ΜΝΗΜΗ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ ΣΤΟ ΛΑΟΥΘ

ΤΟ ΧΡΟΝΙΚΟ ΜΙΑΣ ΕΠΙΣΚΕΨΗΣ ΣΤΗΝ ΠΡΩΤΕΥΟΥΣΑ ΤΩΝ WOLDS*

Όπως είναι γνωστό ό Ανδρέας Κάλβος πέθανε και τάφηκε στο Louth του Lincolnshire, το 1869. Η μικρή αυτή πόλη, που στη Γενική Απογραφή του 1861 είχε 10.544 κατοίκους, απέχει από το Λονδίνο 149 μίλια. Παρά τη σχετικά μικρή απόσταση, το ταξίδι στο Λάουθ στα χρόνια της παραμονής μου στο Λονδίνο (1968-1975) δεν ήταν ιδιαίτερα εύκολο. Και τούτο γιατί η σιδηροδρομική γραμμή που περνούσε από το Λάουθ είχε πάψει να λειτουργεί από την δεκαετία του 1960. Μια επίσκεψή μου /προσκύνημα στην πόλη αυτή ήταν πάντα στην «ατζέντα» μου αλλά έμενε απραγματοποίητη λόγω μυρίων δυσχερειών, κυρίως από έλλειψη ελεύθερου χρόνου, όλα εκείνα τα δύσκολα, πολυτάραχα μα και πολυσήμαντα χρόνια... Κάποτε όμως, καθώς γυρίζει ο τροχός, οι δυσκολίες παρέρχονται. Έτσι, μια εβδομάδα πριν από την οριστική αναχώρησή μου από τη φιλόξενη Αγγλία, την Παρασκευή 27η Ιουνίου 1975, βρισκόμουν στο δρόμο για το Λάουθ. Ο φίλος δικηγόρος και ελληνιστής Stephen C. Burnett, (1909 -1977) γνωρίζοντας από καιρό την επιθυμία μου γι αυτό το ταξίδι προσφέρθηκε να με πάει στο Λάουθ με το αυτοκίνητό του εκείνο το σαββατοκύριακο, πράγμα που δέχτηκα με μεγάλη χαρά. Ήταν η πρώτη φορά που θα πήγαινε κι εκείνος στο Λάουθ και με έκπληξη ανακάλυπτα ότι έβλεπε την επίσκεψη αυτή σαν ένα εξαιρετικό γεγονός. Είχε μάλιστα γράψει στη διεύθυντρια της επαρχιακής βιβλιοθήκης του Λάουθ για να της ανακοινώσει τον σκοπό της επίσκεψής μας και να της ζητήσει πληροφορίες για τυχόν στοιχεία γύρω από τη ζωή του Κάλβου στο Λάουθ. Σε χρόνο ρεκόρ πήρε τούτη τη σύντομη αλλά θετική απάντηση:

« Λάουθ, 25 Ιουνίου 1975Αγαπητέ κ. Burnett,ANDREAS KALBOSΣας ευχαριστώ πολύ για το γράμμα σας. Τα στοιχεία που διαθέτουμε είναι μια σειρά αποκόμματα εφημερίδων που αναφέρονται στο ποιητή, τα οποία ίσως θα θέλατε να δείτε. Η Βιβλιοθήκη μας είναι ανοιχτή το Σάββατο από στις 9,30 π.μ. έως τις 3 μ.μ.--------------------------------------------------------------------------------------------* Το παρόν κείμενο βασίζεται εν μέρει στις σημειώσεις του συγγραφέα κατά την επίσκεψή του στο Λάουθ το διήμερο 27/28 Ιουνίου 1975. Ο φάκελλος με τις σημειώσεις αυτές ελάνθανε δεκαετίες και βρέθηκε προσφάτως. Όχι όμως και οι φωτογραφίες από αυτήν την επίσκεψη, που όπως φαίνεται έχουν οριστικά χαθεί.

1

Επιπλέον, ο κ. J. K. Bourne, 137 Eastgate, Louth, τηλέφωνο Louth 3237, είναι πολύ πρόθυμος να δεχθεί εσάς και τον Έλληνα φίλο σας, αν θα φροντίζατε η επίσκεψη αυτή να γίνει το Σάββατο, κατά προτίμηση το πρωί . Ο κύριος αυτός είναι ο τοπικός μας ιστοριοδίφης και από ο,τι γνωρίζω έχει στην κατοχή του ωρισμένα σχετικά στοιχεία, τα οποία είναι τα μόνα που υπάρχουν στην πόλη μας.Ειλικρινά υμέτερηG. F. PyleGroup Librarian»1

Ο Burnett, πριν από την αναχώρησή μας, εθεσε υπόψη μου ένα πλήθος στοιχεία και πληροφορίες για την μικρή αυτή πόλη του Λινκολσάιρ και την εκκλησία της Αγίας Μαργαρίτας του Keddington, όπου και ο τάφος του Κάλβου. Εκείνο που κέντρισε τότε ιδιαίτερα το ενδιαφέρον μου ήταν η αναφορά σε δύο ονόματα : στον Τέννυσον (1809-1892) και στην Mary Ann Chaworth (1785-1832). Ο πρώτος φοίτησε επί τέσσερα χρόνια (1816-1820) στο περίφημο King Edward VI Grammar School του Λάουθ, και η δεύτερη ήταν η μεγάλη, η εφηβική, αγάπη του Μπάυρον (1788-1824), που τον αρνήθηκε και παντρεύτηκε το 1805 ένα πλούσιο γαιοκτήμονα, τον John “Jack” Musters και πήγαν κι εγκαταστάθηκαν στο Λάουθ, στην Eastgate, λίγα τετράγωνα από το High Holme, το δρόμο του Κάλβου.2 Μια άλλη, σημαντικότερη ίσως, πληροφορία ήταν ότι το Λάουθ τον 19ο αιώνα ήταν ξακουστό για τα σχολεία του, που προετοίμαζαν τα παιδιά της περιοχής για τα αγγλικά πανεπιστήμια. Τη δεκαετία του 1860 το Λάουθ είχε τουλάχιστον δυο δεκάδες δημόσια και ιδιωτικά σχολεία, μεταξύ των οποίων τρία ιδιωτικά παρθεναγωγεία.3

Τί ήταν, αλήθεια, εκείνο που έκανε τον Κάλβο και τη δεύτερη σύζυγό του, την Αγγλίδα Charlotte Augusta Wadams (1812 – 1888), να ανοίξουν ένα ακόμη σχολείο για young ladies στη μακρυνή αυτή πολίχνη του Λινκολνσάιρ, σε ενα τόσο απαιτητικό και ανταγωνιστικό περιβάλλον; Το ερώτημα αυτό βασάνιζε τη σκέψη μου καθόλη τη διάρκεια του ταξιδιού μας ανάμεσα στην πράσινη μονοτονία των κάμπων της Αγγλίας. Γιατί αντίθετα από ό,τι πίστευαν έως τη δεκαετία του 1970 οι ασχοληθέντες με τον Κάλβο και τα

1 Τό γράμμα στο Αρχείο μου.2 Αργότερα, το 1814, η Chaworth, ελάχιστα ευτυχισμένη από το γάμο της αλλά ήδη μητέρα επτά παιδιών, επιχείρησε να ξανασυνδεθεί με τον Μπάυρον, χωρίς όμως αποτέλεσμα. Έπεσε σε κατάθλιψη, η κατάστασή της με τον καιρό επιδεινώθηκε και πέθανε το 1832. Την έθαψαν στο Annesley, στην εκκλησία των All Saints. 3 Βλ. David N. Robinson, The Book of Louth, σελ. 61-78. Barracuda Books Limited, 1979.

2

βιογραφικά του, ο ποιητής μας μετακόμισε από το Λονδίνο στο Λάουθ το 1865,4 μόλις τέσσερα χρόνια πριν από το θάνατό του. Ήταν τότε εκείνος 73 χρονών και η Καρλόττα 53.

