3ο Διεθνές Συνέδριο για την Προώθηση της Εκπαιδευτικής Καινοτομίας

Πρακτικά Εργασιών 3ου Διεθνούς Συνεδρίου για την Προώθηση της Εκπαιδευτικής Καινοτομίας, Λάρισα 13-15 Οκτωβρίου 2017

«Δημιουργούμε ένα Hip–Hop για τα ανθρώπινα δικαιώματα» Ζαλακώστας Νικόλαος

Εκπαιδευτικός ΠΕ01, 2ο ΓΕΛ Μίκρας, nzalakostas@gmail.com

Εισαγωγή Για την υλοποίηση της διδακτικής πρότασης επιλέγεται η Θεματική Ενότητα «Αξίες-

δικαιώματα» (Πρόγραμμα σπουδών στα θρησκευτικά Λυκείου, Οδηγός Εκπαιδευτικού, 2016). Οι μαθητές/τριες μέσα από τη συγκεκριμένη θεματική ενότητα ενθαρρύνονται να προσεγγίζουν τις έννοιες αυτές σε διαφορετικό κάθε φορά επίπεδο αναπαράστασης της γνώσης και σε πιο προχωρημένο επίπεδο ανάλυσης και εμβάθυνσης, καθώς σε πολλά σημεία οι έννοιες επαναλαμβάνονται εμπλουτισμένες με νέα στοιχεία (Erricker, 2010). Προς τον σκοπό αυτό αξιοποιούνται παιδαγωγικές αρχές, όπως της παιδοκεντρικότητας, της μάθησης με αυτενέργεια του/της μαθητή/τριας και της συνεργατικής μάθησης, σύμφωνα με την όποια ο/η μαθητής/τρια βρίσκεται στο κέντρο της μαθησιακής διεργασίας ως υποκείμενό της, της μάθησης με αυτενέργεια του/της («μάθηση μέσα από την πράξη», “learning by doing”, του J. Dewey, 1938, 1980), σύμφωνα και με το Ν.Π. σπουδών (Πρόγραμμα σπουδών στα θρησκευτικά Λυκείου, Οδηγός Εκπαιδευτικού, 2016). Ως προς τη μαθησιακή διαδικασία - Να εξοικειωθούν με το βιωματικό μοντέλο μάθησης, ώστε να υποστηριχθεί η προαγωγή

του θρησκευτικού γραμματισμού τους. - Να ασκηθούν στην ομαδική εργασία και να εκτιμήσουν την αποτελεσματικότητα της

συνεργατικής μάθησης μέσα από τη δράση τους σε ομάδες. - Να οξυνθεί η παρατηρητικότητα και να ενεργοποιηθούν οι προσληπτικές ικανότητες των

μαθητών με την εκτεταμένη χρήση της εικόνας. Ως προς το γνωστικό αντικείμενο - Να προσεγγίσουν την έννοια των δικαιωμάτων και τη σημασία τους για την εποχή μας. - Να συνειδητοποιήσουν την ατομική και τη συλλογική ευθύνη στη ζωή τους. - Να ερευνήσουν τη θρησκευτική διάσταση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, μέσα από

βιβλικά και πατερικά κείμενα και να προσδώσουν -μέσα από τα κείμενα αυτά- στην έννοια των δικαιωμάτων θρησκευτική χροιά και περιεχόμενο.

- Να συναισθανθούν και να εκφράσουν δημιουργικά μέσα από τη διδακτική αυτή πρόταση, την ανάγκη σεβασμού των «δικαιωμάτων».

