ΤΟΜΟΣ Β – ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 –ΟΙ ΑΞΙΕΣ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

ΕΝΟΤΗΤΑ 1.1 – ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΕΣ ΑΞΙΕΣ1.1.1 Το αντικείμενο της αρχαίας ελληνικής θρησκείας = Σπουδαιότερες αξίες είναι οι

θρησκευτικές. Πολυθεϊστική θρησκεία. Ουράνες (Ολύμπιοι) = επίθετα, τίτλοι κι έτσι έχουμε ειδικές θεότητες. Χθόνιες (χθόνιος Ερμης κλπ Άδης κλπ) = είχαν σχέση με την ευημερία ή τον όλεθρο των ανθρώπων, εξευμενίζονταν. ΄Ήρωες = ή ημίθεοι. Ορισμός. Λατρεία ηρώων συνδέεται με τη γένεση της πόλης. Τοπικοί ήρωες. Μικρός αριθμός κρατικών ηρώων (Θησέας) ή πανελληνίων ηρώων (Ηρακλής, Ασκληπιός).Ξένες θεότητες. Κυβέλη – 5ος αιώνας. Ελληνιστική και ρωμαϊκή εποχή (Ίσις, Μίθρας). Ταύτιση ξένων θεοτήτων με ελληνικές.1.1.2 Η τελετουργική πλευρά της αρχαίας ελληνικής θρησκείαςΑ. Ιεροτελεστίες καθημερινά. Θυσίες= αιματηρές (ουράνιοι – εκατόμβες παναθηναίων, χθόνιοι – ολοκαύτωμα), αναίμακτες (τρόφιμα καρυκεύματα, καθημερινές στα σπίτια και εξ ολοκλήρου από κάποιες ομάδες – Ορφικά μυστήρια), ωμοφαγία (Διονυσιακά μυστήρια), υγρές προσφορές (σπονδές – κρασί ή κρασί με νερό για ουράνιες και χοές – μέλι και γάλα ή νερό για χθόνιες, ήρωες και νεκρούς)Β. Λατρείες= Οικογένειας (προσευχές και υγρές προσφορές για Ολύμπιους και Χθόνιους), μεγαλύτερες κοινωνικές ομάδες (φυλή, φρατρία, δήμος), πόλης (ημερολόγιο. Μήνες. Περιλάμβαναν πομπή, θυσία, κοινό συμπόσιο και σημαντικούς αγώνες), πανελλήνιες (Ολύμπια, Πύθια, Ίσμια, Νέμεα – ελεύθερη διακίνηση πολιτών ακόμα και εκεχειρία σε καιρό πολέμου).Γ. Απουσία ιερατείου και δόγματος= όχι ιερατείο, όχι δόγμα, όχι ιερό βιβλίο. Ιερείς και Ιέρειες σημαντικά πρόσωπα στην κοινωνία, σταθερά κριτήρια επιλογής.Δ. Μυστηριακές λατρείες = προσωπική ευσέβεια, βαθιές θρησκευτικές ανάγκες, προσδοκίες για τη ζωή. Υπόσχεση προσωπικής σωτηρίας, αθανασία ψυχής και ευτυχισμένη μεταθανάτια ζωή. Όλο και πιο έντονη τάση για μυστηριακές λατρείες με την κρίση της πόλης (τέλη 5ου αρχές 4ου). Το άτομο σημαντικότερο από την κοινότητα. Ελληνιστική και ρωμαϊκή εποχή, Κυβέλη – Ίσις – Μίθρας.Ε. Μαγεία και αστρολογία = ύπαρξη και παραδοχή μαγείας να και αποδοκιμαζόταν από τα ανώτερα πνευματικά και φιλοσοφικά επίπεδα. Κίρκη, Εκάτη, Ερμής. Αστρολογία εισήχθη από τη Βαβυλώνα στην ελληνιστική εποχή. Ανάπτυξη πίστη στην αστρολογία μέχρι και τα ανώτερα επίπεδα της κοινωνίας. Καταργήθηκε από το χριστιανισμό.1.1.3 Η ηθική διάσταση της αρχαίας ελληνικής θρησκείαςΣύνδεση θρησκείας και ηθικής. Θυμός θεών. Κατευνασμός. Μαντείο Δελφών..1.1.4 Οι θρησκευτικές δοξασίες των αρχαίων ΕλλήνωνΑνθρωπόμορφοι θεοί. 5ος αιώνας Ξεφνοφάνης ο Κολοφώνιος. Πολλοί Έλληνες φιλόσοφοι έτειναν προς το μονοθεϊσμό αλλά πλειοψηφία εμμένει στο δωδεκάθεο.1.1.5 Ενδείξεις πίστηςΠροσευχή για βοήθεια και τάξιμο. Πίστη στη θεϊκή παρέμβαση, θεραπεία ασθενειών.Μαντεία = σημαντικά.Θρησκευτικές τελετές σε κάθε εκδήλωση και τομέας της ζωής τους.Η θρησκεία διείπε κάθε άποψη της δημόσιας ζωήςΕΝΟΤΗΤΑ 1.2 – ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΞΙΕΣ1.2.1 Κοινωνικές αξίες και κοινωνικές τάξειςΣε σχέση με τις κοινωνικές τάξεις = Μεταξύ νέων και γέρων, αντρών και γυναικών, ελεύθερων και δούλων.Δούλοι = Ιδιοκτησία, έρμαιο των κυριών τους. Άθλιες συνθήκες, οι πιο βαριές δουλειές. Παρανομία. Πλειοψηφία ξένοι. Οικιακοί δούλοι. Απελευθέρωση.Μέτοικοι = ξένοι μόνιμοι κάτοικοι με ίδια δικαιώματα και υποχρεώσεις εκτός από κατοχή γης. Το ίδιο και οι απελευθερωμένοι δούλοι.

1

Ελεύθεροι πολίτες = Μόνο άντρες. Πλήρη δικαιώματα, κατοχή γης και πολιτική ζωή. Οι σύζυγοί τους στην ανώτερη θέση. Διαιρούνταν σε τάξεις (πλούτος – συνεισφορά). Παρόμοιες κοινωνικές διακρίσεις και σε άλλες ελληνικές πόλεις.1.2.2 Αξίες ιδιωτικής ζωήςα. Οικογενειακές αξίες Οικογένεια ή Οίκος = πατέρας, μητέρα, παιδιά, συγγενείς, δούλοι, περιουσιακά στοιχεία, λατρείες οικογένειας, πρόγονοι και τάφοι.Αφετηρία οικογένειας, ο γάμος. Άντρες στα 30, γυναίκες μετά την εφηβεία. Διαπραγμάτευση, ιδιαίτερες συνθήκες γυναικών.Προίκα. Επιστροφή προίκας(διαζύγιο, θάνατος άντρα χωρίς γιο).Διαζύγιο. Αποπομπή ή με συμφωνία, επιστροφή προίκαςΠολλές από τις αρχαίες ελληνικές αξίες για την οικογένεια εξηγούνται από την ανάγκη να διατηρηθεί η τιμή και να εξασφαλιστεί το μέλλον της οικογένειας.Ενδογαμία. Αντιλήψεις για την ασφάλεια του οίκου. Επίκληρος κόρη.Διαδοχή – κληρονομιά. Στόχος γάμου. Υιοθεσία.Ρόλος και καθήκοντα συζύγου. Καλή υπόληψη (μοιχεία, βιασμός). Μέσα στο σπίτι. Θρησκευτικές γιορτές πόλης. Ντροπή και μόνο με αναφορά του ονόματος.Β. Αξίες εκτός του πλαισίου της οικογένειας.Σχέσεις αντρών και γυναικών εκτός του πλαισίου της οικογένειας. Μοιχεία. Συμπόσια. Πόρνες – διασκεδάστριες – εταίρες – Ασπασία.Ομοφυλοφιλικές σχέσεις . Γυναικών λιγότερο αναφέρονται από των αντρών. Μεταξύ αντρών = θηλυπρεπής. Εκδιδόμενοι χάνουν πολιτικά δικαιώματα. Ανεκτική στάση σε σχέση άντρα και έφηβο, παροδική σχέση. Θεσμός παιδεραστίας, βασικό μέρος εκπαίδευσης (Σπάρτη, Κρήτη). Άποψη Πλάτωνα.Φιλία. Και επίσημου χαρακτήρα – έρανος (άτοκο δάνειο), μάρτυρες σε δίκες, στον πολιτικό στίβο. Χρόνια – μερικές φορές κληρονομούνταν.Έχθρα. Καλό στο φίλο, κακό στον εχθρό. Δικαιολόγηση αξιοκατάκριτων πράξεων.Φιλοξενία. Ξένιος Ζευς. Οδύσσεια (Φαίακες, Κύκλωπες). Ανεπίσημη (φιλοξενία στο σπίτι για Έλληνες ή ξένους). Επίσημη, βασίζεται στην επίσημη φιλία – Εξορία ή οικονομικές ή άλλες συναλλαγές εκτός κράτους, όνομα σε ένα γιο. Έπαιζε μεγάλο ρόλο σε ελληνικές κοινωνίες όπου η οργάνωση του κράτους ήταν λιγότερο αναπτυγμένη (Ομηρική κοινωνία). Δίλημμα (φίλος ή κράτος). Τελετουργική ξενία ή επιγαμία εκτός ορίων ελληνικού κόσμου.1.2.3 Αξίες της δημόσιας ζωήςα. αξίες των γυναικών στη δημόσια ζωή. Εκτός σπιτιού μόνο στη θρησκεία. Θεές – διακόνισσες με επικεφαλής την ιέρεια. Υποχρεώσεις της ιέρειας. Θυμός θεάς.ΙΕΡΕΙΕΣ = Σημαντική η παρουσία της ιέρειας (άνοιγμα ναού, άδυτου. Τελετουργικές πράξεις και παράδειγμα από Όμηρο). Αθήνα = 2 σημαντικές (Αθηνάς Πολιάδος και Δήμητρας και Κόρης στην Ελευσίνα) Αριστοκρατικής καταγωγής και αξίωμα πολύ συχνά ήταν ισόβιο. Παραδείγματα- Αθήνα, Ελευσίνα, Δωδώνη, Άργος)ΑΛΛΟΙ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟΙ ΡΟΛΟΙ = Ανήλικα κορίτσια ( κορίτσια 7 ετών στην Ακρόπολη, κορίτσια 10 ετών άλεσμα στην Αθήνα, μετά «μικρές άρκτοι» στο Αρτέμιδος Βραυρώνα, 100 παρθένες κανηφόρου) Ενήλικες γυναίκες (ιερό πέπλο Αθηνάς – 100 εργαστίνες, Θεσμοφόρια Δήμητρας, όχι άντρες) Πολύ σημαντικές οι γυναίκες στη θρησκεία.Ο ρόλος των γυναικών στη δημόσια ζωή περιοριζόταν στη θρησκεία. Όχι νόμιμες συναλλαγές μεγαλύτερες από 1 μέδιμνο - όχι ιδιωτική περιουσία (στην Αθήνα). Αλλού μπορούσαν να έχουν και περιουσία (μερικές ήταν και πολύ πλούσιες, παράδειγμα Σπάρτης και Κυνίσκα).Στην ρωμαϊκή εποχή πλούσιες γυναίκες έπαιρναν π.χ αξιώματα δικαστικάβ. αξίες αντρών στη δημόσια ζωή. Παρόμοιο ρόλο με των γυναικών στη θρησκεία. Στην παιδεία = Καλός πολίτης – κατάλληλη εκπαίδευση. 7 ετών στο Ιδιωτικό Διδασκαλείο του Γραμματιστή (γραφή, ανάγνωση, αριθμητική, Ομήρου ποιήματα λόγοι αποστήθισης). Πιο εύπορα παιδιά στον Κιθαριστή (κιθάρα, αυλό, τραγούδι και χορό) για αρμονική διάπλαση ψυχής. 8-12 ετών στον Παιδοτρίβη – Ιδιωτική παλαίστρα για αρμονική διάπλαση σώματος.«νους υγιής εν σώματι υγιεί». Από το δεύτερο μισό του 5ου αιώνα οι πλουσιότεροι νέοι πήγαιναν στους σοφιστές και σε φιλοσόφους (Πλάτωνας, Αριστοτέλης, Ισοκράτης).