΄Οπως είναι γνωστό ο Κάλβος γνώρισε την Καρλόττα στην Κέρκυρα τη δεκαετία του 1840.5 Το Νοέμβριο του 1852 θα την ακολουθήσει στην Αγγλία6 και, λίγο αργότερα, στις 5 Φεβρουαρίου 1853, παντρεύονται στην εκκλησία του St. Pancras στο Λονδίνο. Θα εγκατασταθούν στο Στράτφορντ του Έσσεξ, όπου η Καρλόττα διευθύνει , ήδη από το προηγούμενο χρόνο,

Charlotte Augusta Wadams Georgina Maria Keating Emma Georgina Kirby

ιδιωτικό σχολείο/οικοτροφείο για κορίτσια. Το 1857 θα μετακομίσουν στο Λονδίνο, στο 7 Sutherland Gardens, σ’ ένα ευρύχωρο τετραόροφο οίκημα. Εκεί θα μείνουν και θα ανοίξουν ένα νέο σχολείο, το οποίο στη Γενική Απογραφή του 1861 είχε 27 οικότροφες μαθήτριες και τέσσερες δασκάλες, εκτός από την Καρλόττα. Ο Κάλβος είναι ο διευθυντής του σχολείου, και δηλώνει ότι ασκεί «εμπορικές, λογοτεχνικές και εκπαιδευτικές δραστηριότητες» (στα Αγγλικά: comercial, literary and scholastic occupations). Μια περίεργη λεπτομέρεια: ο Κάλβος δηλώνει ηλικία 60 ετών. Ήταν τότε 69!7 Φεύγοντας το ζεύγος Κάλβου για το Λάουθ θα αναλάβει το σχολείο αυτό η φίλη και συνεργάτιδά τους Georgina Maria Keating (1830-1902), η οποία θα το διατηρήσει σε λειτουργία μέχρι το 1885. Στο Λάουθ το

4 K. H. Metaxas, “Andrea Kalvo Centenary”, The Greek Gazette, no. 36, London August 1970.5 Η Charlotte έφτασε στην Κέρκυρα τον Αύγουστο του 1846. Δεν γνωρίζω πότε ακριβώς επέστρεψε στην Αγγλία. Πιθανόν το 1851.6 Ο Κάλβος αναχώρησε από την Κέρκυρα για την Αγγλία στις 27 Νοεμβρίου 1852.7 General Census Returns, 1861.

3

ζεύγος Κάλβου πήραν μαζί τους την 13χρονη ανηψιά και βαφτισιμιά τους Emma Georgina Kirby (1852 – 1930), κόρη του ετεροθαλούς αδελφού της Καρλόττας Edmund Adolphus Kirby (1824 – 1902) και της Emma Frederica Keating (1824 – 1903), η οποία θα μείνει εκεί, ως μέλος της οικογένειας και μαθήτρια, 8 μέχρι την επιστροφή της Καρλότττας στο Λονδίνο, μετά τον θάνατο του συζύγου της.9

Μα γιατί στο Λάουθ; Η Καρλόττα από ό,τι φαίνεται δεν είχε εκεί συγγενείς...

Μπαίνοντας στην κομητεία του Λίνκολν και πλησιάζοντας στο Λάουθ, το τοπίο αλλάζει ριζικά. Αμέτρητοι χαμηλοί λόφοι, με πολύ απαλές γραμμές, καλλιεργημένοι ώς την κορυφή με σιτηρά και δημητριακά, μοιάζουν με

Τοπίο των Wolds. Στο κέντρο δια- Ένα ακόμη τοπίο των Wolds κοντά στο Λάουθ.κρίνεται η σαϊτα του καμπαναριού του St. James.

φουσκωμένα κύματα της παλίρροιας που πάγωσαν.Πρόκειται για τα περίφημα Wolds, που στην παλαιά αγγλική γλώσσα σημαίνει άλση. Το όμορφο αυτό τοπίο είναι δημιούργημα των τελευταίων παγετώνων που κάλυπταν την περιοχή, μέχρι πριν από δέκα χιλιάδες χρόνια. Εικόνες σαν από παλαιά καρτ-ποστάλ έμειναν στη μνήμη: Μακρόστενα αλσύλια, από συκομουριές και μελίες , που χωρίζουν τα τεμάχια των καλλιεργημένων εκτάσεων. Σκόρπιες

8 Ο Κ. Η. Metaxas είχε την καλή τύχη να συναντήσει την κόρη της Emma, Miss Helen Grace Thaker, η οποία του είπe: “My mother considered her stay in Louth as one of the happiest periods in her life {…}. She often mentioned that she was very well taught by Uncle Kalvo and Aunty Charlotte”. (The Greek Gazette, οπ.π., σ. 10). Να υποθέσουμε ότι και για το ζεύγος Κάλβου η περίοδος αυτή ήταν η ευτυχέστερη; Πολύ πιθανό.9 Η Καρλόττα μετά την επιστροφή της στο Λονδίνο θα εργαστεί και πάλι στο σχολείο/οικοτροφείο του Sutherlan Guardens , μέχρι το 1885. Θα εγκατασταθεί στο Beckenham του Kent, κοντά στον ετεροθαλή αδελφό της Edmund Adolphus Kirby (1824-1902), μέχρι το θάνατό της στις 23 Ιουνίου 1888.

4

γραφικές φάρμες στις πλαγιές και τ’ απανέμια, πότε- πότε ένα κοπάδι άσπρα πρόβατα και πλήθος κοκκινόχρωμα γελάδια, ένας ερειπωμένος ανεμόμυλος, ο οβελίσκος μιας εκκλησίας και στο βάθος, χαμηλά, η θάλασσα. Μια από τις πιο όμορφες περιοχές της Αγγλίας! Αν ο Κάλβος δεν είχε γνωρίσει την Ουαλλία και τη Σκωτία, που είναι ασύγκριτες στην ομορφιά των τοπίων τους, σίγουρα θα προτιμούσε το Λάουθ, την πρωτεύουσα των Wolds, από οποιοδήποτε άλλο μέρος της Αγγλίας. Μήπως πράγματι γνώρισε την περιοχή αυτή πριν αποφασίσουν να μετακομίσουν; Του μίλησε κάποιος γι αυτή; Είδε εικόνες ή φωτογραφίες τοπίων της; Άγνωστο. Το βέβαιο είναι ότι στην περιβαλλοντικά επιβαρυμένη από την βιομηχανική επανάσταση Αγγλία του δέκατου ένατου αιώνα, και ιδιαίτερα στο ήδη πληττόμενο σοβαρά από την αιθαλομίχλη (smog) Λονδίνο της δεκαετίας του 1860, μια περιοχή αγροτική, καθαρή από ρύπους, όπως εκείνη των Wolds του Λινκολνσάιρ, θα μπορούσε να θεωρηθεί σαν τόπος υγιεινός και θα ασκούσε μια ξεχωριστή γοητεία. Μια γοητεία που διατηρεί ακόμη και σήμερα.

Είδε άραγε ο Κάλβος το Λάουθ σαν ένα τόπο ιδεώδη για να αναπαυθεί εκεί και να λυτρωθεί και από τις όποιες οδύνες της περιρρέουσας ατμόσφαιρας του Λονδίνου, φυσικής και κοινωνικής, συμπεριλαμβανόμενης ίσως της συνάφειας με τους συμπατριώτες του;10 Ένα είναι βέβαιο: δεν πήγαν στο Λάουθ κατά κύριο λόγο για business, ή να γίνει ο ποιητής μελισσοκόμος,11

γιατί σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις το σχολείο/οικοτροφείο τους στο Λονδίνο πήγαινε από οικονομική άποψη καλά και διατηρήθηκε σε λειτουργία επί μία εικοσαετία.

Ο ήλιος έγερνε πίσω μας προς τη Δύση όταν μπήκαμε στην πόλη. Πήγαμε κατευθείαν στο κέντρο, στο Cornmarket, σε ένα καθαρότατο BED AND BREAKFAST κατάλυμα. Θυμάμαι τη βιασύνη μου να βγώ και να περιπλανηθώ στους δρόμους. Τα μαγαζιά κλειστά, εκτός από κάποια πάμπ. Ελάχιστοι οι διαβάτες και βιαστικοί. Κι εγώ πήγαινα σχεδόν τρέχοντας,

10 Δεν έχουμε πληροφορίες για επαφές του Κάλβου με τους επίσημους εκρόσωπους του Ελληνικού κράτους και τους παρεπιδημούντες Έλληνες λογίους και ορθόδοξους ιερωμένους στο Λονδίνο. Αλήθεια, ποιές ήσαν οι σχέσεις του Κάλβου με τον τότε Έλληνα πρεσβευτή στο Λονδίνο και φίλο του Σολωμού, τον ιστορικό Σπυρίδωνα Τρικούπη; ΄Ομως, το 1867 τοποθετήθηκε πρεσβευτής της Ελλάδας στο Λονδίνο ο φίλος και στενός συνεργάτης του Κάλβου από την Κέρκυρα Πέτρος Βράιλας-Αρμένης, ο οποίος θεωρούσε τον ποιητή ως “the most important of his Greek friends”, στην Αγγλία. (Βλ. Evanghelos A. Moutsopoulos, Petros Brailas-Armenis. Twayne Publishers, Inc. New York 1974, σ. 24), και παραβρέθηκε στην κηδεία του στο Λάουθ στις 8 Νοεμβρίου 1869, ειδοποιημένος τηλεγραφικώς από την Καρλόττα . (The Greek Gazette, όπ. π.). 11 Υπόθεση γύρω από την οποία περιστρέφεται η πλοκή του μυθιστορήματος της Π. Χατζημανωλάκη, Οι μέλισσες του Κάλβου τριγυρίζουν στα λιβάδια του Λινκολνσάιρ. Ταξιδευτής, 2008. Στο μυθιστόρημα αυτό παρατίθενται, μαζί με τα φανταστικά και αρκετά από τα γνωστά ιστορικά στοιχεία γύρω από τη ζωή του Κάλβου στο Λάουθ.