Ως προς τις διδακτικές μεθόδους στη συγκεκριμένη διδακτική πρόταση επιλέγεται η βιωματική μέθοδος, γιατί δίνει έμφαση στο σημαντικό ρόλο που παίζει η εμπειρία στη διαδικασία μάθησης με την παράλληλη αναζήτησης νοήματος και όχι της στείρας απομνημόνευσης πληροφοριών (Δεδούλη Μ, 2002), επιδιώκει την ενεργό συμμετοχή των μαθητών/τριών στη μάθηση, ενώ παράλληλα μέσω των ομάδων, οι μαθητές/τριες επικοινωνούν, εκφράζονται και δημιουργούν, παρουσιάζουν, τραγουδούν. Πιο συγκεκριμένα επιλέγονται και αξιοποιούνται τεχνικές της βιωματικής μάθησης για τον λόγο ότι το σχολείο πρέπει να οδηγεί στην ψυχοσυναισθηματική ανάπτυξη και ολοκλήρωση των μαθητών/τριών, μέσα από κατάλληλες διαδικασίες, σ’ ένα υποστηρικτικό περιβάλλον που να παρέχει τη δυνατότητα εμπειριών, που θα διευκολύνουν «τις ενδοψυχικές διεργασίες ιδιοποίησης και διαμόρφωσης του ψυχικού κόσμου, της προσωπικότητας και των επιθυμιών, αναγκών, κινήτρων, ενδιαφερόντων» (Μπακιρτζή, 2000). Επομένως, οι διαδικασίες και οι μέθοδοι αυτές συμβάλλουν στη διαδικασία κατανόησης του εαυτού μας (Καμαρινού, 1998), αλλά και της ανάπτυξης της προσωπικότητας συνολικά. Επιπλέον χρησιμοποιούνται βιωματικές τεχνικές και στρατηγικές διδασκαλίες, συμβατές με το νέο πρόγραμμα σπουδών στα Θρησκευτικά («Οδηγός Εκπαιδευτικού στα Θρησκευτικά Δημοτικού και Γυμνασίου», 2014), όπως η παραγωγή και χρήση οπτικοακουστικών μέσων, βιωματικές αναπαραστάσεις, τεχνικές λόγου (δημιουργική γραφή), ο «καταιγισμός ιδεών»,

3ο Διεθνές Συνέδριο για την Προώθηση της Εκπαιδευτικής Καινοτομίας

Πρακτικά Εργασιών 3ου Διεθνούς Συνεδρίου για την Προώθηση της Εκπαιδευτικής Καινοτομίας, Λάρισα 13-15 Οκτωβρίου 2017

