο ίδιος το χέρι του επί το έργον, ούτε να

βγαίνει χωρίς να 'χει εντυπωθεί στο μυαλό του τέλεια η δου­

λειά που γίνεται εκεί μέσα ή τουλάχιστον για ό,τι παρατήρη­

σε. Γι' αυτό, δουλεύετε και σείς, δίνετέ του παντού το παρά­

δει~μα' για να τον κάνετε δάσκαλο, να είστε παντού μαθη­

τευομενος και λογαριάζετε πως μια ώρα εργασίας θα του μάθει

περισσότερα από μια μέρα εξηγήσεων.

Υπάρχει μια δημόσια εκτίμηση ως προς τις διάφορες τέ­

χνες με αντίστροφη λογική ως προς την πραγματική τους οφε­

λιμότητα. Η εκτίμηση ετούτη μετριέται απ' ευθείας από το

α.νόφε~ό τους κι έτσι πρέπει να 'ναι. Οι πιο οφέλιμες τέχνες

ειναι οσες κερδίζουν τα λιγότερα, γιατί ο αριθμός των εργα­

τών αναλογείται με την ανάγκη των ανθρώπων και γιατί η

απαραίτητη για όλον τον κόσμο εργασία παραμένει αναγκα­

στικά σε τιμή που να μπορεί κι ο φτωχός να την αγοράζει.

Απεναντίας, οι σπουδαίοι, που δεν αποκαλούμε τεχνίτες αλλά

καλλιτέχνες, εργάζονται αποκλειστικά για τους πλούσιους

και τ~υς αργόσχολους και βάζουν αυθαίρετη τιμή στα μπι­

χλιμπιδια τους κι αφού η αξία αυτών των μάταιων εργασιών

δ~ν βρίσKετα~ παρά στη γνώμη, η τιμή τους αποτελεί κι αυτή

μερος της αξιας τους και τις εκτιμούμέ ανάλογα με το πόσο

κοστίζουν. Το όφελος του πλούσιου από δαύτες δεν προέρχε­

ται από τη χρησιμότητά τους αλλά από το ό,τι ο φτωχός δεν

μπορεί να τις πληρώσει.

Τί θ' απογίνουν οι μαθητές σας, αν τους αφήσετε να υιοθε­

-:ήσουν την ανόητη προκατάληψη, αν την ευνοείτε εσείς οι

ιδιοι, αν σας βλέπουν, λόγου χάρη, να μπαίνετε με περισσότε-

236

ρη υπόληψη σ' ένα χρυσοχοείο απ' ό,τι σ' ένα κλειδαράδικο;

Ποια κρίση θα σχηματίσουν για την αληθινή αξία των τε­

χνών και για tην αληθινή αξία των πραγμάτων, όταν θα βλέ­

πουν παντού την τιμή της φαντασίωσης σε αντίθεση με την

τιμή την αντλημένη από την πραγματική οφελιμότητα και

πως όσο πιο πολύ στοιχίζει κάτι τόσο λιγότερο αξίζει;

Την πρώτη στιγμή που θ' αφήσετε τις ιδέες αυτές να μπού­

νε στο κεφάλι του, εγκαταλείψτε την υπόλοιπη εκπαίδευσή

τους. Παρά τη θέλησή σας θα ανατραφούν σαν όλον τον κό­

σμΟ" χάσατε δεκατέσσερα χρόνια φροντίδων.

Ο Αιμίλιος, καθώς θα ονειρεύεται να στολίσει το νησί του,

θα βλέπει με άλλον τρόπο. Ο Ροβινσώνας θα εκτιμούσε πολύ

περισσότερο το μαγαζί ενός κατασκευαστή εργαλείων παρά

έναν κατασκευαστή όλων των μπιχλιμπιδιών της ΣαΙντ. Ο

πρώτος θα του φαινόταν πολύ αξιοσέβαστος κι ο άλλος τσαρ­

λατάνος.

«ο γιος μου είναι φτιαγμένος για να ζει μες στον κόσμο'

δεν θα ζήσει με τους σοφούς αλλά με τους τρελούς πρέπει

λοιπόν να γνωρίσει τις τρέλες τους, εφόσον απ' αυτές θέλουν

να καθοδηγούνται. Η πραγματική γνώση των πραγμάτων μπο­

ρεί να είναι καλή αλλά των ανθρώπων και των γνώσεών τους

αξίζει ακόμα περισσότερο' γιατί, στην ανθρώπινη κοινωνία,

το μεγαλύτερο όργανο του ανθρώπου είναι ο άνθρωπος και ο

πιο σοφός άνθρ_ωπος είναι όποιος το χρησιμοποιεί καλύτερα.

Γιατί λοιπόν θα δώσουμε στα παιδιά μια τάξη φανταστική

ολότελα αντίθετη απ' όποιαν βρίσκουν κατεστημένη, αφού

πάνω σ' αυτήν θα ρυθμίζονται; Δώστε τους πρώτο μαθήματα

να είναι σοφοί κι ύ'στερα θα τους δώσετε μαθήματα για να

κρίνουν ως προς τι οι άλλοι είναι τρελοί».

Να τα πιθανά αξιώματα πάνω στα οποία εργάζεται η κάλ­

πικη σύνεση των πατεράδων για να κάνει τα παιδιά τους

σκλάβους των προκαταλήψεων με τις οποίες τα τρέφουν και

παίγνια του παράλογου όχλου που νομίζουν ότι θα τον κάνουν

όργανο των παθών τους. Για να φτάσουμε να γνωρίσουμε τον

άνθρωπο, πόσα πράγματα πρέπει να γνωρίσουμε πριν απ' αυ­

τόν! Ο άνθρωπος είναι η τελευταία μελέτη του σοφού και σεις

επιμένετε να την κάνετε πρώτη σ' ένα παιδί! Προτού το πλη­

ροφορήσετε για τα συναισθήματά μας, αρχίστε μαθαίνοντάς

το να τα εκτιμά.

Είναι γνώση της τρέλας το να την παίρνεις για τη λογική;

237

Γω νυ 'σαι συνετός πρέπει να ξεχωρίζεις τι δεν είναι συνετό.

n(j); Τι) παιδί σας θα γνωρίσει τους ανθρώπους, αν δεν ξέρει

να κrίνει ούτε τις κρίσεις τους ο,Υτε να ξακαθαρίζει τα σφ(Ίλ­

ματά τους; Είναι κακό να ξέρεις τι σκέφτονται, όταν αγνοείς

αν αυτό που σκέφτονται είναι αληθινό ή ψεύτικο.

Μ άθετέ του πρώτα λοιπόν τι είναι τα πράγματα αυτά καθ'

εαυτά και ύστερα μάθετέ τους τι είναι στα μάτια τα δικά μας

έτσι θα μάθει να συγκρίνει τη γνώμη με την αλήθεια και να

υψώνεται πάνω από το χυδαίο' γιατί δεν γνωρίζουμε ποτέ τις

προκαταλήψεις όταν τις υιοθετούμε και δεν οδηγούμε ποτέ

τον λαό όταν του μοιάζουμε. Μα αν αρχίζετε μαθαίνοντάς του

την κοινή γνώμη προτού του μάθετε να την εκτιμά, βεβαιωθεί­

τε, ό,τι κι αν κάνετε, πως θα γίνει δική του και δεν θα την

καταστρέψετε πια. Συμπεραίνω ότι, για να κάνουμε έναν νέο

συνετό, πρέπει να διαπλάσουμε καλά τις κρίσεις του, αντί να

του υπαγορεύουμε τις δικές μας.

Βλέπετε πως ίσαμε δω δεν έχω μιλήσει καθόλου στον μα­

θητή μου για τους ανθρώπους, θα υπήρχε υπερβολική ορθο­

φροσύνη για να με καταλάβει' οι σχεσεις τουμε το είδος του

δεν του είναι ακόμα αρκετά αισθητές ώστε να μπορεί να κρί­

νει τους άλλους από τον εαυτό του. Δεν γνωρίζει ανθρό)πινη

ύπαρξη άλλη από τον εαυτό του και μόνο κι απέχει μάλιστα

πολύ από το γνώθι εαυτόν' αν όμως κάνει λίγες κρίσεις για το

άτομό του, τουλάχιστοντις κάνει σωστές. Αγνοεί ποια είναι η

θέση των άλλων αλλά αισθάνεται τη δική του και στέκει σ'

αυτήν. Αντί για τους κοινωνικούς νόμους, που δεν μπορεί να

τους γνωρίζει, τον έχουμε συνδέσει με τις αλυσσίδες της

αναγκαιότητας. Εξακολουθεί σχεδόν να είναι φυσικό ον, ας

συνεχίσουμε να τον μεταχειριζόμαστε σαν τέτοιον.

Με την επαισθητή τους σχέση με την χρησιμότητά του,

την ασφάλειά του, τη διατήρησή του, την καλοπέρασή του,

πρέπει να εκτιμά όλα τα σώματα της φύσης κι όλες τις εργα­

σίες των ανθρώπων. 'Ετσι το σίδερο, στα μάτια του, πρέπει να

είναι πολύ μεγαλύτερης αξίας από το χρυσάφι, το γυαλί από

το διαμάντι' επίσης, εκτιμά πολύ περισσότερο έναν παπου­

τσή, έναν χτίστη από έναν Λαμπερέρ, έναν Λε Μ πλαν κι

όλους τους κοσμηματοπώλες της Ευρώπης ένας ζαχαροπλά­

στης είναι προπαντός στα μάτια του άνθρωπος πολύ σημαντι­

κός και θα 'δινε όλη την ακαδημία των επιστημών για τον

μικρότερο γλυκατζή της οδού Λομπάρ. Οι χρυσοχόοι, οι γλιΎ-

238

πτες, οι επιχρυσωτές, οι κεντητές, δεν είναι ~ατά τη γν(;)~η

του παρά τεμπέληδες που διασκεδάζουνε με πραγματα εντε~.~)ς

ανόφελα' δεν πολυεκτιμά μάλιστα ούτε και την ωρoλO!,OΠOΙH~.

Το ευτυχισμένο παιδί απολαμβάνει το χρόνο x~ρις να γ~­

νεται σκλάβος του' επωφελείται από το χρόνο και δεν γνωρι­

ζει την αξία του. . ... Η γαλήνη των παθών που κάνει για το παιδι τη διαδοχη

του χρόνου πάντα ίση, του χρησιμεύει σαν όργ~νo .για να τον

μετράει στην ανάγκη 43. Φαντάζοντάς τον με ~oλoι, oπ~ς ακρι­

βώς κι αν θα τον έκανα να κλάψει, θα 'χα εναν Αιμιλιο ~υ­

δαίο, επειδή θα ήταν οφέλιμος και θα γινόμουν Kα.τανo~τoς

γιατί στ' αλήθεια, ένα παιδί τόσο διαφο.ρετικό απο τα αλλα

δεν θα χρησίμευε σαν παράδειγμα για τιποτα.

Υπάρχει μια τάξη λιγότερο φυσική και περισσότερο συνε­

τή ακόμα, με την οποία θεωρούμε τις τέχνες ανάλογα με τ~ς

σχέσεις αναγκαιότητας που τις συνδέουν, βάζον:rας στ.ην πρω­

τη σειρά τις πιο ανεξάρτητες και στην τε~ευταια .εκεινες .που

εξαρτιόνται από τους περισσότερους. Η ταξη αυτ.η πρoσφε~ει

σημαντικές παρατηρήσεις στην τάξη της γενικης ~oινωνιας

και είναι σαν την προηγούμενη' υπόκειται στην ιδια αντι­

στροφή στην εκτίμηση των πραγμάτων' o~ότε, η. xρησ~μo­

ποίηση των πρώτων υλών γίνεται σε εργασιες χωρις ε~τιμη­

ση, σχεδόν χωρίς κέρδος και όσα πιο πολλά χέρια ~λλαζoυν,

τόσο πιο πολύ αυξαίνει η τιμή της εργασίας και γινεται πιο

αξιότιμη: Δεν εξετάζω αν είναι αλήθεια ~ως η βιoτε~νία είν~ι

μεγαλύτερη κι αξίζει περισσότερη αμοιβη στις .λεπτo~oγες τε~

χνες που δίνουν την τελευταία μορφή r:' αυτες τις ~λες απ

όσο η πρώτη εργασία που τις μετατρεπει στη xρησ~ των

ανθρώπων: λέω όμως πως στο Κ(lθε τι η τέχνη πo~ συνηθιζε:rαι

γενικότερα και πιο απαραίτητα είναι αναμφισβ~τητα εκ.εινη

που αξίζει περισσότερη εκτίμηση και πως εKε~νη η τε~νη

στην οποία λιγότερες άλλες τέχνες είναι απαραιτητες., ειναι

πιο εκτιμητή, γιατί είναι πιο ελεύθερη και πιο κοντα στην

ανεξαρτησία. Να οι αληθινοί κανόνες της εKτί~ησης τω~ τε­

χνών και της βιοτεχνίας όλα τ' άλλα είναι αυθαιρετα κι εζαρ­

τιόνται από τη γνώμη.

Η πρώτη και πιο αξιοσέβαστη απ' όλες τις τέχνες είναι .η

γεωργία: θα τοποθετούσα τη σιδηρουργία στη δεύτερη C:~Iρcl,

την ξυλουργική στην τρίτη και ούτω καθ' ε~ή~. Το παι6ι π~υ

δεν θα 'χει γοητευτεί καθόλου από τις χυοαιες προκαταλ η-

231)

ψεις, θα κρίνει ακριβώς έτσι. Τι σημαντικές σκέψεις δεν θα

κάνει εδώ ο Αιμίλιος μας για το Ροβινσώνα του!

Τί θα σκεφτεί βλέποντας πως οι τέχνες δεν τελειοποιού­

νται παρά με το να υποδιαιρούνται μεταξύ τους, πολλαπλασιά­

ζοντας επ' άπειρον τα όργανα της μιας και της άλλης;

Θα αναλογιστεί:· Όλοι αυτοί οι άνθρωποι είναι βλακωδώς

επινοητικοί: θα 'λεγες πως φοβούνται μήπως τα μπράτσα τους

και τα δάχτυλά τους εξυπηρετήσουν σε κάτι, τόσες επινοή­

σεις κάνουν σε όργανα, για να μην τα χρησιμοποιούν. Για ν'

ασκήσουν μια και μόνη τέχνη υποτάσσονται σε χίλιες άλλες.

Χρειάζεται μια πόλη ο κάθε εργάτης. Όσο για το σύντροφό

μου κι εμένα, φτιάχνουμε εργαλεία που να μπορούμε να τα

παίρνουμε παντού μαζί μας. Όλοι αυτοί οι τόσο περήφανοι

για τα ταλέντα τους, στο Παρίσι, δεν θα ξέραν να κάνουν τί­

ποτα στο νησί μας και θα 'ταν με τη σειρά τους μαθητευόμε­

νοι κοντά μας.

Αναγνώστη, μη στέκεσαι εδώ να δεις την άσκηση του σώ­

ματος και την δεξιοτεχνία των χεριών του μαθητή μας πρόσε­

ξε όμως ποια κατεύθυνση δίνουμε στις παιδιάστικες περιέρ­

γειές του' δες το νόημα, το επινοητικό πνεύμα, την προβλεπτι­

κότητα' πρόσεξε τι μυαλό πάμε να του διαμορφώσουμε.

Σ' ό,τι θα βλέπει, σ' ό,τι θα κάνει, θα θέλει να γνωρίζει τα

πάντα, θα θέλει να ξέρει τις αιτίες των πάντων' από εργαλείο

σε εργαλείο, θα θέλει να φτάσει στο πρώτο' δεν θα δεχτεί τί­

ποτα υποθετικά' θ' αρνιόταν να μάθει ό,τι θα χρειαζόταν κά­

ποια προηγούμενη γνώση που δεν θα την είχε: αν βλέπει να

φτιάχνουν ένα ελατήριο, θα θελήσει να μάθει πώς το ατσάλι

κατασκευάστηκε' αν δει να συνδέουν τα τεμάχια ενός μπαού­

λου, θα θελήσει να μάθει πώς κόπηκε το δέντρο' αν δουλεύει ο

ίδιος, με το κάθε εργαλείο που χειρίζεται, δεν θα παραλείπει

να λέει: Αν δεν είχα αυτό το εργαλείο, πώς θα κατάφερνα να

φτιάξω ένα εγώ ή να κάνω χωρίς αυτό;

'Αλλωστε, ένα δύσκολο να τ' αποφύγει λάθος, στις απα­

σχολήσεις για τις οποίες ο δάσκαλος παθιάζεται, είναι να

υποθέτει το ίδιο γούστο στο παιδί: προσέξτε, όταν η διασκέ­

δαση της εργασίας σας παρασύρει, το παιδί να μην πλήττει

ωστόσο χωρίς να τολμά να σας το μαρτυρήσει.

Το παιδί πρέπει να είναι ολότελα δοσμένο στη δουλειά

μας κι ο δάσκαλος ολότελα δοσμένος στο παιδί, να το παρα­

τηρεί, να το κατασκοπεύει ασταμάτητα και χωρίς να φαίνεται,

240

να προαισθάνεται όλα τα συναισθήματά του και να προλαβαί­

νει όσα δεν πρέπει να νιώσει, να το απασχολεί τέλος έτσι

ώστε, όχι μόνο να αισθάνεται χρήσιμο σε κάτι τι, αλλά και να

το ευχαριστιέται, με το να καταλαβαίνει καλά σε τι χρησι­

μεύει αυτό που φτιάχνει.

Η κοινωνία των τεχνών συνίσταται σ' ανταλλαγές βιοτε­

χνιών' του εμπορίου σε ανταλλαγές πραγμάτων' των 'τραπεζών

σε ανταλλαγές υπογραφών και χρημάτων: όλες αυτές οι ιδέες

στέκονται και οι στοιχει(.οδεις έννοιες έχουν αποκτηθεί' έχου­

με ρίξει τα θεμέλια σ' όλ' αυτά από την πρώτη κιόλας ηλικία,

με τη βοήθεια του κηπουρού Ρομπέρ.

Δεν μας απομένει τώρα παρά να γενικεύσουμε τις ίδιες αυ­

τές ιδέες και να τις προεκτείνουμε σε περισσότερα παραδείγ­

ματα, για να του δώσουμε να καταλάβει το εμπορικό παιχνίδι,

να το κάνουμε μάλιστα επαισθητό με τις λεπτομέρειες της φυ­

σικής ιστορίας που αφορούν τις ιδιαίτερες παραγωγές σε κάθε

χώρα, με τις λεπτομέρειες των τεχνών και των γνώσεων που

αφορούν την ναυσιπλοία, τέλος με τις μεγάλες ή μικρές σκο­

τούρες της μεταφοράς, ανάλογα με τις αποστάσεις, ανάλογα

με τη θέση των χωρών, των θαλασσών, των ποταμών Κ.λ.Π.

Καμιά κοινωνία δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς συναλλαγή'

καμιά συναλλαγή χωρίς κοινό μέτρο και κανένα κοινό μέτρο

χωρίς ισότητα. Έτσι, κάθε κοινωνία έχει σαν πρώτο νόμο κά­

ποια συμβατική ισότητα, είτε στους ανθρώπους είτε στα πράγ­

ματα.

Η συμβατική ισότητα ανάμεσα στους ανθρώπους, πολύ

διαφορετική από τη φυσική ισότητα, κάνει απαραίτητο το θε­

τικό δικαίωμα, δηλαδή την κυβέρνηση και τους νόμους. Οι

πολιτικές γνώσεις ενός παιδιού πρέπει να είναι ξεκάθαρες και

περιορισμένες δεν πρέπει να ξέρει για τη διακυβέρνηση γενι­

κά παρά μονάχα ό,τι αφορά το δικαίωμα ιδιοκτησίας, για το

οποίο έχει κιόλας κάποιαν ιδέα.

Η συμβατική ισότητα ανάμεσα στα πράγματα έφερε την

επινόηση του νομίσματος γιατί το νόμισμα είναι όρος

σύγκρισης για την αξία των διαφόρων ειδών 'πραγμάτων' με

την έννοια αυτή, το νόμισμα είναι ο αληθινός δεσμός της κοι­

νωνίας τα πάντα όμως μπορεί να είναι νόμισμα' άλλοτε, τα

ζώα ήταν νόμισμα' τα κοχύλια είναι ακόμα νόμισμα για ορι­

σμένους λαούς το σίδερο υπήρξε νόμισμα στη Σπάρτη. το

δέρμα στη Σουηδία, το χρυσάφι και το ασήμι για μας.