5

Οδικό σήμα εισόδου στην πόλη Λάουθ, Cornmarket, στις αρχές της δεκαετίας του 1970 του Λάουθ

κοιτάζοντας ολόγυρα, σαν να έψαχνα ν’ ανακαλύψω κάτι . Φυσικά, το δρόμο του Κάλβου! Σε μια στιγμή ακούω τον Burnett, που με ακολουθούσε αρκετά βήματα πιο πίσω, να μου φωνάζει: Στάσου, πέρασες στο άλλο ημισφαίριο! Στην αρχή δεν κατάλαβα τί εννοούσε, αλλά εκείνος πλησιάζοντας μου εξήγησε: Βρισκόμασταν, στη γωνία Eastgate και Northgate, στο σημείο όπου περνάει ο μεσημβρινός του Γκρήνουιτς, που χωρίζει το Λάουθ σε δυό ημισφαίρια. Μου έδειξε στον τοίχο τη σχετική πλάκα. O νους μου όμως πετούσε αλλού... Πηγαίναμε στα τυφλά, χωρίς χάρτη. Σε λίγο φτάσαμε μπροστά στην γοτθική εκκλησία του Αγίου Ιακώβου, του 15ου αιώνα,

Ηλιοβασίλεμα στο Λάουθ Η εκκλησία του St. James το Η ίδια άποψη 1860 (φωτ. του J. Willey)12 έναν αιώνα αργότερα (Genuki)

12 Bl. David Cuppledich, Joseph Willey, a Victorian Lincolnshire Photographer 1829-1893.Charles Skilton Ltd. 1987, s. 2.

6

με το εντυπωσιακό καμπαναριό, από τα υψηλότερα της Αγγλίας, 295 πόδια. Διακόσια περίπου μέτρα από τη μικρή πλατεία βρεθήκαμε στη High Holme Road, στο δρόμο του Κάλβου! Το σπίτι του, δίπλα στο επαρχιακό νοσοκομείο δεν υπήρχε πλέον. Είχε κατεδαφιστεί από το 1973. Στη θέση του ένα υπαίθριο πάρκινγκ αυτοκινήτων! Δεν θέλησα να πάω πιο πέρα...

Μετά ένα πρόχειρο δείπνο σε κάποιο κοντινό πάμπ, το όνομα του οποίου δεν σημείωσα, γυρίσαμε στο κατάλυμά μας. Η θερινή νύχτα, που είναι πολύ μικρή στα βόρεια πλάτη, μου φάνηκε ατέλειωτη. Και το ρολόι του Saint James, που « χτυπούσε τα τέταρτα»,13 ενοχλητικό. Ο πανδαμάτωρ...

*

Σάββατο πρωί, 28 Ιουνίου 1975. Μετά το πρωινό μας κατευθυνθήκαμε στην Eastgate, στον αριθμό 137. Το σπίτι προβικτωριανής ( γεωργιανής) περιόδου, με ωχροκαφετιά, καθαρή πρόσοψη. Ο 63χρονος κ. J. Κ. Bourne , έφορος της Εταιρείας Φυσιοδηφών, Αρχαιοφίλων και Λογίων του Λάουθ,14 μας υποδέχθηκε με εγκαρδιότητα. Το ενδιαφέρον του σχετικά με την παραμονή του Έλληνα ποιητή στο Λάουθ χρονολογείται, μας δηλώνει, από τη δεκαετία του 1930. «Τα περισσότερα στοιχεία που είχα συγκεντρώσει τα παρέδωσα», λέει, «στον τότε έφορο του Μουσείου του Λάουθ, τον J. W. White, ο οποίος ήταν εκείνος που αρχικώς ενημέρωσε τους Έλληνες ερευνητές και την Ελληνική Πρεσβεία στο Λονδίνο»15.Ο Bourne μας έδωσε πρόθυμα τις ακόλουθες πληροφορίες16 (αντιγράφω από τις σημειώσεις μου):

* Ο Κάλβος δεν ήταν μέλος σε κανένα τοπικό πολιτιστικό, φιλανθρωπικό ή άλλο σωματείο ή θρησκευτικό κύκλο.

13 Η φράση σε εισαγωγικά ανήκει στο Σεφέρη, ο οποίος διανυχτέρευσε στο Λάουθ στις 13 Αυγούστου 1960.Βλ. «Κάλβος, 1960». Δοκιμές Β΄ (3), 1974, σσ. 112-135. (Τό κείμενο αυτό δεν το είχα τότε υπόψη μου).14 Louth Naturalists´, Antiquarian and Literary Society. Ιδρύθηκε το 1884 . Στην κυριότητά της ανήκει σήμερα και το σπουδαίο Μουσείο του Λάουθ.15 To 1961 η Ελλάδα, με πρόταση του Έλληνα Πρεσβευτή στο Λονδίνο (Γιώργου Σεφέρη), τίμησε τον J. W. White με το Χρυσό Σταυρό του Τάγματος του Φοίνικα, για τη συμβολή του στη συγκέντρωση των τοπικών πληροφοριών για τον Κάλβο και τη συνεργασία του στη μετακομιδή των οστών του ποιητή και της συζύγου του, που πραγματοποιήθηκε ένα χρόνο νωρίτερα. Βλ. “Honor for Ludesian”, Louth Standard, 15.5.1961, όπου δημοσιεύεται σε τρίστηλο η είδηση της παρασημοφόρησης. Ο White υπήρξε «πολύτιμος πληροφορητής» και «συνομιλητής» του Σεφέρη, (Δοκιμές, Β΄, όπ. π.).16 Ο Bourne δεν ήταν η πρώτη φορά που έδινε πληροφορίες σε ερευνητές για τη ζωή του Κάλβου στο Λάουθ. Βλ. The Greek Gazette, ο.π.

7

Ο John Kendall Bourne (1912-1986) Ο Stephen C. Burnett (1909 – 1977) ( David Robinson Collection). (Αρχείο Σ.Α.)

*Δεν υπάρχει μνεία του ονόματός του στον τοπικό τύπο, εκτός από την είδηση του θανάτου του το 1869 και κάποιες αναφορές στο παρθεναγωγείο.Mόνο το Μάρτιο του 1939 η εφημερίδα Louth Standard θα δημοσιεύσει ένα βιογραφικό σημείωμα για τον Κάλβο.

* Ο τοπικός γιατρός του δεν άφησε κανένα γραφτό στοιχείο σχετικά με τον Κάλβο και την υγεία του.

* Το σχολείο/οικοτροφείο ήταν στο όνομα της Κυρίας Κάλβου.

* Ο ποιητής μόνο ευκαιριακά βοηθούσε τη σύζυγό του στο σχολείο, διδάσκοντας κυρίως μαθηματικά και ξένες γλώσσες.

*Η Καρλόττα Αυγούστα εκτός από Wadams αναφέρεται και μέ άλλα, λανθασμένα, επίθετα: Waddams, Waddington, Waddinghan, Waddingworth, Wadsworth.