διάφορες τεχνικές του έντεχνου συλλογισμού (Artful thinking), όπως επίσης και παιχνίδια ρόλων (Τριλίβα & Αναγνωστοπούλου, 2008). Ειδικότερα χρησιμοποιείται ως τεχνική διδασκαλίας ο «καταιγισμός ιδεών» διότι κατ’ αυτόν τον τρόπο η τάξη προετοιμάζεται για τη βασική έννοια της θεματικής ενότητας, ώστε ο εκπαιδευτικός να εκτιμήσει σχετικά με το τι γνωρίζουν για το θέμα των «ανθρώπινων δικαιωμάτων». Επιπλέον τα παιχνίδια ρόλων δίνουν την ευκαιρία στους μαθητές/τριες να αναπαριστούν αληθινές συνθήκες της καθημερινής ζωής, να υποδύονται ρόλους και να αλληλο-αντιδρούν, βιώνοντας μία ατομική και συλλογική εμπειρία, να αντιμετωπίζουν διλήμματα ή προβλήματα, να αποφασίζουν, να δρουν και να αναστοχάζονται τις σκέψεις τους (Αυδή Α., Χατζηγεωργίου Μ., 2007). Σ’ αυτά καθένας μπορεί να προβάλει τις προσωπικές του απόψεις και να διερευνήσει τις απόψεις άλλων, χωρίς να δίνεται προσοχή σε μεγάλες υποκριτικές δεξιότητες. Με τα παιχνίδια ρόλων ενισχύεται επιπλέον η πρωτοβουλία, δίνεται η δυνατότητα σε ομάδες να επεξεργαστούν αμφιλεγόμενα θέματα της καθημερινής ζωής, π.χ. κοινωνικά προβλήματα , στην προκειμένη περίπτωση το θέμα των δικαιωμάτων. Ενθαρρύνεται κατ’ αυτόν τον τρόπο η συμμετοχή στη λήψη αποφάσεων για τον εαυτό μας, για τους άλλους και με άλλους, όπως π.χ. όταν καλείσαι να συναποφασίσεις με ένα σύνολο ανθρώπων για κάτι (Γκόβας Ν., 2001) . Κατ’ αυτόν τον τρόπο στη διδακτική αυτή πρόταση αξιοποιούνται η βιωματική δραστηριότητα «συλλογικός ρόλος», μέσα στο πλαίσιο της οποίας οι μαθητές/τριες αυτοσχεδιάζουν με στόχο να ανακαλύψουν τις πολλές διαστάσεις ενός χαρακτήρα και τη συνθετότητα της συμπεριφοράς, η τεχνική του εκπαιδευτικού δράματος «Κύκλος της συνείδησης» («Οδηγός Εκπαιδευτικού στα Θρησκευτικά Δημοτικού και Γυμνασίου», 2014), η δραστηριότητα δημιουργικής γραφής/ποίησης «Είμαι (I Am)»" για τη σύνθεση κειμένου/ποιήματος. Όσον αφορά τη «Διδασκαλία μέσω της Τέχνης» -ή αλλιώς «Έντεχνη συλλογιστική» (Artful Thinking Program-ATP), πρόκειται για ένα Πρόγραμμα που δίνει τη δυνατότητα στους μαθητές/τριες, όχι μόνο να παρατηρήσουν σε βάθος ένα έργο τέχνης, αλλά παράλληλα να καλλιεργήσουν τη στοχαστική και δημιουργική τους διάθεση, καθώς παρατηρούν (Ritchhart & Perkins, 2008). Από τα μοτίβα έντεχνου συλλογισμού - Artful thinking χρησιμοποιούνται αρχικά το μοτίβο «Κοιτάζοντας 5 Χ 2» (παραλλαγή του «Κοιτάζοντας 10 Χ 2») με στόχο να ασκηθούν στην παρατήρηση και την εμβάθυνση ενός έργου, το μοτίβο «δημιουργικές ερωτήσεις» ώστε οι μαθητές/τριες να εμβαθύνουν στις ανάγκες των εξεταζομένων προσώπων με κριτική διάθεση, το μοτίβο «αντιλαμβάνομαι, γνωρίζω, φροντίζω» με σκοπό να εξερευνούν διάφορες οπτικές και απόψεις, καθώς επιχειρούν να φανταστούν ιδέες, γεγονότα, προβλήματα ή ζητήματα με διαφορετικούς τρόπους και από διαφορετικές γωνίες θέασης, καθώς επίσης και το μοτίβο «η αρχή, η μέση & το τέλος» το οποίο δίδει τη δυνατότητα να χρησιμοποιούν τη φαντασία τους για να επεξεργαστούν τις ιδέες τους και να τις επεκτείνουν, να αναζητούν διασυνδέσεις, πρότυπα και σημασίες («Οδηγός Εκπαιδευτικού στα Θρησκευτικά Δημοτικού και Γυμνασίου», 2014) .

Σώμα Η εφαρμογή της διδακτικής πρότασης υλοποιείται σε τρεις (3) διδακτικές ώρες, με τη

συμμετοχή μαθητών της Α΄ Λυκείου. Στο συγκεκριμένο σχολείο υπάρχει η δυνατότητα πραγματοποίησης του μαθήματος σε διπλή αίθουσα, η οποία έχει διαμορφωθεί ως εξής: η μια της πτέρυγα για ομαδοσυνεργατική διδασκαλία και άλλη πτέρυγα για συζήτηση με την ολομέλεια της τάξης, με κυκλική διάταξη των θέσεων των μαθητών/τριών, ενώ υπάρχει η δυνατότητα παρουσίασης των δράσεων (αναπαραστάσεις ρόλων κλπ.) των μαθητών, καθώς επίσης και οπτικοακουστικό/εποπτικό υλικό που δίδει τη δυνατότητα παρουσίασης ψηφιακών εργασιών των μαθητών/τριών.