241

Τα μi:ταλλα, σαν πιο εύκολα στη μεταφορά, γενικά εΚΛε­

χτηκαν για μέσοι όροι όλων των συναλλαγών' κι έχουν μετα­

τri:ψει τα μέταλλα αυτά σε νόμισμα, για ν' αποφεύγουν το μi:­

τρημα ή το ζύγισμα στην κάθε συναλλαγή: γιατί η σφραγίδα

του νομίσματος δεν είναι παρά βεβαίωση πως το τεμάχιο είναι

ίσιο με το βάρος που γράφει' και μόνον ο ηγεμόνας έχει το

δικαίωμα να εκτυπώνει νομίσματα, δεδομένου ότι αυτός μόνον

έχει δικαίωμα ν' απαιτεί, ώστε η μαρτυρία του ν' αποτελεί αυ­

θεντία μέσα σ' ένα λαό.

Η χρήση αυτής της επινόησης, όταν εξηγείται έτσι, γίνε­

ται νοητή κι από τον πιο ηλίθιο. Είναι δύσκολο να συγκρίνεις

άμεσα πράγματα διαφορετικής φύσης, ύφασμα Π.χ. με σιτάρι'

όταν όμως έχουμε βρει ένα κοινό μέτρο, δηλαδή το νόμισμα,

είναι εύκολο στον υφασματέμπορα και στο γεωργό να συγκρί­

νουν την αξία των πραγμάτων που θέλουν ν' ανταλλάξουν με

βάση αυτό το κοινό μέτρο. Αν ένα τόσο ύφασμα αξίζει τόσο

χρηματικό ποσό και τόσο σιτάρι αξίζει το ίδιο χρηματικό πο­

σό, από τούτο προκύπτει ότι ο έμπορας, όταν παίρνει τόσο

σιτάρι και δίνει τόσο ύφασμα, κάνει ισότιμη ανταλλαγή.

Έτσι, με το νόμισμα τα αγαθά διαφόρων ειδών γίνονται ομο­

μέτρητα και μπορούν να συγκριθούν.

\ι1 ην πάτε πιο μακριά, μην μπαίνετε στην εξήγηση των

ηθικών αποτελεσμάτων του θεσμού αυτού. Στο κάθε τι σημα­

σία έχει να εκθέτετε καλά τις χρήσεις προτού δείξετε τις

καταχρήσεις.

Αν επιμένετε να εξηγήσετε στα παιδιά πώς τα ενδεικτικά

σημεία σε κάνουν να ξεχνάς τα πράγματα, πώς από το νόμι­

σμα γεννήθηκαν όλες οι χίμαιρες της γνώμης, πώς οι πλού­

σιες σε χρήμα χώρες πρέπει να είναι φτωχές στα πάντα, θα

βλέπετε τα παιδιά όχι μονάχα σαν φιλοσόφους αλλά και σαν

ανθρώπους συνετούς και θα διατείνεστε να τους δώσετε να

καταλάβουν ό,τι λίγοι μάλιστα φιλόσοφοι έχουν εννοήσει κα­

λά.

Σε ποιαν αφθονία από ενδιαφέροντα πράγματα δεν μπορού­

με να στρέψουμε έτσι την περιέργεια ενός μαθητή, χωρίς ποτέ

να εγκαταλείψουμε τις πραγματικές και υλικές σχέσεις που

υπάρχουνε στα μέτρα της αντίληψής του, ούτε ν' ανεχτούμε ν'

αναπτυχθεί μες στο μυαλό του μία και μόνη ιδέα χωρίς να

μπορεί να την κατανοήσει! Η τέχνη του δάσκαλου είναι να

μην αφήνει ποτέ να βαραίνουν οι παρατηρήσεις του πάνω σϊ.

242

λf:πτομi:ρειες που δεν εξυπηρετούν τίποτα, αλλά να πλησιάζει

τον μαθητή του αδιάκοπα προς τις μεγάλες σχέσεις που οφεί­

λει να γνωρίζει μια μέρα για να κρίνει σωστά το καλό και το

κακό στην τάξη της αστικής κοινωνίας.

Πρέπει να ξέρει ο δάσκαλος να συνταιριάζει τις συζητή­

σεις που διασκεδάζουν το παιδί με την ευστροφία του νου που

του έχουνε δώσει.

Η τάδε ερώτηση, που ίσως δεν θ' άγγιζε την προσοχή ενός

ιΊλλου, θα βασανίσει τον Α ιμίλιο έξι μήνες.

Πάμε να δειπνήσουμε σ' ένα πλουσιότατο σπίτι' βρίσκου­

με τις προετοιμασίες ενός συμπόσιου, πολύ κόσμο, πολλούς

υπηρέτες, πολλά πιάτα, ένα σερβίτσιο κομψό και φίνο. Όλο

αυτό το σύνολο ευχαρίστησης και γιορτής έχει κάτι το μεθυ­

στικό που σε βαράει στο κεφάλι όταν δεν είσαι συνηθισμένος.

Προαισθάνομαι την εντύπωση όλων αυτών στον νεαρό μου

μαθητή. Ενώ το δείπνο συνεχίζεται, ενώ τα σερβιρίσματα αλ-;

ληλοδιαδέχονται, ενώ γύρω απ' το τραπέζι βασιλεύουν χίλιες

θορυβώδεις συζητήσεις, πλησιάζω στ' αυτί και του λέω: Πόσα

χέρια νομίζεις δούλεψαν για να ετοιμαστούν όλ' αυτά πριν έρ­

θουν στο τραπέζι;

Τι πλήθος ιδέες ξυπνώ μες στο μυαλό του με τα λίγα μου

αυτά λόγια!

Στη στιγμή όλοι οι ατμοί της έμπνευσης προβάλλουν και

συνωστίζονται. Ονειρεύεται, στοχάζεται, υπολογίζει, ανησυ­

χεί. Ενόσω οι φιλόσοφοι, ξετρελαμένοι απ' το κρασί, ίσως κι

απ' τις γυναίκες δίπλα τους, μωρολογούν και παιδιαρίζουν,

εκείνος, ο Αιμίλιος, να, φιλοσοφεί ολομόναχος στη γωνιά

του' με ρωτάει' αρνούμαι ν' απαντήσω, του το αναβάλλω' ανυ­

πομονεί, ξεχνάει να φάει και να πιει, φλέγεται να βρεθούμε

έξω από το τραπέζι για να κουβεντιάσει άνετα μαζί μου.

Τι θέμα για την περιέργειά του! Τι κείμενο για τη διδαχή

του!

Με κρίση υγιή που τίποτα δεν την έχει διαφθείρει, τί θα

σκεφτεί για την πολυτέλεια, όταν θα βρει ότι όλες οι περιοχές

του κόσμου μπήκαν στη συνεισφορά, ότι είκοσι εκατομμύρια

χέρια εργάστηκαν ίσως για πολύ καιρό, ότι στοίχισε ίσως τη

ζωή χιλιάδων ανθρώπων και όλα αυτά για να του παρουσιάσει

το μεσημέρι εκείνο που θ' ακουμπήσει το βράδυ στην

γκαρνταρόμπα του;

Κατασκοπεύετε προσεχτικά τα μυστικά συμπεράσματα που

243

αντλεί μες στην καρδιά του απ' όλες αυτές τις παρατηρήσεις.

Αν τον έχετε εποπτεύσει λιγότερο καλά απ' όσο υποθέτω,

μπορεί να μπει στον πειρασμό να στρέψει τους στοχασμούς

του προς άλλη κατεύθυνση και να θεωρήσει τον εαυτό του

σαν σημαντικό πρόσωπο μες στον κόσμο, βλέποντας τόσες

φροντίδες να συνδράμουν για να προετοιμάσουν το φαγητό

του. Αν προαισθάνεστε αυτόν τον συλλογισμό, μπορείτε άνε­

τα να τον προλάβετε προτού τον κάνει ή τουλάχιστον να σβή­

σετε την εντύπωσή του.

Μην ξέροντας ακόμα να ιδιοποιείται τα πράγματα παρά με

υλική απόλαυση, δεν μπορεί να κρίνει την αρμοδιότητά τους

ή το αναρμόδιό τους μ' αυτόν παρά μονάχα με επαισθητές

αναλογίες. Η σύγκριση ενός απλού και χωριάτικου δείπνου,

προετοιμασμένου από την άσκηση, αλατισμένου από την πεί­

να, από την ελευθερία, από τη χαρά, με το τόσο υπέροχο και

τόσο ακριβολογημένο συμπόσιο θα είναι αρκετή για να τον

κάνει να νιώσει πως όλος ο μηχανισμός του συμπόσιου δεν

του έδωσε κανένα πραγματικό όφελος και πως το στομάχι του

είναι τόσο ικανοποιημένο από το τραπέζι του χωρικού όπως

και του χρηματιστή, οπότε τίποτα στο ένα ή στο άλλο δεν

μπορεί να το πει στ' αλήθεια δικό του.

Ας φανταστούμε σε τέτοια περίπτωση τι μπορεί να του πει

ένας παιδαγωγός. Θυμήσου καλά τα δύο αυτά γεύματα κι απο­

φάσισε μόνος σου ποιο σ' ευχαρίστησε περισσότερο' σε ποιό

παρατή ρησες περισσότερη χαρά; Σε ποιο έφαγαν με περισσό­

τερη όρεξη, ήπιαν πιο χαρούμενα, γέλασαν με την καρδιά

τους; Ποιο κράτησε περισσότερη ώρα χωρίς πλήξη και χωρίς

να χρειαστεί ν' ανανεωθεί μ' άλλα σερβιρίσματα;

»Ωστόσο δες τη διαφορά: το μαύρο ψωμί, που το βρίσκεις

τόσο καλό, βγαίνει από το στάρι που μάζεψε ο χωρικός το

μαύρο και κοινό κρασί του, το ξεδιψαστικό και υγιεινό όμως,

είναι απ' την παραγωγή του αμπελιού του' το τραπεζομάντηλο

από το λινάρι του, που το έγνεσαν η γυναίκα του, οι κόρες

του, η υπηρέτριά του το χειμώνα' κανένα άλλο χέρι εξόν από

της οικογένειάς του δεν έκανε τις προετοιμασίες του τραπε­

ζιού' ο πιο κοντινός μύλος κι η πιο γειτονική αγορά είναι τα

όρια του σύμπαντος γι' αυτόν. Στ' αλήθεια, τί απόλαυσες λοι­

πόν απ' όλα όσα προμήθευσαν η πιο απόμακρη χώρα και τα

ξένα χέρια στο άλλο τραπέζι;

»Αν όλ' αυτά δεν σου χάρισαν ένα καλύτερο γεύμα, τί κέρ-

244

δισες από κείνη την αφθονία; Τί υπήρχε εκεί φτιαγμένο για

σένα; Αν ήσουν ο κύριος του σπιτιού, θα μπορέσει να πρόσθέ­

σει, όλα εκείνα θα σου ήταν ακόμα πιο ξένα: γιατί η φροντίδα

να ξεδιπλώσεις μπροστά στα μάτια των άλλων την απόλαυσή

σου τελικά θα την αφαιρούσε από σένα: εσύ θα 'κανες τον

κόπο και κείνοι θα 'νιωθαν τη χαρά.

Τα λόγια αυτά μπορεί να είναι εξαιρετικά ωραία, αλλά δεν

αξίζουν τίποτα για τον Αιμίλιο, αφού ξεπερνάνε την αντίλη­

ψή του και στον οποίο δεν υπαγορεύουμε τις σκέψεις μας.

Μιλήστε του λοιπόν πιο απλά: Ύστερ' από τις δυο αυτές

δοκιμασίες, πείτε του κάποιο πρωί: Πού θα φάμε σήμερα; Στο

βουνό εκείνο τα λεφτά που καλύπτει τα τρία τέταρτα του τρα­

πεζιού, κοντά στα παρτέρια με τα χάρτινα λουλούδια, που τα

προσφέρουνε στο τέλος του φαγητού, ανάμεσα στις γυναίκες

με τα φαρδιά φουστάνια που σου φέρνονται σαν μαριονέτα και

θέλουν να λες εκείνα που δεν ξέρεις ή στο χωριουδάκι, εδώ

δυο λεύγες πιο κάτω, σ' εκείνα τ' ανθρωπάκια πόυ μας υποδέ­

χονται τόσο χαρούμενα και μας δίνουν τόσο ωραίο ανθόγαλα;

Η εκλογή του Αιμίλιου δεν είναι καθόλου σκοτεινή. Γιατί

δεν είναι ούτε φαφλατάς. ούτε ματαιόδοξος. Δεν μπορεί να

υποφέρει την ενόχληση κι όλα μας τα ραφιναρισμένα νιανιά

δεν του αρέσουν καθόλου: πάντα όμως είναι έτοιμος να τρέξει

στην εξοχή κω λατρεύει τα καλά φρούτα, τα φρέσκα λαχανι­

κά, το γνήσιο ανθόγαλα, τους καλούς ανθρώπoυς~4. Καθ'

οδόν, η σκέψη έρχεται από μόνη της. Βλέπω πως τα πλήθη

εκείνα που εργάζονται για τα μεγάλα δείπνα χάνουν άδικα

τους κόπους τους ή πως δεν σκέφτονται την ευχαρίστησή μας.

Τα παραδείγματά μου, καλά ίσως για θέμα έκθεσης, θα εί­

ναι ακατάλληλα για χίλιους άλλους. Αν βρούμε το βαθύτερο

πνεύμα τους, θα μπορούμε να τα ποικίλουμε αν χρειαστεί' η

εκλογή εξαρτάται από τη μελέτη της αντίληψης του καθενός

κι η μελέτη εξαρτάται από τις ευκαιρίες που επιτρέπουμε να

παρουσιαστούν. Δεν θα φανταστεί κανείς ότι, στο διάστημα

των τριών ή τεσσάρων χρόνων που έχουμε να διανύσουμε εδώ,

θα μπορέσουμε να δώσουμε στο παιδί, το πιο καλότυχο, μιαν

ιδέα, για όλες τις τέχνες και όλες τις φυσικές επιστήμες,

επαρκή για να τις μάθει κάποια μέρα κι ο ίδιος μα, κάνοντας

έτσι να περνούν μπροστά του όλα τ' αντικείμενα που έχει ση­

μασία να γνωρίζει, τον φέρνουμε στην περίπτωση ν' αναπτύ­

σει το γούστο του, το ταλέντο του, να κάνει τα πρώτα του

245

βήματα προς τ' αντικείμενο όπου τον φέρνει η ευφυία του και

να μας υποδείξει το δρόμο που του αρμόζει ν' ανοίξουμε για

να βοηθήσουμε τη φύση. ..Ενα άλλο προνόμιο αυτής της αλυσσίδας των περιορισμέ­

νων αλλά σωστών γνώσεων είναι το ότι του τις δείχνουμε μέσ'

από τις σχέσεις τους, τις αναλογίες τους, τις τοποθετούμε

όλες στη θέση τους στην εκτίμησή τους και το ότι προλαβαί­

νουμε τις προκαταλήψεις που έχουν οι περισσότεροι άνθρω­

ποι για τα ταλέντα που καλλιεργούν, προς όφελος των παρα­

μελημένων αντιλήψεων. ·Οποιος βλέπει καλά την τάξη των

πάντων, βλέπει και τη θέση του κάθε μέρους όποιος βλέπει

καλά ένα μέρος και το γνωρίζει κατά βάθος, μπορεί να είναι

άνθρωπος σοφός: ο άλλος είναι άνθρωπος συνετός και θυμό­

σαστε πως ό,τι προτείνουμε γι' απόκτηση είναι λιγότερο η

γνώση παρά η κρίση.

·Οπως και να 'χει το πράγμα, η μέθοδός μου είναι ανεξάρ­

τητη από τα παραδείγματά μου· βασίζεται στο μέτρο των ικα­

νοτήτων του ανθρώπου στις διάφορες ηλικίες του και στην

εκλογή των απασχολήσεων που αρμόζουνε στις ικανότητές

του. Πιστεύω πως άνετα θα 'βρισκε κανείς κάποιαν άλλη μέ­

θοδο με την οποία θα φαινόταν πως θα τα κατάφερνε καλύτε­

ρα· αν όμως είναι λιγότερο κατάλληλη ως προς το είδος, την

ηλικία, το φύλο, αμφιβάλλω αν θα έχει την ίδια επιτυχία.

Αρχίζοντας τη δεύτερη περίοδό μας, επωφεληθήκαμε από

την υπεραφθονία των δυνάμεών μας πάνω στις ανάγκες μας

για να μεταφερθούμε έξω από τον εαυτό μας ανεβήκαμε στους

ουρανούς μετρήσαμε τη γη. συγκεντρώσαμε τους νόμους της

φύσης, με δυο λόγια διασχίσαμε ολόκληρο το νησί: τώρα ξα­

ναγυρίζουμε σε μας. Πλησιάζουμε ανεπαίσθητα στην κατοι­

κία μας. Πανευτυχείς καθώς επιστρέφουμε, που δεν βρήκαμε

ακόμα τον εχθρό που μας απειλεί και που πασχίζει να μας

κυριέψει.

Τί μας απομένει να κάνουμε αφού παρατηρήσαμε όλα όσα

μας περιβάλλoυν~ Να μετατρέψουμε σε όφελός μας ό,τι μπο­

ρούμε να ιδιοποιηθούμε και να επωφεληθούμε από την περιέρ­

γειά μας για το καλό της ευημερίας μας.

·Ισαμε τώρα κάναμε προμήθεια οργάνων κάθε λογής, χωρίς

να ξέρουμε ποια θα χρειαστούμε. ·Ισως, περιττά σε μας, μπο­

ρεί να χρησιμέψουν σε άλλους. ·Ετσι θα βρούμε το λογαrω­

σμό μας στις συναλλαγές, γιατί κι εμείς με τη σειρά μας μπο-

246

ι)εί να χρειαστούμε τα όργανα των άλλων. Για να κάνουμε

6μως τις συναλλαγές μας, πρέπει να γνωρίζουμε τις αμοιβαίι:;

μας ανάγκες, πρέπει ο καθένας να ξέρει τι χρειάζεται και τι

μπορεί να προσφέρει. Ας υποθέσουμε δέκα ανθρώπους, τον

καθένα με δέκα λογής ανάγκες. Πρέπει ο καθένας, για να κερ­

δίζει το ψωμί του, να επιδίνεται σε δέκα ειδών εργασίες

ωστόσο, δεδομένης της διαφοράς πνεύματος και ταλέντου, ο

ένας θα πετύχει λιγότερο σε κάποιαν εργασία κι ο άλλος σε

κάποιαν άλλη. ·Ολοι τους, ικανοί για διάφορα πράγματα, θα

κάνουν τα ίδια και θα εξυπηρετηθούν κακώς. Ας φτιάξουμε

μια κοινωνία με τους δέκα αυτούς ανθρώπους και ο καθένας ας

επιδίδεται, για τον εαυτό του και τους εννέα άλλους, στο είδος

απασχόλησης που του ταιριάζει καλύτερα· ο καθένας θα επω­

φελείται από τα ταλέντα των άλλων σαν να τα είχε όλα· ο

καθένας θα τελειοποιήσει το δικό του με τη συνεχή εξάσκη-.

ση· και θα συμβεί και οι δέκα, τέλεια οργανωμένοι, να έχουν

και περίσσευμα για άλλους. Να η προφανής αρχή όλων των

θεσμών μας. Δεν είναι στο θέμα μου το να εξετάσω εδώ τις

συνέπειες: το έχω κάνει σε άλλο κείμενο.

\1ε την αρχή αυτή, κάποιος που θα 'θελε να δει τον εαυτό

του σαν μεμονωμένο άτομο, να μην εξαρτιέται από τίποτα και

να επαρκεί στον εαυτό του, δεν θα μπορούσε να είναι άλλο

από δυστυχισμένος. Μάλιστα θα του ήταν κι αδίΝατο να ζή­

σει· γιατί, βρίσκοντας τη γη ολόκληρη καλυμμένη από το δι­

κό σου και το δικό μου, και μην έχοντας τίποτα δικό του παρά

το σώμα του, από πού αντλούσε τα απαραίτητα για να ζήσει;

Βγαίνοντας από τη φυσική κατάσταση, αναγκάζουμε και τους

άλλους να βγουν· κανείς δεν μπορεί να παραμείνει χωρίς τους

άλλους και θα 'ταν πραγματική έξοδος από τη φύση το να

θέλεις να παραμείνεις στην αδυνατότητα να ζήσεις γιατί ο

πρώτος νόμος της φύσης είναι η φροντίδα της αυτοσυντήρη­

σης.

·Ετσι πλάθονται σιγά σιγά στο μυαλό του παιδιού οι ιδέες

των κοινωνικών σχέσεων, προτού μάλιστα μπορέσει να γίνει

πραγματικά ενεργό μέλος της κοινωνίας. Ο Αιμίλιος βλέπει

ότι, για να 'χει όργανα να χρησιμοποιήσει, χρειάζονται να

'χουν και οι άλλοι, από τους οποίους να μπορεί να προμηθεύε­

ται σ' αντάλλαγμα τα απαραίτητά του, που βρίσκονται στην

κατοχή τους. Τον οδηγώ άνετα να νιώσει την ανάγκη ιΗιτων

των ανταλλαγών και να 'ναι σε θέση να επωφελείται.

