ΕΠΙθΕΩΡΗΣΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ - Τεύχος 9 (2006), 15-28

ΔΙΑΤΡΟΦΙΚΑ ΠΡΟΊΥΠΑ- ΠΡΟΊΥΠΑ ΥΓΕΙΑΣ ΚΑΙ ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΤΡΟΦΙΜΩΝ:

ΟΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΚΑΙ ΒΙΟ-ΙΑΤΡΙΚΕΣ ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΟΣ - ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ (1950-1999)

Περίληψη

Στο άρθρο αυτό γίνεται προσπάθεια να περιγραφούν τα διατροφι­

κά πρότυπα στην Ελλάδα κατά τη χρονική περίοδο 1950-1999, από οι­κονομική και βια-ιατρική άποψη (καταστάσεις υγείας του πληθυσμού,

ασφάλεια και υγιεινή των τροφίμων) . Χωρίζεται σε δύο μέρη . Στο

πρώτο περιγράφονται τα βασικά χαρακτηριστικά των διατροφικών

προτύπων («Μεσογειακών» και «βιομηχανικών») υπό οικονομική

οπτική γωνία, και οι καταστάσεις υγείας του πληθυσμού ανά διατροφι­

κό πρότυπο στην εξέλιξή του. Στο δεύτερο μέρος αναλύονται τα χαρα­

κτηριστικά των προτύπων στο εσωτερικό κάθε διατροφικής κατηγο­

ρίας, και εξειδικεύονται αντίστοιχα τα προβλήματα υγείας του πληθυ­

σμού και ασφάλειας των τροφίμων γι' αυτή τη χρονική περίοδο.

Abstract

The present article studies the eνolution of the dietary and health models in Greece at the post - war period (1950 -1999). The contribution of the natural ingredients (νegetaVanimal) of the diet, and their technical (agricultural/industrial) and nutritional (proteins, calories, greases, νitamins, etc.) characteristics is examined regarding economical criteria. At the start of the period under examination the characteristics of the dietary and health model are «Mediterranean», but at the end of the period they are changed to «lndustrial». This paper, thus establish the foundation for drawing conclusions regarding the correlation of diet and health νariables .

JEL Classification: ~1, 112• Qιι

ke words: dietary model.s, health models, economic analysis, correlation of diet and health variables.

- Σωτηρtinοuλος 1. Εnfιιοuρος Καβηyηπtς

ΤΕΙ Hnclpou, Διδιίσιιων (ΠΔ. 407 /80)

Παν/μιο Ιωαννfνων.

Μuyδιίιιας Ε.

Εnlιιοuρος Καβηyητ4ς

Παν/μfοu Ιιιαννfνιιν

Γιιtiyιιος Χ. Καβηyητ~ς

Εtαρμοyών ΤΕΙ Hnclpou

SOΠROPOULOS 1.

MIGDAKOS Ε.

GOGDS Χ.

15

ΣΩΤΗΡΟΠΟΥΛΟΣ 1. , ΜΥΓΔΑΚΟΣ Ε ., ΓΚΟΓΚΟΣ Χ . - ΕΠΙΟΕΩΡΗΣΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ - Τεύχος 9 (2006) , 15-28

16

1. Εισαγωγή

Αφετηρία της ανάλυσης, που αποτελεί προϋπόθεση της συσχέτισης των

προτύπων (διατροφικών και υγείας), είναι η περιγραφή των χαρακτηριστικών

τους . Είναι, για παράδειγμα, αδύνατον να αγνοηθεί από την οικονομική ανά­

λυση η επιρροή των λιπαρών (ζωικής προέλευσης) στη σύγχρονη Ελληνική

διατροφική καθημερινότητα (: φυσικά χαρακτηριστικά, όπου αναλύονται τα

διατροφικά πρότυπα βάσει φυτικών και ζωικών συστατικών) , των τυποποιημέ­

νων βιομηχανικών προϊόντων( : τεχνικά χαρακτηριστικά, όπου αναλύονται τα

διατροφικά πρότυπα βάσει αγροτικών και βιομηχανικών συστατικών) , και

των επιπτώσεών τους στην υγεία του πληθυσμού(: χοληστερίνη, καρδιαγγεια­

κά, καρκίνος, Creutzfeld Jacobs, διοξίνες κ.ά.) . Είναι, τέλος, αδύνατον να

αγνοηθεί και η κοινωνικο-οικονομική συνιστώσα (δημογραφικά, γεωγραφι­

κά, κοινωνικά και οικονομικά χαρακτηριστικά) στην εξέλιξη των προτύπων

(διατροφής και υγείας) και στις αλληλεπιδράσεις μεταξύ τους .