Κατά τη διάρκεια της πρώτης διδακτικής ώρας, στο πλαίσιο της υποενότητας «Ανθρώπινα δικαιώματα και καθημερινότητα» με βάση το Ν.Π.Σ, πραγματοποιείται ένας καταιγισμός ιδεών για το τι σημαίνει «δικαίωμα»/«ανθρώπινο δικαίωμα». Οι απόψεις τους

3ο Διεθνές Συνέδριο για την Προώθηση της Εκπαιδευτικής Καινοτομίας

Πρακτικά Εργασιών 3ου Διεθνούς Συνεδρίου για την Προώθηση της Εκπαιδευτικής Καινοτομίας, Λάρισα 13-15 Οκτωβρίου 2017

καταγράφονται στον πίνακα. Εν συνεχεία, καλούνται ανά θρανίο να γράψουν έναν ορισμό για τα ανθρώπινα δικαιώματα και να τον παρουσιάσουν στην ολομέλεια (10΄). Ακολούθως προβάλλεται βίντεο με θέμα: «‘UNITED’ / η «Νεολαία για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα» και με βάση το μοτίβο του «Κοιτάζοντας 5 Χ 2», γράφουν (ανά θρανίο) σε κατάλογο πέντε (5) λέξεις ή φράσεις σχετικές με το θέμα «των δικαιωμάτων» (post it). Ακολουθεί η ανάγνωση των λέξεων και φράσεων που κατέγραψαν, ενώ τέλος συζήτηση στην ολομέλεια με θέμα: «Ποια δικαιώματα αναφέρονται (καταπατούνται) στο βίντεο; Με ποιο τρόπο μπορούν να γίνουν σεβαστά;». (10΄)

Στην υποενότητα «αναφορές στη σχέση του Χριστιανισμού με τα ανθρώπινα δικαιώματα» οι μαθητές/τριες ενημερώνονται από τον/την εκπαιδευτικό πως όλες αυτές οι αξίες που καταγράφηκαν παραπάνω, βρίσκονται στην Ορθόδοξη διδασκαλία. Προς τον σκοπό αυτό δίδονται στην ολομέλεια , μέσω βιντεοπροβολέα (ή σε φωτοτυπία ανά δυο) , προς επεξεργασία βιβλικά κείμενα από το νέο Φάκελο μαθήματος, έντυπο υλικό στα Θρησκευτικά, σελ. 174-175 (Θρησκεία και σύγχρονος άνθρωπος, 2017), για να προσεγγίσουν το διαχρονικό μήνυμα των παραπάνω βιβλικών κειμένων, να τα συσχετίσουν με σύγχρονα δικαιώματα (αδελφοσύνη, κοινωνική δικαιοσύνη, ειρήνη) και πάντα με βάση τις δικές τους εμπειρίες.

Εν συνεχεία γίνεται ανάγνωση του κειμένου «Ο Χριστός στον ΟΗΕ» του Πιέρ Λουίτζι Τορρεζίν (Ζαλακώστας Ν., 2016) από μαθητές/τριες, με τη βοήθεια ψηφιακής παρουσίασης (Power Point), με παράλληλη βουβή δραματοποίηση του παραπάνω κειμένου από ομάδα μαθητών/τριών, με την τεχνική «συλλογικός ρόλος» (Οδηγός σπουδών, 2014). Το επόμενο βήμα είναι η τεχνική του εκπαιδευτικού δράματος «Κύκλος της συνείδησης». Οι μαθητές/τριες χωρίζονται σε δύο ομάδες και σχηματίζουν δύο ομόκεντρους κύκλους. Ο εσωτερικός κύκλος είναι ο «Χριστός στην εποχή μας» (βουβός ρόλος). Ο εξωτερικός εκφράζει τις «φωνές της συνείδησης», τις οποίες και ακούν όσοι στέκονται στον εσωτερικό κύκλο. Οι μαθητές του εξωτερικού κύκλου μιλούν ο ένας μετά τον άλλον και στη συνέχεια ταυτόχρονα. Στη συνέχεια, οι δύο ομάδες αλλάζουν θέση και η διαδικασία επαναλαμβάνεται. Η τεχνική διευκολύνει τους μαθητές να εμβαθύνουν στη διερεύνηση της ανθρώπινης συμπεριφοράς και της στέρησης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στην εποχή μας, ώστε να συνειδητοποιήσουν, κατ’ αυτόν τον τρόπο, το ότι ένας «χριστιανός» δεν μπορεί να αδιαφορεί για τον συνάνθρωπό του, όταν διακυβεύονται τα δικαιώματά του. (25΄)