247

Κύριε μου, πρέπει να ζήσω, έλεγε κάποιος δυστυχισμένος

σατιρικός συγγραφέας στον υπουργό που τον κατέκρινε για το

ατιμωτικό αυτό επάγγελμα. - Δεν βλέπω ποιος ο λόγος να

ζήσεις, του απάντησε παγερά ο τοποθετημένος σε δουλειά

άνθρωπος. Η απάντησή του, εξαιρετική για τον υπουργό, θα

ήταν βάρβαρη και ψεύτικη σ' οποιοδήποτε άλλο στόμα. Κάθε

άνθρωπος πρέπει να ζήσει. Το επιχείρημα αυτό, στο οποίο ο

καθένας δίνει λίγη ή πολλή δύναμη ανάλογα με τη λίγη ή

πολλή ανθρωπιά του, μου φαίνεται χωρίς απόκριση για

όποιον το λέει για τον εαυτό του. Εφόσον, απ' όλες τις απο­

στροφές που μας δίνει η φύση, η ισχυρότερη είναι του θανά­

του, συνέπεια είναι πως όλα επιτρέπονται απ' αυτήν σ' όποιον

δεν έχει άλλον τρόπο να ζήσει. Οι αρχές βάσει των οποίων ο

ενάρετος άνθρωπος μαθαίνει να περιφρονεί τη ζωή του και να

τηθυσιάζει στο καθήκον του απέχουν πολύ από την πρωταρχι­

κή αυτή απλοϊκότητα. Ευτυχισμένοι οι λαοί όπου μπορείς να

είσαι καλός χωρίς προσπάθεια και δίκαιος χωρίς αρετή! Αν

υπάρχει κάποια κατάσταση δυστυχίας στον κόσμο, όπου ο κα­

θένας να μη μπορεί να ζήσει χωρίς να κάνει κακό και όπου οι

πολίτες είναι κατεργάρηδες από ανάγκη, όΧί τον κακοποιό,

αλλά όποιον τον αναγκάζει να 'ναι κακοποιός πρέπει να κρε­

μάσουνε.

Μόλις ο Αιμίλιος θα ξέρει τι πράγμα είναι η ζωή, η πρώτη

μου φροντίδα θα είναι να του μάθω να τη διατηρεί. 'Ισαμε δω

δεν έκανα καθόλου διάκριση σε καταστάσεις, σειρές, περιου­

σίες κι ούτε θα κάνω και πολύ στη συνέχεια, γιατί ο άνθρω­

πος είν~ι ίδιος σ' όλες τις καταστάσεις ο πλούσιος δεν έχει

μεγαλύτερο στομάχι από τον φτωχό, ούτε χωνεύει καλύτερα

από κείνΟΥ" ο αφέντης δεν έχει χέρια μακρύτερα ούτε δυνατό­

τερα από τοσκλάβο του' ένας μεγάλος δεν είναι πιο μεγάλος

από έναν άνθρωπο του λαού' και τέλος, οι φυσικές ανάγκες

είναι παντού οι ίδιες, οπότε και τα μέσα ικανοποίησής τους

οφείλουν να είναι παντού ίσα. Προσαρμόστε την εκπαίδευση

του ανθρώπου με τον άνθρωπο και όχι μ' ό,τι δεν είναι άνθρω­

πος. Δεν βλέπετε πως πασχίζοντας να τον διαπλάσετε απο­

κλειστικά για τη μία κατάσταση, τον κάνετε άχρηστο για κά­

θε άλλη; Κι αν έτσι αρέσει στην τύχη, δεν θα 'χετε εργαστεί

παρά για να τον κάνετε δυστυχισμένο; Τί ποιο γελοίο από έ­

ναν μεγάλο άρχοντα να γίνει ζητιάνος, κουβαλώντας μες την

δυστυχία του τις προκαταλήψεις του γένους του; Τί ποιο ευτε-

248

λές από έναν πλούσιο που πτώχευσε, να θυμάται την περιφρό­

νηση προς τη φτώχεια και να νιώθει ο τελευταίος των τελευ­

ταίων; Ο ένας έχει για κάθε σωτηρία το επάγγελμα του δημό­

σιου κατεργάρη, ο άλλος του χαμερπή υπηρέτη μ' αυτά τα

λόγια: Πρέπει να ζήσω.

Εμπιστεύεστε τη σημερινή τάξη της κοινωνίας χωρίς να

σκέφτεστε ότι η τάξη αυτή υπόκειται σε αναπόφυγες επανα­

στάσεις κι ότι σας είναι αδύνατο να προβλέψετε ή να προλά­

βετε εκείνην που μπορεί να αφορά τα παιδιά σας. Ο μεγ<"ιλος

γίνεται μικρός, ο πλούσιος γίνεται φτωχός, ο μονάρχης γίνε­

ται υπήκοος: οι τροπές της τύχης τόσο σπάνιες είναι ώστε να

υπολογίζετε πως σε σας αποκλείονται; Πλησιάζουμε στην

κρίσιμη κατ<ίσταση και στον αιώνα των επανασt<"ισεων45 .

Ποιος σας λέει τί θα γίνετε τότε;

'Ο,τι έχουν κάνει οι (lνθρωποι, οι άνθρωποι μπορούν να το

καταστρέψουν: δεν υπάρχουν άσβηστα σημάδια παρ<"ι όσα

αφήνει η φύση και η φύση δεν κάνει ούτε πρίγκιπες ούτε εξέ­

χοντες άρχοντες.

Τί θα κάνει λοιπόν στα χαμηλά ο σατράπης που τον ανα­

θρέψατε για τα ύψη;

Τί θα κάνει ο τραπεζίτης, που δεν ξέρει να ζει παρά με το

χρυσάφι, στη φτώχεια;

Τί θα κάνει, στερημένος απ' όλα, ο πομπώδης ηλίθιος που

δεν ξέρει καν να χρησιμοποιεί τον εαυτό του και δεν βάζει

την ύπαρξή του παρά σε ό,τι του είναι ξένο:

Ευτυχισμένος όποιος ξέρει να εγκαταλείπει την κατάστα­

σή του όταν τον εγκαταλείπει κι εκείνη και να παραμένει

άνθρωπος στο πείσμα της τύχης! 'Οσο θέλουν ας επαινούν τον

νικημένο βασιλιά που θέλει να τον θάψουν μανιασμένο κάτω

απ' τα συντρίμια του θρόνου του' εγώ τον περιφρονώ, βλέπω

πως δεν υπάρχει παρά χάρη στο στέμμα του και δεν είναι τί­

ποτα αν δεν είναι βασιλιάς μα όποιος το χάνει και δεν τον

νοιάζει, βρίσκεται πάνω σ' αυτό. Από τη σειρά του βασιλιά,

που ένας δειλός ή ένας κακός ή ένας τρελός μπορεί να την

πιάσει σαν κάθε άλλον, ανεβαίνει στην κατάσταση του

ανθρώπου, που τόσο λίγοι άνθρωποι ξέρουν να την κατέχουν.

Τότε θριαμβεύει απέναντι στην τύχη, την νικά' δεν οφείλει

τίποτα παρά μονάχα στον εαυτό του' κι όταν δεν του απομένει

άλλο από το να δείξει τον εαυτό του, δεν είναι καθόλου μηδε­

νικό' είναι κάτι. N~ι, προτιμώ εκατό φορές το βασιλιά των

249

Συρακουσών δάσκαλο στην Κόρινθο και το βασιλιά της Μα­

κεδονίας γραμματέα δικαστηρίου στη Ρώμη παρά ένα δυστυ­

χισμένο Ταρκίνο που δεν ξέρει τι θ' απογίνει όταν δεν βασι­

λεύει' παρά τον κληρονόμο του κάτοχου τριών βασιλείων,

παίγνιο του οποιουδήποτε τολμά να βρίσει την δυστυχία του,

να περιφέρεται από αυλή σε αυλή, ζητώντας παντού βοήθεια

και βρίσκοντας παντού ντροπιάσματα, επειδή δεν ξέρει άλλο

τίποτα από μιά δουλειά που δεν είναι πια στο χέρι του να την

κάνει.

Ο άνθρωπος και ο πολίτης, ό,τι κι αν είναι, δεν έχει άλλο

αγαθό να φέρει στην κοινωνία από τον ίδιο τον εαυτό του.

'Ολα τ' άλλα του αγαθά υπάρχουν παρά τη θέλησή του' κι

όταν κάποιος είναι πλούσιος ή δεν χαίρεται τα πλούτη του ή

το π~ήθoς τα χαίρεται μαζί του. Στην πρώτη περίπτωση, κλέ­

βει από τους άλλους αυτό που ο ίδιος στερείται' στη δεύτερη,

δεν τους δίνει τίποτα. Έτσι το κοινωνικό χρέος του μένει

ολόκληρο όσο δεν πληρώνει παρά με το αγαθό του.

Μα ο πατέρας μου, κερδίζοντάς το, εξυπηρέτησε την κοι­

νωνία ... Έστω, πλήρωσε το χρέος του, αλλά όχι το δικό σας.

Οφείλεται περισσότερα στους άλλους απ' όσα αν ήσασταν

γεννημένος χωρίς αγαθό, εφόσν γεννηθήκατε ευνοημένος. Δεν

είναι καθόλου δίκαιο, αυτό που έκανε κάποιος για την κοινω­

νία να απαλλάσσει έναν άλλο γι' αυτό που της οφείλει' γιατί ο

καθένας, οφείλοντας ολόκληρο τον εαυτό του, δεν μπορεί να

πληρώσει παρά μονάχα με τον εαυτό του και κανένας πατέρας

δεν μπορεί να μεταβιβάσει στο γιο του το δικαίωμα να είναι

άχρηστος στους συνανθρώπους όμως, αυτό ακριβώς κάνει,

κατά τη γνώμη σας, μεταβιβάζοντάς του τα πλούτη του, που

είναι η απόδειξη και η αξία της εργασίας. Όποιος τρώει μες

στην αργοσχολία του ό,τι δεν κέρδισε ο ίδιος, το κλέβει' κι

ένας εισοδηματίας που το Κράτος τον πληρώνει, αν και δεν

κάνει τίποτα, δεν διαφέρει, στα μάτια μου, από ένα ληστή που

ζει σε βάρος των περαστικών. Έξω από την κοινωνία, ο μεμο­

νωμένος άνθρωπος, μη οφείλοντας τίποτα σε κανέναν, έχει δι­

καίωμα να ζει όπως του αρέσει' μες την κοινωνία όμως, όπου

ζεί αναγκαστικά εξαρτόμενος από τους άλλους, τους οφείλει σε

εργασία την αξία της συντήρησής του' αυτό χωρίς εξαίρεση.

Η εργασία λοιπόν είναι καθήκον απαραίτητο στον κοινω­

νικό άνθρωπο. Πλούσιος η φτωχός, ισχυρός ή αδύναμος. κιιΟε

αργόσχολος πολίτης είναι κατεργάρης.

250

Όμως, απ' όλες τις ασχολίες που μπορούν να προσφέρουνε

στον άνθρωπο τη ζωή του, εκείνη η πιο κοντινή στη φυσική

καnισταση είναι η χειρονακτική εργασία: απ' όλες τις προϋ­

ποθέσεις, η πιο ανεξάρτητη από την τύχη και τους ανθρώπους

είναι του τεχνίτη. Ο τεχνίτης εξαρτιέται μοναχά από το επάγ­

γελμά του' είναι ελεύθερος, τόσο ελεύθερος, όσο ο γεωργός

είναι σκλάβος γιατί αυτός κρέμεται από τον αγρό του, του

οποίου η συγκομιδή είναι στη βούληση του άλλου. Ο έχθρος,

ο ηγεμόνας, είναι ισχυρός γείτονας, μιά δίκη, μπορεί να του

αφαιρέσουν τον αγρό' με τον αγρό αυτόν μπορούμε να τον

προσβάλουμε με χίλιους τρόπους παντού όμως όπου θέλουμε

να προσβάλουμε τον τεχνίτη, η αποσκευή του είναι γρήγορα

έτοιμη' παίρνει τα χέρια του και φεύγει. Πάντως η γεωργία

είναι το πρώτο επάγγελμα του ανθρώπου: το πιο αξιότιμο, το

πιο χρήσιμο και συνεπώς το πιο ευγενικό που μπορεί να

ασκήσει.

Δεν λέω στον Αιμίλιο: Μ άθε τη γεωργία, τη ξέρει. Όλες

σι χωριάτικες δουλειές του είναι γνωστές, μ' αυτές άρχισε, σ'

αυτές ξανάρχεται αδιάκοπα. Του λέω λοιπόν: Καλλιέργησε

την κληρονομιά των πατεράδων σού. Μ' αν χάσεις την κλη­

ρονομιά ή αν δεν έχεις, τί θα κάνεις; Μ άθε ένα επάγγελμα.

Ένα επάγγελμα ο γιος μου! ο γιος μου τεχνίτης! Κύριε,

σκέφτεστε τα λόγια σας; Τα σκέφτομαι καλύτερ' από σας,

μαντάμ, που θέλετε να τον αναγκάσετε να μην είναι παρά λόρ­

δος, μαρκήσιος, ηγεμόνας και ίσως κάποια μέρα λιγότερο από

τίποτα: εγώ, θέλω να του δώσω μιά στάθμη που να μην την

χάσει, μιά σειρά που να τον τιμά σ' όλους τους καιρούς θέλω

να τον υψώσω στην κατάσταση του ανθρώπου' κι ό,τι κι αν

λέτε, θα έχει λιγότερους αντίπαλους ως προς τον τίτλο αυτόν

απ' όσους θ' αποχτήσει χάρη σε σας.

Το γράμμα σκοτώνει και το πνεύμα ζωογονεί. Πρόκειται

λιγότερο για το να μάθεις ένα επάγγελμα για να ξέρεις ένα

επάγγελμα απ' ό,τι για να νικήσεις τις προκαταλήψεις που το

περιφρονούν. Δεν θ' αναγκαστείτε ποτέ να δουλέψετε για να

ζήσετε.

Ε, τόσο το χειρότερο, κακό για σας! Μα δεν έχει σημασία'

μην εργάζεστε ποτέ από ανάγκη, εργαστείτε για δόξα. Χαμη­

λ(;κπε στην κατάσταση του τεχνίτη για να είστε πάνω από τη

ι)ική σας. Για να υποτάξετε την τύχη και τα πράγμυτl1. Ι1Ρχί­

στε με το να γίνετε ανεξάρτητοι απ' αυτά. Για να β(ισιλεΙΗ:Π

251

με τη γνώμη, αρχίστε βασιλεύοντας πάνω στη γνώμη.

Θυμηθείτε πως δεν σας ζητάω ταλέντο: επάγγελμα, αλη{)ι­

νό επάγγελμα, τέχνη καθαρά μηχανική, όπου τα χέρια δου­

λεύουν περισσότερο από το κεφάλι και δεν οδηγεί καθόλου

στην τύχη, αλλά με την οποία μπορούμε να αποφύγουμε την

τύχη. Σε σπίτια πολύ πιο πάνω από τον κίνδυνο να τους λείψει

Τ9 ψωμί, έχω δει πατεράδες να σπρώχνουν την πρόβλεψη μέ­

χρι που να συνδέουν τηφροντίδα να μορφώσουν τα παιδιά

τους με τη φροντίδα να τους παρέχουν γνώσεις από τις οποίες,

σε κάθε περίπτωση, να μπορούν να οφεληθούν για να ζήσουν.

Οι προβλεπτικοί αυτοί πατεράδες πιστεύουν πως κάνουν πολ­

λά· δεν κάνουν τίποτα, γιατί τα μέσα που θαρρούν πως παρέ­

χουν στα παιδιά τους εξαρτιόνται από την ίδια εκείνη τύχη

πάνω από την οποία θέλουν να τοποθετήσουν τα παιδιά τους.

.~τσι, μ' όλα τα ωραία ταλέντα τους, αν όποιος τα 'χει δεν

βρίσκεται σε ευνοϊκές συνθήκες για να τις χρησιμοποιήσει,

θα δυστυχίσει σαν μην είχε κανένα.

Μόλις γίνεται λόγος για δολοπλοκίες, το ίδιο αξίζει να τις

χρησιμοποιείς για να διατηρήσεις τα πλούτη σου όπως και

για να ξανακερδίσεις, μες στη δυστυχία σου, τ' απαραίτητα

για ν' ανέβεις στην πρώτη κατάσταση. Αν καλλιεργείται τέ­

χνες που η επιτυχία τους εξαρτιέται από τη φύση του καλλιτέ­

χνη· αν γίνεστε ικανός για απασχολήσεις που δεν τις κερδί­

ζουμε παρά με την εύνοια, τί θα σας χρησιμέψουν όλ' αυτά,

όταν, δικαίως απογοητευμένος από τον κόσμο, θα περιφρονεί­

τε τα μέσα που χωρίς αυτά δεν μπορεί κανείς να πετύχει~ .Εχε­τε μελετήσει την πολιτική και συμφέροντα των ηγεμόνων. Να

κάτι πολύ καλό· μα τι θα τις κάνετε αυτές τις γνώσεις, αν δεν

ξέρετε και δεν μπορείτε να φτάσετε στους υπουργούς, στις γυ­

ναίκες της αυλής, στους γραφειοκράτες αν δεν έχετε το μυ­

στικό να τους αρέσετε, αν όλοι τους δεν βρίσκουνε σε σας τον

κατεργάρη που τους πρέπει~ Είστε αρχιτέκτονας ή ζωγράφος:

έστω, μα πρέπει να κάνετε γνωστό το ταλέντο σας. Θέλετε να

εκθέσετε ξαφνικά ένα έργο σας στο Σαλόν~ Ω, δεν είναι και

εύκολο! Πρέπει να είστε της Ακαδημίας χρειάζεται μάλιστα

να είστε προστατευόμενος για να πετύχετε έστω και μιά σκο­

τεινή γωνιά στον τοίχο. Αφήστε τον κανόνα και το πινέλο·

πάρτε μιάν άμαξα και τρέξτε από πόρτα σε πόρτα: έτσι απο­

χτιέται η δημοσιότητα. ·Ομως να ξέρετε πως όλες αυτές οι

ένδοξες πόρτες έχουν θυρωρούς που δεν ακούνε παρά με χει-

252

ρονομίες και τ' αυτιά τους βρίσκονται στην παλάμη τους. Θέ­

λετε να διδάξετε ό,τι ξέρετε και να γίνετε δάσκαλος γεωγρα­

φίας ή μαθηματικών ή γλωσσών ή μουσικής ή ζωγραφΙKής~

Ακόμα και γι' αυτό πρέπει να βρείτε μαθητές, συνεπώς εγκω­

μιαστές. Προσέξτε πως σημασία έχει περισσότερο να είστε

τσαρλατάνος παρά επιδέξιος κι αν δεν ξέρετε παρά μονάχα τη

δουλειά σας, πάντα θα είστε ένας ανίδεος.

Δείτε λοιπόν πόσο τα λαμπερά ετούτα μέσα είναι λίγο στα­

θερά και πόσο άλλα μέσα σας είναι απαραίτητα για να επωφε­

ληθείτε από τα πρώτα. Κι έπειτα, τί θ' απογίνετε στην άτιμη

πτώση~ Οι αναποδιές σας εξευτελίζουν· παίγνιο όσο ποτέ άλ­

λοτε της δημόσιας γνώμης, πώς θ' ανεβείτε, πάνω από τις προ­

καταλήψεις, κύριος της τύχης σας~ Πώς θα περιφρονήσετε

την ποταπότητα και τα ελαττώματα που έχετε ανάγκη για να

υπάρξετε; Εξαρτιόσασταν μόνον από τα πλούτη και τώρα

εξαρτιέστε από τους πλούσιους δεν κατορθώσατε παρά να

χειροτερέψετε τη σκλαβιά σας και να την φορτώσετε με τη

δυστυχία σας. Νάσαστε λοιπόν φτωχός χωρίς να είστε ελεύθε­

ρος η χειρότερη κατάσταση ξεπεσμού του ανθρώπου.

Αντί όμως να προστρέξετε για να ζήσετε στις υψηλές γνω­

ριμίες που είναι φτιαγμένες για να τρέφουν τη ψυχή κι όχι το

σώμα, αν προστρέξετε, στην ανάγκη, στα χέρια σας και στις

συνήθειές τους, όλες οι δυσκολίες ξεπερνιόνται, όλες οι πο­

νη ριές γίνονται περιττές το μέσον είναι πάντα έτοιμο να το

χρησιμοποιήσετε· η τιμιότητα, η τιμή, δεν είναι πια εμπόδια

στη ζωή· δεν χρειάζεται πια να είστε δειλός και ψεύτης μπρο­

στά στους μεγάλους, ευλύγιστος και χαμερπής μπροστά στους

κατεργάρηδες, χυδαίος φιλοφρονητικός μ' όλον τον κόσμο,

δανειζόμενος ή κλέφτης, πράγμα που είναι περίπου το ίδιο

όταν δεν έχεις τίποτα· δεν έχετε να κάνετε τον ηλίθιο αυλοκό­

λακα σε κανέναν, κανένα θυρωρό να τουμπάρετε, καμιά εταί­

ρα να πληρώσετε και, το χειρότερο να εκθειάζεται.