1. Διατροφικά πρότυπα και καταστάσεις υγείας του πληθυσμού.

Τα διατροφικά πρότυπα την Ελλάδα έχουν γνωρίσει μεταπολεμικά σημα­

ντικές μεταβολές . Η δομή των διατροφικών προτύπων είναι εντελώς διαφορε­

τική κατά τις δεκαετίες '50-'60, '70-'80, και τέλη της δεκαετίας '90 (βλ. πίνακας

1.1. ). Μέχρι και τη δεκαετία '70 οι κατηγορίες τροφίμων που κυριαρχούν είναι αυτές των δημητριακών, των οσπρίων, φρούτων, λαχανικών, και των ελαίων­

λιπών . Κατά τις δεκαετίες '70 και '80 όλες οι κατηγορίες μειώνουν τα ποσοστά τους προς όφελος του κρέατος, κυρίως, και των εξόδων εκτός οικίας . Στην δε ­

καετία 1990-2000 και τα ποσοστά του κρέατος μειώνονται, ενώ συνεχίζουν να

μειώνονται και αυτά των άλλων κατηγοριών υπέρ των εξόδων εκτός οικίας

(κυρίως), κ . ά . βιομηχανικών ειδών .

SOTIROPOULOS 1. , MIGOAKOS Ε. , GOGOS Χ. - REVIEW OF ECONOMIC SCIENCES - Νο 9 (2006), 15-28

Πίνακας. 1.1. Περιγραφή των διατροφικών προτύπων. (Σε ποσοστά%, ΕΟΠ 1957-1999)

ΕΟΠ: '57/58 '63/64 1974 '81/82 '87/88 '93/94 '98/99

1 Αλεύρι, ψωμί, δημητριακά κλπ. 15,6 16,9 9,7 8,6 8,8 10,0 8,7

2 Κρέας 16,1 14,6 25,9 26,7 23,2 20,2 15,1

3 Ψάρια. 5,3 6,5 4,5 5,0 4,7 5,0 5,1

4 Έλαια και λίπη 11,1 10,2 8,5 6,6 4,8 4,2 3,5

5 Γαλακτοκομικά προϊόντα και αυγά 12,1 8,1 11,6 11,9 12,6 13,0 12,0

6 Όσπρια, πατάτες,

και λαχανικά 10,0 8,8 9,9 8,8 8,2 8,4 8,1

7 Φρούτα νωπά, ξηρά, και συντηρημένα,

ξηροί καρποί 8,0 5,1 7,9 7,1 7,6 6,3 5,4

8 Ζάχαρη και είδη ζαχαροπλαστικής 6,4 8,3 6,8 4,8 5,3 4,7 4,0

9 Άλλα τρόφιμα 0,9 1,1 1,3 0,6 0,9 0,9 0,6

10 Έξοδα εκτός οικίας 12,3 12,8 8,9 17,4 21 ,1 24,4 33,7

11 Μη οινοπνευματώδη ποτά• 2,1 7,6 5,0 2,3 2,8 3,0 3,7

Σύνολο διατροφικών δαπανών 100 100 100 100 100 100 100

*(:και παγωτά στην ΕΟΠ 1957/58). Σημ.: Η ΕΟΠ (Έρευνα Οικογενειακών Προϋπολογισμών) 1957/58 διεξήχθη σtα ασtικά νοικο­

κυριά, η ΕΟΠ 1963/64 σtα αγροτικά, και όλες οι υπόλοιπες στο σύνολο των νοικοκυριών της χώρας.

Πηγή στοιχείων: ΕΣΥΕ, ΕΟΠ 1957/58, 1963/64, 1974, 1981/82, 1987/88, 1993/94, 1998/99.

Στο παραδοσιακό Ελληνικό-Μεσογειακό διατροφικό πρότυπο (με προαι­

ώνια ιστορία και παγκόσμια θετική αποδοχή ιδ ίως από βια-ιατρική άποψη :

S.Renaud, 1996) της δεκαετίας του '50 (βλ. πίνακας 1. 2. ), κυριαρχούσαν τα φυ­

τικής (<<τυπικά Μεσογειακά προϊόντα»: ψωμί, όσπρια, λαχανικά, φρούτα,

ελαιόλαδο , κρασί) έναντι των ζωικής προέλευσης τροφίμων .