2

Πόλεμος = τιμή και γενναιότητα αρετές εκτιμούνταν πάντα. Ομηρική εποχή – ήρωες για προσωπική τιμή και επιβράβευση, όχι όλοι οι ήρωες (Έκτορας). Αρχαϊκή εποχή – γενναίοι, ικανοί πολεμιστές για την υπεράσπιση της κοινότητας. Η υπεράσπιση του κράτους θεωρούνταν το κύριο καθήκον των πολιτών. Τυρταίος, Επιτάφιος Περικλή. Ρίψασπις = μεγάλη ντροπή και διασυρμός. Σπαρτιάτισσες «ή ταν ή επί τας»Υπεράσπιση κράτους στενά συνδεδεμένη με την έννοια του πολίτη = διαμόρφωση κοινωνικών τάξεων : Ιππείς (1η και 2η τάξη), Οπλίτες (3η), Θήτες (τελευταία, μετά στο ναυτικό της Αθήνας κωπηλάτες) Στην πολιτική = ηλικιωμένοι, πολιτικές και δικαστικές συνελεύσεις, όλοι οι πολίτες συνεισφορά στις δραστηριότητας σε καιρώ ειρήνης. Εκκλησία του Δήμου (6.000 το λιγότερο) – μεγάλες πολιτικές αποφάσεις, εκλογή ανώτατων αξιωματούχων. Βουλή των 500 – κρατικές υποθέσεις, 1 χρόνο θητεία, όριο στη θητεία.Δικαιοσύνη = Όλοι οι πολίτες μέλη ορκωτών δικαστηρίων (μέχρι και λογιστικό έλεγχο κάνανε). Όχι δημόσιοι κατήγοροι, οποιοσδήποτε ξεκινούσε ποινική δίωξη. Δικαστικά αξιώματα σε οποιοδήποτε πολίτη ενώ άλλα π.χ Στρατηγοί και Ταμίες σε πολίτες πλουσιότερων τάξεων.Φορολογία = εύπορες τάξεις: Συνεισφορά (φόρος πολέμου)Λειτουργίες (Τριηραρχία – λειτουργίες θρησκευτικών γιορτών = γυμνασιαρχία, χορηγία, εστιάσεις,) Τεράστια ποσά. Όχι άρνηση, απαλλαγή για δύο χρόνια. Όχι μόνο από επιβολή από το κράτος αλλά και για δικά τους κίνητρα. Βραβείο, βοήθεια σε ποινικές διώξεις, στην πολιτική τους σταδιοδρομία. Λειτουργίες αντικατοπτρίζουν ανταγωνιστικότητα της αρχαίας ελληνικής δημόσιας ζωής.1.2.4 Αξίες ανταγωνισμού και συνεργασίαςΠνεύμα άμιλλας και ανταγωνιστικότητας στη δημόσια ζωή αθλητικοί αγώνες, πολιτική, πόλεμος. Σημαντική η επιδίωξη επιτυχίας και τιμής. Ομηρικά έπη ( γενναίος και πετυχημένος στον πόλεμος άντρας με αρετή – αγαθός. Αρετές δικαιοσύνης και εγκράτειας – συνεργασία), Αρχαϊκή και πρώιμη κλασική εποχή ( αντικατοπτρισμός στη γλώσσα, κακός – καλός, αγαθός. Σόλωνας «πολλοί κακοί άντρες είναι πλούσιοι και πολλοί αγαθοί άντρες είναι φτωχοί». Εδραίωση Δημοκρατίας (καλός άντρας με αρετή = δίκαιος, εγκρατής, νομοταγής). Φόβος για ανταγωνιστικότητα και επιδίωξη προσωπικής τιμής ενάντια στις αξίες της συνεργασίας. Ύβρις (ίσως και σωματική επίθεση) – ποινική δίωξη ακόμα και με θανατική ποινή. Παράδειγμα από τις ομιλίες του Λυσία – πλούσιος νέος στους οπλίτες κλπ. Στην Αθήνα αποφυγή αυτοδικίας, προσφυγή στα ένδικα μέσα. Οι ανταγωνιστικές αξίες υπήρχαν αλλά οι επιζήμιες επιδράσεις τους περιορίζονταν από τις αξίες της συνεργασίας.ΕΝΟΤΗΤΑ 1.3 – ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΑΞΙΕΣΕισαγωγικά = Μυκηναϊκή εποχή, πρώιμη εποχή του σιδήρου = αξία στον πλούτο, κατοχή γης, δώρα κλπ. Όμηρος. Ησίοδος (σχεδόν σύγχρονος του Ομήρου) ασχολείται με τους γεωργούς τους χειρόνακτες όμως και τους εμπόρους. Στην κλασική εποχή η πληροφορίες είναι πολύ περισσότερες.1.3.1 Οικονομικές δραστηριότητες1.ιδιοκτησία γης (η πιο έντιμη πηγή πλούτου, γεωργία η κυριότερη δραστηριότητα σε όλα τα ελληνικά κράτη)2.ιδιοκτησία βιοτεχνικών επιχειρήσεων ή προσωπική εργασία σε βιοτεχνικές επιχειρήσεις (σεβαστή πηγή πλούτου αλλά επιχειρήσεις κυρίως στους μέτοικους, βιοτεχνική εργασία κυρίως από δούλους)3.κυριότητα δούλων και ενοικίασή τους (μεγάλη ζήτηση των δούλων, ιδίως στα μεταλλεία του Λαυρίου4. ιδιοκτησία και ενοικίαση κατοικιών. (κάτι συνηθισμένο και εντελώς αποδεκτό)5.δανεισμός χρημάτων, ιδίως ναυτιλιακά δάνεια.(θεωρούνταν λιγότερο έντιμο) συνήθως τα έδιναν τραπεζίτες, οι οποίοι ήταν μέτοικοι, οι επιφανείς έντιμοι πολίτες μέσω των τραπεζιτών επένδυαν τα χρήματα τους σε τέτοιες επιχειρήσεις δανεισμού. Πάντως προτιμούσαν τον έρανο (φιλικό δάνειο), σχέσεις προσωπικής δέσμευσης μπορούσαν να έχουν το προβάδισμα έναντι καθαρά οικονομικών ζητημάτων.6.χοντρικό και λιανικό εμπόριο. (λιανικό δεν είχε καλή φήμη, διεξαγόταν, το μεγάλης κλίμακας εμπόριο, από μέτοικους)

3

7.ειδικευμένοι επαγγελματίες (γιατροί, λογογράφοι, αρχιτέκτονες, μισθοφόροι στρατιώτες) Θαυμάζονταν για το ταλέντο και τις ικανότητές τους αλλά δεν εκτιμούνταν στο ίδιο βαθμό αυτούς που δεν χρειάζονταν να δουλέψουν για να βγάλουν χρήματα.Διαφορετική εκτίμηση σε κάθε μια από τις παραπάνω. Εργασία έναντι μισθού = ανεπιθύμητη έως και εξευτελιστική. Εργασία στα χωράφια τους ευπρεπής αλλά προτιμούσαν δούλους.1.3.2 Οικονομικές αξίες γυναικών Μία πολύ σεβαστή οικονομική δραστηριότητα εξασκούνταν από τις γυναίκες. Η προστασία και η διατήρηση των υπαρχόντων της οικογενειακής περιουσίας και η οργάνωση των οικιακών εργασιών από τους δούλους. Οικονομία = νόμος του οίκου.