Το ό,τι οι μπαμπέσηδες κάνουν μεγάλες δουλειές, λίγο σας

νοιάζει· αυτό δεν θα σας εμποδίσει, εσάς, στη σκιερή ζωή

σας, να είστε τίμιος άνθρωπος και να έχετε το ψωμί σας.

Μ παίνετε στο πρώτο εργαστήριο που ξέρετε τη δουλειά του:

Αφεντικό, έχω ανάγκη από δουλειά. Σύντροφε, κάτσε κει και

δούλεψε. Προτού φτάσει η ώρα του φαγητού, έχετε κερδίσει

το φαγητό σας αν είστε φιλόπονος και νηφάλιος, προτού πε­

ράσουν οκτώ μέρες, θα 'χετε να ζήσετε άλλες οκτώ: θα 'χετε

253

ζήσει ελεύθερος, υγιής, χαρούμενος, εργατικός, δίκαιος. Δεν

χάνουμε τον καιρό μας κερδίζοντας έτσι όλ' αυτά.

Θέλω ο Αιμίλιος να μάθει οπωσδήποτε μιά δουλειά. 'Ενα

επάγγελμα τίμιο τουλάχιστον, θα πείτε; Τί σημαίνει αυτή η

λέξη; Κάθε επάγγελμα οφέλιμο στον κόσμο δεν είναι τίμιο;

Δεν θέλω καθόλου να γίνει κεντητής ούτε επιχρυσωτής ού­

τε βαφιάς, όπως το αρχοντόπουλο του Λοκ' δεν θέλω να γίνει

σύτε μουσικός ούτε θεατρίνος ούτε συγγραφέας46. Από τα

επαγγέλματα αυτά και τ' άλλα που τους μοιάζουν, ας κάνει

όποιο θέλει' δεν σκοπεύω να τον ενοχλήσω σε τίποτα. Προτι­

μώ να είναι παπουτσής παρά ποιητής προτιμώ να λιθοστρώ­

νει μεγάλους δρόμους παρά να φτιάχνει πορσελάνινα λουλού­

δια. Μα, θα μου πείτε, οι τοξότες, οι σπιούνοι, οι δήμιοι είναι

άνθρωποι χρήσιμοι. Από την κυβέρνηση εξαρτάται να μην εί­

ναι τίποτα. Μα ας προχωρήσουμε. Είχα άδικο: δεν αρκεί να

διαλέξεις ένα χρήσιμο επάγγελμα, πρέπει ακόμα να μην απαι­

τεί, απ' τους ανθρώπους που το ασκούν, αισχρές και ασυμβί­

βαστες με την ανθρωπότητα ψυχικές ιδιότητες.. Ετσι, επανερ­

χόμενοι στα πρώτα λόγια μας, ας πάρουμε ένα τίμιο επάγγελ­

μα' αλλά ας θυμώμαστε πάντα πως δεν υπάρχει τιμιότητα χω­

ρίς οφελιμότητα.

Ο περίφημος συγγραφέας του αιώνας μας47, του οποίου τα

βιβλία είναι μεγάλα σχέδια και κοντόθωρες απόψεις, είχε ευ­

χηθεί, σαν όλους τους ομόπιστους ιερείς, να μην έχει ποτέ

γυναίκα δική του' μα καθώς έτυχε να 'ναι πιο ευλαβής από

τους άλλους απέναντι στη μοιχεία, λένε πως αποφάσισε να

έχει ωραίες υπηρέτριες με τις οποίες επανόρθωνεόσο μπορού­

σε καλύτερα την προσβολή που είχε κάνει στο είδος του με τη

ριψοκίνδυνή του απόφαση. Το θεωρούσε σαν καθήκον του πο­

λίτη να δίνει κι άλλους πολίτες στην πατρίδα και με το δασμό

που της πλήρωνε σε τέτοιο είδος πολλαπλασίαζε την τάξη

των τεχνιτών. Μόλις τα παιδιά φτάνανε στην κατάλληλη ηλι­

κία, τα 'βαζε όλα να μαθαίνουν και μιά τέχνη της αρεσκείας

τους, αποκλείονταςμονάχα τα άχρηστα επαγγέλματα,τα τιπο­

τένια και τα υποκείμενα στη μόδα, όπως παραδείγματοςχάρη

~oυ κομμωτή, που δεν είναι ποτέ απαραίτητος, και που μπορεί

να είναι άχρηστος από μέρα σε μέρα, όσο η φύση δεν θα δυσ­

αρεστείται να μας δίνει μαλλιά.

Να το πνεύμα που πρέπει να μας καθοδηγήσει στην εκλο­

γή του επαγγέλματος του Αίμίλιου ή μάλλον δεν θα Jo..:άνουμε

254

εμείς την εκλογιi αλλά εκείνος γιατί εφόσον τα αξιώματα με

τα οπυία είναι ποτισμένος διατηρούν μέσα του τη φυσική

περιφρόνηση για τα ανόφελα πράγματα, ποτέ δεν θα θελήσει

να καταναλώσει τον καιρό του σε δουλειές μηδαμινής αξίας

και δεν γνωρίζει άλλη αξία των πραγμάτων από την πραγματι­

κή οφέλειά τους του χρειάζεται ένα επάγγελμα που να εξυπη­

ρετεί και το Ροβινσώνα στο νησί του.

Επαναφέροντας μπροστά στα μάτια του πα'ιδιού τις παρα­

γωγές της φύσης και της τέχνης, διεγείροντας την περιέργειά

του και ακολουθώντας το όπου το πηγαίνει, έχουμε το προνό­

μιο να μελετάμε τα γούστα του, τις κλίσεις του, τις τάσεις του

και να βλέπουμε να λάμπει η πρώτη σπίθα της ευφυίας του, αν

και έχει κάποια καλά αποφασισμένη. Ένα λάθος κοινό όμως

- κι ας φυλάγεστε από δαύτο - είνα το ν' αποδίδουμε στη

ζέση του ταλέντου το αποτέλεσμα της σύμπτωσης και να

παίρνουμε για σημάδι κλίσης προς την άλφα ή τη βήτα τέχνη

το μιμητικό πνεύμα, το κοινό στον <Ινθρωπο και στον πίθηκο,

που ωθεί μηχανικά και τον ένα και τον άλλο να θέλει να κάνει

ό, τι βλέπει, χωρίς να ξέρει και καλά σε τί χρησιμεύει, Ο κό­

σμος είναι γεμάτος τεχνίτες και προπαντός καλλιτέχνες που

δεν έχουν καν το φυσικό ταλέντο της τέχνης που ασκούν και

όπου τους έσπρωξαν από νεαρή ηλικία, είτε γιατί έτσι προκα­

θόριζαν οι περιστάσεις, είτε γιατί ξεγελάστηκαν από κάποιο­

φαινομενικό ζήλο, που θα τους οδηγούσε εξίσου και σε κά­

ποιαν άλλη τέχνη, αν την είχαν συναντήσει πουθενά. Ο τάδε

ακούει ταμπούρλο και θέλει να γίνει στρατηγός, ο δείνα βλέ­

πει να χτίζουν και θέλει να γίνει αρχιτέκτονας. Ο καθένας έλ­

κεται απ' το επάγγελμα που βλέπει, όταν το νομίζει εκτιμητέο.

Γνώρισα κάποιον υπηρέτη που βλέποντας να ζωγραφίζουν

τον κύριό του του κατέβηκε η ιδέα να γίνει ζωγράφος. Απ' τη

στιγμή που το πήρε απόφαση, πήρε το μολύβι, που δεν τ' άφη­

σε παρά για να πιάσει το πινέλο και για να μην το παρατήσει

ποτέ. Χωρίς μαθήματα και χωρίς κανόνες, βάλθηκε να σχεδιά­

ζει ό,τι του 'πεφτε στα χέρια. Πέρασε τρία χρόνια κολλημέ­

νος στις μουντζούρες του, χωρίς ποτέ τίποτα να τον αποσπά­

σει εκτός από την υπηρεσία του και χωρίς να σκοτίζεται για

την ελάχιστη πρόοδο που μέτριες προδιαθέσεις του επέτρεπαν

να κάνει.

Τον έβλεπα έξι μήνες κάποιο καφτερό καλοκαίρι, σ' έναν

προθάλαμο το μεσημέρι, όπου έσκαγες να περάσεις, καθισμέ-

255

νο ή μάλλον καρφωμένο στην καρέκλα του, μπροστά σε μιά

σφαίρα, να σχεδιάζει τη σφαίρα, να τηξανασχεδιάζει, ν' αρχί­

ζει και να ξαναρχίζει αδιάκοπα με ακαταμάχητο πείσμα,

ώσπου να κάνει το ανάγλυφο αρκετά καλά για να 'ναι ευχαρι­

στημένος από τη δουλειά του. Τέλος, ενθαρρυμένος από τον

κύριό του και καθοδηγημένος από έναν καλλιτέχνη, κατάφερε

να εγκαταλείψει τη λιβρέα και να ζει από το πινέλο του. Ως

ένα σημείο η καρτερία αναπληρώνει το ταλέντο: έφτασε το

όριο αυτό και δεν θα το περάσει ποτέ. Η σταθερότητα και η

άμιλλα αυτού του παλικαριού είναι αξιέπαινες. Θα τον εκτι­

μούν πάντα για την ενδελέχειά του, για την πίστη του, για τα

ήθη του' πάντα όμως θα ζωγραφίζει διακοσμητικά σε πόρτες.

Ποιος δεν έχει γελαστεί για το ζήλο του και δεν το πήρε

για αληθινό ταλέντο; Υπάρχει πολλή διαφορά ανάμεσα στο μ'

αρέσει μιά εργασία και στο κάνω γι' αυτήν. Χρειάζονται

παρατηρήσεις λεπτότερες απ' ό,τι νομίζουμε για να βεβαιω-'

θούμε για την αληθινή ευφυία και για το αληθινό γούστο ενός

παιδιού που δείχνει πιο πολύ τις επιθυμίες του παρά τις προ­

διαθέσεις του και για να κρίνουμε πάντα με τις πρώτες, εφό­

σον δεν μελετάμε τις δεύτερες. Θα 'θελα κάποιος συνετός

άνθρωπος να μας έδινε μιά πραγματεία για την τέχνη να παρα­

τηρείς το παιδί. Θα ήταν πολύ σημαντική αυτή η τέχνη να

τηξέραμε: οι πατεράδες και οι δάσκαλοι δεν έχουν ακόμα ούτε

καν τα στοιχεία της.

Ίσως όμως δίνουμε εδώ υπερβολική σημασία στην εκλογή

του επαγγέλματος. Εφόσον πρόκειται μονάχα για χειρονακτι­

κή εργασία, η εκλογή δεν είναι τίποτα για τον Αιμίλιο' και η

μαθητεία του είναι ήδη κάτι περισσότερο από μισοαποτελειω­

μένη, με τις ασκήσεις που τον απασχολήσαμε ίσαμε τώρα. Τί

θέλετε να κάνει; Είναι έτοιμος για όλα: ξέρει ήδη να χειρίζε­

ται το φτυάρι και τη σκαπάνη' ξέρει να χειρίζεται τον τόρνο,

το σφυρί, το ροκάνι, τη λίμα' όλων των επαγγελμάτων τα ερ­

γαλεία του είναι γνωστά. Χρειάζεται πλέον ν' αποχτήσει για

κάποιο απ' αυτά τα εργαλεία κάποιαν ευχέρεια, αυθορμησία,

ευκολία, για να 'ναι ισάξιος με τους καλούς εργάτες που τα

χειρίζονται' και στο σημείο αυτό έχει ένα προσόν, το ευκίνη­

το σώμα του, τα εύστροφα μέλη του, για να παίρνει άκοπα

κάθε είδους στάσεις και να παρατείνει χωρίς προσπάθεια κάθε

είδους κινήσεις. Επίσης, τα όργανά του είναι σωστά και

ασκημένα' όλος ο μηχανισμός των τεχνών του είναι ήδη γνω-

256

ι

στός. Για να μάθει να δουλεύει σαν έμπειρος, δεν του λείπει

παρά η συνήθεια και η συνήθεια κερδίζετε μονάχα με το χρό­

νο. Σε ποιο επάγγελμα, με την εκλογή του, θα δώσει αρκετό

χρόνο για να γίνει έμπειρος; Μόνο γι' αυτό πρόκειται πια.

Δώστε σtον άνθρωπο ένα επάγγελμα να ταιριάζει στο φύλο

του και στον νεαρό ένα να ταιριάζει στην ηλικία του: κάθε

καθιστική και σπιτική δουλειά, που εκθηλύνει και μαλθακώ­

νει το σώμα, δεν .~oυ αρέσει ούτε του ταιριάζει. Ποτέ κανένας

νεαρός δεν θα τείνει από μόνος του να γίνει ράφτης χρειάζε­

ται τέχνη για να φέρεις σε τούτο το γυναικείο επάγγελμα το

φύλο που δεν του ταιριάζει~lI. Η βελόνα και το σπαθί δεν θα

μπορούσαν να χρησιμοποιούνται από τα ίδια χέρια. Αν ήμουν

κυβερνήτης, δεν θα επέτρεπα το ράψιμο και τα επαγγέλματα

με βελόνα παρά μονάχα στις γυναίκες και στους ανάπη ρους

στα πόδια που αναγκάζονται να απασχολούνται όπως αυτές.

Αν υποθέσουμε πως οι ευνούχοι είναι απαραίτητοι, βρίσκω

τους Ανατολίτες, με το παραπάνω τρελούς που τους κάνουν

τέτοιους. Γιατί δεν αρκούνται με όσους έφτιαξε η φύση, με το

πλήθος εκείνο τους δειλούς που έκανε άνάπηρη την καρδιά

τους: Θα είχαν και περίσσευμα. Κάθε άντρας αδύναμος, λε­

πτός, φοβητσιάρης, είναι καταδικασμένος από τη φύση στην

καθιστική ζωή. Είναι γεννημένος για να ζει με τις γυναίκες ή

κατά τον τρόπο τους. Κι αν ασκεί κάποιο επάγγελμα ταιρια­

χτό σε γυναίκες, ώρα του καλή. Κι αν χρειάζονται οπωσδήπο­

τε αληθινοί ευνοι>χοι, ας περιορίσουν σ' αυτήν την κατάστα­

ση, τους άντρες που ατιμάζουν το φύλο τους κάνοντας δου­

λειές που δεν τους ταιριάζουν. Η εκλογή τους μαρτυράει το

λάθος της φl)σης: διορθώστε το λάθος με τον ένα ή τον άλλο

τρόπο, καλό θα κάνετε.

Απαγορεl)ω στο μαθητή μου ανθυγιεινά επαγγέλματα, όχι

όμως κοπιαστικά, 01)τε κι επικίνδυνα. Ασκο()ν ταυτόχρονα τη

δl)ναμη και το θάρρος ταιριάζουνε στους άντρες και μόνο' οι

γυναίκες δεν τις θέλουν καθόλου: πώς δεν ντρέπονται εκείνοι

οι άντρες να σφετερίζονται τα επαγγέλματα των γυναικών;

Στην Ιταλία δεν βλέπουμε πουθενά γυναίκες στα μαγαζιά'

και δεν μπορείς να φανταστείς τίποτα πιο θλιβερό από τη μα­

τιά στους δρόμους εκείνης δα της χώρας για όσους είναι συ­

νηθισμένοι στους δρόμους της Γαλλίας και της Αγγλίας. Βλέ­

ποντας υφασματέμπορες να πουλάνε στις κυρίες κορδέλες,

φΟI)ντες, δίχτυα, μου φαίνονταν αυτά τα στολίδια πολl) γελοία

257

μέσα σε χοντρά χέρια, φτιαγμένα για σιδερά ή πεταλωτή. Κ,Ι

έλεγα μέσα μου: Σ' αυτή τη χώρα οι γυναίκες θα 'πρεπε, απ.)

εκδίκηση, ν' ανοίξουν στιλβωτήρια και οπλοπωλεία. Ε, ο κα­

θένας να φτιάχνει και να πουλά τα όπλα του φlJλου του. Για να

τα γνωρίζεις, πρέπει να τα χρησιμοποιείς. .Νέε, ΤIJπωσε στις δουλειές σου το χέρι του άντρα. Μάθε να

χειρίζεσαι με χέρι δυνατό τον μπαλτά και το πριόνι, να τετρα­

γωνίζεις το δοκάρι, ν' ανεβαίνεις σε μιάν οροφή, ν~ τoπo~ε­

τείς μιά στέγη, να τη στερεώνεις μ' οριζόντια και καθετα o~­

κάρια' IJστερα φώναξε στην αδελφή σου να 'ρθει να σε βοηθη­

σει στο έργο σου, όπως κι εκείνη σου 'λεγε να τη βοηθήσεις

στη σταυροβελονιά της.

Λέω πολλ<ι για τους ευχάριστους σl:JγχρονΟ I')ς μου, το βλf:­

πω' μα αφήνομαι καμι<1 φΟΡ(1 να με παρασ(φει η δι:)ναμη των

συνεπειών. Αν όποιος και να 'ναι ντρέπεται να δουλέψει δη­

μόσια οπλισμένος μ' ένα σκεΠ(1ρνι κω φορό)ντας δερμ{Ίτι ~η

ποδιά, δεν βλέπω πλέον σ' αυτόν παΡ{1 έναν σκλάβο της γνω­

μης, έτοιμο να κοκκινήσει γι' αυτό που κάνει καλ{J., μόλις Οα

γελάσουμε με τους τίμιους ανθριΟπους. Π{lντως, ας παραχω­

ΡΟIJμε στην προκατάληψη των πατεΡ{1δων (),τι δεν μπορεί να

βλάψει την κρίση των παιδιών.

Δεν είναι απαραίτητο να ασκείς όλα τα οφέλιμα επαγγέλ­

ματα για να τα εκτιμ{1ς όλα' αρκεί να μη θεωρείς KaVf:va KUΤCi)­

τερό σου.

Όταν έχουμε την εκλογή, που τίποτα ίLλλωστε δεν μυς την

προκαθορίζει, γιατί να μη συμβουλευτοl:;με την ευΧΙLρίστηση,

την κλίση, το τωρωχτό μας υνάμεσα στα επυγγέλματα της

ίδιας σειράς;

Οι εργασίες στα μέταλλα είναι οφέλιμες και μιJ.λιστυ οι

πιο οφέλιμες απ' όλες ωστόσο, εκτός κι αν κάποιος lδωίτε­

ρος λόγος μ' εμποδίζει, δεν θα κ{lνω το γιο σας πεταλωτή,

κλειδαρά, σιδερά' δεν Οα μ' (J.PEaE να βλf:πω στο σιδηρουργείο

του την όψη ενός ΚIJκλωπα' επίσης δεν Οα τον έκανα χτίστη,

01JTE και παπουτσή. Πρέπει όλα τα επαγγf:λματυ να γίνονται.

αλλ(! όποιος μπορεί κω bHlIci:YEl πρέπει νυ προσi:χει την

καταλληλότητα, γωτί εδώ δεν υπ{J.ρχει καν γν{ϊ>μη' εδό) οι αι­

σθήσεις μας κ{lνουν και αποφυσίζουμε.

Τέλος, δεν θυ μ' (J.ρεσαν τα ηλίΟω επυγγi:λματα όπου οι

εργ(lτες, χωρίς δεξιοτεχνία και σχεδόν σαν αυτόματα, ασκοι')ν

τα χέρια τους πάντα και μόνο στην ίδια δουλει<l' ΟΙ υφαντi:ζ,

25Χ

οι κατασκευαστές καλτσών, οι λιθοπριονιστές: σε τί XIHlal­μεl:Jει να χρησιμΟΠΟΙΟ IJμε σ' αυτά τα επαγγέλματα ανθρό)ΠΟllζ

με αίσθηση; Η μιά μηχανή παρασlJρει την άλλη.

Όταν τα 'χουμε όλα ελέγξει, το επάγγελμα που θα προτι­

μΟIJσα ν' αρέσει στον μαθητή μου είναι του επιπλΟΠΟΙΟIJ. Εί­

ναι καθαρό, είναι χρήσιμο, μπορεί ν' ασκείται μες στο σπίτι'

κρατά το σώμα αρκετά σε εγρήγορση' απαιτεί από τον εργάτη

επιδεξιότητα και μυαλό και ως προς τη μορφή των έργων, που

η οφελιμότητα προκαθαρίζει, η κομψότητα και το γΟIJστο δεν

αποκλείονται.