Πίνακας 1.2. Ποσοστά φυτικών/ζωικά συστατικά στα Μεσογειακά και στα βιομηχανικά διατροφικά πρότυπα

στην Ελλάδα (ΕΟΠ 1957 έως και 1999)

ΕΟΠ: '57/58 '63/64 1974 '81/82 '87/88 '93/94 '98/99

Φυτικά συστατικά 60,2 65,8 52,1 47,9 49,3 50,4 53,1

Ζωικά συστατικά 39,8 34,2 47,9 52,1 50,7 49,6 46,9

Σύνολο 100 100 100 100" 100 100 100

Π γή στοιχείων: ΕΣΥΕ, ΕΟΠ 1957/58, 1963/64, 1974, 1981/82, 1987/88, 1993/94, 1998/99

17

ΣΟΤΗΡΟΠΟΥΛΟΣ 1., ΜΥΓΔΑΚΟΣ Ε ., ΓΚΟΓΚΟΣ Χ . - ΕΠΙθΕΟΡΗΣΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΝ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝ - Τεύχος 9 (2006), 15-26

18

Ταυτόχρονα υπερείχαν τα αγροτικής, έναντι των βιομηχανικής, φύσεως

χαρακτηριστικά . Αυτά σε ένα διατροφικό περιβάλλον στερήσεων, και όχι

αφθονίας, μεταξύ των άλλων και βιολογικής φύσεως (για παράδειγμα οι

ασθένειες λόγω ανεπαρκειών στη διατροφή και όχι λόγω αφθονίας ή τεχνι­

κών-βιομηχανικών χαρακτηριστικών).

Η κατάσταση αυτή αλλάζει σημαντικά από τη δεκαετία '60 και εντεύθεν,

ανατρέπεται κατά τη δεκαετία '80, υπέρ των ζωικής προέλευσης (κρέας κυ­ρίως) τροφίμων, και ισορροπεί εκ νέου αργότερα (μέσα δεκαετίας '90) με ελαφρά στην αρχή και εντονότερη στη συνέχεια (προς τα τέλη της ίδιας δεκα­

ετίας) ενίσχυση της κατανάλωσης φυτικών προϊόντων. Αυτά από φυσική άπο­

ψη, ενώ από τεχνική οι πρώτες σημαντικές αλλαγές παρατηρούνται κατά τη

δεκαετία '60 επίσης, και η πλήρης ανατροπή των παραδοσιακών αγροτικών (έναντι των βιομηχανικών) προτύπων καταγράφεται τυπικά προς τα τέλη της

δεκαετίας '90. Σύμφωνα, τέλος, με έρευνες της ιατρικής επιστήμης (Α. Τριχο­πούλου, 1989) οι σημαντικότερες αλλαγές από βια-ιατρική άποψη παρατηρού­νται μετά τα μέσα της δεκαετίας '60.

Από τεχνική άποψη, κατά τη δεκαετία του '50 αναφορές στα βιομηχανικά χαρακτηριστικά των διατροφικών προϊόντων δεν υπήρχαν, γιατί τα διατροφι­

κά πρότυπα δεν ήσαν βιομηχανικq αλλά αγροτικά. Σ ' ότι αφορά ειδικότερα τα

βιομηχανικά προϊόντα της εποχής: α) Τα «πρώτης επεξεργασίας» βιομηχανι­

κά προϊόντα (το αλεύρι, τα τυριά, το γιαούρτι, το βούτυρο , το ελαιόλαδο, τα

συντηρημένα τρόφιμα με παραδοσιακούς τρόπους π.χ. καπνιστά, αποξηραμέ­

να, αλίπαστα, και οριακά η ζάχαρη και οι μαρμελάδες) παράγονταν από μο­

νάδες που είχαν τη μορφή της οικοτεχνίας ή (οριακά) της βιοτεχνίας(: ανεμό­

μυλοι-νερόμυλοι, ελαιοτριβεία, τυροκομεία, κ.ά. ) . β) Τα «δεύτερης επεξεργα­

σίας» βιομηχανικά προϊόντα(: δημητριακά παρασκευάσματα, ζυμαρικά, ψω­

μί, φρυγανιές, μπισκότα-βουτήματα και συναφή , παρασκευάσματα κρέατος ,

κατεψυγμένα, έτοιμα φαγητά και σε κονσέρβες, φυτικά λίπη , είδη ζαχαροπλα­

στικής, παγωτά, σοκολάτες κ.ο .κ ., έξοδα σε εστιατόρια-καφενεία, μη οινο­

πνευματώδη ποτά, και «λοιπά τρόφιμα» π.χ. αλάτι, μουστάρδες, σούπες, κ.ά . )

απορροφούσαν σχετικά μικρό μέρος των συνολικών διατροφικών δαπανών. γ)

Η προσφορά υπηρεσιών ήταν σχεδόν ανύπαρκτη .

Οι καταναλώσεις βιομηχανικών προϊόντων «δεύτερης επεξεργασίας» (βλ.