Κατά τη δεύτερη διδακτική ώρα ακολουθεί ενημέρωση των μαθητών/τριων για τη διαδικασία, χωρισμός σε έξι ομάδες των τεσσάρων (4) με τυχαία επιλογή και οργάνωση των ομάδων (ορισμός ρόλων και αρμοδιοτήτων). Η σύνθεση των ομάδων είναι ανομοιογενής ως προς την επίδοση των μαθητών, με βάση το κοινωνιόγραμμα της τάξης (Παπασταματίου Ν., 1993), ώστε ο επιμερισμός της εργασίας να δώσει σε όλους την δυνατότητα συμμετοχής και αυτενέργειας. Με βάση τα μοτίβα του «έντεχνου συλλογισμού» (Artful Thinking) μελετούν τρεις περιπτώσεις προσώπων (ανά δυο ομάδες ένα πρόσωπο). Μέσα από τις παραπάνω τεχνικές οι μαθητές/τριες προσπαθούν να κατανοήσουν το πώς αντιλαμβάνονται τη ζωή τους τα παραπάνω πρόσωπα, ποια δικαιώματα τους έχουν αφαιρεθεί, ποιες οι προοπτικές τους για το μέλλον, τα βιώματα, τις σκέψεις και τα συναισθήματά τους.

Πιο αναλυτικά: Α΄ ομάδα - Σονίτα από το Αφγανιστάν. Δίδεται στην ομάδα φύλλο εργασίας με αντίγραφο της φωτογραφίας της. Αντλούν βοηθητικό υλικό από την ανάρτηση στο ιστολόγιο του εκπαιδευτικού με τίτλο: «Ελευθερία…» (Ζαλακώστας Ν., 2016). Εργάζονται με το μοτίβο «δημιουργικές ερωτήσεις»: Γιατί; Για ποιους λόγους; Για ποιο σκοπό; Τι θα γινόταν αν; Καταγράφουν τις απαντήσεις τους στο σχετικό φύλλο εργασίας (σε φωτοτυπία). Β΄ ομάδα - Μιας μαθήτριας από ένα φτωχικό σχολείο της Κένυας. Δίδεται στην ομάδα φύλλο εργασίας (με αντίγραφο της φωτογραφίας του σχολείου). Εργάζονται με το μοτίβο

3ο Διεθνές Συνέδριο για την Προώθηση της Εκπαιδευτικής Καινοτομίας

Πρακτικά Εργασιών 3ου Διεθνούς Συνεδρίου για την Προώθηση της Εκπαιδευτικής Καινοτομίας, Λάρισα 13-15 Οκτωβρίου 2017

«αντιλαμβάνομαι, γνωρίζω, φροντίζω» και απαντούν στα ερωτήματα: Τι μπορεί να σκέφτεται η μαθήτρια; Τι μπορεί να πιστεύει; Τι είναι αυτό για το οποίο ανησυχεί; Καταγράφουν τις απαντήσεις τους στο σχετικό φύλλο εργασίας (σε φωτοτυπία). Γ΄ ομάδα (τρεις υποομάδες) - Ενός παιδιού από τα εκατοντάδες ασυνόδευτα προσφυγόπουλα του πολέμου της Συρίας που ήρθαν στη χώρα. Δίδονται τρία φύλλα εργασίας στις υποομάδες μας (με αντίγραφο της εικόνας του παιδιού στην εθνική οδό προς τη Ειδομένη) και εργάζονται με το μοτίβο «η αρχή, η μέση & το τέλος»: Πιο συγκεκριμένα η 1η υποομάδα έχει ως θέμα (με βάση τη σχετική φωτογραφία): αν αυτή ήταν η αρχή μιας ιστορίας τι θα ακολουθούσε; Η 2η υποομάδα έχει ως θέμα: αν αυτό ήταν στο μέσον μια ιστορίας τι θα είχε συμβεί προηγουμένως; Η 3η υποομάδα έχει ως θέμα: τι θα ήταν επόμενο να συμβεί μετά, αν ήταν το τέλος ποια θα ήταν η ιστορία; Στο τέλος η ομάδα συνθέτει το τελικό κείμενο στο φύλλο εργασίας (σε φωτοτυπία).