4

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 – ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣΕνότητα 2.1 ΠΟΛΙΤΙΚΗ2.1.1 Τα διάφορα είδη κρατών στην ιστορία του αρχαίου ελληνικού κόσμου1.Έθνος ή φυλετικό κράτος 2.Πόλη ή πόλη-κράτος 3.Ομοσπονδιακό κράτος 4.Ελληνιστικά βασίλειαΗ ΠΟΛΙΣΑστικό κέντρο ή άστη και χώρα. Σαφή γεωγραφικά όρια. Άστυ = κατοικίες λαού, Ακρόπολη= κατοικίες βασιλέων. Με την πάροδο του χρόνου: Άστυ = πολιτικό, διοικητικό, πολιτιστικό και θρησκευτικό κέντρο, Ακρόπολη = κέντρο ιερών και λατρείας. Αθήνα. Ακρόπολις= Πόλης. Ολόκληρη Αττική.Ερώτημα γένεσης – 8ος αιώνας π.Χ. στην ακμή του αρχαιοελληνικού πολιτισμού 600 πόλεις με 2.000-3.000 κατοίκους και όχι πάνω από 400 χλμ². Δευτερεύοντες οικισμοί (χωρία και συνοικίες)Αθήνα = 2.600 χλμ², 139 Δήμοι, 30 μόνο σε Άστυ και Πειραιά.ΤΟ ΕΘΝΟΣ Η ΦΥΛΕΤΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣΑρκετά εκτεταμένη εδαφική έκταση, μικρά χωριά. Θεωρούνται οπισοδρομικοί. Κοινός πρόγονος. Θρησκεία, λατρεία ίδιων θεοτήτων σε κοινά ιερά. Λίγα γνωρίζουμε για την οργάνωση πριν τον 5ο

αιώνα π.Χ οπότε τα βρίσκουμε σε φυλετικά ομοσπονδιακά κράτη.ΤΟ ΟΜΟΣΠΟΝΔΙΑΚΟ ΚΡΑΤΟΣ6ος αιώνας γειτονικά κράτη. 5ος – 4ος αιώνας, λύσεις υιοθετημένες από οργάνωση πόλης-κράτους.«Οι Βιωτοί», 11 Βιωτάρχες – εκτελεστική εξουσία, οι 4 από τη Θήβα.ΤΑ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΑ ΒΑΣΙΛΕΙΑ6ος – 4ος αιώνας= Μακεδόνες, Αλέξανδρος, περσική αυτοκρατορία, θάνατος Αλέξανδρου, ελληνιστικά βασίλεια.Ελληνιστικά βασίλεια = απόλυτος μονάρχης, ανομοιογενής πληθυσμός. Πλειοψηφία πόλεων κρατών α. μέρος ελληνιστικών βασιλείων β. σε μεγάλα ομοσπονδιακά κράτη.Πόλεις-κράτη εξακολουθούσαν να υπάρχουν σε ελληνιστική και ρωμαϊκή εποχή. Τοπική σημασία, όχι θέματα εξωτερικής πολιτικής και στρατιωτικά θέματα. Κρίση της Πόλης-Κράτους =Α.430-400 στην ΑθήναΒ.Πελοποννησιακός πόλεμοςΓ.Εκστρατεία στη ΣικελίαΔ.Εσωτερικές διαμάχες (αντιδημοκρατικές επαναστάσεις)Ε.Κατέρρευση Αθηναϊκής Συμμαχίας το 404.Η ΣΥΜΜΑΧΙΑΣυμμαχίες από πόλεις – κράτη = Α.Πελοποννησιακή συμμαχία, 6ος αιώνας (ηγεμονία;). συνεδριάσεις αντιπροσώπων για τη λήψη αποφάσεων.Β. Αθηναϊκή Συμμαχία, 5ος αιώνας (ηγεμονία;). Κυρίως ναυτικά κράτη. Νίκη Αθηναίων επί Περσών. «Οι Αθηναίοι και οι Σύμμαχοι». Πρώτα χρόνια συνεδριάσεις αντιπροσώπων για λήψη αποφάσεων, έπειτα τις αποφάσεις τις έπαιρναν μόνοι τους οι Αθηναίοι.2.1.3 Η εξέλιξη του πολιτεύματος στον αρχαίο ελληνικό κόσμο.Πορεία συνήθης = μοναρχία – μέσω αριστοκρατίας ή ολιγαρχίας – στη Δημοκρατία. Πριν πόλη-κράτος = βασιλεία, υπάρχουν όμως αμφιβολίες αλλά έχουμε μαρτυρίες από Ομηρικά έπη, τη Σπάρτη και την Κυρήνη, ίχνη της βασιλείας σε θεσμούς μεταγενέστερων πολιτευμάτων.Αθήνα = 6ος -7ος αριστοκρατικό χαρακτήρα με κάποια δημοκρατικά στοιχεία. Παρόμοιες εξελίξεις εμφανίζονται ή μπορούν να θεωρηθούν ως δεδομένες σε πολλά ελληνικά κράτη κατά τις ίδιες περιόδους. 4ος πλειοψηφία κρατών με δημοκρατικό πολίτευμα. Από 7ο και μετά πολλά κράτη πέρασαν από τυραννίες.2.1.4 Τα πολιτικά συστήματα στον αρχαίο ελληνικό κόσμο και η λειτουργία τουςΤρία κυρίως στοιχεία: 1.Εκτελεστική εξουσία (ανώτατοι αξιωματούχοι), 2.Συμβουλευτική εξουσία.(γερουσία, Βουλή κλπ) 3.Πηγή της ανώτατης εξουσίας (λαός). Δεν χρειάζονταν αντιπροσώπου όπως σήμερα. Απευθείας ανάμειξη στις πολιτικές αποφάσεις.

5

Ο πολιτικός ρόλος και η πολιτική δύναμη των μελών μιας πόλης-κράτους ήταν πολύ στενά συνδεδεμένα με τη συμβολή τους στον πόλεμο. Επισφαλής ατμόσφαιρα, λίγοι ή καθόλου δημόσιοι πόροι, εξοπλίζονταν μόνοι τους. Συμβολή στον πόλεμο ανάλογη με τα εισοδήματα άρα και ανάλογη πολιτική δύναμη.ΠΟΛΙΤΙΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ1.Μοναρχία = εκτελεστική εξουσία (βασιλιάς), Συμβουλευτική εξουσία (συμβούλιο των γερόντων) πηγή ανώτατης εξουσίας (δήμος, λαός σε εμβριακή μορφή). Η μοναρχία ήταν συνδεδεμένη στενά με την αντρεία.2.Αριστοκρατία = ιππείς (πλούσιοι και ευγενείς) Θεσσαλία.3.Το κράτος των οπλιτών («οπλιτική επανάσταση» οδηγεί στο δρόμο προς τη δημοκρατία. ΣΠΑΡΤΗ = Παράγοντες (η διαίρεση του πληθυσμού σε τρεις κύριες κατηγορίες – ο συντηρητικός χρακτήρας της κοινωνίας των Σπαρτιατών – η στρατοκρατία)

Πολίτευμα (Εκτελεστική εξουσία = 2 βασιλείς και 2 έφοροι. Συμβουλευτική εξουσία 30 μέλη μέσα και οι 2 βασιλείς, 60+ ηλικία εφ’ όρου ζωής, Γερουσία συμβούλιο των γερόντων, Πηγή ανώτατης εξουσίας = Δάμος, συνέλευση για λήψη μεγάλων αποφάσεων –ειρήνη πόλεμο εκλογή Εφόρων Γερουσίας)