πίνακας 1.3.) αυξάνουν, σύν τω χρόνω, τη συμμετοχή τους στο σύνολο των

διατροφικών δαπανών, απορροφώντας, στα τέλη της μεταπολεμικής αυτής

πεντηκονταετίας, το μεγαλύτερο μερίδιο στο σύνολο των διατροφικών δαπα­

νών: Από 36,6% το 1957/58, στο 55,7% το 1998/99. Οι καταναλώσεις βιομηχα­νικών προϊόντων «πρώτης επεξεργασίας», όπως και αγροτικών προϊόντων,

μειώνουν σταδιακά τη δική τους συμμετοχή, αποδυναμώνοντας τα αγροτικά­

παραδοσιακά χαρακτηριστικά των μεταπολεμικών Ελληνικών διατροφικών

προτύπων.

SOTIROPOULOS 1., MIGDAKOS Ε., GOGOS Χ . - REVIEW OF ECONOMIC SCIENCES - Νο 9 (2006) , 15-26

Πίνακας 1.3. Αγροτικά/βιομηχανικά προϊόντα στα Μεσογειακά και στα βιομηχανικά διατροφικά πρότυπα

στην Ελλάδα. (ΕΟΠ 1957-1999, σε ποσοστά%)

ΕΟΠ: '57/58 '63/64 1974 '81/82 '87/88 '93/94 '98/99 Α γρστικά προϊόντα 43,5 34,0 47,3 45,3 40,8 38,1 32,7

Βιομηχανικά προϊόντα

Α' επεξεργασίας 19,9 24,6 16,9 15,6 13,8 13,2 11,6

Βιομηχανικά προϊόντα

Β' επεξεργασίας 36,6 41,3 35,8 39,1 45,4 8,6 55,7

Σύνολο διατροφικών δαπανών 100 100 100 100 100 100 100

fuγή στοιχείων: ΕΣΥΕ, ΕΟΠ 1957/58, 1963/64, 1974, 1981/82, 1987/88, 1993/94, 1998/99.

Τα πρότυπα υγείας του πληθυσμού στην Ελλάδα, έτσι, κατά την πρώτη με ­

ταπολεμική δεκαετία (1950 - 1960) σχετίζονται με ανεπάρκειες θρεπτικής φύ­σεως, στερήσεις και ταλαιπωρίες, με την «πείνα της κατοχής» , τους θανάτους

από πείνα, τον υποσιτισμό , τις αβιταμινώσεις, τις αναιμίες, τη ραχίτιδα, το θυ­

ρεοειδή , τη φυματίωση, και ακραίες ιδιαιτερότητες επικίνδυνες για την υγεία

και ανάπτυξη του οργανισμού (π.χ.«μπομπότα») ειδικά στις μικρότερες ηλι­

κίες(!. Έξαρχος, 1977) . Η καταστάσεις αυτές βελτιώνονται μετά τα μέσα της δεκαετίας '50 (βλ. πί­

νακας. 1.4. ) . Η Ελλάδα, στα τέλη της μεταπολεμικής αυτής πεντηκονταετίας,

δεν συγκαταλέγεται πλέον στην κατηγορία των χωρών με χαμηλή (π.χ . : «Μέση

Ανατολή» - Ν. Μεσόγειος, <<τρίτος κόσμος» κ.ο.κ.) , αλλά στην κατηγορία των

χωρών με την υψηλότερη κατά κεφαλήν (π.χ. : Β . και Δ . Ευρώπη, ΗΠΑ) , κατα­

νάλωση θερμίδων, πρωτεϊνών , και λιπών . Από βιο-ιατρική άποψη δεν υφίστα­

νται ουσιαστικά ομοιότητες καταστάσεων υγείας σχετικά: Τα πρότυπα υγείας

του πληθυσμού είναι, δηλαδή, κατά τη δεκαετία '90 εντελώς διαφορετικά από

αυτά των πρώτων μεταπολεμικών χρόνων της δεκαετίας '50.

Πίνακας 1.4. Κατανάλωση θρεπτικών συστατικών per capita σε ημερήσια βάση (1961 & 1999) <1>

1961 1999

θ~ες ΙΙQιιτεtνες Λίπη θ~ες ΙΙQcιnεtνες

Προέλευση: kcal % kcal % kcal % kcal % kcal %

Α) Φυτική 2447 86 56.2 67 61.1 70 2860 77 54.6 45

Β) Ζωική 373 14 27.2 33 26.1 30 829 23 64.2 55 Σύνολο 2820 100 83.4 100 87.2 100 3689 100 118.8 100

llimt F.A.0.(2001).