*To Λάουθ είχε τότε 52 μπυραρίες (pubs) και 2-3 φωτογραφεία. * Το σπίτι στην 3 High Holme Road, στο οποίο στεγαζόταν το παρθεναγωγείο, καί όπου έμενε το ζεύγος, τo αγόρασε η κυρία Κάλβου το 1865 από τον πρώτο ιδιοκτήτη του, κάποιον Mr George Dixon, μέσω του

8

δικηγορικού γραφείου Faulkers, τα αρχεία του οποίου καταστράφηκαν πριν από το 194017. Είχε κτιστεί τη δεκαετία του 1840, με σκούρα κοκκινόχρωμα τούβλα τοπικής παραγωγής. Ήταν ένα ψηλό βικτωριανό σπίτι στα βόρεια κράσπεδα της πόλης, δίπλα στο Union Workhouse (το μετέπειτα Νοσοκομείο), αποτελούμενο από δύο κάθετα χωρισμένες (semidetached) κατοικίες, απομονωμένο από τα άλλα, με ένα αρκετά μεγάλο κήπο. Η κατοικία του ζεύγους Κάλβου είχε εννέα υπνοδωμάτεια, με θέα υπέροχη18

από τις τρεις πλευρές, στο βορρά, στην ανατολή και το νότο, που ήταν και η πρόσοψη του σπιτιού. Ο Mr Dixon το παρέδωσε στις 30 Ιουνίου του 1865. Έκτοτε θα είναι γνωστό επί πολλές δεκαετίες ως το High Holme Seminary. Τη δεκαετία του 1930 το σπίτι ήταν ιδιωτική κατοικία κάποιου τοπικού αγροκτήμονα. Από το 1950 ανήκει στο Επαρχιακό Νοσοκομείο του Λάουθ, που θα το χρησιμοποιήσει ως ξενώνα μαθητευόμενων νοσοκόμων, μέχρι την κατεδάφισή του το 1973.

Το ψηλό σπίτι στο κέντρο είναι το γνωστό μετέπειτα ως Το σπίτι του Κάλβου το 1970, High Holme Seminary, όπως εικονίζεται στον περίφημο πί- τρία χρόνια πριν από την νακα του William Brown Panorama of Louth (1847) . κατεδάφισή του (Louth Town Council).19 (The Greek Gazette, ο.π.). . * Ο Bourne εξέφρασε τη λύπη του για την κατεδάφιση του σπιτιού. Ο θόρυβος που δημιουργήθηκε για κίνδυνο κατάρρευσης και πυρκαγιάς, μας 17 Έτσι δεν γνωρίζουμε τους όρους της αγοράς. Το Γραφείο των solicitors Faulkers λειτουργει ακόμη στο Λάουθ.18 Από τους πάνω ορόφους του σπιτιού ήταν δυνατή η θέα της θάλασσας, δέκα περίπου μίλια μακριά, προς τα ανατολικά.19 Ευχαριστώ θερμώς τον κ. David N. Robinson, διακεκριμένο συγγραφέα και πρόεδρο της Louth Naturalist´, Antiquarian and Literary Society, για την ευγενική προσφορά του print με τη λεπτομέρεια του πίνακα και την επισήμανση του κτιρίου που έμελλε να γίνει κατοικία του Ανδρέα Κάλβου, καθώς και για την αποστολή της παραπάνω φωτογραφίας του J. K. Bourne.

9

λέει, ήταν αδικαιολόγητος.20 Μόνο η στέγη είχε υποστεί κάποιες ζημιές. Ο ίδιος έκανε ενέργειες για να αποφευχθεί η κατεδάφιση, ενημερώνοντας τις αρχές και τις τοπικές εφημερίδες για την ιστορική σημασία του οικοδομήματος, αλλά ματαίως. Φαίνεται ότι ήταν απόφαση του Νοσοκομείου να προχωρήσει η κατεδάφιση, ίσως γιατί είχε ανάγκη ενός χώρου για τη σταθμευση αυτοκινήτων. Ατυχώς δεν ήταν ένα διατηρητέο ( listed building) μας λέει.

* H Charlotte Augusta, ύστερα από τον θάνατο του Κάλβου το 1869, μεταβίβασε το σχολείο στις αδελφές Anne και Caroline Chappel, που το διατήρησαν σε λειτουργία μέχρι το 1892. Μετά πέρασε σε κάποια Miss Jenkins, δασκάλα από το γειτονικό Boston. Το σχολείο συνέχισε τη λειτουργία του μέχρι τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Επειδή ήταν ιδιωτικό δεν ήταν υποχρεωμένο να διατηρεί αρχεία με τα στοιχεία των μαθητριών του. Στο Λάουθ λειτουργούσαν τότε 14 ιδιωτικά σχολεία, εκτός των δημοσίων. Ήταν πολύ εύπορα χρόνια για την αγροτική οικονομία ολόκληρης της περιοχής.

* Τη δεκαετία του 1930 ζούσαν ακόμη κάποιοι στο Λάουθ που θυμόντουσαν τον Έλληνα να περπατάει στους δρόμους φορώντας ένα κόκκινο σκούφο21.Tις αίθριες μέρες συνήθιζε να πηγαίνει περπατώντας, είτε μόνος είτε με την Καρλόττα, από το High Holme στο Keddington, ένα μίλι απόσταση, έξω από το Λάουθ, προς τα ΒΑ. Τα χρόνια εκείνα η διαδρομή αυτή ήταν πολύ δημοφιλής. Αναφέρεται σαν περίπατος ρομαντικός για τα νέα κυρίως ζευγάρια. Αυτός ήταν και ο λόγος που πολλοί τότε τελούσαν το γάμο τους στη νορμανδική εκκλησία της Αγίας Μαργαρίτας του Keddington, ή και που προτιμούσαν για τελευταία κατοικία τους το εκεί μικρό κοιμητήρι, όπως ακριβώς συνέβη στην περίπτωση του Κάλβου και της γυναίκας του.

* Το κανάλι του Keddington, που περνάει δίπλα από την εκκλησία ήταν τότε ανοιχτό στη ναυσιπλοία, που συνέδεε το Λάουθ με τα λιμάνια της Βόρειας Θάλασσας.

20 Στις 29 Μαρτίου 1972 η εφημερίδα The Grimsby Evening Telegraph, σε πρωτοσέλιδο ρεπορτάζ με τίτλο “Cadet Nurses living in unsafe house in Louth”, αναφέρεται σε διαμαρτυρίες για τον υποτιθέμενο κίνδυνο που διέτρεχαν δεκαπέντε μαθητευόμενες νοσοκομένες από πιθανή κατάρρευση του οικήματος, και καταχωρεί φωτογραφία του σπιτιού. Καμιά αναφορά στο όνομα του Κάλβου.21 Ίσως τον σκούφο του πανεπιστημιακού καθηγητή της Ιόνιας Ακαδημίας, που αναφέρουν οι διάφοροι μελετητές. Ήταν όμως εκείνος κόκκινος; Σύμφωνα με μια επιστολή του White στον Ιντιάνο, η πληροφορία για τον σκούφο (“skull cup”) προέρχεται από μια οικότροφο του παρθεναγωγείου της κυρίας Κάλβου, την Miss Sharpley, χωρίς να γίνεται αναφορά σε χρώμα. Βλ. Αντ. Ιντιάνος, «Ο τάφος του Κάλβου στην Αγγλία», Νέα Εστία, τομ. 24ος, 15 Σεπτεμβρίου 1938, σσ. 1237-1244.

10

* Ο Bourne λέει ότι είναι κρίμα που δεν αναστηλώθηκε ο τάφος του Κάλβου μετά την μετακομιδή των οστών του ποιητή και της συζύγου του το 1960. Μας έδειξε φωτογραφίες του τάφου πριν από την μετακομιδή. Τον ερωτώ για τον άγγελο από άσπρο μάρμαρο που, κατά μία πληροφορία,22 υπήρχε στο μνημείο. Δηλαδή, υπήρχε πριν μπει ο σταυρός; Τι απέγινε; «Η πληροφορία αυτή δεν είναι ακριβής», μου απαντά. «Ο μαρμάρινος άγγελος ανήκε στον τάφο ενός άλλου ποιητή, του Willian Thomas Kime που ήταν δίπλα στον τάφο του Κάλβου. Ο τάφος αυτός δεν διατηρήθηκε μετά την μετακομιδή των οστών του Kime στο Hove, κοντά στο Μπράιτον, το 1940. Ο μαρμάρτινος άγγελος αφαιρέθηκε κάποια χρόνια νωρίτερα. Δεν γνωρίζω που έχει καταλήξει».