Στρατιωτικός χαρακτήρας. Όχι πλήρως δημοκρατικό πολίτευμα. Στρατιωτική πειθαρχία. Αποφάσεις «δια βοής».ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ (Αθήνα) = Εισήγαγαν δημοκρατικά στοιχεία οι: Σόλων (οι σημαντικές αποφάσεις λαμβάνονται από την Εκκλησία του Δήμου) ( Πεντακοσιομέδιμνοι, Ιππείς, Ζευγίτες, Θήτες). Κλεισθένης («ιδρυτής της αθηναϊκής Δημοκρατίας», 10 φυλές=πολιτικές στρατιωτικές κοινωνικές ομάδες. Αρχές 5ου αιώνα οι ζευγίτες σε ανώτατα αξιώματα. Περικλής και ναυτική δύναμη = θήτες κωπηλάτες. 5ος αιώνας = (ανώτατη εξουσία Εκκλησία του Δήμου με 4 συνελεύσεις ανά πρυτανεία και έκτακτες συνελεύσεις, όλοι μιλούσαν αλλά όχι στην πράξη.) (Συμβουλευτική εξουσία Βουλή των 500 «έδοξεν τη Βουλή και τω Δήμω»). Απόλυτη κυριαρχία λαού και εποπτεία η Βουλή. 50 μέλη από κάθε φυλή. Φυλή που είχε την πρυτανεία = μέρα και νύχτα. 30+ ηλικία με κλήρο για 1 έτος, όχι για 2 συνεχόμενα έτη, όχι πάνω από 2 φορές στη ζωή τους. Προεδρεία, καθημερινά κλήρος από τη φυλή που είχε την πρυτανεία, πρόεδρος μόνο για μία φορά. Σημασία κλήρου «άρχειν και άρχεσθαι εναλλάξ» (Εκτελεστική εξουσία. 9 άρχοντες (βασιλεύς) ή 10 στρατηγοί, επανεκλογή. Εξορία ακόμα και θάνατος). (Δικαστική εξουσία. Λαός, μεγάλα ορκωτά δικαστήρια 500+ μέλη αναλόγως της περίπτωσης. Κλήρος, ηλικιωμένοι, μισθός στους φτωχότερους πολίτες) οστρακισμός ή οστρακοφορία = 1 φορά το χρόνο για το ναι ή όχι, αν ναι, τότε ψηφοφορία για το ποιος. 10 χρόνια εξορία, όχι άλλες επιπτώσεις. Λόγω τυραννίας (Πεισιστρατίδες) Ενότητα 2.2 ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ2.2.1 Οι πολιτικές θεωρίες ενός πολεοδόμου και δύο ιστορικών: Ιππόδαμος, Ηρόδοτος, ΘουκυδίδηςΠολεοδόμος Ιππόδαμος ο Μιλήσιος = πρώτος θεωρητικός της πολιτικής. «μυρίανδρος» 10.000 άντρες η πολιτεία του. Τεχνίτες – γεωργοί – πολεμιστές. Όλοι στη συνέλευση του λαού για εκλογή αξιωματούχων.Ηρόδοτος – ιστορία του – περσικός διάλογος = 1ος μοναρχία έφερε την τυραννία, ναι στη δημοκρατία 2ος όχι μοναρχία, όχι δημοκρατία (αδαής όχλος), άρα αριστοκρατία 3ος ναι στη μοναρχία.Θουκυδίδης – ιστορία του = υπέρ της αθηναϊκής δημοκρατίας. Ισορροπία δυνάμεων πλουσίων και φτωχών. Μεικτό πολίτευμα = ίσως είναι από το σπαρτιατικό πολίτευμα.Αναφορές Πλάτωνα για σπαρτιατικό πολίτευμα = μοναρχία αλλά 2 βασιλείς, ελέγχεται από τη Γερουσία (ολιγαρχία) που ελέγχεται από τους Εφόρους (με κλήρο άρα δημοκρατικό στοιχείο).Ρωμαϊκό δημοκρατικό πολίτευμα = Μοναρχία (Ύπατοι), Συμβουλευτική Εξουσία - Γερουσία(Ολιγαρχία) Δημοκρατία (Συνέλευση του Λαού).Η.Π.Α – 18ος αιώνας. Μοναρχία (Πρόεδρος), Ολιγαρχία (Γερουσία), Δημοκρατία (Βουλή των αντιπροσώπων).

6

2.2.2 Οι πολιτικές θεωρίες των φιλοσόφων : σοφιστές, Σωκράτης, Πλάτωνας, Αριστοτέληςφιλοσοφία περί πολιτικής – 5ος - σοφιστές, πολιτική θεωρία τους = κύριο ενδιαφέρον των σοφιστών. Φιλοσοφία τους η απελευθέρωση του ατόμου, αμφισβήτηση των πραγμάτων. Πρωταγόρας «πάντων χρημάτων μέτρον άνθρωπος».Σωκράτης από Πλάτωνα φυσικά. Τι ανήκει όμως στον Πλάτων και τι στο Σωκράτη; Το σίγουρο = επέκρινε το Δημοκρατικό πολίτευμα της Αθήνας (θέλει ειδικούς στις ειδικές θέσεις) για την εκλογή με κλήροΠολιτική του θέση = μέρος της ηθικής η πολιτική. Επιλογή πολιτικής δομής είναι ηθική επιλογή. Σωκράτης ενάντια στους σοφιστές (προσωπική πλουτισμός και δύναμη πολιτικών) Σωκράτης = στόχος της πολιτικής πρέπει να είναι η καλή και ενάρετη ζωή των πολιτών.Πολιτεία του Πλάτωνα = υποτιμά τα υπάρχοντα πολιτεύματα (το τιμοκρατικό ή τιμαρχικό Σπάρτης και Κυρήνης, το ολιγαρχικό, το δημοκρατικό, το δεσποτικό – τυραννικό). Επικροτεί το τιμοκρατικό για το διαχωρισμό των τάξεων αλλά… = όχι καλλιέργεια του πνεύματος, προσωπική συσσώρευση πλούτου. Δεν σχολιάζει τις αρετές της ολιγαρχίας, μόνο τα ελαττώματά της γιατί 1.πολιτική εξουσία βάσει πλούτου, όχι βάση αξίας 2.διαίρεση κοινωνίας σε πλούσιοι και φτωχούς οδηγεί σε αποδυνάμωση κίνδυνος στον πόλεμο 3.δημιουργεί επαίτες και εγκληματίες.Θεωρεί τη δημοκρατία μια ευχάριστη μορφή αναρχία. Ίσοι όλοι αν και η συνεισφορά τους δεν είναι ίδια. Κωμική και υπερβολική εικόνα της δημοκρατίας. Ίσως … Σωκράτης αγαπημένος του δάσκαλος θανατώθηκε επί Δημοκρατίας.Τυραννία χειρότερα απ’ όλα τα πολιτεύματα, υποψίες τυράννου, κόλακες, άχρηστοι, βία, σωματοφύλακες, υπερβολικές σπατάλες, σπατάλη θησαυρών υπερβολικοί φόροι.Ιδανικό κράτος - Πολιτεία του Πλάτωνα = Καταμερισμός εργασίας σύμφωνα με τις ικανότητες, ειδικές γνώσεις. 1. παραγωγική τάξη (γεωργοί 2. παροχή υπηρεσιών (τεχνίτες) αυτές οι δύο τάξεις δεν πολεμούν. 3. φύλακες (όχι ιδιωτική περιουσία, όχι οικογένεια. Επιλογή από τα παιδιά με τα περισσότερα προσόντα ανεξαρτήτου τάξης. Αν οι φύλακες είχαν οικογένεια και παιδιά πρώτον θα έφερναν αντιρρήσεις για την επιλογή των παιδιών για φύλακες και επίσης κίνδυνος για συσσώρευση πλούτου. Ισότητα μεταξύ αντρών και γυναικών φυλάκων επαφές σεξουαλικές υπό αυστηρό έλεγχο (ευγονική). Όλα τα παιδιά ίδια μόρφωση μέχρι τα 20, έπειτα από τους φύλακες με εξετάσεις και δοκιμασίες βγάζουν τους άρχοντες (έλεγχος κοινωνίας, όλες οι αποφάσεις). Οι άρχοντες μετά από πολυετή εκπαίδευση σε φιλόσοφους μόνο τότε άξιοι να κυβερνήσουν.Ιδανικό κράτος υπό κριτική= συστηματοποιημένο, καμία ελευθερία εγγυημένη. Καμία ισότητα. Δεν υπάρχει ανθρώπινο ον, όσο μορφωμένο και να είναι, που να διαφθείρεται από την απόλυτη εξουσία. Αδυναμίες ιδανικού κράτους αναγνωρίζονται από Πλάτωνα. Έργο νέα «Οι νόμοι». Λεπτομερέστατη δομή από νόμους, άρα αυστηρά ρυθμισμένο κράτος, άρα καταπιεστικό.Πολιτεία του Αριστοτέλη = ίσως γράφηκε από μαθητή του. Πρακτικές επιστήμες. Πολιτική Ηθική = στόχος, καλύτερη διαβίωση πολιτώνΗ πόλις είναι η καλύτερη πολιτική κοινότητα. Οίκος+κώμη = ζειν, Πόλις = Ευ ζειν.Ηθική = σύμφωνα με τη λογική του κοινού ανθρώπου. «παν μέτρον άριστον». Θέση γυναικών – δούλων. Διαφορετικά πολιτεύματα για διαφορετικές κοινωνίες. Υπέρ δημοκρατίας αλλα…Ολιγαρχία = εξουσία των πλουσίων. Δημοκρατία = εξουσία των φτωχών. Εμφύλιος πόλεμος αν φτωχοί επιχειρήσουν να πάρουν την περιουσία των πλουσίων.Πολιτεία = αποφεύγονται τα άκρα, μετριοπαθής ολιγαρχία ή περιορισμένη δημοκρατία.Ορισμός της ιδιότητας του πολίτη = ένας πολίτης με πλήρη δικαιώματα και καθήκοντα απαιτεί να συμμετέχει στις πολιτικές και δικαστικές αποφάσεις και να κατέχει δημόσια αξιώματα. Ένας πολίτης με περιορισμένα καθήκοντα και δικαιώματα θα μπορούσε να συμμετέχει στις πολιτικές και δικαστικές αποφάσεις αλλά θα αποκλειόταν από τα διάφορα αξιώματα.Κάτι σαν μεικτό πολίτευμα = λαός εκλέγει αξιωματούχους (με περιουσία αυτοί) που θα έπρεπε να λογοδοτούν στο λαό.Πλάτωνας και Αριστοτέλης μέσα στα πλαίσια της Πόλης – Κράτους. Στον καιρό τους δημιουργούνταν ομοσπονδιακά κράτη. Δεν είχαν συνεχιστές. Όμως οι σπουδαστές της πολιτικής θεωρίας διδάσκονταν τις θέσεις τους.