(1) Σύμφωνα με τα standard 's Π.Ο.Υ . (Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας):

Α'= Λιγότερες από 2.200 θερμίδες (υποσιτισμός)

Β' = 2.200 - 2.600 θ ερμίδες (ανεπαρκής σίτιση )

Γ' = 2.600 - 3.200 θερμίδες (επαρκής σίτιση)

Δ' = περισσότερες από 3.200 θερμίδες (υπερσίτιση )

Λίπη

kcal %

94.1 62

57.1 38

151.2 100

19

ΣΩΤΗΡΟΠΟΥΛΟΣ 1., ΜΥΓΔΑΚΟΣ Ε. , ΓΚΟΓΚΟΣ Χ . - ΕΠΙΟΕΩΡΗΣΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ - Τεύχος 9 (2006) , 15-28

20

Από οικονομική άποψη, η εξέλιξη των διατροφικών δαπανών γι' αυτή τη

χρονική περίοδο είναι χαρακτηριστική. Με στοιχεία των Εθνικών Λογαρια­

σμών οι κυριότερες διατροφικές δαπάνες εξελίχθηκαν μεταξύ 1950 και 1995 (βλ. και πίνακας Ί. 5. ) εντελώς διαφορετικά ανά κατηγορία : Στο κρέας πολλα­

πλασιάστηκαν, στα γαλακτοκομικά αυξήθηκαν πολύ σημαντικά, στα φρουτο­

λαχανικά λιγότερο , στα ψάρια και στα λιπαρά με μικρή αύξηση, και στα δημη­

τριακά παρέμειναν στάσιμες . Κατά την ίδια χρονική περίοδο οι καταναλωτι­

κές δαπάνες υπερ-εξεπλασιάστηκαν και οι διατροφικές υπερ-τριπλασιάστη­

καν, και δεν καταλαμβάνουν, τελικά, παρά το 23,8% των συνολικών κατανα­λωτικών δαπανών το 1995 αντί του 46,1 % το 1950. Παρά ταύτα, μεταξύ όλων

των κατηγοριών κατανάλωσης, οι διατροφικές δαπάνες εξακολουθούν να κα­

τέχουν την πρώτη θέση .

Πίνακας 1.5. Αναλογίες και ποσοστά (%) των βασικότερων

κατηγοριών τροφίμων

ΚατηγΟQίες τQΟφίμων Αναλογίες 1950 1995

1. Κρέας 1/ιι,96 9,5% 34,3%

2. Γαλακτοκομικά - αυγά 1/4,58 13,0% 17,9%

3. Λαχανικά - Φρσύτα -Ξ. καρποί - Όσπρια 1/3,28 26,9% 26,7%

4. Ψάρια 1/2,27 6,9% 4,7%

5. Έλαια-λίπη l/2,02 12,6% 7,7%

6. Ψωμί - δημητριακά 1/Ι,002 22,6% 6,8%

7. Λοιπά τρόφιμα,

ζαχαρώδη , αφεψήματα 1/Ο,72 8,6% 1,9%

Τ Συνολική δαπάνη για τρόφιμα 1/3,66 100,0% 100,0%

κ Εγχώρια ιδιωτική κατανάλωση 1/6,4

lliιm ΕΣΥΕ, Εθν . Λογαριασμοί.

Η μελέτη της διατροφικής κατανάλωσης στη μεταπολεμική Ελλάδα ανα­

δεικνύει, συνοπτικά, τη ρευστότητα και τις ταχύτατες αλλαγές των διατροφι­

κών προτύπων γι' αυτή τη χρονική περίοδο. Η μελέτη αντίστοιχα με οικονομι­

κά, κοινωνικά, γεωγραφικά, και δημογραφικά κριτήρια τονίζει, επί πλέον, τη

διαστρωματικότητα του φαινομένου στον πληθυσμό (βλ. αναλυτικότερα /. Σω­τηρόπουλος - Μ. Ντεμούσης 2002).

SOTIROPOULOS 1., MIGDAKOS Ε . , GOGOS Χ . - REVIEW OF ECONOMIC SCIENCES - Νο 9 (2006) , 15-28

2. Διατροφικά πρότυπα, πρότυπα υγείας, και ασφάλεια τροφίμων

Η περιγραφή και ανάλυση της διάρθρωσης (και της εξέλιξής της) στο εσω­

τερικό κάθε διατροφικής κατηγορίας αναδεικνύει σημαντικά χαρακτηριστικά

με καθοριστική βαρύτητα στην Ελληνική παραδοσιακή διατροφική συμπερι­

φορά και στις αλλαγές της μεταπολεμικά (ελαιόλαδο , όσπρια, κρέας, κρασί,

ούζο, «φέτα») .