Ο τάφος του W. T. Kime, του «φίλου» Ο ερειπωμένος τάφος του Κάλβου το 1975. του Κάλβου. (Φωτ. Joseph Willey)23 (Φωτ. Stephen C. Burnett)24

Τον παρακαλώ να μας πει ποιός ήταν ακριβώς αυτός ο Kime. «Γεννήθηκε», μας λέει, «στο Λάουθ το 1817. Ήταν δικηγόρος, γλωσσομαθής και συγγραφέας σπουδαίων νομικών πραγματειών. Ασκησε το δικηγορικό

22 Στα στοιχεία που μου είχε δώσει ο Burnett πριν από την αναχώρησή μας για το Λάουθ υπήχαν φωτοτυπίες ενός φυλλαδίου με τον τίτλο Κeddington Church and Village Notes και υπογραφή Miss J. Hill of Keddington, Louth. Χωρίς ημερομηνία δημοσίευσης. Από αυτό αντέγραψα τότε την ακόλουθη παράγραφο (την παραθέτω στο πρωτότυπο): «Andreas Kalvos: When the Greeks made pre-war enquires in Louth about Kalvos, older residents recalled that he and his wife were talanted, but not very well off. He was a lonely man, who in the eyes of Ludesians, always remained a foreigner. There was, until fifty years ago, a large marble angel standing on the poet´s grave in Keddington». Η εικόνα του μοναχικού Κάλβου επανέρχεται ακόμη και στο Λάουθ; Από πού να είχε αντλήσει η Miss Hill τη σχετική πληροφορία; Ενδεχομένως από τον White.23 Βλ. David Cuppledich, όπ. π., σ. 54. Ο Cuppledich αναφέρει ότι ο μαρμάρινος άγγελος αφαιρέθηκε από τον τάφο το 1939. 24 Εφημερίδα Το Βήμα, Λονδίνο, 15 Οκτωβρίου 1975. Είναι η μοναδική φωτογραφία που έχει διασωθεί από την επίσκεψη εκείνη του γράφοντος στο Λάουθ.

11

επάγγελμα κάποια χρόνια στο Λονδίνο, στο Middle Temple,25 και στη συνέχεια στο Λάουθ έως το θάνατό του, τον 1874. ΄Εγραψε ένα σπουδαίο ποίημα στο οποίο εξυμνεί τη γενέτειρά του. Έμενε εδώ κοντά, στο Newton House, στον αριθμό 38 της Walkergate, σήμερα Queens Street. Ήταν μεγάλος φυσιολάτρης. Στο Λάουθ αναμείχθηκε στη τοπική πολιτική. Στις Δημοτικές εκλογές της 1ης Νοεμβρίου 1869 ο Kime ήταν υποψήφιος αλλά δεν εξελέγη26 Ανήκε μάλλον στο συντηρητικό κόμμα». «Θα σας πω κάτι με κάθε επιφύλαξη», συνεχίζει ο κ. Bourne. «Ο Κάλβος και ο Kime πρέπει να γνωριζόντουσαν από το Λονδίνο. Μπορεί και να συνδέονταν φιλικά. Είμαι πεπεισμένος, μολονότι δεν έχω κανένα σχετικό ντοκουμέντο να το αποδείξω, ότι η εγκατάσταση του ζεύγους Κάλβου στο Λάουθ οφείλεται στη γνωριμία ή τις φιλικές τους σχέσεις με τον Kime». Στη συνέχεια ο κ. Bourne μας αναφέρει ότι πριν από χρόνια έψαξε αλλά δεν κατόρθωσε να βρει το αρχείο του Kime και απευθυνόμενος σε μένα με παρακινεί να ερευνήσω εγώ στο Λονδίνο κι αν βρω κάτι να τον ενημερώσω. Δεν είπα ούτε ναί ούτε όχι.27

25 Πρόκειται για τον ιστορικό Δικηγορικό Σύλλογο του Λονδίνου. Ο ακριβής τίτλος του είναι: The Honourable Society of the Middle Temple.26 Louth and North Lincolnshire Advertiser, Sat.6 November 1869.27 Η κουβέντα του Bourne περί πιθανής γνωριμίας του Κάλβου με τον Kime με προβλημάτισε. Στην επιστροφή μου στο Λονδίνο έγραψα στο Middle Temple και ζήτησα πληροφορίες σχετικά με τον Kime. Μου απάντησε αμέσως η υπεύθυνη των αρχείων Miss E. MacNeill, η οποία σε δισέλιδη επιστολή, της10ης Ιουλίου 1975, με πληροφορούσε ότι ο Kime φερόταν εγγεγραμμένος στη Law List από το 1843 έως το 1874. Μου παρέθετε κατάλογο των υποθέσεων που είχε αναλάβει ως συνήγορος στο Λονδίνο (1843-1846) και στο Λάουθ (1847-1874) - καμμία μνεία στις υποθέσεις αυτές του ονόματος του Κάλβου ή της συζύγου του- καθώς και κατάλογο των δημοσιευμάτων του. Εκεί βρήκα το λήμμα που περίμενα: «LOUTH: a souvenir {in verse} of the writers birthplace. {With photographs} pp. 32, 8o. Louth “Advertiser” Office: Louth, 1864. Έφυγα τότε από την Αγγλία χωρίς να μπορέσω να βρώ αντίτυπο αυτού του βιβλίου. Όμως στη διάρκεια της δεύτερης διαμονής μου στο Λονδίνο (1 Σεπτ. 1975 – 6 Ιαν. 1976), ο αείμνηστος φίλος μου Clifford Simmons, διευθυντής της βρετανικής National Book League, ύστερα από επίπονες προσπάθειες, μου εξασφάλισε ένα αντίγραφο αυτού του βιβλίου σε μικροφίλμ. (Επιθυμώ ως ελάχιστο φόρο τιμής στην μνήμη του υπέροχου εκείνου ανθρώπου , να αναφέρω εδώ ότι ο Simmons υπήρξε όχι μόνο πολύτιμος συνδιοργανωτής των εκδηλώσεων του Ελληνικού Μήνα του Λονδίνου, αλλά και θερμός υποστηρικτής της Συνάντησης Μεσαιωνικού και Λαϊκού Θεάτρου. Αγωνίστηκε για τη χρηματοδότηση της Συνάντησης από επίσημης βρετανικής πλευράς και διοργάνωσε με έξοδα της National Book League μια σπουδαία Διεθνή Έκθεση Βιβλίου Μεσαιωνικού και Λαϊκού Θεάτρου στο πλαίσιο της Γ΄ Συνάντησης στη Ζάκυνθο, τον Αύγουστο του 1976.- Τέλος της παρένθεσης). Το βιβλίο αυτό ενδέχεται να υπήρξε και το κίνητρο που έκανε τον Κάλβο να μετακομίσει στο Λάουθ. Το βιβλίο εκτός από το ποίημα, 240 στίχοι, περιλαμβάνει 6 εκτός κειμένου ολοσέλιδες φωτογραφίες αξιοθεάτων του Λάουθ, εκτός από τις δυό απόψεις του St. James , που καταχωρούνται στο εξώφυλλο και το οπισθόφυλλο. Επίσης περιέχει 27 σημειώσεις, με ιστορικές πληροφορίες και σχόλια σχετικά με το Λάουθ, και μία Postscript (σελ. 22-32). Στη σελίδα 10 καταχωρείται φωτογραφία του ίδιου του Kime , να διαβάζει στον κήπο του, δίπλα στο Aswell Brook, το ποταμάκι που περνούσε τότε από το πίσω μέρος του κήπου. Εικόνες ειδυλλιακές, μαγευτικές! Και το ποίημα; Ένας ύμνος στη γενέτειρα. Να είχε διαβάσει ο Kime το «Amour de la Patrie», τον Φιλόπατρη του Κάλβου από την παρισινή έκδοση της Lyre Patriotique; Κάτι μου λέει πως ναί. Και το αρχείο του Kime; Επειδή από την πλευρά μου ήταν αδύνατη κάθε έρευνα, λόγω της οριστικής μου αναχώρησης από την Αγγλία, ανέλαβε να ψάξει ο Stephen C. Burnett. Δυστυχώς, ο καλός εκείνος φίλος και θερμός φιλέλληνας, αρρώστησε σοβαρά και λίγους μήνες αργότερα πέθανε χωρίς να ολοκληρώσει την έρευνα. Μέχρι σήμερα δεν μπόρεσα να έχω πρόσβαση και στο δικό του το αρχείο....

12

Αποχαιρετιστήκαμε με συγκίνηση, όντας μάλλον βέβαιοι ότι δεν θα ξανασυναντηθούμε...

*

Η δεσποινής Pyle, της επαρχιακής βιβλιοθήκης του Λάουθ έβγαλε από το συρτάρι του γραφείου της το φάκελλο με τα αποκόμματα των εφημερίδων. ΄Εδεινε την εντύπωση πως είχε να μας δείξει κάτι πολύτιμο. Στην πραγματικότητα τα αποκόμματα αυτά αναφέρονταν κυρίως στην τελετή που έγινε στο Λάουθ τον Αύγουστο του 1960 με την ευκαιρία της αποκάλυψης, από τον Έλληνα πρεσβευτή, τον ποιητή Γιώργο Σεφέρη, της αναμνηστικής πλάκας για τον Κάλβο στην εκκλησία της Αγίας Μαργαρίτας, στο Keddington. Τίτλοι ολοσέλιδοι, εντυπωσιακοί.