7

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 – ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΗΕνότητα 3.1 – ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ3.1.1 Προσωκρατικοί φιλόσοφοι. Κοσμολογική περίοδος της φιλοσοφίας (585- 450 π.Χ).Αρχαία Ιωνία και ΣικελίαΠροσωκρατικοί = μεταφυσικό πρόβλημα της φύσης και της γένεσης του κόσμου (φυσικοί φιλόσοφοι).Θαλής ο Μιλήσιος = από ποια ουσία αποτελείται ο κόσμος. Μονισμός ή ενισμός.Θαλής = νερό, Αναξίμανδρος = άπειρο, άμορφη μάζα, Αναξιμένης = αέρας, Πυθαγόρας – Πυθαγόρειοι = αριθμοί, αριθμητικό σύστημα αναλογιών (αρμονικές νότες)Αντίδραση – πλουραλισμός ή πολυαρχία.Ηράκλειτος ο Εφέσιος = μόνη πραγματικότητα είναι ο ορατός κόσμος, παρομοίωση με φωτιά.Θέσεις = «τα πάντα ρει και ουδέν μένει». Αέναον γίγνεσθαι. Και τίθεται το ερώτημα «αφού ο κόσμος σε συνεχή ρευστή κατάσταση δεν είναι δυνατόν να αποτελέσει αντικείμενο ορθής γνώσης.Απάντηση στον Ηράκλειτο από Ελεάτες (Παρμενίδης) = όχι κίνηση, ο κόσμος των αισθητών είναι αυταπάτη. Υπερβατικός κόσμος είναι πραγματικός, νους – έγκυρος οδηγός της αλήθειας. Εισάγεται η αφηρημένη σκέψη.Μέλημα των προσωκρατικών = προσπαθώντας να σώσουν τα φαινόμενα, σύνδεσαν τη θεωρία του Ηράκλειτου με αυτή του Παρμενίδης. Οπότε, η ουσία του φυσικού κόσμου είναι αιώνια, αμετάβλητη και δυναμική αλλά δεν ήταν ενιαία και μοναδική, υπάρχουν περισσότερες από μία αρχέγονες ουσίες ή αρχές (πολυαρχία ή πλουραλισμός).Εμπεδοκλής ο Ακραγαντίνος = 4 στοιχεία, αιώνια και αμετάβλητα σε διαρκή κίνηση λόγω φιλίας και έριδας.Αναξαγόρας = άπειρα πρώτα στοιχεία. Νους που κυβερνά.Δημόκριτος ο Αβδηρίτης = συμπλέγματα ατόμων και κενό. Τυχαίοι συνδυασμοί. Αιώνιος, αναλλοίωτος χαρακτήρας. Θεμέλια της σύγχρονης φυσικής.Θεωρίες προσωκρατικών = είχαν υποθετικό χαρακτήρα:1.ερμηνείες βάσει λογικής χωρίς υπερφυσικά στοιχεία.2.καθιέρωση κριτικής συζήτησης.Ρόλος περιβάλλοντος Πόλης – Κράτους. Κέντρα = Ιωνία και Ν. Ιταλία και Σικελία.3.1.2 Σωκράτης, Πλάτωνας, Αριστοτέλης – ανθρωποκεντρική περίοδος της ελληνικής φιλοσοφίας (450-322 π.Χ)Κέντρο η Αθήνα. Από τη φύση στον άνθρωπο, νόημα της ύπαρξής του.Νέοι προβληματισμοί = νόμοι που διέπουν τις ανθρώπινες πράξεις, σκοπός η ευτυχία η επιτυχία σε όλους τους τομείς. Άκυρη η προσωκρατικοί σε αυτό το θέμα.Σοφιστές «πάντων χρημάτων μέτρον άνθρωπος». Οι σοφιστές εξυπηρετούσαν τις πρακτικές ανάγκες των πολιτών και ισχυρίζονταν ότι μπορούν να διδάξουν στους ανθρώπους την τέχνης της «αρετής» (την επιδεξιότητα και την υπεροχή και την προσωπική επιτυχία), ανεξάρτητα από οποιαδήποτε φιλοσοφική θεωρία για απόλυτες αρχές και αξίες. Υποκειμενική θεώρηση του κόσμου.Σωκράτης = ενάντια στους σοφιστές. Υπάρχει απόλυτη γνώση. Αξίες σε λανθάνουσα κατάσταση. Κλειδί αφύπνισης η γνώση. Βοηθός ο Σωκράτης και γνώση βάσει ηθικών εννοιών. Προσωκρατικοί = γνώση βάσει υλικών αρχών.Ηθικές αρετές είναι αλληλένδετες. Έχει τη μία; Τις έχεις όλες.Αρετή είναι ευδαιμονία, «ουδείς εκών κακός». Άγνοια κακή πράξη.Στόχος = όλοι οι άνθρωποι. Μέθοδος = σωκρατικός διάλογος = μια ηθική έννοια, κριτική Σωκράτη στις απαντήσεις άγνοια έννοιας επαγωγικός συλλογισμός.Επιτεύγματα Σωκράτης = έθεσε τα θεμέλια της δυτικής σκέψης και φιλοσοφίας:Θεμελίωσε επιστημονικά την ηθικήΚαθιέρωσε ένα νέο τρόπο του σκέπτεσθαι, της αφηρημένης σκέψης.Ταπεινοφροσύνη του φιλόσοφου.