Στο κρέας , κατ' αρχάς, η επικράτηση των διεθνών προτύπων «δυτικής»

προέλευσης αντί των Μεσογειακών-παραδοσιακών είναι απόλυτη (βλ. πίνα­

κας 2.1. ): Η αναλογία αρνί/μοσχάρι είναι Ι / 1 περίπου στην Ε.Ο.Π. 1957/58 αλ­λά 1/3.4 στην Ε.Ο.Π. 1998/99. Κατά την ίδια χρονική περίοδο πολλαπλασιάζε­ται ποσοστιαία η κατανάλωση χοιρινού , αυξάνεται επίσης , αλλά λιγότερο, η

κατανάλωση πουλερικών και παρασκευασμάτων κρέατος , και μειώνεται ση­

μαντικά η κατανάλωση βοδινού , προβατίσιου-γιδίσιου κρέατος και κατεψυγ­

μένων (βλ. και Ρ. Lazarίdίs 2003) . Σημειωτέον, τέλος , πώς τα κατεψυγμένα, τα

παρασκευάσματα, και το μοσχαρίσιο κρέας (σε μεγάλο μέρος της παραγωγι­

κής του διαδικασίας) είναι «δυτικής προέλευσης» αγρο-βιομηχανικά προϊό­

ντα, σε αντίθεση με αρνί-κατσίκι που είναι παραδοσιακά Μεσογειακά .

1

2

3

4

5

6

7

8

9

Πίνακας 2.1. Διάρθρωση κατανάλωσης κρέατος,

(σε ποσοστά%)

Είδη χcιέαtος ανάΕΟΠ: '57/58 '63/64 1974 '81/82 '87/88 '93/94

Μοσχαρίσιο 34,8 17,0 43,5 46,2 43,9 43,9

Αρνίσιο 32,0 29,5 13,9 17,3 13,3 12,0

Πουλερικά 6,7 3,5 13,5 8,0 10,7 14,0

Χοιρινό 2,1 22,1 5,1 11,1 11,0 9,7

Παρασκευάσματα 3,6 3,8 4,8 6,4 12,5 13,7

Κατεψυγμένο 3,9 5,3 8,4 5,3 4,0 2,9

Προβατίσιο 5,5 5,6 6,9 2,7 1,7 1,4

Βοδινό 8,3 8,1 1,0 0,6 1,2 0,4

Λοιπά είδη 3,0 5,1 2,9 2,4 1,8 1,9

Σύνολο 100 100 100 100 100 100

'98/99

46,5

13,6

14,3

13,0

7,7

1,6

1,3

0,4

1,6

100

11 ' στοι είων: ΕΣΥΕ, ΕΟΠ 1957/58, 1963/64, 1974, 1981/82, 1987/88, 1993/94, 1998/99.

Το ίδιο φαινόμενο (διεθνοποίηση αντί παράδοσης) παρατηρείται στα

όσπρια (τα οποία μειώνονται σημαντικά) , στα βιομηχανικά λαχανικά (τα

οποία αντίθετα αυξάνονται) (βλ. πίνακας 2.2.), αλλά και στα οινοπνευματώδη ποτά (μείωση κρασιού κ.ά . παραδοσιακών, αύξηση μπύρας κ .ά . διεθνούς προ­

έλευσης «σκληρών» ποτών π.χ. ουίσκι) (βλ. και πίνακας 2.3. ). 21

ΣΩΤΗΡΟΠΟΥΛΟΣ 1., ΜΥΓΔΑΚΟΣ Ε., ΓΚΟΓΚΟΣ χ. - ΕΠΙθΕΩΡΗΣΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ - Τεύχος 9 (2006), 15-28

22

Πίνακας 2.2. Διάρθρωση κατανάλωσης της κατηγορίας «~Οσπρια, πατάτες, και λαχανικά», (σε ποσοστά %)

ΕΟΠ: '57/58 '63/64 1974 '81/82 . '87/88 '93/94 '98199

Λαχανικά νωπά 70,5 56,3 63,8 61,8 65,5 62,0 63,8

Πατάτες 16,0 23,6 19,7 24,0 20,7 23,2 20,9

Όσπρια 13,5 20,1 12,1 9,1 . 7,6 7,7 6,9

Λαχανικά

κατεψυγμένα

και συντηρημένα 1,8 3,2 3,8 3,7 4,8

Τοματοπολτός 2,4 2,0 2,5 3,4 3,5

Σύνολο 100 100 100 100 100 100 100

Πηγή στοιχείων: ΕΣΥΕ, ΕΟΠ 1957/58, 1963/64, 1974, 1981 /82, 1987/88, 1993/94, 1998/99.