Οι εφημερίδες δίνουν περίληψη των όσων είπαν οι ομιλητές. Έτσι διαβάζουμε ότι ο Σεφέρης χαρακτήρισε την εκδήλωση ως «συγκινητικό σύμβολο των παλαιών δεσμών μεταξύ των δύο χωρών μας». Μιλώντας για τον Κάλβο υπογράμμισε τη μεγάλη του προσφορά στην πνευματική ζωή της αναγεννημένης Ελλάδας και κατέληξε: «Αν και είναι μεγάλος ΄Ελληνας ο Κάλβος, μπορεί επίσης να θεωρηθεί δικός σας. Ήταν ένας άνθρωπος αφοσιωμένος στα πιο υψηλά ιδεώδη».Απαντώντας ο Αγροτικός Πρωθιερέας F. A. Holt, ετόνισε; ¨Σήμερα προσθέτουμε ένα ακόμη όνομα στη χωρία των διακεκριμένων Ελλήνων συγγραφέων, ποιητών και φιλοσόφων. Η Ελλάδα και η Βρετανία είναι πιο κοντά σήμερα η μια στην άλλη χάρη στην προσφιλή μνήμη του Ανδρέα Κάλβου». Ο Πρωθιερέας ανάφερε επίσης στην ομιλία του το σχολείο που άνοιξε η κυρία Κάλβου στο Λάουθ.

Από τις εφημερίδες μαθαίνουμε ποιοί ήσαν οι επίσημοι που συμετείχαν στην εκδήλωση. Ήσαν παρόντες οι πάντες, ακόμη και εκπρόσωποι των στρατιωτικών αρχών της ευρύτερης περιοχής! Η GRIMSBY EVENING TELEGRAPH (16.8.1960), δημοσιεύει μάλιστα τετράστηλη φωτογραφία των επισήμων. Στο κέντρο ο Έλληνας πρεσβευτής, ο ποιητής Γιώργος Σεφέρης.28

Η Miss Pyle μας έδωσε φεύγοντας ένα φάκελλο με φωτοτυπίες των αποκομμάτων, χωρίς να της το έχουμε ζητήσει, χειρονομία που μας εντυπωσίασε.

*

28 Βλέπε ολόκληρο το ρεπορτάζ της εφημερίδας στο Παράρτημα.

13

Μετά τη Βιβλιοθήκη και την ευγενική Miss Pyle τρέξαμε πάλι στο High Holme για φωτογραφίες και κυρίως για να μιλήσουμε με μια γειτόνισσα του Κάλβου! Ο Bourne μας είχε πει ότι στο διπλανό σπίτι, στον αριθμό 5 της High Holme Road, ζει μια old lady, η Miss D. W. Street, η οποία υπήρξε μαθήτρια του σχολείου που ίδρυσε η Κυρία Κάλβου. Τη βρίκαμε αμέσως, ευγενική και ευκίνητη παρά τα ογδόντα της περίπου χρόνια, δίνοντάς μας την εντύπωση πως μας περίμενε. «΄Ημουν πράγματι», μας λέει, «μαθήτρια στο High Holme Seminary, όταν διεύθύντρια ήταν η Miss Jenkins. Τότε δεν είχα ακούσει τίποτε για τον Έλληνα. Τώρα είμαι υπερήφανη που ξέρω ότι ο σπουδαίος αυτός άνθρωπος έζησε εδώ δίπλα». Μας δείχνει τον κήπο της, με πλήθος οπωροφόρα. «Ο μισός μας κήπος», συνεχίζει, «ανήκε αρχικά στο σπίτι του Κάλβου. Τον αγόρασε ο πατέρας μου τη δεκαετία του 1920, όταν δεν λειτουργούσε πλέον το σχολείο, από τον τότε ιδιοκτήτη του έναν local farmer, πριν περιέλθει το σπίτι στην κυριότητα του Νοσοκομείου. Τα τελευταία είκοσι χρόνια είχαμε γειτόνισσες ένα πλήθος νεαρές νοσοκόμες». Η Miss Street δεν μας κρύβει τη λύπη της για την κατεδάφιση του σπιτιού. Ήταν για εκείνη ένα πλήγμα συναισθηματικό και αισθητικό, αλλά και για όλους εκεί γύρω μια μεγάλη ταλαιπωρία από τους θορύβους και τη σκόνη. «Το σπίτι αυτό δεν γκρεμιζόταν εύκολα», παρατηρεί. «Η αναστάτωση εκείνη κράτησε μήνες».

Πριν την αποχαιρετίσουμε δέχθηκε με χαρά να τη φωτογραφίσω στον κήπο της, «in part, Kalvos´garden», κάτω από μια μεγάλη μηλιά.

*

Το απομεσήμερο, ύστερα από ένα σύντομο γεύμα, πήραμε το αυτοκίνητο29

και ακολουθώντας την ίδια με τον Κάλβο διαδρομή, ( High Holme Road, Keddington Road, Church Lane), φτάσαμε σε δυο λεπτα στην εκκλησία της Αγίας Μαργαρίτας. Ο δρόμος ήταν έρημος, η γύρω φύση καταπράσινη και σε μικρή απόσταση δυο-τρεις φάρμες. Tα σπίτια στο Keddington ελάχιστα.30

Βρήκαμε κλειστή την εκκλησία. Πληθος οι τάφοι στο μικρό κοιμητήριο, όρθιες ή ελαφρά πλαγιασμένες γκριζόμαυρες πλάκες στις τρεις πλευρές του ναού. Κανένας τάφος με σταυρό.

29 Θα προτιμούσα να έκανα τη διαδρομή αυτή με τα πόδια αλλά δεν θέλησα να βάλω σε μια πρόσθετη ταλαιπωρία τον συνοδό μου, τον ευγενικό και καλοπροαίερτο Stephen C. Burnett, ο οποίος με καταυποχρέωσε σε αυτό το ταξίδι.30 Σήμερα (2009) έχει κτιστεί κοντά στην εκκλησία ολόκληρος συνοικισμός. Το 1975 ο πληθυσμός του Λάουθ ήταν δεκατρείς χιλιάδες. Τώρα πλησιάζει τις είκοσι.

14

Η εκκλησία της Αγίας Μαργαρίτας του Η εκκλησία της Αγίας Μαργαρίτας. Keddington( από παλαιό postcard). (παλαιό postcard).

Τρέξαμε στη βορεινή πλευρά, που σύμφωνα με τον κ. Bourne, βρισκόταν ο τάφος του Κάλβου31. Δεν αργήσαμε να τον βρούμε. Μα τί φρίκη. Ο σταυρός είχε πέσει από τη βάση του και ήταν μισοσκεπασμένος μες στα χόρτα. Γύρω σκόρπιες πέτρες, κομμάτια από τη θρυματισμένη πλάκα του τάφου. Η βάση του σταυρού ακόμη όρθια αλλά η επιγραφή σβημένη από τον χρόνο και τις καιρικές συνθήκες ήταν αδύνατο να διαβαστεί, από το όνομα του ποιητή διακρίνταν μόνο τρία γράμματα {A}NDR{EA}. Σηκώσαμε τον σταυρό, τον σκουπίσαμε με χόρτα και τον ακουμπήσαμε στη βάση του. Στη συνέχεια μαζέψαμε τις σκόρπιες πέτρες και τις ρίξαμε στο πίσω μέρος της βάσης του μνημείου. Τραβούσαμε φωτογραφίες όταν μας πλησίασε μια μεσόκοπη κυρία. Μας συστήθηκε καλοσωρίζοντάς μας. ΄Ηταν η κυρία Eva Taylor, η υπεύθυνη για τη φροντίδα της εκκλησίας. Είχε ειδοποιηθεί για την επίσκεψήη μας από την Miss Pyle, τη βιβλιοθηκάριο. Μας ζήτησε συγγνώμη για την απουσία του εφημέριου, του vicar, και έτρεξε να μας ξεναγήσει με εγκαρδιότητα στο εσωτερικό της εκκλησίας. Μας δείχνει στον βορεινό τοίχο την αναμνηστική πλάκα και μας μιλάει για την τελετή των αποκαλυπτηρίων. Ποτέ άλλοτε δεν συγκεντρώθηκαν στην εκκλησία αυτή τόσοι επίσημοι και τόσο μεγάλο πλήθος κόσμου, μας λέει και δεν κρύβει την περιφάνεια της. Παίρνει και μας δείχνει ένα βιβλίο, ένα prayer book, όπου είχε κoλλημένα διάφορα αποκόμματα εφημερίδων με τα σχετικά δημοσιεύματα, τα ίδια που είδαμε στη Βιβλιοθήκη του Λάουθ. Τα έχει εκεί, λέει, ως very precious. Την παρακάλεσα να μας δείξει το Βιβλίο των Ενταφιασμών, the Book of Burials. Το έφερε με προθυμία. Αντιγράφω:

Burials in the parish of Keddington in the County of Lincoln in the year 1869, Nov.No. 443

31 Ο Ιντιάνος λέει ότι ο τάφος «βρίσκεται προς το νότιο μέρος της εκκλησίτσας», όπ. π. σ.203.