Όλες οι ομάδες, παρουσιάζουν στην ολομέλεια τα κείμενα που συνέταξαν. Ακολουθεί «ανάγνωση φωναχτά» επιλεγμένων πατερικών κειμένων από τον

εκπαιδευτικό, που εμπεριέχουν διαστάσεις της χριστιανικής διδασκαλίας για τα ανθρώπινα δικαιώματα και την κοινωνική αδικία. Επιλέγονται από το παλαιό βιβλίο της Γ’ Λυκείου σε ηλεκτρονική μορφή, με παρουσίασή τους μέσω βιντεοπροβολέα, κείμενα του Αγίου Γρηγορίου Νύσσης (PG 46,445 Α-Β), του Ιωάννη Χρυσοστόμου (P.G. 60,535-538) και του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού (Βλ. Ιωάννου Μενούνου, Κοσμά του Αιτωλού Διδαχές, 1979), (όπ. αναφ. στο «Θέματα Χριστιανικής Ηθικής», Μ. Μπέγζος – Α. Παπαθανασίου, 2010).

Οι μαθητές/τριες αναλύουν και αξιολογούν σε βάθος το θρησκευτικό περιεχόμενο της έννοιας των δικαιωμάτων του ανθρώπου, συσχετίζοντας τα κείμενα που συνέταξαν, με τα παραπάνω Πατερικά κείμενα (τους δίδονται και σε φωτοτυπία προς τον σκοπό αυτό). Ακολουθεί συζήτηση σε επίπεδο ολομέλειας.

Κατά την τρίτη διδακτική ώρα οι μαθητές/τριες εργάζονται σε μικρές ομάδες των δυο ή τριών μαθητών/τριών στην αίθουσα: Αξιοποιούν αρχικά τη δραστηριότητα δημιουργικής γραφής/ποίησης «Είμαι (I Am)» για τη σύνθεση κειμένου/ποιήματος. Στη συνέχεια και με βάση το μοτίβο «Δραστηριότητες δημιουργικής έκφρασης» αυτοσχεδιάζοντας αξιοποιούν το προηγούμενο «ποίημα», το μελοποιούν δημιουργώντας ένα Hip–Hop. Τέλος παρουσιάζουν στην ολομέλεια και στην ειδικά διαμορφωμένη αίθουσα διδασκαλίας, ρυθμικά τα Hip–Hop, τα ηχογραφούν και με τη βοήθεια του online προγράμματος https://soundcloud.com τα δημοσιεύουν και τα ενσωματώνουν στο ιστολόγιο του εκπαιδευτικού.

Οι μαθητές/τριες, στο τέλος της χρονιάς, παρουσιάζουν τα τραγούδια/hip-hop σε ειδική εκδήλωση παρουσίασης των προγραμμάτων – δράσεων του σχολείου μας, στην αίθουσα πολλαπλών χρήσεων.

Συμπεράσματα Μέσω των βιωματικών στρατηγικών διδασκαλίας που εφαρμόζονται στη διδακτική αυτή

πρόταση, οι μαθητές/τριες έρχονται σε επαφή με γεγονότα, καταστάσεις, πρόσωπα, επικοινωνούν και κατανοούν τον άλλο (Πατρωνίδου Δ., Χαρπαντίδου Ζ., 2015) αναφορικά με καταστάσεις που βιώνει, εμπειρίες και συναισθήματα, τα οποία καλούνται οι μαθητές/τριες να καταγράψουν, ενισχύοντας κατ’ αυτόν τον τρόπο την ενσυναίσθησή τους, ως ικανότητας δηλαδή κατανόησης της υποκειμενικής πραγματικότητας του «άλλου», των αξιών και των αντιλήψεων όπως επίσης και των συνθηκών μέσα στις οποίες αυτή η πραγματικότητα έχει διαμορφωθεί (Αυγέρη Σ., χ.η.).