Πίνακας 2.3. Εξέλιξη διάρθρωσης στην κατανάλωση οινοπνευματωδών ποτών, (σε ποσοστά%)

ΕΟΠ: '57/58 '81/82 '98/99 Κρασί 42,6 26,2 26,1

Μπύρα 18,0 35,3 35,1

Λοιπά οινοπνευματώδη ποτά 39,3 38,6 38,8

Σύνολο οινοπνευματωδών ποτών 100 100 100

• ΠηΎή στοιχείων: ΕΣΥΕ, ΕΟΠ 1957/58,198 1/82, & 1998/99.

Στα ζαχαρώδη η διεθνοποίηση των προτύπων καταγράφεται με την επι­

κράτηση των προϊόντων ζαχαροπλαστικής με κύριο συστατικό το γάλα και

«δυτικής» προέλευσης τεχνικές παρασκευής και συντήρησης, αντί των παρα­

δοσιακών γλυκών του <<ταψιού», του «κουταλιού», κ .ά . Στα μη οινοπνευματώ­

δη ποτά με την επικράτηση της coca cola κ.ά. , των χυμών πιο πρόσφατα, αντί

των παλαιότερων γκαζόζα, βυσσινάδα, κ.ά.

Η εξέλιξη της αυτοκατανάλωσης αναδεικνύει επίσης την σταδιακή παρακ­

μή των παραδοσιακών διατροφικών προτύπων: Τα ποσοστά της διατροφικής

αυτοκατανάλωσης μειώνονται προς όφελος άλλων κατηγοριών (π.χ. στέγαση) ,

και οι παραδοσιακές αυτοκαταναλώσεις τροφίμων (δημητριακά, λαχανικά­

όσπρια, και φρούτα νωπά) επίσης μειώνονται, προς όφελος κρέατος και ψα­

ριών (βλ. και /. Σωτηρ6πουλος - Ε. Μυγδάκος, 2004. ). Από τεχνική άποψη (βιομηχανικά αντί αγροτικών προϊόντων) , η βιομηχα­

νοποίηση των διατροφικών προτύπων έχει επιδράσει σημαντικά στο εσωτερι­

κό κάθε διατροφικής κατηγορίας με αποτέλεσμα τη ριζική αλλαγή των μετα­

πολεμικών διατροφικών προτύπων στην Ελλάδα, και το χαρακτηρισμό τους ως

SOTIROPOULOS 1., MIGDAKOS Ε ., GOGOS Χ . - REVIEW OF ECONOMIC SCIENCES - Ν ο 9 (2006) , 15-28

βιομηχανικών , με τις αντίστοιχες βια-ιατρικές παραμέτρους.

Τα δημητριακά (αλεύρι, ψωμί, ρύζι) χαρακτηρίζονταν ανέκαθεν σαν κλα­

σικά παραδοσιακά αγροτικά-αγροτοβιομηχανικά βασικά διατροφικά προϊό­

ντα στην Ελληνική διατροφή. Αυτά τα παραδοσιακά προϊόντα αυτής της κατη­

γορίας μειώνονται προς όφελος των νεοβιομηχανικών (φρυγανιές, παξιμάδια,

είδη μπισκότων, ορισμένα βουτήματα) , τα οποία και ακολουθούν τις διεθνείς

τάσεις στη διατροφική κατανάλωση. Μετά τη δεκαετία του '60, για παράδειγ­μα, και τις νέες αντιλήψεις (απομυθοποίηση της παχυσαρκίας ως ένδειξης ευ­

μάρειας) στην εμφάνιση του σώματος (λεπτό και περισσότερο εκτεθειμένο λό­

γω των νέων τάσεων στην ένδυση , στις διακοπές , κ.ο .κ.) , τα δημητριακά (ζυ ­

μαρικά, ψωμί) μειώνουν τη συμμετοχή τους στο σύνολο των διατροφικών δα­

πανών . Αυτό συμβαίνει και στην εποχή (αργότερα) της «ζαχαροφοβίας» (βλ.

Cl. Fischler, 1990), αλλά και της «λιποφοβίας» : Στα λιπαρά, τα σπορέλαια αυ­

ξάνουν τα ποσοστά τους εις βάρος του βουτύρου (ζωικής προέλευσης εξ ' άλ­

λου), ενώ το ελαιόλαδο εξακολουθεί να κατέχει τα σημαντικότερα ποσοστά

κατανάλωσης της κατηγορίας.