Αν κατά ΤIJχη η ευφυΊα του μαθητή σας είναι οριστικά

στραμένη προς τις θεωρητικές επιστήμες, τότε δεν θα μου κα­

κοφαινόταν να του δώσουμε ένα επάγγελμα ανάλογο προς τις

κλίσεις του' ας μάθει, λόγου χάρη, να κατασκευάζει όργανα

μαθηματικ(ον, κυάλια, τηλεσκόπια Κ.λ.Π.

Όταν θα μαθαίνει ο Αιμίλιος το επάγγελμά του, θα θέλω να

το μάθω κι εγώ μαζί του. Γιατί είμαι πεισμένος πως δεν θα

μάθει ποτέ καλά παρά ό,τι θα μάθουμε μαζί. Μ παίνουμε λοι­

πόν και οι δ'JΟ στη μαθητεία και δεν αξιώνουμε καθόλου να

μας συμπεριφέρονται σαν σε κυρίο;)ς αλλά σαν αληθινΟlJς μα­

θητευόμενους που δεν είναι για γέλια' γωτί να μην είμαστε

στα σοβαρά μαθητευόμενοι;

Ο Τσάρος Πέτρος ήταν ξυλουργός στο ναυπηγείο και τυ­

μπανιστής στα στρατιωτικά του σώματα. Νομίζετε πως ο ηγε­

μόνας εκείνος δεν ήταν εξίσου άξιος με σας λόγω καταγωγής

ή λόγω αξίας; Καταλαβαίνετε πως δεν το λέω αυτό για τον

Αιμίλιο, το λέω γω σας, όποιοι κι αν είστε.

Δυστυχώς δεν μΠΟΡΟIJμε να περάσουμε όλο τον καιρό μας

στον πάγκο. Δεν είμαστε μαθητευόμενοι εργάτες, είμαστε μα­

θητευόμενοι άνθρωποι' και η μαθητεία του τελευταίου αυΤΟI:Υ

επαγγέλματος είναι πιο κοπιαστική και πιο μακρόχρονη από

την άλλη. Π(ος θα τα καταφέρουμε λοιπόν;

Θα πάρουμε δάσκαλο ξυλουργικής μια ώρα την ημέρα,

όπως παίρνουμε χοροδιδάσκαλο; Όχι, Δεν θα ήμασταν τόσο

μαθητευόμενοι αλλά οπαδοί. Και η φιλοδοξία μας δεν είναι

τόσο το να μάθουμε τη ξυλουργική όσο το να υψωΟοι'ψε ό)ς

την κατάσταση του ξυλουΡγΟIJ, Είμαι λοιπόν της γν(ομης να

πηγαίνουμε κάθε βδομάδα μια ή δι'JO φορές το λιγότερο νι!

περνάμε όλη τη μέρα μας κοντά στο μ{J.στορα. να σηΚύ)ν(')μα­

στε την ίδια όφα με κείνον, να είμαστε στη δουλει<! νωρίτερα

259

από κείνον, να τρώμε στο ίδιο τραπέζι με κείνον, να δου­

λεύουμε κάτω από τις διαταγές του κι αφούθα 'χουμε την τιμήνα φάμε και με την οικογένειά του, να γυρίζουμε, αν θέλουμε,

να κοιμόμαστε στα σκληρά μας κρεβάτια. Να πώς μαθαίνουμε

πολλές δουλειές συγχρόνως και πώς ασκούμαστε στη χειρο­

νακτική εργασία χωρίς να παραμελούμε την άλλη.

Ας είμαστε απλοί κάνοντaς καλά τη δουλειά μας. Μ ην ξα­

ναγενάμε τη ματαιοδοξία με τις φροντίδες μας να την πολεμή­

σουμε. 'Οταν υπερηφανευόμαστε πως νικήσαμε ης προκατα­

λήψεις, υποτασσόμαστε σ' αυτές. Λένε πως, από παλιά συνή­

θεια της οθωμανικής οικογένειας, ο Μεγάλος 'Αρχοντας

αναγκάζεται να δουλεύει με τα χέρια του' και ο καθένας ξέρει

πως τα έργα από βασιλικό χέρι δεν μπορεί να είναι παρά αρι­

στουργήματα. Μοιράζει λοιπόν μεγαλόπρεπα αυτά τα αρι­

στουργήματα στους μεγάλους της Κυβέρνησης και το έργο

πουλιέται ανάλογα με την ιδιότητα του εργάτη. Το κακό που

βλέπω σ' αυτό δεν είναι η ενόχληση, γιατί, απεναντίας, είναι

ένα καλό. Αναγκάζοντας τους μεγάλους να μοιράζονται μαζί

του τις συνήθειες του λαοι); ο πρίγκηπας υποχρεώνεται όσο

γίνεται λιγότερο να λεηλατεί το λαό. Είναι ανακοι)φιση απα­

ραίτητη στο δεσποτισμό - χωρίς αυτήν, η φριχτή διακυβέρ­

νηση δεν θα μπορούσε να υπάρξει.

Το αληθινό κακό σε μια τέτια συνήθεια είναι η ιδέα που

δίνει στο φουκαρά εκείνον την αξία του. Σαν το βασιλιά Μ ί­

δα, βλέπει να γίνεται χρυσός σ' ότι αγγίζει, αλλά δεν αντιλαμ­

βάνεται ποιες λαβές δίνει έτσι. για να μη δίνει τέτιες λαβές ο

Αιμίλιος μας, ας προφυλάξουμε τα χέρια του από το πλοι)σιο

ταλέντο' ό,τι κάνει να μην πληρώνεται για τον εργάτη αλλά

για το έργο. Να μην ανεχόμαστε ποτέ παρά το να κρίνουν το

έργο του σε σι)γκριση με το έργο των φτασμένων τεχνιτών. Η

δουλειά του να εκτιμά τη δουλειά του και όχι το άτομό του.

Πείτε για ό,τι είναι καλοφτιαγμένο: Α, ωραία το 'φτιαξες.

\ι1 ην προσθέσετε: Ποιός το 'κανε αυτό; Αν πει εγώ ο ίδιος με

ι)φος περήφανο και ικανοποιημένο: Εγώ, εγώ το έκανα,

προσθέστε ψυχρά: Εσύ ή άλλος; δε με νοιάζει, είναι πάντως

καλoφτιαγμiνo.

Καλή μητέρα, φυλάξου προπαντός από t(l ψέματα που σου

προετοιμάζουν.Αν ο γιος σου ξέρει πολλά, να δυσπιστείς για

όσα ξέρει' αν έχει την ατυχία ν' αντρέφεται στο Παρίσι και

να είναι πλοι)σιος, πάει χαμένος. Όσο θα βρίσκονται επιδέ-

260

Ι"

Ι,

ξιοι καλλιτέχνες, θα έχει όλα τους τα ταλέντα' μακριά του

όμως δεν θα 'χει κανένα. Στο Παρίσι, ο πλούσιος ξέρει τα

πάντα' αμαθής είναι μονάχα ο φτωχός. Τούτη η πρωτεύουσα

είναι γεμάτη ερασιτέχνες και προπαντός ερασιτέχνιδες, που

κάνουν τα έργα τους σαν τονκ. Γκιγιώμ που επινοούσε τα

χρώματά του. Γνωρίζω τρεις εξαιρέσεις αξιότιμες, μπορεί να

υπάρχουν και περισσότερες όμως δεν ξέρω εξαιρέσεις για γυ­

ναίκες κι αμφιβάλλω αν υπάρχουν. Γενικά αποχτάμε όνομα

στις τέχνες και στο δικαστικό κλάδο' γινόμαστε καλλιτέχνες

και κριτές των καλλιτεχνών όπως γινόμαστε και δόκτορες του

δικαίου και δικαστές.

Αν λοιπόν γινότανε μια φορά θεσμός πως είναι ωραίο να

ξέρουμε ένα επάγγελμα, τα παιδία σας θα το ξέρανε γρήγορα

χωρίς να το μάθουν' θα περνοι)σαν δάσκαλοι όπως οι σι)μβου­

λοι της Ζυρίχης. Τέτοιες εθιμοταξίες μακριά από τον αιμίλιο'

τίποτα φαινομενικό, πάντα η πραγματικότητα. Να μη λέμε

πως ξέρει αλλά σιωπηρά πως μαθαίνει. Να κάνει πάντα το

αριστοι)ργημά του και ποτέ να μην περάσει δάσκαλος να μην

δείχνεται εργάτης με τον τίτλο αλλά με τη δουλειά του.

Αν ώς εδώ έχω γίνει κατανοητός, πρέπει να αντιλαμβάνε­

στε πώς με τη συνήθεια της άσκησης του σώματος και της

δΟΙJλεψης των χεριών, δίνω στο μαθητή μου ανεπαίσθητα το

γΟ1Jστο της σκέψης και του στοχασμού, για να ισοζυγιάσω

μέσα του την οκνηρία που θα προέκυπτε από την αδιαφορία

του για τις κρίσεις των ανθρώπων και τη γαλήνη των παθών

του. Πρέπει να δουλε1)ει σαν χωριάτης και να σκέφτεται σαν

φ~λόσoφoς, για να μην είναι τεμπέλης σαν τον άγριο. Το με­

γαλο μυστικό της εκπαίδευσης είναι να κάνεις ώστε οι ασκή­

σεις του σώματος και οι ασκήσεις του πνει)ματος να υπη ρε­

totJV ξεΚΟΙJραστα οι μεν τις δε.

Μ α ας φυλαΧΤΟΙJμε να προκαταλάβουμε τις διδαχές που

απαΙΤΟΙJν οριμότερο πνειjμα. Ο Αιμίλιος όεν θα 'ναι για πολι)

καιρό εργάτης, χωρίς να νιώσει από μόνος τόυ την ανισότητα

των πρoίjπoθέσεων, που αρχικά μόλις και την είχε διακρίνει.

Με τα αξιώματα που του δίνω και είναι στα μέτρα του, θα

θελήσει να μ' εξετάσει και μένα με τη σειρά μου. Με το να

δέχεται τα πάντα από μένα μόνο, βλέποντας τον εαυτό του τό­

σο κοντά στην κατάσταση των φτωχών, θα θελήσει να μάθει

γιατί εγώ βρίσκομαι τόσο μακριά τους. Θα μου κάνει ίσως,

αιφνιδιαστικά, επικίνδυνες ερωτήσεις: «Είστε πλοιjσιος~ που

261

το 'χετε πει, και το βλέπω..Ενας πλΟlJσιος οφείλει κι αυτί)ς

την εργασία του στην κοινωνία, εφόσον είναι ενήλικος. :\ι1 \1

[σείς, τί κάνετε λοιπόν για την κοινωνία;»

Τί (-)α 'λεγε εδώ ένας καλός παιδαγωγός; Δεν ξέρω. Θα

ήταν ίσως αρκετά ηλίθιος αν μιλούσε στο παιδί για τις φρον­

τίδες που του παρέχει. 'Οσο για μένα, το εργαστήριο με σ(Ϊ)­

ζει: «Να, αγαπητέ Αιμίλιε, μια εξαιρετική ερώτηση' σου υπό­

σχομαι ν' απαντήσω για μένα, όταν εσl] ο ίδιος θα δώσεις μιαν

απάντηση που να σε ικανοποιεί. Στο μεταξlJ, θα φροντίζω να

επιστρέφω σε σένα και τους φτωΧΟΙJς ό,τι παραπανίσιο έχω

και να φτιάχνω ένα τραπέζι ή ένα πάγκο την εβδομ(lδα, u)στε

να μην είμαι τελείως άχρηστος για τίποτα».

Νάμαστε πάλι εδώ. Να το παιδί μας έτοιμο να Π(lψει να

'ναι παιδί, ξαναγlJρισε στο άτομό του. Να, τώρα περισσότερο

από τότε, νιώθει την ανάγκη που τον δένει με τα πράγματα.

Αφοl] αρχίσαμε εξασκώντας το σώμα του και τις αισθήσεις

του, ασκήσαμε καιο πνεlJμα του και την κρίση του. Τi:λος

συνδέσαμε τη χρήση των μελu)ν των με τη χρήση των ικανο­

τήτων του' φτιάξαμε μια ΙJπαρξη ενεργητική και σκεπτι'ψενη'

δεν μας απομένει πια για να τελειοποιήσουμε τον (lνΟρωπο,

παρά να πλάσουμε μιαν IJπαρξη ευαίσθητη που ν' αγαπά, δη­

λαδή να τελειοποιήσουμε τη λογική με το συναίσΟημα. Π ρο­

τοι:> όμως μποιjμε στην KatVOljpyta τάξη των πραγμ(lτων. ας

ρίξουμε μια ματιά σε κείνην από την οποία βγαίνουμε κι ας

δοιjμε, όσο μποροιjμε πιο επακριβώς, ώς ποl:) φτ<lσαμε.

Ο μαθητής μας, στην αρχή, είχε μονάχα αισθήσεις, τ<ίφυ

έχει ιδέες πρώτα μονάχα αισθυνόταν, τώρα κρίνει. Γωτί υπό

τη σlJγκριση πολλών btabOXlKU)V ή ταυτόχρονων αισΟήσεων

και την κρίση γι' αυτές, γεννιέται ένα ανάμικτο ή σl')νθετο

είδος αίσθησης, Π\)I, τ' ονομάζω ιδέα.

Ο τρόπος της διι/ιιόρφωσης των ιδεών είναι εκείνος που

δίνει χαρακτήρα στ' 1'\'Ορώπινο πνειjμα. Το πνεlJμα που σχη­

ματίζει τις ιδέες του μι )ναχά πάνω σε σχέσεις πραγματικές εί­

ναι πνειjμα σταθερό' \)ποιο αρκείται σε σχέσεις φαινομενικές

εί ναι πνειjμα επιφα\'ι:ιακό, επιπόλαιο' όποιο βλέπει τις σχέ­

σεις όπως είναι, είναι πνεl')μα σωστό' όποιο τις κρίνει (lσχημα

εί ναι απατηλό' όποιο βρίσκει σχέσεις φανταστικές που δεν

έχουν πραγματικότητα ΟlJτε φαινομενικότητα είναι τρελό'

όποιο δεν συγκρίνει καθόλου είναι οκνηρό. Η λίγο πολl] με­

Υ(Ί.λη επιτηδειότητα να συγκρίνεις ιδέες και να βρίσκεις σχέ-

262

σεις είναι αυτό που δίνει στους ανθρώπους το πολl:> ή το λίγο

πνΕI)μα. Κ.λ.Π. ..'Οι απλοϊκές ιδέες είναι συγκρινομενες αισθησεις. χπαρ-

χουνε κρίσεις τόσο στις απλές αισθήσεις όσο και τις ~υνθ~­τες, που τις αποκαλώ απλές ιδέες. Στην αίσθηση,. η κριση ει~

ναι καθαρά παθητική, επιβεβαιώνει πως αισθανομαστε αυτο

που αισθανόμαστε.Στην αντίληψη η ιδέα, η κρίση είναι ενερ­

γητική' πλησιάζει, συγκρίνει, προσδιορίζει.σxέσ~ις. που η

αίσθηση δεν προσδιορίζει. Να όλη η διαφορα' αλλα ειναι ~ε­

γάλη. Ποτέ η φιjση δεν μας εξαπατεί' εμείς πάντα ξεγελαμε

τον ευατό μας.

Βλέπω που δίνουν σ' ένα παιδί τυρί παγωμένο' φέρνει το

κουτάλι στο στόμα του, χωρίς να ξέρει τι είναι και, παγώνο­

τας, φωνάζει: Α/ καίει/... Δοκιμάζει μια πολl:> ζωηρή α.ίσθηση ·δεν ξέρει άλλη πιο ζωηρή από της φωτιάς και νομιζει. Π,ως

αυτήν νιώθει. Ωστόσο πλανιέται' το KpIJO το πλήττει αλλα o~ντο καίει. Κι οι δl)ο αυτές αισθήσεις δεν είναι παρόμοιες, εφο­

σον όσοι έχουν νιώσει και τη μια και την άλλη δεν τις μπερ­

δειjουν καθόλου. Συνεπώς, όχι η α~σθηση, αλλά η κρίση τον

ξεγαλάει. . .Το ίδιο συμβαίνει και με όποιον βλέπει για πρωτη φορα

έναν καθρέφτη ή κάποιο οπτικό μηχάνημα ή μπαίνει. ~ε β~­θειά κάβα στην καρδιά του χειμώνα ή του καλοκαιριου η ~ρε­χει σε θερμό νερό ένα πολι) ζεστό ή πολl] KpIJO χέρι, ή αφην~ι

να κυλήσει ανάμεσα σε δlJΟ σταυρωμένα δάx~υλα μια ~παλι­τσα, Κ.λ.Π. Αν αρκείται και λέει ό,τι βλέπει, Ο,τι αισθανεται,

εφόσον η κρίση του είναι καθαρά παθηΤΙK~, είναι α~ΙJνατο ν.α

γελιέται' όταν όμως κρίνει το πράγμα κατα τα ~αιν~μενα, ει­

ναι ενεργητικός, συγκρίνει, τοποθετεί επαγωγικα σx~σεις που

δεν διακρίνει' τότε γελιέται ή μπορεί να γελαστει. Για. να

διορθώσει ή να προλάβει το λάθος, χρειάζεται .την εμπε~ρια.

Δείξτε νιjχτα στο μαθητή σας σlJννεφα στεκουν αKινητ~.

Θα το πιστέψει από βιαστική επαγωγή, επειδή βλέπει συνη­

θως τα μικρά πράγματα να κινΟlJνται περισσότερο .από τα μ~­

γάλα και τα σιjννεφα του φαί νονται με~αλlJτε~α απο ~o φεγγα~

ρι, αφοl:> δεν μπορεί να κρίνει την αποσταση τoυ~. Οταν, ~ένα πλοίο που πλέει, κοιτάζει από κάπως μακρια την ακτη,

πέφτει στο αντίθετο σφάλμα και θαρρεί πως β~έπει τη γη ν.α

τρέχει, επειδή, καθώς δεν αισθάνεται. τον εαυ-:ο του ~α κινει­

τω. κοιτάζει το πλοίο, τη θάλασσα η το ποταμι κι ολον τον

263

ορίζοντα σαν ένα ακίνητο crIJVOAO, του οποίου η ακτή που

τρέχει (του φαίνεται πως) είναι ένα μέρος.

Την πρώτη φορά που το παιδί βλέπει ένα μπασΤΟΙJνι μισο­

βουτηγμένο στο νερό, βλέπει ένα σπασμένο μπασΤΟΙJνι: η αί­

σθηση είναι αληθινή' και δε\! θα έπαυε να 'ναι ακόμα κι αν

δεν ξέραμε την αιτία του φαινομένου aIJtOIJ. Αν λοιπόν το ρω-

'τήσετε τι βλέπει, λέει: .Ενα σπασμένο μπαστούνι, και λέει

την αλήθεια, γιατί είναι πολι:> σίγουρο πως έχει την αίσθηση

ενός σπασμένου μπαστουνιοιJ. .Όταν όμως, ξεγελασμένο από την κρίση του, πάει πιο μα­

κριά, κι αφοι] έχει επιβεβαιώσει ότι είδε ένα σπασμένο μπα­

στούνι, επιβεβαιώνει ακόμα πως βλέπει ένα σπασμένο μπα­

στούνι, τότε μιλάει σφαλερά. Γιατί; Γιατί τότε γίνεται ενεργη­

τικός και δεν κρίνει πια με θεώρηση αλλά με επαγωγή, επιβε­

βαιώνοντας αυτό που δεν αισθάνεται, δηλαδή πως η κρίση

που δέχεται από μιαν αίσθηση θα επιβεβαιωνόταν από μια άλ­

λη.

Εφόσον όλα μας τα λάθη προέρχονται από τις κρίσεις μας,

είναι φανερό πως αν δεν είχαμε ποτέ ανάγκη να κρίνουμε δεν

θα 'χαμε καμιά ανάγκη να μαθαίνουμε, δεν θα βρισκόμασταν

ποτέ στην περίπτωση να ξεγελιόμαστε, θα ήμασταν πιο ευτυ­

χισμένοι με την αμάθεια από όσο μΠΟΡΟΙJμε να είμαστε με τη

γνώση μας. Ποιος αρνιέται πως οι σοφοί ξέρουν χίλια αληθι­

νά πράγματα που 'οι αμαθείς δεν θα τα μάθουν ποτέ; Οι σοφοί

είναι λοιπόν πιο κοντά στην αλήθεια; Κάθε άλλο, απομαΚΡΙJ­

νονται από την αλήθεια όσο προχωΡΟΙJν' επειδή, εφόσον η

ματαιοδοξία του να κρίνεις κάνει ακόμα μεγαλΙJτερη πρόοδο

από τα φώτα, κάθε αλήθεια που μαθαίνουν δεν έρχεται παρά μ'

εκατό απατηλές κρίσεις. Είναι προφανέστατο πως οι σοφές

εταιρείες της Ευρώπης δεν είναι παρά δημόσιες σχολές του

ψεΙJδους και σιγουρότατα υπάρχουν περισσότερα σφάλματα

στην Ακαδημία των επιστημών παρά σ' ένα ολόκληρο λαό

από αγροίκους.