15

Andrea Kalvo Dr of Philosophy/High Holme/ November 8th/{age} 78/{the Ceremony was performed by} Robert F. Spencer L.L.D./ vicar of St. Matthews/ Marylebone/ London.

Και στο περιθώριο τούτη η κατοπινή σημείωση: exhumed/ March 16th 1960/ Re-entered / in Zante/ Greece

Και παρακάτω:

No. 561 {1888}Charlotte Augusta Kalvo/ Beckenhan Kent/ June 27th/ {age} 76/ W. W. Kirby officiating Minister.

Βγήκα από τη μισοσκότεινη και υγρή εκκλησία με βαρειά καρδιά. Η κυρία Taylor μας συνόδευσε μέχρι το κανάλι, λίγα μέτρα πιο πέρα. Μας δείχνει ένα

Το κανάλι του Κeddington, τον 19ο αιώνα, λίγες δεκάδες μέτρα από το κοιμητήρι της Αγίας Μαργαρίτας. Εδώ συνήθιζε ναέρχεται ο Κάλβος, ίσως για να βλέπει από κοντά τα πλοία πουπερνούσαν.

ξύλινο πάγκο. Νά, λέει, εδώ καθόταν να ξεκουραστεί the Greek. Ίσως του άρεσε να βλέπει και τα πλεούμενα που περνούσαν. Πήρα ένα ξύλο που βρήκα στο έδαφος και ανατάραξα το νερό. Η μέρα ήταν σχεδόν αίθρια, λίγα διάφανα σύννεφα και το αεράκι μύριζε θάλασσα, ή έτσι μου φάνηκε. Ζήτησα συγγνώμη και έτρεξα στο κοιμητήριο, στον τάφο του Κάλβου. Πίσω από τη βάση του μνημείου είδα ένα μικρό θραύσμα από την πλάκα του τάφου, μαύρο

16

από τον καιρό και την υγρασία.Το πήρα και το έβαλα στην τσέπη μου με την πρόθεση να το στείλω στη Ζάκυνθο.32 Τό βράδυ εκείνο δεν μείναμε στο Λαουθ. Η καρδιά μου ήταν βαρειά και οι σκέψεις μου ταραγμένες. Η ζωή μου τότε κυλούσε με υπερβολική ταχύτητα... Παρακάλεσα τον φίλο μου αν θα ήθελε να πηγαίναμε στην πρωτεύουσα της κομητείας. Δέχθηκε με χαρά. Έχει μου λέει, την πιο όμορφη καθεδρική της Αγγλίας. Το δικό μου ενδιαφέρον ήταν άλλο. Είχα ακούσει ότι τότε διοργάνωναν στο Lincoln ένα πολύ σπουδαίο φεστιβάλ Μεσαιωνικού Θεάτρου.33 Αλλά τούτο είναι μια άλλη, χαρμολυπητερή ιστορία...

ΥΣΤΕΡΟΓΡΑΦΟ

Η εικόνα του διαλυμένου τάφου του Κάλβου στο Keddington με κυνηγούσε πολύ καιρό σαν εφιάλτης. Γιατί η Ελλάδα δεν τον αναστήλωσε όπως έκανε η Ιταλία με το τάφο του Φώσκολου στο κοιμητήριο του Chiswick, αμέσως μετά την μετακομιδή των οστών του στη Santa Croce; Ο Σεφέρης που είδε σε τι κατάσταση βρισκόταν ο τάφος , σημειώνει: «Η μετακομιδή των λειψάνων του ποιητή και της γυναίκας του έχουν χαλάσει τα μνήματά τους΄ κομμάτια σκούρες πέτρες που δεν ξέρουν τί θέση να πάρουν».34 Όταν επέστρεψα στο Λονδίνο την 1η Σεπτεμβρίου 1975 για να εργαστώ επί τέσσερεις μήνες στον συντονισμό της διοργάνωσης των εκδηλώσεων του Ελληνικού Μήνα,35 έθεσα το ζήτημα της αναστήλωσης του τάφου στους ιθύνοντες της ελληνικής πρεσβείας και στους παράγοντες της παροικίας. Ατυχώς εισέπραξα μόνο υποκριτικούς επαίνους και άδειες υποσχέσεις. Ο τότε πρεσβευτής στο Λονδίνο Σταύρος Ρούσσος δεν έστειλε ποτέ στο κέντρο την επίσημη εισήγηση που είχε υποσχεθεί. Οι προτεραιότητες και οι ευαισθησίες ήσαν άλλες εκείνο τον καιρό.36 Έπρεπε να περάσει πάνω από μια δεκαετία για να βρεθεί ένας Έλληνοκύπριος μετανάστης στην Αγγλία, ο Παναγιώτης Ζαφείρης, να αναστηλώσει με δικά του έξοδα τον τάφο . Εύγε στο καλό πατριώτη. 37

32 Τα στοιχεία της φύσης δεν άφησαν τη μικρή αυτή πέτρα να φτάσει στη Ζάκυνθο. Την απορρόφησαν οι αντλίες των πυροσβεστών όταν το σπίτι που έμενα, στο 38 Cleaver Square,κοντά στον Τάμεσι, πλημμύρισε σε μια θερινή νεροποντή, λίγες μέρες αργότερα. 33 Η Ζάκυνθος τότε προετοίμαζε την αναβίωση του δικού της φεστιβάλ, της Συνάντησης Μεσαιωνικού και Λαϊκού Θεάτρου.34 Δοκιμές, Β’ , όπ. π., σ. 126.35 Το σπουδαίο εκείνο φεστιβάλ πολιτιστικής προβολής της Ελλάδας, που τίτλος του ήταν The Greek Month in London, πραγματοποιήθηκε στο Λονδίνο από 5 Νοεμβρίου έως 5 Δεκεμβρίου 1975.36 Στο κενό έπεσε και η εκκληση που απηύθυνε ο Βάσος Τσιμπαδάρος από τις στήλες της εφημερίδας του, όπου δημοσίευσε τη φωτογραφία μου δίπλα στο ερειπωμένο μνήμα. Βλ. εφημερίδα ΕΜΠΡΟΣ, Λονδίνο, 15 Οκτωβρίου 1975, σ. 4. 37 Μέχρι τη στιγμή της δημοσίευσης αυτού του κειμένου δεν έλαβα τη φωτογραφία του κενοτάφειου του Κάλβου που περίμενα να μου σταλεί από φίλο στην Αγγλία. Σχετική φωτογραφία δημοσιεύθηκε όμως από