8

Επιρροές Σωκράτη:Πλάτωνας = θεωρία των Ιδεών (συμπληρώνει θεωρία Σωκράτη και έχει ευρύτερα ενδιαφέροντα και επηρεάζεται από Ηράκλειτο, Παρμενίδη και Πυθαγόρειους. Οι πηγές αληθινής γνώσης του Σωκράτης έγιναν οι ουσίες ή οντότητες ή ίδέες.Αποδέχεται τη θεωρία του Παρμενίδη για δύο κόσμους.1.Ιδανικός κόσμος = ιδέες είναι υπάρξεις, αιώνιες κλπ. Πρότυπα για τα πάντα στον αισθητό κόσμο. Ο μόνος πραγματικός κόσμος είναι ο ιδεατός2.Αισθητός κόσμος = τα πάντα είναι ατελή αντίγραφα των Ιδεών και μετέχουν στην ύπαρξη των Ιδεών.Ιδέες αντιληπτές από το νου. Ψυχή = νους και θυμοειδές και επιθυμητικό διαδικασία γνώσης (πολλές μετεμψυχώσεις, γνώση Ιδεών, διαδικασία ανάμνησης στην επίγεια ζωή).Γνώση Ιδεών οδηγεί από τη φυλακή του σώματος και το σκοτάδι της αμάθειας στη γη προς την Ύψιστη ιδέα του Αγαθού και το φως. Η πηγή της τελειότητας και όλης της γνώσης είναι ο δημιουργός του κόσμου, που διέπει όλες τις Ιδέες και είναι ο Θεός.Προορισμός του ανθρώπου = αφομοίωση με το Θεό. Τρόπος – νους(σοφία)+θυμοειδές(ανδρεία)+επιθυμιτικό (σωφροσύνη)=δικαιοσύνη.Πλατωνική φιλοσοφία = καθαρά θεωρητική αφηρημένη σκέψη. Γνώση κόσμου καθολικές αμετάβλητες Ιδέες (προαναγγέλει το σύγχρονο επιστημονικό τρόπο σκέψης).Πλάτωνας = το πρώτο καθολικό σύστημα στην ιστορία της φιλοσοφίας.Αριστοτέλης = αν και έτεινε προς καθολικότητα και αφηρημένη σκέψη, είχε και ορθολογική σκέψη και ρεαλιστική σκέψη. Ο πρώτος εκπρόσωπος του ρεαλισμού στη δυτική φιλοσοφία.Θεώρηση της θεωρίας των Ιδεών ως παράλογη έξαρση της φαντασίας. Αισθητός κόσμος απόλυτα αληθινός. Συστηματική παρατήρηση της φύσης και εμπειρική έρευναΜεθοδική ανάλυση, ταξινόμηση δεδομένων = ενιαία και σφαιρική εικόνα του κόσμου «Σύστημα του Αριστοτέλη».Τρία είδη της ανθρώπινης γνώσης: θεωρητική, πρακτική, ποιητική.Διακρίνονται οι επιμέρους επιστήμες, επιστημονική ειδίκευση. Λογική = το απαραίτητο μεθοδολογικό εργαλείο. «θεωρία της αξιωματικής παραγωγικής απόδειξης.Μεταφυσική του = κυριότερα σημεία (1.Ιδέες ενυπάρχουν σε όλα τα επιμέρους πράγματα της φύσης, τα οποία αποτελούνται από ύλη+είδος-μορφή. Το είδος είναι η πραγματική ουσία και η ύλη είναι η δύναμη της ανάπτυξής του. 2.Όλα γεννιούνται από 4 αίτια, το υλικό, το μορφικό, το ποιητικό και το τελικό αίτιο. 3.Κίνηση ή μεταβολή είναι η πορεία της τελείωσης της μορφής τους, δύναμη σε ενέργεια, η ύλη είναι αυτό που κινείται και η μορφή-είδος αυτό που κινεί, ύλη είναι το σώμα και είδος είναι η ψυχή. Πρώτη αιτία για κίνηση είναι το αιώνιο ον χωρίς ύλη, ακίνητο, καθαρή ενέργεια που ενατένιση και παρατήρηση του ίδιου του εαυτού.Ηθική του = διαφοροποιήσεις (όχι απόλυτα ηθικά πρότυπα – Σωκράτης, όχι μεταφυσική πλευρά – Πλάτωνας, ταξινόμηση όλων των αρετών «Θεωρία της μεσότητας»- υπερβολή μεσότητα έλλειψη).Δύο κατηγορίες αρετών = 1.Ηθικές και 2.Διανοητικές. Ευδαιμονία = πρώτα με τις διανοητικές κι έπειτα με τις ηθικές αρετές.Λύκειο ή Περίπατος ή Περιπατητική Σχολή. Βασικό στοιχείο, τα διδάγματά της στον Αραβικό πρώτα και έπειτα στο δυτικό πολιτισμό.Φιλοσοφία Αριστοτέλη = η τελευταία ακμή του πνεύματος, ελεύθερης έρευνας κλπ.3.1.3 Μετααριστοτελική φιλοσοφία. Ατομικιστική περίοδος της ελληνικής φιλοσοφίας (322 π.Χ – 529 μ.Χ)Λιγότερη ενασχόληση με επιστημονικά, θεωρητικά θέματα. Περισσότερη ενασχόληση με τη θέση του ανθρώπου στον κόσμο και ηθικά θέματα.Ατομισμός, τάσεις εκλεκτικισμού ή συγκρητισμού.Ιστορικές και κοινωνικές συνθήκες = κρίση πόλης, αυτοκρατορία Αλέξανδρου, ελληνιστικά βασίλεια, πόλη – κράτος όχι πλέον ανεξάρτητη, κλονίζονται η θρησκεία και η ηθική, απομόνωση, φοβίες, κέντρο της ελληνικής φιλοσοφίας άλλες μεγάλες πόλεις ελληνιστικών βασιλείων π.χ Αλεξάνδρεια., προσωπικότητες πλέον κι όχι σχολές.Κυνικοί (όλα περιττά, ευδαιμονία μόνο με φυσική ζωή -ζώα. Απαλλαγή από τα δεσμά της Πόλης – Κράτους ΔΙΟΓΕΝΗΣ. Όχι σχολή.Σκεπτικισμός (Όχι σχολή. Πύρρων ο Ήλειος. Επιρροές από Ελεάτες και Σοφιστές. Ευδαιμονία με αμφισβήτηση δοξασιών, όχι δογματισμός, ζωή σύμφωνα με τη φύση. Με τον τρόπο αυτό, οι

9

σκεπτικοί υπονόμευσαν τα δόγματα στην μεταφυσική, στα ήθη και τους τρόπους και ιδίως στη θρησκεία)Κέντρο ανάπτυξης, η Αθήνα. Πανεπιστημιούπολη. Λειτουργούσαν και οι παλιές σχολές (Ακαδημία και Λύκεια) και νέες όπως Επικούρεια και Στωική Σχολή.Επικούρεια Σχολή (Κήπος – Επίκουρος. Ευδαιμονία = αταραξία+ αναζήτηση ηδονής, δλδ, όχι ψυχικοί πόθοι όχι σωματικοί πόνοι. Μέθοδος = απαλλαγή από σωματική και ψυχική οδύνη με σύνεση και σοβαρότητα και αποχή από δημόσιες, οικογενειακές και συζυγικές υποχρεώσεις, ζωή αυτάρκη. Εξάλειψη φόβου των θεών, του θανάτου και της μεταθανάτιας ζωής = με βάση τις θεωρίες των ατομικών – Δημόκριτος, το σύμπαν είναι υλικό διέπεται από μηχανικό νόμο ή τύχη, δεν υπάρχει θεϊκή ενέργεια, η ψυχή είναι υλική και θνητή, δεν υπάρχει μεταθανάτια ζωή.Στωική Σχολή (Ζήνων. Ευδαιμονία = αρετή, τα υπόλοιπα της ζωής είναι περιττά προς την πορεία προς την αρετή. Ενάρετοι = ευτυχείς ανεξάρτητα από τις δυσκολίες της ζωής. Ζωή σύμφωνα με τη φύση = σύμφωνα με τη λογική, όπου λογική είναι η λογική ενός ανώτατου αγαθού και σοφού όντος, ένα πύρινο πνεύμα – Ηράκλειτος. Άνθρωπος = μέρος της φύσης άρα έχει τη λογική του όνταος άρα τείνει προς την αρετή, σκοπός του ανθρώπου είναι να ρυθμίσει τη λογική του σύμφωνα με τους νόμους της φύσης με αρμονία κλπ. Θεωρούσαν τον πόνο και τη δυστυχία μέρος του πεπρωμένου-ειμαρμένη, διότι πιστεύουν τα πάντα διέπονται από τη θεία βούληση και τίποτα δεν είναι τυχαίο. Ο Στωικισμός άγγιξε τους ανθρώπους της εποχής, διότι βρήκαν στήριγμα πέρα από φυλετικές και κοινωνικές διακρίσεις, ήταν το ιδανικό μιας παγκόσμιας πολιτεία που λειτουργούσε σύμφωνα με το νόμο της φύσης, δηλαδή του Θεού).Νεοπλατωνισμός – Πλωτίνος (σκοπός=να γίνει κτήμα όλων των ανθρώπων ο μυστηριώδης εσωτερικός κόσμος, τρόπος = ανάταση και ομοίωση με το θεό ευρεία απήχηση, τρεις αιώνες, έκλεισε από τον Ιουστινιανό.)Η ελληνική φιλοσοφία εντάσσεται στη χριστιανική φιλοσοφία και στη θεολογία.

10

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 – ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟ ΘΕΑΤΡΟΕνότητα 5.1 – ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ5.1.1 – Ποίηση ή έμμετρος λόγοςΤα θέματα της αρχαίας ελληνικής ποίησης = 1.τα περισσότερα είναι από τη μυθολογία κι όταν δεν ήταν μυθικά, ο ποιητής έκανε μυθολογικές νύξεις. Μεγάλο μέρος της μυθολογίας αφορούσε τις σχέσεις και τη δράση των θεών (αιτιολογικοί μύθοι – ιεροτελεστία). 2.η δράση των ανθρώπων της ηρωικής εποχής (ήρωες, ημίθεοι, πρόσωπα που σχετίζονται με τους θεούς). Οι αρχαίοι θεωρούσαν την ηρωική εποχή ως ιστορικό παρελθόν τους, ωστόσο κάτι τέτοιο δεν ισχύει.Η σημασία του μέτρου στην αρχαία ελληνική ποίηση = δεν βασίζεται σε τονισμένες ή άτονες συλλαβές αλλά σε μακρόχρονες (μακρό φωνήεν ή βραχύ φωνήεν που μετά ακολουθούν δύο σύμφωνα) ή βραχύχρονες(βραχύ φωνήεν), (προσωδία), μουσικότητα στις λέξεις. Μετρικές μονάδες είναι οι πόδες, ορισμένοι από τους οποίους έδωσαν το όνομά τους σε κάποιες κατηγορίες της ποίησης, κάθε μια κατηγορία χρησιμοποιούσε συγκεκριμένο μέτρο.Δάκτυλος = -υυ Σπονδείος = -- Ίαμβος = υ- Τροχαίος = -υΕπική, Ελεγειακή, Ιαμβική, Λυρική και Δραματική ποίηση.Α.Επική = Εξάμετρο1.ΗΡΩΙΚΟ ΕΠΟΣ. Επίσημος χαρακτήρας, ηρωικά θέματα (πράξεις ηρώων και θεών) Όμηρος. Αμφισβήτηση ενός δημιουργού των επών ήδη από την ελληνιστική εποχή, σήμερα υπέρ του ενός δημιουργού. Χρόνος δημιουργίας υπό συζήτηση ακόμα, επικρατέστερη άποψη = 1ο μισό 8ου αιώνα π.Χ. Ιλιάδα και Οδύσσεια είναι υποδείγματα προφορικής ποίησης από τους αοιδούς (αργότερα βάρδοι), αυτοσχεδιασμός, μακροσκελή ποιήματα, Γιουγκοσλάβος. Χαρακτηριστικό της προφορικής ποίησης είναι οι λεκτικές φόρμουλες, το λογότυπο. Μακρά παράδοση προφορικής ποίησης στην Ελλάδα από την εποχή του χαλκού (ήρωες Ομήρου στην εποχή του χαλκού). Γιατί και πώς σώθηκαν = υποθέσεις (ισχυρός προστάτης τα κατέγραψε), οι ραψωδοί, στην παιδεία, επιρροή και εκτός Ελλάδας (Αινειάδα Βιργίλιου).2.ΔΙΔΑΚΤΙΚΟ ΕΠΟΣ. Επίσημος χαρακτήρας, Ησίοδος σύγχρονος του Ομήρου, Θεογονία και Έργα και Ημέρες (γεωργικό ημερολόγιο και συμβουλές για την εργασία). Προβλήματα στη χρήση του έμμετρου λόγου για γι αυτό το είδος αλλά μόνο η ποίηση ήταν μορφή λογοτεχνίας τότε, ωστόσο συγκρατείτο εύκολα στη μνήμη.(γραπτός πεζός λόγος δεν είχε διαμορφωθεί ακόμα, 8ος