Η διαδικασία μάθησης, από στείρα γνώση που προσφέρεται με την παραδοσιακή μετωπική διδασκαλία, ανεβαίνει επίπεδο και χαρίζει στους μαθητές την ευκαιρία να αυτενεργήσουν, να συνεργαστούν μέσω των ομάδων, να δουν τη μάθηση ως ένα δημιουργικό παιχνίδι, αλλάζοντάς τους την παραδοσιακή εικόνα μια σχολικής τάξης και να χαρούν, κατ’ αυτόν τον τρόπο, με τη δημιουργία ποιημάτων/κειμένων ομαδοσυνεργατικά, να τα μελοποιήσουν και να τα παρουσιάσουν ρυθμικά ή αναγιγνώσκοντας τα ως ελεύθερες

3ο Διεθνές Συνέδριο για την Προώθηση της Εκπαιδευτικής Καινοτομίας

Πρακτικά Εργασιών 3ου Διεθνούς Συνεδρίου για την Προώθηση της Εκπαιδευτικής Καινοτομίας, Λάρισα 13-15 Οκτωβρίου 2017

ποιητικές συνθέσεις ή κείμενα στην ολομέλεια της τάξης και στην τελική εκδήλωση του σχολείου μας.

Αναφορές Dewey, J. (1938, 1980). Εμπειρία και εκπαίδευση. Μτφ. Λ. Πολενάκης. Αθήνα: Γλάρος Erricker, C. (2010), Religious Education. A conceptual and interdisciplinary approach for

secondary level, London & Νew York: Routledge. Heathcote D., & Bolton, G. (1994), Drama for Learning (Edt. Cecily O’Neill), Heinemann

Portsmouth, NH Perkins, D. (1994). The Intelligent Eye: Learning to think by Looking at Art. L.A., Los

Angeles, The Getty Education Institute for the Arts, 1994 Ritchhart, R., and Perkins, D. (2008). Teaching Students to Think, Educational Leadership,

February 2008, 65 (5), 57-61 Αυγέρη, Σ., (χ.η.). Διδακτικές προτάσεις με στόχο την καλλιέργεια της ενσυναίσθησης στο

μάθημα της Ιστορίας της Α΄ Γυμνασίου. Ανακτήθηκε 30 Μαΐου 2017 από www.pi-schools.gr/download/publications/epitheorisi/teyxos17/131-143.pdf

Αυδή Α. , Χατζηγεωργίου Μ. (2007) Η τέχνη του δράματος στην εκπαίδευση. Αθήνα: Μεταίχμιο.

Γκόβας Ν. (2001) «Για ένα νεανικό δημιουργικό θέατρο: ασκήσεις – παιχνίδια – τεχνικές για εκπαιδευτικούς, εμψυχωτές νεανικών ομάδων». Εκδόσεις ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ

Δεδούλη, Μ. (2002). Βιωματική μάθηση – Δυνατότητες αξιοποίησής της στο πλαίσιο της Ευέλικτης Ζώνης. Επιθεώρηση Εκπαιδευτικών Θεμάτων, τομ. 6, 145 – 159. Online στο http://www.pi-schools.gr/download/publications/epitheorisi/teyxos6/deloudi.PDF

Ζαλακώστας Ν. (2016, Δεκέμβριος 5). Μόνος και πικραμένος...«Ο Χριστός στον ΟΗΕ» [Ανακοίνωση σε blog]. Ανακτήθηκε 4 Ιουνίου 2017 από http://nzals.blogspot.gr/2012/11/blog-post_7.html.

Ζαλακώστας Ν. (2016, Δεκέμβριος 5). «Ελευθερία…» [Ανακοίνωση σε blog]. Ανακτήθηκε 4 Ιουνίου 2017 από http://nzals.blogspot.gr/2016/10/blog-post_64.html.