17

Η εμπειρία μου από το Λάουθ με έκανε να ξελαμπικάρω τις απόψεις μου σε αυτό καθαυτό το θέμα της μετακομιδής. Τί συνέβη στην προκείμενη περίπτωση; Η τότε κυβέρνηση Καραμανλή, υπό την πίεση ενός ισχυρότατου λόμπυ αποφασίζει να μεταφερθούν εθνική δαπάνη τα οστά του ποιητή στη Ελλάδα. Ποιό ήταν αυτό το λόμπυ; Οι οργανώσεις των επτανησίων φοιτητών και μια ad hoc επιτροπή,38 στην οποία συμμετέχουν όλοι οι τότε επώνυμοι ζακύνθιοι, ανεξαρτήτως πολιτικής και κοινωνικής προέλευσης. Όλοι τους πίστευαν ότι επιτελούσαν ηθικό και εθνικό καθήκον και χρέος στη μνήμη του ποιητή, επικαλούμενοι κατά κόρον τους γνωστούς στίχους από τον Φιλόπατρη. Χρέος που το επέβαλε όμως η κραταιά υπερδομή και το δικαιολογούσε η στρεβλή αντίληψη του εθνικού και τοπικού συμφέροντος. Κανείς, ή σχεδόν κανείς δεν αναρωτήθηκε τότε αν αυτή ήταν και η τελευταία επιθυμία του Ανδρέα Κάλβου, να ταφεί στην πατρίδα. Μήπως όμως ο ποιητής, ο υπερόριος, αναζήτησε εσκεμμένα εις ξένην γην τον τάφον,39 σε ένα ταπεινό και ήσυχο περιβάλλον, μέσα στην ατμόσφαιρα του Ossian και του Young, που τόσο αγάπησε στα νιάτα του, γιατί είχε καταλήξει ίσως στο συμπέρασμα ότι η επιστροφή όχι μόνο ήταν ανέφικτη αλλά ήταν και χωρίς νόημα; Ο Σεφέρης, άνθρωπος ευαίσθητος και διανοούμενος οξυδερκής, το ψυχανεμίστηκε. Γράφει: {Ο Κάλβος} «ίσως το θέλησε να κάψει τα γεφύρια πίσω του’ ίσως το θέλησε να τον αφήσουμε ήσυχο εκεί στον πράσινο αυλόγυρο της Αγίας Μαργαρίτας».40 Και όταν του έφεραν και του έδειξαν τις φωτογραφίες που πήραν όταν άνοιξαν τόν τάφο οι επίσημοι τυμβωρύγχοι, δίκην ιατροδικαστών, και βλέπει τη μακάβρια εκείνη νεκροκεφαλή, μένει άναυδος και, αντί άλλου σχολίου, ανακαλεί τα λόγια του Άμλετ μπροστά σε μια ανάλογη σκηνή: «Αλίμονο, καημένε Γιόρικ»....41

Συνοψίζω: Οι συμπατριώτες μας, όσοι εργάστηκαν για τη μετακομιδή των οστών του Κάλβου και της συζύγου του το έκαναν με καλή πίστη ,βέβαιοι ότι επιτελούν έργον θεάρεστον. Προσωπικά δεν συμμερίζομαι εκείνους τους ενθουσιασμούς και συναισθηματισμούς.42 Η Ελλάδα, η Ζάκυνθος, θα ήσαν μεγαλύτερες και η μνήμη του Κάλβου ευτυχέστερη αν ο τάφος του είχε μείνει

τον Λεύκιο Ζαφειρίου, στο βιβλίο του Ο βίος και το έργο του Ανδρέα Κάλβου, οπ. π. σ. 135. 38 Βροντώδη, θα την αποκαλούσε ο αείμνηστος φίλος μου ζακυνθινός ποιητής Νίκος Γρυπάρης.39 Το υπαινίχθηκε ο Λίνος Πολίτης. Βλ. Η Καθημερινή, 5 Ιουνίου 1960.40 Δοκιμές, Β’, όπ. π., σ. 129.41 Όπ. π., σ. 114. Η μετέπειτα δημοσίευση κάποιων από τις μακάβριες αυτές φωτογραφίες αποτελεί κατά την άποψή μου ατόπημα. Είμαι βέβαιος ότι το ίδιο θα έλεγε και ο Σεφέρης. 42΄Δεν επιθυμώ να αναφερθώ εδώ στις περιπέτειες των λειψάνων του Κάλβου και της συζύγου του, μετά τη μετακομιδή τους στη Ζάκυνθο, καθώς και στη δεύτερη εκταφή τους, συνοδεία των τυμπανοκυμβάλων της Χούντας, το 1968.

18

άθικτος από τα καλέμια των εντεταλμένων τυμβωρύγχων και τη σύγχρονη βαρβαρότητα, στο μικρό κοιμητήρι της Αγίας Μαργαρίτας...

Σαράντης ΑντίοχοςΜαδρίτη, Ιούνιος 2009.

19

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

GREEK AMBASSADOR UNVEILS POET´S MEMORIALCivic and cultural heads attendKeddington service for Kalvos

Just a few yards away from where the body of Greek poet and freedomfighter, Andreas kalvos, lay for more than 90 years, until it was exhumed last March, a memorial tablet to him was unveiled in the 13 century church of St. Margaret, Keddington.

At a special service in the packed church, the Greek Ambassador to Britain, Mr. George Seferiades, a poet himself, pulled aside the blue and white striped Greek flag on the north wall. Then he stepped back to examine the blue-written inscription, which reads: “Andreas Kalvos. Greek poet. Born Zante 1792, died Louth 1869”.

AS IN LIFE

It goes on: “Who lay here in English earth hospitable to him in death as in life, together with his wife, Charlotte Augusta. On march 16, 1960, their remains were taken to rest in his native island by Greece”. The inscription concludes with “Not forgetful of his words”, followed by a quotation from Kalvos´s work, which the ambassador translated as: “Death is sweet only when we sleep in our Fatherland”.

In an appreciation of Kalvos the ambassador described the ceremony as a “moving symbol of the old links between our two counries”. He went on to talk of Kalvos a a “landmark” who who was one of three people to play a biggest part in the spiritual life of renaissant Greece in the 19th century.Greece at that time, he pointed out, was “ a nation which after many centuries of disputes was to regain after terrific odds its freedom.

GREAT PART

“Soon came the Greek War of Independence in which the British nation played such a great part”.At the age of 10 Kalvos´s father took him away from his mother in Zante to Italy, where he met another Greek poet and went to London with him in 1816.There the ardent young man, whose romanticism showed in his work, married and had a daughter, but soon his wife and child died.

20

TWO LECTURES

In London he gave at least two important lectures which showed his excellent progress in English, said the ambassador.During his most formative years – from 1821 to 1826 – he had works published in Geneva and Paris.In 1826 he settled in Corfu to teach, but returned to England in 1852 where he married Charlotte Augusta. “Although a great Greek he may be considered at the same time of your country”, the ambassador declared. “He was a man devoted to highets ideals”.Replying, the Rural Dean, Canon F. A. Holt, who conducted the service with the Dean of Lincoln, Bishop Collin Dunlop, said: “Greece and Britain are a little closer today through the impulse of Andreas Kalvos´s gracious memory”. He reminded the congregation too, of the school formed by Charlotte Augusta in a building adjoining Kalvos´s house in High Holme-road, Louth, which is now the Nurses´ Home at Louth County Hospital.

COLLECTION

The lessons were read by the Dean of Lincoln and the Clerk to Louth R.D.C., Mr. G. A. Pitt, and, at the request of the ambassador, the collection was given to the Lincolnshire Old Churches Trust.Among those at the service was the ambassador´s wife; the first secretary at the Greek Embassy, Mr. A. J. Stephanou; the Deputy Leutenants of Lincolnshire, Sir Weston Cracroft-Amcotts, and Air Commodore J. L. Kirby, and Mrs. Kirby, the Chairman of the Louth R.D.C., Coun. S. A. Mossop, and Mrs. Mossop, the Mayor of Louth, Coun. C. W. Dunham and Mrs. Dunham; the vice-chairman of Louth R.D.C. Coun. F. Coxon, and Mrs. Coxon. Aald. And Mrs. L. P. Stephenson; the Town Clerk of Louth , Mr. W. Holt, and Mrs. Holt; the Medical Officer of Health, Dr. W. Kerrigan, and Mrs. Kerrigan.The Station Commanding Officer at R.A.F. Manby, Group Capt. H. H. Eccles, and Mrs. Eccles; the President of Louth Antiquarian Society, Mr. J. T. Yates, and committee member, Coun. C. Simpson; the Curator of Louth Museaum Mr. J. White; Mrs. F. A. Holt and Mrs. G. A. Pitt.

(GRIMSBY EVENING TELEGRAPH, 16 Αυγούστου 1960)

Στο ολοσέλιδο αφιέρωμα δημοσιεύονται δύο φωτογραφίες, των επισήμων (τρίστηλη) και της αναμνηστικής πλάκας(δίστηλη), με τις εξής λεζάντες, αντίστοιχα.

1.-Some of the oficials and gusts after a service at St. margaret´s Church, Keddington, when the Greek Ambassador Mr. George Seferiades unveiled a memorial tablet to the Grek poet Andreas Kalvos. Left to right, Canon F. A. Holt, Rural Dean of Louth; Mrs. C. W. Dunham; Sir Weston Cracroft-Amcotts; the Mayor of Louth, Coun. C. W. Dunham; Mrs. S. A. Mossop; the Dean of Lincoln, Bishop Colin Dunlop; the ambassador; the chairman of Louth R.D.C. Coun. S. A. Mossop; and Mrs. Seferiades.

2.- The tablet unveiled by the Greek Ambassador.

21

22