αιώνας – μόλις είχε αρχίσει να διαδίδεται η γραφή).Β.Ελεγειακή = 1 εξάμετρο + 1 πεντάμετρο (δύο ατελή μισά εξάμετρου) σύντομη ποίηση, ένα ή περισσότερα δίστιχα με συνοδεία αυλού. Ελαφρύτερο το μέτρο, πιο ευκίνητος ο ρυθμός γι αυτό και είχε χιλιετή χρήση. Επίσημος χαρακτήρας.ΕΙΔΗ ΕΛΕΓΕΙΑΣ1.Παραινετική = πολεμική – Τυρταίος

πολιτική – Σόλων γνωμική – Φωκυλίδης και Θέογνης

2.Συμποτική – Αρχίλοχος ο Πάριος Ερωτική - Μίμνερμος ο Κολοφώνιος Προσωπική –Αρχίλοχος ο Πάριος (εισήγαγε πρώτος τον ατομικισμός στη λογοτεχνία)3.Θρηνητική (6ος και μετά) – αργότερα αναπτύχθηκε το επιτάφιο επίγραμμα, Σιμωνίδης ο Κείος,

νεκροί Περσικών Πολέμων.4.Αναθηματική (6ος και μετά) – αναθηματικά επριγράμματα στα αφιερώματα στους θεούς.5.Φιλοσοφική – Παρμενίδης ο Ελεάτης.Ελληνιστική εποχή μέχρι τους πρώιμους βυζαντινούς χρόνους η ελεγειακή ποίηση φτάνει στην ακμή της, κυρίως η ερωτική. Παλατινή Ανθολογία (επιγράμματα, σύντομα, αργότερα τα μιμήθηκαν και τα μετέφρασαν).Γ.Ιαμβική = Ιαμβικό μέτρο (ίαμβοι ή τροχαίοι). Αρχίλοχος ο Πάριος (ψογερός) χρησιμοποίησε τον ίαμβο και πήρε έτσι αυτό το είδος το όνομα του μέτρου αυτού, είναι ο πρώτος σατυρικός ποιητής της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας, ισάξιος του Ομήρου θεωρούνταν, σώζονται πολύ λίγα αποσπάσματα, άνοιξε το δρόμο για τη λυρική ποίηση. Εν μέρει απαγγελόταν και εν μέρει ψάλλονταν από τον ίδιο το δημιουργό ίσως με τη συνοδεία κάποιου οργάνου. Η ιαμβική ξεχωρίζει από την επική και την ελεγειακή για τον ανεπίσημο, καθόλου ηρωικό, μάλλον καθημερινό χαρακτήρα της.

11

Δ.Λυρική = κύρια χαρακτηριστικά = α.χρησιμοποιούσε στροφές και μια μεγάλη ποικιλία από μέτρα β.παρουσιαζόταν με τη μορφή ωδής, δλδ άσματος, και συνοδευόταν από ενόργανη μουσική, μέλος, γι αυτό και η αρχαία της ονομασία ήταν μελική ποίηση.Μονωδία, ιδιωτικός χρακτήρας, θέματα = σκέψεις κι έντονα προσωπικά συναισθήματα ψαλλόταν με τη μορφή ωδής, από τον ίδιο τον ποιητή και μελοποιό, σε στενό φιλικό κύκλο και με συνοδεία λύρας. Αλκαίος= κυρίως πολιτικά θέματα, στασιωτικά εναντίον των εχθρών του, αλλά και για τις απολαύσεις του κρασιού.Σαπφώ = θέμα, οι έντονες συγκινήσεις του έρωτα.Και οι δύο εισήγαγαν νέα μέτρα που χρησιμοποιήθηκαν από μεταγενέστερους.Χορική, δημόσιος χαρακτήρας, κρατικές και πανελλήνιες θρησκευτικές γιορτές ή σημαντικές οικογενειακές γιορτές και τελετές. Χορός είναι μια ομάδα από άντρες ή γυναίκες, συνοδεία κιθάρα ή αυλού ή και από τα δύο μαζί από τον ποιητή, ο χορός τον περικύκλωνε. Πίνδαρος, σώζονται μόνο οι επινίκιες ωδές (τοπικοί και πανελλήνιοι αγώνες…). Η χορική λυρική ποίηση έπαιξε σπουδαίο ρόλο για τη γένεση της δραμτικής ποίησης.Ε.Οι αλεξανδρινοί ποιητές= πολύ δημιουργική περίοδος με ποιητές που έζησαν στην Αλεξάνδρεια (ελληνιστική εποχή). Το έργο τους είναι χαρακτηριστικό για την αινιγματική, ασυνήθιστη φρασεολογία και τις σκοτεινές αλληγορίες τους, οι οποίες οφείλονται σε γνώσεις που αποχτήθηκαν από την μελέτη παλαιότερης λογοτεχνίας στη περίφημη βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας, ακαδημαϊκή ευρυμάθεια και επιστήμη. Απολλώνιος ο Ρόδιος – επικό ποίημα «Αργοναυτικά». Καλλίμαχος ο Κυρηναίος, σώζονται 6 ύμνοι, 60 επιγράμματα και αποσπάσματα από την επική συλλογή «Αίτια». Θεόκριτος ο Συρακούσιος, βουκολικό ποίημα (μεταγενέστερες εποχές).5.1.2 – Πεζός λόγοςΙστορία = δύο μεγάλοι ιστορικοί του 5ου αιώνα π.Χ.Ηρόδοτος από την Αλικαρνασσό, πόλεμος μεταξύ Ελλήνων και Περσών με πολύ εισαγωγικό υλικό (ιστορία περσικής αυτοκρατορίας μέχρι τον πόλεμο, πρώιμη ιστορία πολλών ελληνικών πόλεων, γεωγραφικές πληροφορίες και εθνογραφικό υλικό από τα ταξίδια του. Τρόπος γραφή του έργου… μεγάλη ποικιλία θεμάτων που δεν τη συναντάμε στους μεταγενέστερους ιστορικούς. Κλασικό το έργο του. Θουκυδίδης, από την Αθήνα, πελοποννησιακός πόλεμος. Το έργο του έχει μέσα εκτός από τα ιστορικά και ανθρώπινα πάθη καθώς και φιλοσοφεί για τη φύση των ανθρώπων και των κοινωνιών τους, περιέχει και λόγους ιστορικών προσώπων (υποτιθέμενοι), όπως ο Επιτάφιος του Περικλή, με αυτό τον τρόπο ο Θουκυδίδης περνάει τις απόψεις του. Κλασικό το έργο του.Ρητορική = ο χαρακτήρας της δημόσιας ζωής της Αθήνας οδήγησε την ανάπτυξη της ρητορικής σε λογοτεχνικό είδος. Αθηναϊκά δικαστήρια – Λόγος. Βουλή των 500 – λόγος, το ίδιο και στην Εκκλησία του Δήμου (πολυάνθρωπα ακροατήρια). Δάσκαλοι ρητορικής = σοφιστές. Είδη ρητορικής = Δικανικοί – Συμβουλευτικοί – Πανηγυρικοί ή Επιδεικτικοί Λόγοι. Λυσίας = ο μεγαλύτερος συγγραφέας δικανικός λόγων (λογογράφος). 425 λόγοι, 233 γνήσιοι, σώζονται μόνο 25, έχασε μόνο δύο υποθέσεις στη σταδιοδρομία του. Μέσα από το έργο του φαίνεται ότι ήταν παγιωμένα στην εποχή του τα : α.τυπική δομή δικανικού λόγου β.μέθοδος της τέχνης της πειθούς. Αισχύνης ο Αθηναίος, πολιτική προσωπικότητα, πρόξενος σε διαπραγματεύσεις. Μόνο 3 δικανικοί λόγοι σώζονται και οι τρεις κατά του Δημοσθένη, ονομάστηκαν «Τρεις Χάριτες», σημαντικά έργα για μεταγενέστερη παιδεία των αρχαίων. Δημοσθένης, πολιτική αντίσταση κατά των Μακεδόνων, 63 λόγοι σώθηκαν και από τις 3 κατηγορίες (δικανικοί κατά του Αισχύνη, για δημόσιες σημαντικές υποθέσεις και για ιδιωτικές διαφορές). Διάσημος επιδεικτικός του λόγος ο Επιτάφιος (τιμή, νεκροί, Φίλιππος, Χαιρώνεια). Λόγοι που σώθηκε το έργο του, σπουδές ρητορικής.Μυθιστόρημα = χρονολόγηση γένεσεης προβληματικήκ και αβέβαιη, πιθανότατα στην Pax Romana (τέλη 1ου – αρχές 3ου μ.Χ). τελευταία λογοτεχνική άνθιση = άνθιση παραγωγής έργων + ύπαρξη μορφωμένου αναγνωστικού κοινού. Τυπική πλοκή = εραστές που είχαν χωρίσει κι έπειτα από περιπέτειες ξανασμίγουν – «Τα κατά Δάφνιν και Χλόην» του Λόγγου 300 μ.Χ. αν και η Οδύσσεια περιέχει μυθιστορηματικά στοιχεία, οι πρόγονοι του μυθιστορήματος θεωρούνται τα διηγήματα σε πεζό λόγο της ύστερης ελληνικής αρχαιότητας.