Εφόσον, όσο πιο πολλά ξέρουν οι άνθρωποι, τόσο πιο πο­

λύ ξεγελιόνται, το μόνο μέσον ν' αποφύγεις το σφάλμα είναι η

αμάθεια. Μ ην κρίνετε ποτέ, δεν θα πέσετε έξω ποτέ. Αυτό εί­

ναι το μάθημα της φύσης καθώς και της λoγ~Kής..Εξω από τις

ολιγάριθμες και αισθητές άμεσες σχέσεις που έχουν τα πράγ­

ματα με μας, για όλα τ' άλλα έχουμε φυσικά βαθειάν αδιαφο­

ρία..Ενας άγριος δεν θα νοιαζόταν να πάει να δει το παιχνίδι

264

της ωραιότερης μηχανής κι όλα τα θαύματα του ηλεκρισμου.

Τί με νοιάζει; είναι τα πιο συνηθισμένα λόγια του αμαθή και

τα πιο ταιριαχτά του συνετού.

Δυστυχώς όμως τα λόγια αυτά δεν μας πάνε πια. 'Ολα μας

ενδιαφέρουν, απ' όταν εξαρτιόμαστε απ' όλα. Και η περιέρ­

γειά μας απλώνεται αναγκαστικά με τις ανάγκες μας. Να γιατί

δίνω πολύ μεγάλη περιέργεια στο φιλόσοφο και δεν δίνω κα­

θόλου στον άγριο. Ο τελευταίος δεν έχει ανάγκη όλον τον

κόσμο και προπαντός τους θαυμαστές.

Θα μου πουν πως βγαίνω από τη φύση' δεν το πιστεύω κα­

θόλου. Διαλέγει τα όργανά της και τα ρυθμίζει, όχι πάνω στη

γνώμη, αλλά στην ανάγκη. Όμως οι ανάγκες αλλάζουν ανά­

λογα με την κατάσταση των ανθρώπων. Υπάρχει πολλή δια­

φορά ανάμεσα στο φυσικό άνθρωπο που ζει στη φυσική κατά­

σταση και το φυσικό άνθρωπο που ζει στην κοινωνική κατά­

σταση. Ο Αιμίλιος δεν είναι άγριος να τον ξαναστείλουμε

στις ερήμους, είναι άγριος καμωμένος για να κατοικεί στις

πόλεις. Πρέπει να μάθει να βρίσκει τ' απαραίτητά του στις

πόλεις, να επωφελείται από τους κατοίκους των και να ζει, αν

όχι σαν αυτούς, τουλάχιστον μαζί μ' αυτούς.

Εφόσον, μέσα σε τόσες καινούργιες σχέσεις από τις

οποίες θα εξαρτιέται, θα πρέπει παρά τη θέλησή του να κρί­

νει, ας του μάθουμε λοιπόν να κρίνει σωστά.

Ο καλύτερος τρόπος να μάθουμε να κρίνουμε σωστά είναι

το να απλοποιούμε περισσότερο τα πειράματά μας και να μπο­

ρούμε να κάνουμε και χωρίς αυτά δίχως να πέφτουμε στο

σφάλμα. Οπότε, αφού θα έχουμε καλά επαληθεύσει τις σχέ­

σεις των αισθήσεων τη μια με την άλλη, θα πρέπει 'ακόμα να

μάθουμε να επαληθεύουμε τις σχέσεις της κάθε αίσθησης απ'

αυτήν την ίδια, χωρίς να χρειάζεται ν' ανατρέχουμε σε κά­

ποιαν άλλη αίσθηση γίνεται για μας ιδέα και η ιδέα αυτή πάν­

τα θα είναι ταιριαχτή με την αλήθεια. Αυτό το είδος απόκτη­

σης προσπάθησα να δώσω στην τρίτη αυτή ηλικία της ανθρώ­

πινης ζωής.

Ο τρόπος αυτός συμπεριφοράς απαιτεί υπομονή και περί­

σκεψη που λίγοι δάσκαλοι τις διαθέτουν' χωρίς αυτές, ποτέ ο

μαθητής δεν θα μάθει να κρίνει. Αν, για παράδειγμα, όταν ο

μαθητής αφήνει και ξεγελιέται απο το φαινομενικά σπασμένο

μπαστούνι, για να του δείξουμε το λάθος του, βιαζόμαστε να

τραβήξουμε το μπαστούνι έξω απ' το νερό, θα τον μεταπείσου-

265

με ίσως τί θα του μάθουμε όμως; τίποτ' άλλο εξόν από κείνο

που θα μάθαινε σε λίγο και μόνος του. Ω! Δεν πρόκειταJ όμως

γι' αυτό! Λιγότερο χρειάζεται να του δείχνουμε μιαν αλήθεια

απ' όσο να του δείχνουμε πως να τα καταφέρνει ν' ανακαλύ­

πτει πάντα την αλήθεια. Για να τον πληροφορήσουμε καλύτε­

ρα, δεν πρέπει να τον μεταπείσουμε γρήγορα. Ας πάρουμε τον

Αιμίλιο κι εμένα για παράδειγμα.

Πρώτον, στη δεύτερη από τις δυο υποτιθέμενες ερωτήσεις,

κάθε παιδί μεγαλωμένο με τον συνηθισμένο τρόπο δεν θα

παραλείψει ν' απαντήσει καταφατικά. Σίγουρα είναι, θα πει,

ένα σπασμένο μπαστούνι. Αμφιβάλλω πολύ αν ο Αιμίλιος μου

δώσει την ίδια απάντηση. Μη βλέποντας καμιά ανάγκη να

'ναι σοφός ούτε να φαίνεται σοφός, ποτέ δεν βιάζεται να κρί­

νει' κρίνει μονάχα ό,τι είναι ολοφάνερο' και κάθε άλλο βρί­

σκει το ολοφάνερο σ' αυτήν την περίπτωση, αυτός που ξέρει

πόσο οι κρίσεις μας πάνω στα φαινόμενα υπόκεινται στην αυ­

ταπάτη, ακόμα και στη θέα από μακριά.

Εξάλλου, καθώς ξέρει από πείρα πως οι πιο επιπόλαιες

ερωτήσεις μου έχουν πάντα κάποιο αντικείμενο που αρχικά

δεν το διακρίνει, δεν έχει καν αποκτήσει τη συνήθεια, ν'

απαντά απερίσκεπτα' απεναντίας, δυσπιστεί, προσέχει, εξετά­

ζει με πολλή φροντίδα προτού απαντήσει. Ποτέ δεν μου δίνει

απάντηση που να ικανοποιεί τον ίδιο' και δύσκολα ικανο­

ποιείται. Τέλος, δεν περηφανευόμαστε ούτε κείνος ούτε γω

πως ξέρουμε την αλήθεια των πραγμάτων, αλλά μονάχα πως

δεν πέφτουμε στο σφάλμα. θα σαστίζαμε πολύ περισσότερο

δίνοντας μιαν αιτία που δεν είναι καλή, παρά να μη βρούμε

καμιάν αιτία. Δεν ξέρω: νά δυο λέξεις που μας πάνε τόσο

ωραία, και στους δυο και τις επαναλαμβάνουμε τόσο συχνά.

ώστε δεν στοιχίζουν πια τίποτα ούτε στον ένα ούτε στον άλ­

λο. Μα, ας πούμε πως αυτή τη φορά δείχνει απερισκεψία ή

αποφεύγει το βολικό μας. ΔΕν ξέρω. Η απάντησή μου είναι η

ίδια: Για να δούμε λοιπόν.

Το μπαστούνι το μισοβουτηγμΙ;;νο στο νερό είναι σταθερο­

ποιημένο σε κάθετη θέση. Για να μάθουμε αν είναι σπασμένο.

όπως φαίνεται, πόσα δεν έχουμε να κάνουμε προτού βγάλουμε

από το νερό ή προτού το διαπιστώσουμε με το χέρι!

1ον Π ρώτον, στρεφόμαστε ολόγυρα στο μπαστούνι και

βλέπουμε ότι το σπάσιμο γυρίζει μαζί με μας. Το μάτι μας

λοιπόν αλλάζει το σπάσιμο και τα βλέμματα δεν μετακινοί)ντα σώματα.

266

20ν. Βλέπουμε ακριβώς κάθετα πάνω στην άκρη του μπα­

στουνιού που είναι έξω από το νερό' τότε το μπαστούνι δεν

είναι λυγισμένο, η κοντινή άκρη στο μάτι μας μας κρύβει την

άλλη άκρη4'J. Το μάτι μας ξαναισιωσε το μπαστούνι;

30ν. Ταράζουμε την επιφάνεια του νερού. Βλέπουμε το

μπαστούνι λυγισμένο σε πολλά κομμάτια, να κινείται σε ζίγκ

ζάγκ και να ακολουθεί τους κυματισμούς του νερού. Η κίνηση

που δίνουμε στο νερό αρκεί για να σπάσει, να μαλακώσει και

να λυώσει έτσι το μπαστούνι;

40ν. Κάνουμε να φύγει το νερό και βλέπουμε το μπαστούνι

να ισιάζει σιγά σιγά, όσο το νερό χαμηλώνει. Δεν έχουμε τώ­

ρα παραπάνω απ' ό,τι μας χρειάζεται για να διαλευκάνουμε το

γεγονός και να βρούμε τη διάθλαση; Δεν είναι λοιπόν αλήθεια

πως η όραση μας ξεγελάει, εφόσον δεν έχουμε ανάγκη παρά

αυτήν μονάχα για να επιδιορθώσουμε τα σφrLλματα που της

αποδίδουμε.

Ας υποθέσουμε το παιδί αρκετά ηλίθιο, ώστε να μη μπορεί

να νιώσει το αποτέλεσμα των πειραμάτων. Τότε μόνο πρέπει

να καλέσουμε την αφή σε βοήθεια της όρασης. Αντί να τρα­

βήξει το μπαστούνι έξω από το νερό, αφήστε το όπως είναι

και το παιδί ας περάσει το χέρι του απ' τη μιαν άκρη στην

άλλη, δεν θα νιώσει πουθενά γωνία' το μπαστούνι δεν είναι

λοιπόν σπασμένο.

Θα μου πείτε πως δεν υπάρχουν εδώ κρίσεις αλλά νόμιμοι

συλλογισμοί. Είναι αλήθεια' μα δεν το βλέπετε πως, έτσι και

φτάσει το πνεύμα ως τις ιδέες, κάθε κρίση είναι συλλογισμός;

Η επίγνωση κάθε αίσθησης είναι πρόταση, κρίση. Συνεπώς,

μόλις συγκρίνουμε μια πρόταση με μιαν άλλη, συλλογιζόμα­

στε. Η τέχνη του να κρίνεις κι η τέχνη του να συλλογίζεσαι

είναι ακριβώς η ίδια.

Ο Αιμίλιος δεν θα μάθει ποτέ τη διοπτρική ή θέλω να την

μάθει γύρω απ' αυτό το μπαστούνι. Δεν θα κάνει ανατομές σε

έντομα' δεν θα μετρήσει τα στίγματα του ήλιου' δεν θα ξέρει

τι είναι μικροσκόπιο ή τηλεσκόπιο. Οι λόγιοι μαθητές σας θα

τον κοροϊδεύουν για την αμάθειά του. Δεν θα 'χουν άδικο' για­

τί προτού χρησιμοποιήσει τα όργανα αυτά, εννοώ να τα επι­

νοήσει και καταλαβαίνετε πως δεν θα γίνει και τόσο γρήγορα

αυτό.

Νά το πνεύμα όλης μου της μεθόδου στο μέρος αυτό. Αν

το παιδί αφήνει να κυλήσει ένας βώλος ανάμεσα σε δύο στα\)-

267

ρωμένα δάκτυλα και θαρρεί πως αισθάνεται δύο βώλους, δεν

θα του επιτρέψω να κοιτάξει αν πρώτα δεν πεισθεί πως είναι

μόνον ένας.

Οι διαφωτίσεις αυτές θα αρκέσουν, νομίζω, για να σημαδέ­

ψουν ξεκάθαρα την πρόοδο που έκανε ως εδώ το πνεύμα του

μαθητή μου και τον δρόμο που ακολούθησε για τούτη τη

πρόοδο. 'Ισως όμως σας τρομάζει η πληθώρα των όσων έκανα

να περάσουν μπροστά στα μάτια του. Φοβόσαστε μήπως κου­

ράζω το μυαλό του με τις πολλαπλές γνώσεις. Απεναντίας πιο

πολύ του μαθαίνω να τις αγνοεί παρά να τις ξέρει. Του δείχνω

τον δρόμο της επιστήμης, εκείνης που βοηθάει να βρούμε την

αλήθεια, αλλά που διαρκεί, αργεί, είναι μεγάλη. Τον βοηθώ

στα πρώτα του βήματα για ν' αναγνωρίσει την είσοδο αλλά

δεν του επιτρέπω ποτέ να πάει μακριά.

Αναγκασμένος να μαθαίνει από μόνος του, χρησιμοποιεί

τη λογική του κι όχι του άλλου' γιατί, για να μην κάνεις

παραχώρηση στη γνώμη, δεν πρέπει να κάνεις παραχώρηση

στην αυθεντία. Και τα περισσότερα σφάλματά μας προέρχο­

νται λιγότερο από μας και πιο πολύ από τους άλλους. Με την

διαρκή άσκηση πρέπει να δημιουργηθεί μια δύναμη πνεύμα­

τος παρόμοια με κείνην που δίνουμε στο σώμα με την εργασία

και την κούραση. 'Ενα άλλο προνόμιο είναι ότι προχωρούμε

ανάλογα με τις δυνάμεις μας. Το πνεύμα, όπως ακριβώς και το

σώμα, σηκώνει ό,τι μπορεί να σηκώσει. 'Οταν η νόηση ιδιο­

ποιείται τα πράγματα προτού τα εναποθέσει στη μνήμη, ό,τι

παίρνει ύστερ' απ' αυτήν είναι δικό της ενώ, όταν φορτώνου­

με τη μνήμη χωρίς εκείνη να το ξέρει, εκτιθέμεθα στο να μην

ξέρουμε τι της ανήκει.

Ο Αιμίλιος έχει λίγες γνώσεις αλλά όσες έχει είναι αληθι­

νά δικές του' τίποτα δεν το μισοξέρει.

Στον μικρό αριθμό των πραγμάτων που ξέρει (και μάλιστα

καλά) το πιο σπουδαίο είναι πως υπάρχουν πολλά που τ'

αγνοεί και μπορεί να τα μάθει μια μέρα, πολύ περισσότερα απ'

όσα άλλοι ξέρουν και που εκείνος δεν θα τα μάθει ποτέ στην

ζωή του, καθώς κι ένα άπειρο πλήθος άλλων που κανένας δεν.

θα τα μάθει ποτέ. Έχει πνεύμα καθολικό, όχι από τα φώτα,

αλλά από την ικανότητα να τα αποκτά' πνεύμα ανοιχτό, έξυ­

πνο, έτοιμο για όλα και, όπως λέει κι ο Μονταίνιη, αν όχι

καλλιεργημένο, τουλάχιστον καλλιεργήσιμο. Μου αρκεί να

ξέρει να βρίσκει το σε τι χρησιμεύει σε ό,τι κάνει και το γιατί

268

σε ό,τι πιστεύει. Γιατί ακόμα μια φορά, ο σκοπός μου δεν εί­

ναι να του δώσω την επιστήμη αλλά να του μάθω να την απο­

χτά στην ανάγκη, να τον κάνω να την εκτιμά ακριβώς για το

τι αξίζει και πάνω απ' όλα να τον κάνω ν' αγαπάει την αλή­

θεια. Με τη μέθοδο αυτή προχωρούμε λίγο αλλά ποτέ δεν κά­

νουμε ανώφελο βήμα και δεν αναγκαζόμαστε να πισοδρομού­

με.

σ Αιμίλιος έχει καθαρά φυσικές και φυσιολογικές γνώ­

σεις. Δεν ξέρει ούτε και το όνομα της ιστορίας, ούτε τι είναι

μεταφυσική και ηθική. Γνωρίζει τις βασικές σχέσεις του

ανθρώπου με τα πράγματα αλλά καμιά ηθική σχέση του

ανθρώπου προς τον άνθρωπο. Ελάχιστα ξέρει να γενικεύει

ιδέες, να κάνει αφαιρέσεις. Βλέπει κοινές ιδιότητες σε ορι­

σμένα σώματα χωρίς να κάνει συλλογισμούς πάνω σ' αυτές τις

ιδιότητες ακριβώς. Γνωρίζει την αφηρημένη έκταση με τη

βοήθεια των σχημάτων της γεωμετρίας γνωρίζει την αφηρη­

μένη ποσότητα με τη βοήθεια των αλγεβρικών σημείων. Τα

σχήματα και τα σημεία αυτά είναι τα στηρίγματα των αφαιρέ­

σεων, όπου ακουμπούν οι αισθήσεις του. Δεν εκτιμά ό,τι του

είναι ξένο παρά σε σχέση με τον εαυτό του' η εκτίμησή του

όμως είναι ακριβής και σίγουρη. Η φαντασία, η σύμβαση, δεν

αναμιγνύονται. Ενδιαφέρεται περισσότερο για ό,τι του είναι

οφελιμότερο' και καθώς δεν εγκατελείπει ποτέ τον τρόπο του

εκτίμησης, δεν κάνει καμιά παραχώρηση στη γνώμη.

Ο Αιμίλιος είναι εργατικός, νηφάλιος, υπομονετικός, στα­

θερός, θαρραλέος. Η φαντασία του, καθόλου αναμμένη, δεν

του μεγαλοποιεί ποτέ τους κινδύνους είναι ευαίσθητος για λί­

γους πόνους και ξέρει να υποφέρει με καρτερικότητα, γιατί

δεν έμαθε ποτέ να φιλονικεί με το πεπρωμένο. Απέναντι στον

θάνατο, δεν ξέρει ακόμα καλά τι πράγμα είναι' συνηθισμένος

όμως να δέχεται χωρίς αντίσταση τον νόμο της αναγκαιότη­

τας, όταν θα πρέπει να πεθάνει, θα πεθάνει χωρίς να σφαδάζει'

όλο κι όλο αυτό επιτρέπει η φύση στην κοινή αυτή στιγμή για

όλους. Το να ζεις ελεύθερος και να εξαρτιέσαι ελάχιστα από

τ' ανθρώπινα είναι το καλύτερο μέσον να μάθεις να πεθαίνεις.

Με δυο λόγια, ο Αιμίλιος, έχει από την αρετή ό,τι σχετίζε­

ται με τον εαυτό του. Για να έχει και τις κοινωνικές αρετές,

του υπολείπεται να μάθει μονάχα τις σχέσεις που τις απαι­

τούν' του λείπουν μονάχα κάποια φώτα και το πνεύμα του εί­

ναι πανέτοιμο να τα δεχτεί.

269

Εκτιμά τον εαυτό του χωρίς να σκέφτεται τους άλλους και

το βρίσκει καλό οι άλλοι να μην τον σκέφτονται. Δεν αξιώνει

τίποτα από κανέναν και δεν πιστεύει να οφείλει τίποτα σε κα­

νέναν. Είναι μόνος μες την ανθρώπινη κοινωνία, δεν στηρίζε­

ται παρά μόνο στον εαυτό του..Εχεις επίσης το δικαίωμα να

στηρίζεται περισσότερο από κάθε άλλον στον εαυτό του, για­

τί είναι ό,τι όλο κι όλο μπορεί να είναι κανείς στην ηλικία

του. Δεν κάνει κανένα σφάλμα ή κάνει όποιο του είναι αναπό­

φευκτο. Δεν έχει καθόλου παραξενιές ή έχει εκείνες που κανέ­

νας δεν μπορεί να τις αποφύγει. Το σώμα του είναι υγιές, τα

μέλη του επιδέξια, το πνεύμα του ακριβές και χωρίς προκατα­

λήψεις, η καρδιά του ελεύθερη και χωρίς πάθη. Η φιλαυτία,

το πρώτο και το πιο φυσικό, μόλις που διαφαίνεται ακόμα.