Θρησκεία και σύγχρονος άνθρωπος. Φάκελος μαθήματος, Έντυπο υλικό στα Θρησκευτικά, (σελ. 174-175). Αθήνα: ΥΠ.Π.ΕΘ/Ι.Ε.Π. Ανακτήθηκε 14 Αυγούστου 2017 από http://iep.edu.gr/images/IEP/EPISTIMONIKI_YPIRESIA/Epist_Grafeia/Graf_Ereynas_A/Nea_progr_spoyd_Thriskeytika/NEOI_FAKELOI/350951230-FAKELOS-MATHITI-THRISKEFTIKA-A-LYKEIOU.pdf

Καμαρινού (1998). Βιωματική μάθηση στο Σχολείο. Αθήνα. Paper graph. Μπακιρτζής Κ. (2000). Βιωματική Εμπειρία και κίνητρα μάθησης. Παιδαγωγική

Επιθεώρηση, 30. Σελ. 102. Μπέγζου Μ., Παπαθανασίου Α. (2010). «Θέματα Χριστιανικής Ηθικής», Κεφάλαιο β. Το

χριστιανικό ήθος και η σύγχρονη κοινωνία, 7. Το κοινωνικό πρόβλημα. σελ. 123-124, Αθήνα. Ανακτήθηκε 14 Αυγούστου 2017 από http://ebooks.edu.gr/modules/ebook/show.php/DSGL-C134/152/1091,4007/

Οδηγός Εκπαιδευτικού στα Θρησκευτικά Δημοτικού και Γυμνασίου – Αναθεωρημένη Έκδοση 2014. Ανακτήθηκε 12 Ιουνίου 2017, http://iep.edu.gr/index.php/el/thriskeftika-odigoi-ekpaideftikoy.

Παπασταματίου Ν., (1993). Η συγκρότηση ομάδων εργασίας στο εργαστήριο και οργάνωση εργαστηριακής άσκησης, Αθήνα. Ανακτήθηκε 31 Μάιου 2017, http://ekfe-ko.dod.sch.gr/eggrafa/01_Omades_Mathitwn.pdf.

Πατρωνίδου Δ., Χαρπαντίδου Ζ., (2015). «Η συμβολή της ενσυναίσθησης στην ιστορική κατανόηση, Επιστημονικό Εκπαιδευτικό Περιοδικό «eκπ@ιδευτικός κύκλος» Τόμος 3, Τεύχος 3, 97-112. Ανακτήθηκε 30 Μαΐου 2017 από http://www.educircle.gr/periodiko/index.php/proigoymena-teyxi/tomos-3-2015/tomos-3-teyxos-3-2015/60-teyxi-periodikon/tomos-3-teyxos-3/408-i-symvoli-tis-ensynaisthisis-stin-istoriki-katanoisi.

3ο Διεθνές Συνέδριο για την Προώθηση της Εκπαιδευτικής Καινοτομίας

Πρακτικά Εργασιών 3ου Διεθνούς Συνεδρίου για την Προώθηση της Εκπαιδευτικής Καινοτομίας, Λάρισα 13-15 Οκτωβρίου 2017

Πρόγραμμα σπουδών στα θρησκευτικά Λυκείου, Οδηγός Εκπαιδευτικού. Αθήνα 2016. Ανακτήθηκε 12 Ιουνίου 2017 από http://iep.edu.gr/index.php/el/thriskeftika-odigoi-ekpaideftikoy.

Τριλίβα Σ., Αναγνωστοπούλου Τ., (2008). Βιωματική μάθηση: Ένας πρακτικός οδηγός για εκπαιδευτικούς και ψυχολόγους. Αθήνα: Εκδόσεις Τόπος. Ανακτήθηκε 30 Μαΐου 2017 από http://media.public.gr/Books-PDF/9789606863004-0365429.pdf

Χρήση εξωτερικών πηγών

Thinking Routines http://www.visiblethinkingpz.org/VisibleThinking_html_files/03_ThinkingRoutines/03a_ThinkingRouti

nes.html http://www.visiblethinkingpz.org/VisibleThinking_html_files/03_ThinkingRoutines/03g_Creati vity

Routines/CreativeQuestions/CreativeQuestions_Routine.html http://pz.harvard.edu/resources/step-inside-perceive-know-about-care-about

http://pzartfulthinking.org/?p=84 https://www.youtube.com/watch?v=A204If_A8u4