12

Ενότητα 5.2 ΑΡΧΑΙΟ ΘΕΑΤΡΟ5.2.1 Καταγωγή του αρχαίου δράματοςΖήτημα γένεσης και προέλευσης του αρχαίου δράματος πριν τον 5ο αιώνα π.Χ. προέλευση = ιεροτελεστία για Διάνυσο (ομάδας Σατύρων ή τράγων), τραγωδία = τράγων ωδή. Επίσης: 1.Τέτοιες τελετές συνηθισμένο φαινόμενο παγκοσμίως. 2.Ο σπουδαίος ρόλος του χορού στο αρχαίο ελληνικό δράμα. 3.Απεικονίσεις σατύρων σε αγγεία ίσως σκηνές από τις πρώτες κωμικές παραστάσεις. 4.Στην Αθήνα από την αρχή ήταν μέρος της λατρείας του Διονύσου.5.2.2 Οργάνωση και χαρακτήρας του αρχαίου δράματοςΚατά τη διάρκεια των Μεγάλων Διονυσίων διοργανώνονταν μεγάλοι δραματικοί αγώνες. Ο Επώνυμος Άρχων διάλεγε τους τρεις χορηγούς και τους τρεις ποιητές, οι οποίοι του διάβαζαν από πριν τα έργα τους= μια τριλογία από τραγωδίες και ένα σατυρικό δράμα. Ίδιες διαδικασίες και για την κωμωδία μόνο που έπαιρναν μέρος 5 ποιητές καθένα με ένα μόνο έργο. Τόπος = τα υπαίθρια ημικυκλικά θέατρα μεγάλη χωρητικότητας, οι παραστάσεις κρατούσαν πολλές μέρες και άρχιζαν από νωρίς το πρωί.Υποκριτές = όλοι άντρες και φορούσαν κοθόρνους – γυναικείοι ρόλοι με τα κατάλληλα ενδύματα και μάσκες. Μάσκες φορούσαν όλοι. Οι κωμικοί υποκριτές έφεραν και επιπρόσθετα χαρακτηριστικά (γεννητικά όργανα κλπ).Δομή τραγωδίας = Είσοδος – Πάροδος – Επεισόδια, τα οποία χωρίζονται μεταξύ τους με στάσιμα – Έξοδος.Δομή αρχαίας ελληνικής κωμωδίας =

Υποθέσεις αρχαίου δράματος = α.Τραγωδίες (από τη μυθολογία, πράξεις των σπουδαίων των ηρωικών χρόνων) αν και έχουμε και από γεγονότα της εποχής (Φρύνιχος – Μιλήτου Άλωσις και Πέρσες του Αισχύλου). Σε κάθε περίπτωση τα γεγονότα, η πλοκή ήταν γνωστή στους θεατές…. Η τραγωδία πραγματεύεται ακραίες καταστάσεις της ανθρώπινης ζωής β.Κωμωδίες (με φανταστικές καταστάσεις σατιρίζονται γεγονότα και πρόσωπα της εκείνης της εποχής, Αριστοφάνης – είτε πραγματεύονται κωμικά γεγονότα της καθημερινής ζωής, Μένανδρος).Το ύφος του αρχαίου δράματος = επίσημο, μεγαλοπρεπές και συμβατικό (μέχρι την ελληνιστική εποχή) αυτό φαίνεται από το ότι α.όλοι οι στίχοι είναι έμμετροι β.η μουσική παίζει μεγάλο ρόλο άρα η παράσταση δεν έχει σχέση με την καθημερινή πραγματικότητα γ.ο χορός μιμείται τη δράση με απλές απέριττες κινήσεις. Τέλος, ο συμβατικός χαρακτήρας και οι περιστάσεις της παράστασης δημιούργησαν «περιορισμούς»: α. η παρουσία του χορού σε όλο το έργο επί της ορχήστρας έκανε αδύνατο το να αναδειχτεί το πέρασμα του χρόνου (συμβατική λύση …)5.2,3 Οι αρχαίοι Έλληνες δραματουργοί1. Θέσπις, ο πρώτος που πήρε βραβείο. Εισήγαγε τα προσωπεία και τον πρώτο υποκριτή2.Αισχύλος (πρώτο μισό 5ου ) κέρδισε 13 φορές, σώζονται 7 τραγωδίες (1 τριλογία «Ορέστεια) Εισήγαγε ένα δεύτερο υποκριτή, τελειοποίησε τη θεατρική μέθοδο (εναλλαγή διαλογικών και χορικών μερών, θεατρικές μηχανές, σκηνικά) και έδωσε μεγαλοπρέπεια στις ενδυμασίες.Τα κύρια χαρακτηριστικά του : α.Έμφαση στα μεγαλύτερα προβλήματα του ανθρώπινου γένους (πόλεμος, έγκλημα) β.Σπουδαιότητα του χορού, στενά συνδεδεμένος με τη δράση μερικές φορές έχει τον κύριο ρόλο.3.Σοφοκλής 7 έργα του σώθηκαν. Νίκησε 20 ή 24 φορές. (Οιδίπους Τύραννος πάντως δεν πήρε βραβείο). Εισήγαγε ζωγραφισμένα σκηνικά, χορός, χορός από 12 σε 15 χορευτές, αντικατέστησε την «ενιαία» τριλογία με την «ελεύθερη τριλογία».Τα κύρια χαρακτηριστικά του : α.Έμφαση στην πάλη που διεξάγει ένα ιδανικό πρόσωπο ενάντια στο πεπρωμένο β.Η ανάπτυξη της δράσης και η έλλειψη συμμετοχής του χορού.4.Ευρυπίδης, 19 έργα του σώζονται. Βραβεύτηκε μόνο 4 φορές αλλά πρέπει να σημειώσουμε ότι το έργο του ήταν νεωτεριστικό και επίσης συναγωνιζόταν το Σοφοκλή (μετά θάνατον όμως έγιναν δημοφιλή τα έργα του). Διακρίνεται για τους Προλόγους του, για την έκβαση (με τον από μηχανής θεό) για τα διάφορα τεχνάσματα και τις σκηνές αναγνώρισης και τις αναλύσεις ηθικών θεμάτων, που έκανε αισθητή την παρουσία του και διέκοπτε την δραματική ψευδαίσθηση του θεατή.

13

Άλλα χαρακτηριστικά του είναι α.το ενδιαφέρον για το συνηθισμένο άνθρωπο, τις σκοτεινές πτυχές της ψυχής του και τις μεγάλες ανησυχίες του και τα πάθη που τον κατέχουν και β.τη σπουδαιότητα της δράσης και την αδιαφορία του χορού.Οι τρεις αυτοί τραγωδοί κυριάρχησαν επί της αθηναϊκής σκήνης ….Αριστοφάνης, κέρδισε πολλές φορές αλλά όχι όλες, ωστόσο στα μεταγενέστερα χρόνια τη φήμη του επισκίασε όλους τους άλλους κωμικούς. Στα περισσότερα έργα του χρησιμοποίησε 4 υποκριτές. Ο χορός ήταν 24 χορευτές, είχε τεράστια σημασία μέσα στην πλοκή, μερικές φορές (παράβαση) μιλά απευθείας στο θεατή και έτσι σπάει η δραματική ψευδαίσθηση. Ο Αριστοφάνης σατιρίζει αμείλικτα την αθηναϊκή δημοκρατία, εξέχοντες άντρες της εποχής του καθώς επίσης καταδικάζει έντονα τον πόλεμο. Βασίζεται σε μια γλώσσα πλούσια σε νεολογισμούς και αισχολογία. Σκηνές παράλογες που διαδέχονται η μία την άλλη σαν να ήταν φυσικές, παρουσία θεών ή φανταστικών πλασμάτων και ζώων με ανθρώπινη φωνή.Μένανδρος, ελληνιστική εποχή, κύριος εκπρόσωπος της Νέας Αττικής Κωμωδίας ή Νέας Κωμωδίας. Μία μόνο έχει σωθεί «Ο δύσκολος». Λιγότερο κωμικός από τον Αριστοφάνη ωστόσο περιγράφονται οι ανθρώπινοι χαρακτήρες με εκπληκτική παρατηρητικότητα και ευφυΐα. Ο χορός δεν παίζει ενεργό ρόλο, η αισχρολογία έχει εγκαταλειφθεί και η υπόθεση αφορά κωμικοτραγικά γεγονότα της καθημερινής ζωής (παραδείγματα…) Πρότυπο για τη λατινική κωμωδία και μέσω αυτής επηρέασε και το θέατρο μεταγενέστερων χρόνων.

14