Χωρίς να ταράζει την ησυχία κανενός, έχει ζήσει ικανοποιη­

μένος, ευτυχισμένοςκαι ελεύθερος, όσο του το επέτρεψε η φύ­

ση. Βρίσκετε πως, ένα παιδί που έφτασε στο δέκατο πέμπτο

έτος της ηλικίας του έτσι μπορεί να πήγαν χαμένα τα προη­

γούμενα χρόνια του;

270

Ι. Η πρώτη εκπαίδευση είναι η πιο σημαντική και αναμφισβή­

τητα ανήκει στις γυναίκες αν ο Πλάστης της φύσης ήθελε ν' ανήκει

στους άντρες, θα τους έδινε γάλα για να θρέφουν τα μωρά. Μιλάτε

λοιπόν στις γυναίκες πάντα κατά προτίμηση στις πραγματείες σας

για την παιδεία' γιατί, εκτός που είναι σε θέση να προσέχουνπερισ­

σότερο από τους άντρες και τα επηρεάζουν πάντα περισσότερο, η

επιτυχία τις ενδιαφέρει και πάλι περισσότερο, εφόσον οι περισσότε­

ρες χήρες βρίσκονται σχεδόν υπό την εξουσία των παιδιών τους, και

τότε τις κάνουν να νιώσουν έντονα σε καλό ή σε κακό το αποτέλεσμα

του τρόπου με τον οποίο τα ανάθρεψαν. Οι νόμοι, πάντα τόσο απα­

σχολημένοι με τα αγαθά και τόσο λίγο με τα άτομα, επειδή έχουν γι'

αντικείμενό τους την ειρήνη και όχι την αρετή, δεν δίνουν αρκετή

εξουσία στις μητέρες. Ωστόσο η θέση τους είναι πιο σίγουρη από

των πατεράδων, τα καθήκοντά τους πιο κοπιαστικά' οι φροντίδι:ς

τους έχουν περισσότερη σημασία για την καλή τάξη της οικογέ­

νειας γενικά είναι πιο αφοσιωμένες στα παιδιά.

Υπάρχουνε περιπτώσεις που ένας γιος ο οποίος δεν τρέφει σεβα­

σμό για τον πατέρα του να είναι δικαιολογημένος μα αν, σ' όποια

περίπτωση και να 'ναι, ένα παιδί είναι αρκετά εκφυλισμένο ώστε να

μη σέβεται τη μητέρα του, εκείνη που το βύζαξε, τ' αγκ(Ίλιασε, για

χρόνια ξέχασε τον εαυτό της για ν' ασχοληθεί μόνο μαζί του θα 'πρε­

πε να σπεύσουμε να πνίξουμε τούτο τον άθλιο σαν τέρας αν(Ίξιο να

βλέπει το φως της μέρας. Οι μητέρες, λένε, χαλούν τα παιδιά τους.

Ως προς αυτό έχουν άδικο, αλλά πολύ λιγότερο ίσως από σας που τα

διαφθείρετε. Η μητέρα θέλει το παιδί της να 'ναι ευτυχισμένο, από

τώρα κιόλας, όχι αργότερα. Κι έχει δίκιο: όταν κάνει λάθος στα μέ­

σα που χρησιμοποιεί, πρέπει να τη διαφωτίζουμε. Η φιλοδοξία, η

απληστεία, η τυραννία, η σφαλερή πρόβλεψη των πατεράδων, η αμέ­

λειά τους, η σκληρή τους αναισθησία, είναι εκατό φορές πιο ολό­

θριες για τα παιδιά από την τυφλή τρυφερότητα των μητεράδων.

Εξάλλου, πρέπει να εξηγήσω το νόημα που δίνω στη λΣ:ξη μητέρα,

πράγμα που θα κάνω ευθύς αμέσως.

271

2. Με βεβαιώνουν ότι ο κ. Φορμέ νόμισε πως ήθελα εδώ να μι­

λήσω για τη μητέρα μου κι ότι το έγραψε σε κάποιο έργο του. Σίγου­

ρα κοροϊδεύουν άγαρμπα τον κ. Φορμέ ή εμένα.'

3. Παρόμοιος με τους άλλους εξωτερικά και στερημένος από το­

λόγο, καθώς κι από τις ιδέες που εκφράζει, δεν θα ήταν σε θέση να

τους δώσει να καταλάβουν την ανάγκη του από τη βοήθειά τους και

τίποτε σ' αυτόν δεν θα μαρτυρούσε την ανάγκη του.

4. Ο κ. Φορμέ μας βεβαιώνει πως δεν λένε ακριβώς αυτό. Κι

όμως μου φαίνεται πως πολύ σωστά αυτό λένε στο στίχο που είχα

την πρόθεση να χρησιμοποιήσω γι' απάντηση:

Η φύση, πίστεψέ με, δεν είναι παρά συνήθεια.

Ο κ. Φορμέ, που δεν θέλει να υπηρηφανέψει τους όμοιούς του,

μας δίνει μετριοπαθώς το μέτρο του νου του για μέτρο της ανθρώπι­

νης νόησης.

5. Έτσι, οι πόλεμοι των δημοκρατιών είναι πιο σκληροί από

τους πολέμους των μοναρχιών. Μα, αν ο πόλεμος των βασιλιάδων

είναι μετριασμένος, η γαλήνη τους είναι τρομερή: είναι καλύτερα να

'σαι εχθρός τους παρά υπήκοός τους.

6. Υπάρχουνε σε πολλά σχολεία, και προπαντός στο Πανεπι­

στήμιο του Παρισιού, καθηγητές που τους αγαπώ και εκτιμώ πολύ

και τους θεωρώ πολύ ικανούς να μορφώνουν τους νέους, αν δεν ανα­

γκάζονταν ν' ακολουθούν το θεσπισμένο πρόγραμμα. Προτρέπω τον

έναν απ' αυτούς να δημοσιέψει το σχέδιο αναμόρφωσης που συνέλα­

βε. Ίσως τελικά θα μπούνε στον πειρασμό να θεραπεύσουν το κακό

βλέποντας ότι δεν του λείπει το φάρμακο.

7. Η συμμαχία των γυναικών και των γιατρών ανέκαθεν μου φαι­

νόταν από τις πιο διασκεδαστικές παραξενιές στο Παρίσι. Χάρη στις

γυναίκες οι γιατροί αποχτούν τη φήμη τους και χάρη στους γιατρούς

οι γυναίκες κάνουν τα κέφια τους. Καταλαβαίνει κανείς τι είδους δε­

ξιοτεχνία πρέπει να 'χει ένας παριζιάνος γιατρός για να γίνει διάση­

μος.

8. Όταν διαβάζουμε στον Πλούταρχο, ότι ο επιτιμητής Κάτω­

νας, που κυβέρνησε τη Ρώμη τόσο ένδοξα, ανάθρεψε ο ίδιος το γιο

του, από την κούνια, και με τόση φροντίδα, ώστε τα παρατούσε όλα

για να 'ναι μπροστά, όταν η τροφός, δηλαδή η μητέρα, το φρόντιζε

και το έπλενε' όταν διαβάζουμε στο Σουετόνιο ότι ο Αύγουστος,

αφέντης του κόσμου, τον οποίο είχε κυριέψει και διοικούσε ο ίδιος,

δίδασκε ο ίδιος τα εγγόνια του να γράφουν, να κολυμπούν, τους μά­

θαινε τα στοιχεία των γνώσεων και τα έχει αδιάκοπα κοντά του, δεν

μπορούμε να μη γελάσουμε με κείνα τ' ανθρωπάκια του καιρού εκεί­

νου, που διασκέδαζαν με τέτοιες μωρίες πολύ περιορισμένο, χωρίς

άλλο, ώστε να ξέρουν να ασχολούνται με τις μεγάλες υποθέσεις των

μεγάλων ανδρών της εποχής μας!

272

9. Να ένα παράδειγμα από τις αγγλικές εφημερίδες, που δεν

μπορώ να μην το αναφέρω, τόσο που προσφέρει σκέψεις πάνω στο

θέμα μου.

«Ένας ιδιώτης ονομαζόμενος Πάτρις Ονήλ, γεννημένος το 1647,παντρεύτηκε το 1760 για έβδομη φορά' υπηρέτησε στους δραγώνους,

το δέκατο έβδομο έτος της βασιλείας του Τσάρλς Β' και σε διάφορα

σώματα ώς το 1740, οπότε πήρε σύνταξη. Βρέθηκε σ' όλες τις

εκστρατείες του βασιλιά Γουίλιαμ και του δούκα του Μάλμπορω.

Δεν ήπιε ποτέ του άλλο από κοινή μπύρα' πάντα τρεφόταν με χορτα­

ρικά κι έτρωγε κρέας ελάχιστες φορές με την οικογένειά του. Συνή­

θιζε να σηκώνεται και να πλαγιάζει με τον ήλιο, εκτός αν τα καθή­

κοντά του τον υποχρέωναν αλλιώς. Είναι σήμερα εκατόν δεκατριών

χρονών καταλαβαίνει καλά, στέκεται καλά, περπατά χωρίς μπαστού­

νι. Παρά την μεγάλη ηλικία του, δεν μένει ούτε στιγμή άπραγος κι

όλες τις Κυριακές πηγαίνει στην ενορία του, συνοδευόμενος από τα

παιδιά του, τα εγγόνια του και τα δισέγγονά του».

10. Οι γυναίκες τρώνε ψωμί, χορταρικά, γαλακτερά: το ίδιο και' τα

θηλυκά σκυλιά και γατιά' ακόμα κι οι λύκαινες βόσκουν. Να φυτικές

ουσίες για το γάλα τους. Μένει να εξετάσουμε τα είδη που αποκλει­

στικά τρέφονται με κρέας, αν υπάρχουν τέτοια, πράγμα που αμφισβη­

τώ.

11. Αν και οι ουσίες που μας θρέφουν είναι υγρές, πρέπει να

εκφράζονται σαν στέρεες τροφές ..Ενας εργαζόμενοςπου θα ζούσε με

σούπες γρήγορα θα πέθαινε. Θα στυλωνότανκαλύτερα με γάλα, επει­

δή ξυνίζει.

12. Όσοι θέλουν να το κουβεντιάσουν περισσότερο για τα υπέρ

και τα κατά της φυτοφαγίας μπορούν να συμβουλευτούν τις μελέτες

που οι δόκτορες Κοκί και Βιάνκι, ο αντίπαλός του, έχουν γράψει

πάνω στο σπουδαίο αυτό θέμα.

13. Πνίγουν τα παιδιά στις πόλεις με το να τα κρατούν κλεισμένα

και ντυμένα. Εκείνοι που τα παιδαγωγούν δεν ξέρουν ακόμα πως ο

ψυχρός αέρας, αντί να τους κάνει κακό, τα δυναμώνει, ενώ ο ζεστός

αέρας τα αποδυναμώνει, τους φέρνει πυρετό και τα σκοτώνει.

14. Λέω κούνια, για να χρησιμοποιήσω τη συνηθισμένη λέξη, μια

και δεν υπάρχει άλλη' γιατί άλλωστε είμαι πεισμένος πως ποτέ δεν

είναι απαραίτητο να κουνάς τα παιδιά και πως η συνήθεια αυτή συ­

χνά τους είναι καταστρεπτική.

15. «Οι αρχαίοι περουβιανοί άφηναν ελεύθερα τα χέρια των παι­

διών μέσα σε ευρύχωρα φασκιά. Όταν τα σήκωναν, τα έβαζαν ελεύ­

θερα σε μια τρύπα χωμάτινη με γύρω γύρω υφάσματα, όπου τα κατέ­

βαζαν ώς τη μέση του κορμιού τους έτσι, είχαν ελεύθερα τα χέρια

και μπορούσαν να κινούν το κεφάλι τους και να λυγίζουν το κορμί

τους όπως ήθελαν' τους παρουσίαζαν το στήθος κάπως από μακριά,

σαν δόλωμα, για να τ' αναγκάσουν να περπατήσουν. Οι μικροί νέγροι

273

βρίσκονται καμιά φορά σε στάση πολύ κουραστικότερη για να βυζά­

ξουν: αδράχνουν τον ένα γοφό της μητέρας τους με τα γόνατα και τα

πόδια τους και τη σφίγγουν τόσο ώστε μπορούν να κρέμονται επάνω

της χωρίς να βοηθούν τα χέρια της μητέρας. Πιάνουν το στήθος με

τα χέρια τους και το πιπιλίζουν συνεχώς χωρίς να ενοχλούνται ή να

πέφτουν, παρά. τις διάφορες κινήσεις της μητέρας τους, η οποία, στο

μεταξύ, κάνει τις δουλειές της. Τα παιδιά αυτά αρχίζουν να περπα­

τούν από το δεύτερο κιόλας μήνα ή έστω να σέρνονται με τα γόνατα

και τα χέρια. Η άσκηση αυτή τους δίνει στη συνέχεια την ευκολία να

τρέχουν, στη στάση αυτή, σχεδόν γρήγορα όσο· και με τα πόδια».

(Φυσική Ιστορία, τόμος 40ς).

Στα παραδείγματα αυτά, ο κ. ντε Μ πυφόν θα μπορούσε να προ­

σθέσει και το παράδειγμα της Αγγλίας, όπου η εξωφρενική και βάρ­

βαρη συνήθεια της φασκιάς καταργείται από μέρα σε μέρα. Δείτε

επίσης τον Λα Λουμπέρ: «Ταξίδι στο Σιάμ»- τον κ. Λε Μπω: «Ταξίδι

στον Καναδά» Κ.λ.Π. θα γέμιζα είκοσι σελίδες με αναφορές, αν είχα

ανάγκη να επιβεβαιώσω το πράγμα με γεγονότα.

16. Η οσμή είναι η αίσθηση που αναπτύσσεται αργότερα στα παι­

διά: ώς τα δύο ή τα τρία τους χρόνια φαίνεται να μην αισθάνονται

ούτε τις όμορφες ούτε τις άσχημες μυρωδιές από την άποψη αυτή

είναι αδιάφορα ή μάλλον έχουν την αναισθησία που παρατηρούμε σε

πολλά ζώα.

17. Δεν υπάρχει εξαίρεση εδώ' και συχνά, τα παιδιά που αρχικά

ακούγονται λιγότερο, γίνονται ύστερα θορυβώδικα, όταν αρχίζουν να

δυναμώνουν τη φωνή τους. Μ α, αν θ' έπρεπε να μπούμε σ' όλες αυτές

τις λεπτολογίες, δεν θα τελειώναμε ποτέ' κάθε συνετός αναγνώστης

πρέπει να βλέπει πως η υπερβολή και το έλειμμα, προερχόμενα από

την ίδια κατάχρηση, διορθώνονται εξίσου με τη μέθοδό μου. Θεωρώ

τα δυο αυτά αξιώματα σαν αδιαχώριστα: πάντα αρκετά, και ποτέ

πάρα πολλά. Αν το πρώτο πάει καλά, το δεύτερο ακολουθεί απαραί­

τητα.

18. Δεν είναι τίποτα πιο αστείο και πιο ασίγουρο από το βάδισμα

των ανθρώπων, που τους βαστούσαν με λουριά για να μάθουν να περ­

πατούν: είναι κι αυτή μια από τις τετριμμένες παρατηρήσεις, σωστή

από πολλές απόψεις.

19. Καταλαβαίνετε πως μιλώ εδώ για όσους στοχάζονται και όχι

για όλους τους ανθρώπους.

20. Αυτό το αγοράκι που βλέπετε, έλεγε ο Θεμιστοκλής στους φί­

λους του, είναι ο απόλυτος κύριος της Ελλάδας γιατί κυβερνάει τη

μητέρα του, η μητέρα του κυβερνάει εμένα, εγώ κυβερνώ τους αθη­

ναίους, οι αθηναίοι κυβερνούν τους έλληνες. Ω, πόσους μικρούς κα­

θοδηγητές θα βρίσκαμε συχνά στις μεγαλύτερες αυτοκρατορίες, αν

από τους πρίγκιπες κατεβαίναμε βαθμιαία ώς το πρώτο χέρι που δίνει

μυστικά τη δόνηση.

274

2 Ι. Στις «Αρχές του πολιτικού δίκαιού» μου, αποδείχνεται ότι K(1~

μιά ι~!ωΤΙKή θέληση δεν μπορεί να ταξινομηθεί μες στο κοινωνικο

σύστημα. . .22. Πρέπει να εννοήσουμε ότι, όπως η λύπη είναι συχνα μια αναγ-

κη, η ευχαρίστηση είναι κι αυτή καμιά φορά ανάγκη. Μ ια λoι~όν

μονάχα επιθυμία των παιδιών υπάρχει που δεν πρέπει να την ευχαρι­

στήσουμε: το να υπακούσουμε σ' αυτά. Απ' όπου προκύπτει ότι, μέσα

σ' όλα όσα ζητούν, προπαντός το κίνητρο πρέπει να προσέξουμε.

Δώστε τους, όσο είναι δυνατόν, ό,τι μπορεί να τα ευχαριστήσει πραγ­

ματικά' να τους αρνιέστε πάντα ότι ζητούν μονάχα από φαντασία ή

για να επιβληθούν.

23. Πρέπει να είμαστε σίγουροι πως το παιδί θα θεωρήσει παραξε­

νιά κάθε θέληση αντίθετη με τη δική του, όταν δεν θα νιώθει την

αιτία της. Όμως, ένα παιδί δεν αισθάνεται την αιτία κανενός ΠΡ(lγ-

ματος που προσκρούει στις φαντασίες του. .24. Δεν πρέπει ποτέ να ανεχόμαστε ένα παιδί να παίζει, τον μεγα­

λο με τους κατώτερούς του, ούτε ακόμα, και με τους συνομήλικούς

του. Αν τολμούσε στα σοβαρά να χτυπήσει κάποιον, έστω και τον

υπηρέτη του ή το δήμιο, φροντίστε να του ανταποδώσουν τα χτυπή­

ματά του με το παραπάνω και με τρόπο που να χάσει την επιθυμία να

το ξανακάνει..Εχω δει ασυλλόγιστεςγκουβερνάντεςνα ενθαρρύνουν

το θράσος του παιδιού, να το παροτρύνουννα βαρέσει, ν' αφήνουν ~α

τις δέρνει και κείνες να γελούν με τ' αδύναμα χτυπήματά του, χωρ~ς

να σκέφτονταιότι όλ' αυτά ήταν ισάρριθμαεγκλήματα μες στην προ­

θεση του μικρού έξαλλου και ότι, όποιος θέλει να δέρνει μικρός, θα

θέλει να σκοτώνει μεγάλος.

25. Να γιατί τα περισσότερα· παιδιά θέλουν να ξαναποκτήσουν αυ­

τό που έδωσαν και κλαίνε όταν δεν θέλεις να τους το ξαναδώσεις.

Αυτό δεν τους ξανασυμβαίνει όταν έχουν καταλάβει τι είναι διi>ρo·

μονάχα, τότε, βάζουν περισσότερη περίσκεψη πριν δώ.σoυ~. .26. Όπως όταν ένας κατηγορούμενος για κάποια κακη πραξη αμυ­

νεται λέγοντας πως είναι έντιμος άνθρωπος. ΨείJδεται τότε και με τον

ένα και με τον άλλο τρόπο.

27. Τίποτα πιο αδιάκριτο από μιά τέτοια ερώτηση, προπαντός

όταν το παιδί είναι ένοχο: τότε, αν νομίζει πως ξέρετε τι έκανε. θα

δει να του στήνετε παγίδα κι η γνώμη του αυτή δεν θα παραλείψει να

το φέρει σε κακή προδιάθεση απέναντί σας. Α ν δεν το νομίζει, θα πει

μέσα του: Γιατί να φανερώσω το σφάλμα μου; Και να ο πριi>τoς πει­

ρασμός του ψέματος που έφερε αποτέλεσμα εξαιτίας της απρόσεχτης

ερώτησής σας.

28. Πρέπει να καταλαβαίνετε ότι δεν λύνω τις απορίες του όταν

του αρέσει αλλ(l όταν μου αρέσει' διαφορετικά, θα υποτασσόμουνα

στις θελήσεις του και θα έμπαινα στην πιο επικίνδυνη εξάρτηση γω

έ\,(1 παιδαγωγό απέναντι στον μαθητή του.

275

29. Η διδαχή να μη βλάπτουμε ποτέ κανέναν απαιτεί το να εξαρ­

τιόμαστε όσο γίνεται λιγότερο από την ανθρώπινη κοινωνία' γιατί,

στην κοινωνική κατάσταση, το καλό του ενός αποτελεί αναγκαστικά

το κακό του άλλου. Η σκέψη αυτή βρίσκεται στην ουσία του πράγ­

ματος και τίποτα δεν θα μπορούσε να την αλλάξει. Ας ψάξουμε να

βρούμε, ως προς την αρχή αυτή, ποιος είναι ο καλύτερος, ο κοινωνι­

κός άνθρωπος ή ο μονήρης. Ένας περίφημος συγγραφέας λέει πώς

μονάχα ο κακός είναι μόνος. Αν η πρόταση αυτή είναι αποφθεγματι­

κή, είναι αληθινότερη και λογικότερη από την προηγούμενη.

Αν ο κακός ήταν μόνος, τι 'κακό θα έκανε; Μες στην κοινωνία

στήνει τους μηχανισμούς του για να βλάψει τους άλλους. Αν θελή­

σουμ.ε ν' αντιστρέψουμε αυτό το αντικείμενο για τον άνθρωπο του

καλού, απαντώ με το άρθρο στο οποίο ανήκει η σημείωση αυτή.

30. Τριάντα φορές το σκέφτηκα, γράφοντας, πως είναι αδύνατο, σ'

ένα μεγάλο έργο, να δίνεις πάντα το ίδιο νόημα στις ίδιες λέξεις. Δεν

υπάρχει πουθενά αρκετά πλούσια γλώσσα που να προμηθεύει ισάριθ­

μους όρους, τρόπους έκφρασης και φράσεις, όσες τροποποιήσεις

μπορεί να έχουν και οι ιδέες μας. Η μέθοδος προσδιορισμού όλων

των όρων και της αδιάκοπης αντικατάστασης του ορισμού στη θέση

τΌυ ορισμένου, είναι όμορφη αλλά απραγματοποίητη. Γιατί πως ν'

αποφύγεις τον κύκλο; Οι ορισμοί θα μπορούσαν να είναι καλοί, αν

δεν χρησιμοποιούσαμε λέξεις για να τους φτιάξουμε.

Παρ' όλ' αυτά, είμαι πεισμένος πως μπορούμε να είμαστε σαφείς,

ακόμα και μες στη φτώχεις της γλώσσας μας, όχι δίνοντας πάντα τις

ίδιες εκδοχές στις ίδιες λέξεις, αλλά προβαίνοντας έτσι ώστε, κάθε

φορά που χρησιμοποιούμε κάποια λέξη, η εκδοχή που της δίνουμε

να είναι αρκετά καθορισμένη από τις ιδέες που αναφέρονται σχετικά

μ' αυτήν και κάθε περίοδος όπου βρίσκεται αυτή η λέξη να της χρη­

σιμεύει, ας πούμε, σαν ορισμός.

Άλλοτε λέω πως τα παιδιά είναι ανίκανα για συλλογισμό κι άλλο­

τε τα βάζω να συλλογίζονται με αρκετή λεπτότητα. Δεν νομίζω εδώ

πως αντιφάσκω στις ιδέες μου, αλλά δεν μπορώ να διαφωνήσω πως

αντιφάσκω συχνά στις εκφράσεις μου.

31. Οι περισσότεροι σοφοί είναι σοφοί κατά τον παιδικό τρόπο. Η

πλατειά πολυμάθεια προκύπτει λιγότερο από πλήθος ιδεών και

περισσότερο από πληθώρα εικόνων. Οι ημερομηνίες, τα κύρια ονό­

ματα, οι τρόποι, όλα τα μεμονωμένα αντικείμενα ή τα χωρίς ιδέες,

συγκρατιούνται αποκλειστικά από'τη μνήμη των σημείων και σπάνια

θυμάται κανείς κάτι απ' αυτά χωρίς να βλέπει συγχρόνως τη μπρο­

στινή ή την πίσω σελίδα όπου το διάβασε ή το σχήμα κάτω από το

οποίο το είδε για πρώτη φορά. Τέτοια ήταν περίπου η επιστήμη της

μόδας στους τελευταίους αιώνες. Η επιστήμη του δικού μας αιώνα

είναι άλλο πράμα: δεν μελετούνε πια, δεν παρατηρούν' ονειρεύονται

και σου δίνουν βαρύγδουπα για φιλοσοφία τα όνειρα κάποιας κακής

276

νύχτας. Θα μου πουν ονειρεύομαι και γω' σύμφωνοι: μα εγώ φυλάγο­

μαι και δίνω τα όνειρά μου για όνειρα, αφήνοντας τον αναγνώστη να

βρει αν τα όνειρά μου έχουν κάτι χρήσιμο στους ξύΠΥιους.

32. Για ν' ακολουθήσουμε πιστά την έρευνα του Ρουσώ, δεν δίνου­

με κάποια καλλιτεχνική μετάφραση του μύθου, που η ελεΥθερία της

απόδοσης και ο ελληνικός στίχος μποι?εί να μας φέρουν πιο πολλές

μετατροπές και συγχύσεις, μεταφράζουμε τον μύθο πιστά, φιλολογι­

κά, άχαρα ίσως, και όπως εξυπηρετεί καλύτερα, στα ελληνικά, η

«αναζήτηση» παρατηρήσεων συντακτικων, νοηματικων Κ.λ.Π. (Σημ.

Λ. Σκ.) .33. Η λέξη «μαιτρ» που θα πει «κύριος» και «δάσκαλος» (και με

την έννοια της τιμητικής προσφώνησης) χρησιμοποιήθηκε και στον

κόρακα και στην αλεπού (αρσενική στα γαλλικά). (Σημ. Λ. Σκ.)

34. Η προσθήκη-παρένθεση, του μεταφραστή.

35. Μεταφράζουμε «παιδιά» πολλές φορές τη λέξη «γκαρσόν»

αγόρια; γιατί εμείς, στις μέρες μας πια, δεν εκπαιδεύουμε μονάχα τα

αγόρια. (Σημ. Λ. Σκ.)

36. «Μεσιέ ντε Πουρσωνιάκ» κωμωδία-μπαλέτο των Μολιέρ και

Λυλλύ, σε 3 πράξεις και σε πεζό (1669). Ο Πουρσωνιάκ, επαρχιώτης,

ήρθε στο Παρίσι για να παντρευτεί και γίνεται καταγέλαστος από

τους φίλους ενός αντίπαλου. (Σημ. Λ. Σκ.)

37. Λες και τα χωριατόπαιδα διαλέγουν τη γη να 'ναι ξερή όταν

κάθονται ή όταν ξαπλώνουν ή λες κι ακούσαμε ποτέ πως η υγρασία

έκανε κακό ποτέ σε κάποιο απ' αυτά τα παιδιά. Αν ακούγαμε τους

γιατρούς, θα παίρναμε και τους άγριους σαν γεμάτους ρευματισμούς.

38. Ο τρόμος αυτός γίνεται πολύ φανερός στις εκκλήψεις του

ήλιου.

39. Δες την «Αρκαδία» του Παυσανία. Και το απόσπασμα του

Πλούταρχου, εδώ πιο κάτω.

40. Ξέρω πως οι άγγλοι εγκωμιάζουν πολύ την ανθρωπιά τους και

το καλό φυσικό του έθνους τους, που το λένε good natured people' μαόσο και να φωνάζουν, κανείς δεν τους το αναγνωρίζει.

41. Ένας από τους άγγλους μεταφραστές του βιβλίου μου πρόσεξε

εδώ την περιφρόνησή μου και οι δύο τη διόρθωσαν. Οι κρεοπώλες

και οι χειρούργοι γίνονται δεκτοί για μάρτυρες, αλλά οι πρώτοι δεν

γίνονται δεκτοί σαν ένορκοι στις δίκες εγκλημάτων, οι χειρούργοι

γίνονται δεκτοί.

42. Ο χρόνος χάνει για μας το μέτρο του, όταν τα πάθη μας θέλουν.

να ρυθμίσουν το τρέξιμό τους με τη θέλησή τους. Το ρολόι του συνε­

τού είναι η ισότητα της διάθεσης και η γαλήνη της ψυχής: είναι

πάντα στην ώρα του και τη ξέρει πάντοτε.

43. Το γούστο που φαντάζομαι για τον μαθητή μου ως προς την

εξοχή είναι φυσικός καρπός της εκπαίδευσής του. Εξάλλου, καθώς

δεν έχει τίποτα από το άνοστο και σαλονίστικο ύφος που αρέσει τό-

277

σο στις γυναίκες, τον κανακεύουν λιγότερο από τ' άλλα παιόιά" συνε­

πώς, του αρέσει λιγότερο να 'ναι μαζί τους και φθείρετε λιγότερο

από τη συντροφιά τους, που δεν είναι σε θέση ακόμα να γνωρίσει τη

γοητεία της. Απόφυγα να του μάθω να τους φιλάει το χέρι, να τους

λέει ανοστάδες, ακόμα και να τους δείχνει προτίμηση απέναντι

στους άντρες για τα σέβη που τους οφείλονται. Για μένα ήταν απαρα­

βίαστος νόμος το να μην του ζητώ κάτι που την αιτία του δεν είναι

δυνατό να την καταλάβει. Δεν υπάρχει κανένας λόγος για το παιδί νασυμπεριφέρεται αλλιώς στο ένα κι αλλιώς στο άλλο φύλο.

44. Το θεωρώ αδύνατο να διαρκέσουν πολύ ακόμα οι μεγάλες μο­

ναρχίες της Ευρώπης: όλες τους λάμψανε και κάθε κατάσταση που

λάμπει βρίσκεται στην κάμψη του. Για τη γνώμη μου, έχω λόγους

πιο ειδικούς από τούτο το αξίωμα, μα δεν είναι ώρα να τους αναφέρω

κι ο καθένας τους βλέπει με το παραπάνω.

45. Όμως εσείς είστε, θα μου πείτε. Δυστυχώς ναι, είμαι, το παρα­

δέχομαι. Και τα λάθη μου, που νομίζω τα 'χω επανορθ<i>σει αρκετά,

δεν είναι για τον άλλο λόγοι να κάνει παρόμοια. Δεν γράφω για να

δικαιολογήσω τα λάθη μου, αλλά για να εμποδίσω τους αναγνώστεςμου να τα μιμηθούν.

46. Ο αββάς ντε Σαιν-Πιερ.

47. Δεν υπήρχαν καθόλου ράφτες στ' αρχαία χρόνια' τα ρούχα των

αντρών γίνονταν στο σπίτι από γυναίκες.

48. Στο μεταξύ βρήκα το αντίθετο μ' ένα πείραμα ακριβέστερο. Η

διάθλαση ενεργεί κυκλικ(! και το μπαστούνι φαίνεται πιο χοντρό

στην άκρη που βρίσκεται μες στο νερό' όμως αυτό δεν αλλάζει τίπο­

τα στη δύναμη του συλλογισμού και η συνέπεια δεν είναι λιγότεροακριβής.

27Χ

(::..~-.:.=~:::--:::==-=-...::_=- .,- -.-:- .::-=-:-":::::.- ο

--- --- ---- --~-------

~-----------,---------t::::======-=_.. =----------.--

~-----------_.,--------t::==============-=-_'-=--.,-_=--=--=--_-------------,,------

----ι

ΙΙ

Ι

φιλοσο(ρια

ΚΟΙνωνίol~oγια

ποιησ 11ιστορια

ιμuχολογια

ο ι κονομ (f:l

εττιστηιιτ)

λογοτε:χνια -

αισθιιτικη- τεχνη

αποκρυ,φισμος

ι

Ιι

i1----_εκδοσεις :-===--==-=---==.=-~~=-'--=--=---=--=1...-...--_._-γερ. ανα 't" νωσ 'ι- LU 1=-~~-=-1

• α κ α δ η μ, ι <ι. ς 7 1 - τ η λ. .~ (ο, j \! ~. ι ) Q

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

ΑΚΑΔ. ΕΠΙΣΤ. ΕΣΣΔ Έπιστημη και Θρησκε'ία ~

ΒΑΟΥΕΡ Θέσεις τ~ς Καθαρης κριτικί'Ίς

ΑΝΡΥ Καταγωγη τό)ν ΘΙΗισκει&ν

ΓΙΑΝΝΑΚΙΝΤΑ Φιλοσοφία της Έλευθερίας

ΓΙΑΣΠΕΡΣ Πορεία πρός τη Σοφία (ι-:Ισαγ. στη φι-

λοσοφία)

ε"Υ Ή Συνείδηση

ΖΟΡΕΣ ΖΑΝ - ΛΑΦΑΡΓΚ Π. 'Ο 'Ιστορικός 'Ιδεα­

λισμός και ό Ύλισμός ό 'Ιδεαλισμός στήν'Ιστορία .

ΚΑΝΤ 'Η Θρησκεία (τέσσερεις Μελέτες)

Ι(ΟΝΦΟΡΘ 'Υλισμός καΙ Διαλεκτικη Μέθοδος

ΚΙΡΚΕΓΚΩΡ Ή "Έννοια της ΕΙρωνίας (Με στα-

θερή 'Αναφορά στό Σωκράτη)

ΛΕΦΕΒΡ Διαλεκτικός 'Υλισμός

ΜΑΡΞ 'Η 'Αθλιότητα της φιλοσοφίας (Άπάντη­

ση στό ~ργo το() ΠΡΟΥΝΤΟΝ ή φιλοσοφία

της 'Αθλιότητας)

ΜΑΡΞ; - ΕΝΓΚΕΛΣ Ή ΆγΙα οΙκογένεια (Κριτική

tf\C; κριτικης)

ΜΠΛΟΧ 'Η φιλοσοφία της άναγέννησης (Μπροϋ­

νο, Καμπανέλα, Βάκων, Παράκελσος)

ΜΠοΦΡΑΙ ΕΙσαγωγή στίς φιλοσοφίες της σΥ_

παρξης (Κιρκεργκωρ ώς ΧάΤντεγκερ)

ΝΙΖΑΝ Τρείς μεγάλοι Στοχαστές της 'Αρχαιότη­

τας (Έπίκουρος - Δημόκριτος ΛΟΗκρίτιος)

ΝΤΕΜΠΟΡΙΝ Ό Λένιν φιλόσοφος (Ή Θεωρία του

δια. μέσου της φιλοσοφίας)

ΝΤΙΝΤΕΡΟ Ό Άνηψιός το() Ραμώ

ΟΥΓΚΩ Φιλοσοφία και ΛΟΊοτεχνια ('Ανάμικτες)

» Ό θεός

» Τό τέλος το() Σατανά

ΠΛΕΧΑΝΩΦ Θεμελειώδη προβληματα το() Μαρξι-

σμο()

ΠΟΛΙΤΣΕΡ Στοιχειό)δεις Άμχες τ~ς φιλοσοφίας

ΠΡΟΥΝΤΟΝ Φιλοσοφία τ~ς 'Αθλιότητας

ΡΟΥΣΣΩ Κοινωνικό Σι:μβόλαιο - Γιά την 'Α νισό­

τητα τ&ν Άνθρώπων - Λόγος γιά τΙς έπιστή­

μες και τίς τέχνες

ΡΟΥΣΣΩ ΑΙμίλιος Α τομ.

» » Β τομ,

ΣΑΜΠΑΝΙ Ύπάρχει Θεός; ·Οχι (Άπαντούν 20Διανοούμενοι)

ΣΒΑΙΤΣΕΡ ΟΙ Μεγάλοι Στοχαστές της 'Ινδίας

ΣΙΑΡΝΤΕΝ Τό 'Ανθρώπινο φαινόμι-:νο

ΣΕΠΤΟΥΛ Ι Ν 'Αρχές και νόμοι τi'Ίς Διαλεκτικης

ΣΟΡΕΛ Σκέψεις πάνω στη Αία

ΣΤΑΛΙΝ 'Ο Λενινισμός στη Θεωρία καί στην πρά­

ξη - Διαλεκτικός καΙ ΊσΤOΡΙKCις Ύλισμόι; δεμ.

ΦΛΑΙΣΕΡ Μαρξισμός καΙ 'Ιστορία

ΦΩΕΡΜΠΑΧ ΦιλoσoφΙKιl Δοκίμια

ΧΕΓΚΕΛ ΕΙσαγωγή στή φαινομενολογία το()

πνεύματος

» ΕΙσαγωγη στην 'Ιστορία τ~ς φιλοσοφίας

Άπάντηση στις Μεγάλες Θρησκείες σε

31 έρωτησεις dπό έκπρόσωπους τ&ν κάτωθι

(' Ιουδαϊσμός,.'ΙνδουΙσμός, ΚαΟολικισμός,Βου­δισμός. Προτεσταντισμός, Ίσλαμισμός)

I<ΟIΝΩΝΙΟΛΟΓIΑ

ΓlONAΣ Κοινωνιολογία α' τόμο (Σοσιαλισμός,

'Ιδεαλισμός, Διαφωτισμός, Φιλελευθερισμός)

» β' τόμο (ΊσΤΟΡΙJμός, Θετικισμός. Γαλλικη

καΙ Ί ταλικη κοινωνιολογία

ΛΟΡΙΑ Κοινωνιολογία

ΝΤΟΥΡΚΧΑΙ\Ι Κοινωνικές αΙτΙες αύτοκτονίας

ΣΙΜΜΕΛ Κοινωνιολογία

ΨΥΧΟΛ()ΓΙΑ

ΑΚΑΔ. ΕΠΙΣΤΗΜ. ΕΣΣΔ Ψυχολογία

ΑΝΤΛΕΡ 'Η Άγωγη το() παιδιού

ΒΙΝΑΙ Κοινωνικη ψυχολογία έργατικf'ις τάξης

('Η διατάrαξη της προσωπικότητας στη δια­

δικασία της Δνατροφης)

riOYNrK 'Η 'ΑνακΔλυψη του 'Εγω

» Ψυχολογία Άσυνειδήτου

» Βάσεις της ΆναλυτικΙΊς ψυχολογίας

» Συνειδητό και •ΑσυνείδητοΖΑΓΚΟΤ Ή Δι)ναμη της Θελήσεως·

» Ή Ψυχολογία τού 'Έρωτα·

» Πρακτική Μέθοδος ΑύθυποβολΙΊς·

)} Αύτοιωριαρχία καί Αυτοπεποίθηση·

» Φυσιογνωμικη*

» Ψηχικη καλλιέργεια·

» Ήθικη καί Ψυχική Άναζωογόνηση·

» Ή Άγωγη τού Λόγου·

), 'Jj μνήμη και ή λΟΊικη και π&ς νά την

ένισχ.ύσεται•)' Δημιουργικη προσπάθεια·

ΚΛΕΜΕΝΤ, ΜΠΡΟΥΝΟ, ΣΕΒ Γιά μιά Μαρξιση­

κη κρι τικη της Ψυχαναλι ttKf\c; Θεωρίας

ΛΕΜΠΟΝ Ψυχολογία των WΟχλων

ΠΟΛΙΤΖΕΡ Βάσεις της Ψυχολογίας (Άτομικη ψυ­

χολογία, Μπεχαβιορισμός, Ψυχανάλυση καΙ

Μαρξισμός)

ΦΡΟΙΝΤ Δοκίμια Ψυχανάλυσης

}) Μεταψυχολογία

» Τότεμ καί Ταμπου

ΑΙΣθΙΙΤIΚΙΙ - ΤΕΧΝΙΙ

ΓΟΥΑΪΛΝΤ Τέχνη Ι(οί ΚΡΙΤΙΚΤΙ

ΑΕ.ΝΙΝ Για τrιv Λογοτεχνία καί ηΊν 'τέχνη

ΣΤΡΙΜΠΕΡΓΚ Τό ΠUΡ(Jλογο καΙ τό Μυστικιστ tKc.

Θέατρο καΙ Μ1σ Μονόπρακτα (Ό Παρίας ­Μπ)οσΤl1 στι) Θανατο)

χεΓΚΕΛ ΑίαΟηιικlι τi'Ίς παραδOσΙUKης Ζωγρα­

φικι)ς

» ΑίσΟηηκlΊ (Έπιλογτl κειμένων)

Α 11 Ο 1< r Υ Φ Ι Σ Μ Ο Σ

ΤΑΞΙι\ Τά μυστήί'ια τ(ος Μασ(ί)νων·

ΜΛΚΡΑΚΗ \:1ασονία καί Μασωνικό Δίπλωμα

Ν Τ Ο ι~ Ι< ο Υ ι\\ Ε Ν Τ Ο

Th πρ~τόKoλλα τ&ν Σοφ&ν τ&ν Itiliv

Δ Ι Α Φ Ο Ι) Α

ΔΕΔΕ 360 έλληνικα αΙνίγμα τα*

Θ, ΛΕΦι\ΚΗ ΜελέΤΙ1 έπΙ των ελευσινίων μυστη ρίων

καΙ τι'i)ν μαντείων

Ι1ΑΡΤΟΥΡΓΙΕ 'Ανοιχτό γράμμα στους ·Ανδρες*

ΖΑΝ ΠΩΛ ΣΑΡΤΡ Ή ναυτία

ΧΑΜΜΕΤ Τρεις Νουβέλες*

» Τό γεράκι της Μάλτας*

» Άδύνατος 'Άνδρας'"

ΤΡΟΤΣΚΥ Γυναικι:ς και οΙκογένεια *ΣΡΙΧ 'ΕλευΟερία και π ι';) ς μια γυναlKα πάι:ι στόν

πιφαδ~ισo*

• τα σημειούμενα δι' αστερίσκου πρακτορεύονται

ΤΑ ΒΙ8λlΑ ΜΑΙ ΑΠΟΙΤΕλλΟΗΤΑI ΕΠΙ

ΑΗΤιΚΑΤΑ80λΗ Ι' ΟΑΗ ΤΗΗ ΕλλΑΑΑ

ι

ι

ι