Στα γαλακτοκομικά τα βιομηχανικά και διεθνοποιημένα πρότυπα επικρά­

τησαν επί των παραδοσιακών προτύπων με δύο τρόπους: α) Κατ' αρχήν με την

αύξηση των καταναλώσεων γαλακτοκομικών προϊόντων «δυτικού» τύπου

(Roquefort, Gouda, Edam, Emmental, Parmesana, τα βιομηχανικά γιαούρτια «δυτικού τύπου», τα προϊόντα «light», κ .ά . ) . Σημαντικότερος, πάντως, παράγο­

ντας είναι β) οι μέθοδοι συντήρησής τους (: ηλεκτρικό ψυγείο στη θέση του άλατος κ .ά. παραδοσιακών μεθόδων, παστερίωση , κ . ά.). Αυτό (ηλεκτρικό ψυ­

γείο) ισχύει για όλα τα προϊόντα ζωικής προέλευσης (κρέας , ψάρια) , αλλά και

για τα λαχανικά και. τα φρούτα . Οι νεότερες μέθοδοι συντήρησης (χημικές μέ­

θοδοι, ψύξη-κατάψυξη) συνετέλεσαν στην αύξηση των μεριδίων κατανάλωσης

των βιομηχανικών και ιδίως των διεθνούς προέλευσης (π.χ. μπανάνες) λαχανι­

κών και φρούτων, με τη διεύρυνση των εμπορικών ροών, την ανάπτυξη του

διεθνούς εμπορίου , και την καθιέρωση νέων προϊόντων όπως τα κατεψυγμένα

λαχανικά . Ο ι βιομηχανικές μέθοδοι συντήρησης (και οι παλαιότερες όπως το

ηλεκτρικό ψυγείο, αλλά και οι νεότερες όπως οι χημικές μέθοδοι) έχουν ειδι­

κότερα δημιουργήσει κατά καιρούς σημαντικά ερωτηματικά ασφάλειας στη

διατροφική αλυσίδα, με επιπτώσεις και στην υγεία αλλά και στην ίδια τη ζωή

των καταναλωτών . Αυτά έρχονται να προστεθούν σre αυτά της πρωτογενούς

και δευτερογενούς παραγωγής (π.χ . διοξίνες, πρόσθετα , Creutzfeld Jacobs, φυτοφάρμακα, .s:ιντιβιοτικά, κ.ά.) και επιτείνουν το πρόβλημα ασφάλειας (βλ.

και L . Malassis 1986, σελ. 298, Ν. Herpίn - D. Verger 2000, σελ. 52, Α. Τριχοπού­

λου 1997) των τροφίμων, αποτελώντας σημαντική παράμετρο στη σχέση των

διατροφικών προτύπων προς τα πρότυπα υγείας.

Η διαφοροποίηση , τελικά, των διατροφικών προτύπων κατ' αυτή την πε­

ντηκονταετία έχει μεγαλύτερο εύρος και βαθύτερες επιπτώσεις , προσδίδο­

ντας νέο περιεχόμενο στην άποψη του Κ Lancaster (1966) για τα χαρακτηρι-

23

ΣΩΤΗΡΟΠΟΥΛΟΣ 1., ΜΥΓΔΑΚΟΣ Ε., ΓΚΟΓΚΟΣ Χ . - ΕΠΙθΕΩΡΗΣΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ - Τεύχος 9 (2006) , 15-28

24

στικά των σύγχρονων τροφίμων ως «πακέτων χαρακτηριστικών ιδιοτήτων».

Τη δεκαετία του 1950 στις καταναλώσεις βιομηχανικών προϊόντων κυριαρ­χούσαν κατά κανόνα η στοιχειώδης μεταποίηση (π.χ. ζυμαρικά) και οι κον­

σέρβες. Στη δεκαετία του 1990-2000 κυι;:~ιαρχεί η ψύξη-κατάψυξη , η χημεία

τροφίμων, η βιοτεχνολογία και πολλών άλλων. μορφών καινοτομίες σχετικές

με τη συντήρηση , τη συσκευασία, την τυποποίηση, αλλά και την ίδια την επε­

ξεργασία των αγρο-διατροφικών προϊόντων .

Αυτές είναι διεθνούς - «δυτικής» προέλευσης εισροές (προϊόντων , υπηρε­

σιών, τεχνολογίας , τεχνογνωσίας, έως και κεφαλαίων) . Αυτό έχει διαφορο­

ποιήσει καθοριστικά και τα χαρακτηριστικά της αγροτικής προσφοράς ( φυτο­φάρμακα, λιπάσματα, ορμόνες, κρεατάλευρα - πτηνάλευρα, αντιβιοτικά, γε­

νετική μηχανική κ.ά.), με επιπτώσεις στις ιδιότητες των «νέων», πλέον, αγροτι­

κών προϊόντων που προσφέρονται στον καταναλωτή. Η ανάπτυξη, τέλος, του

εμπορίου (εγχωρίου και διεθνούς) και των υπηρεσιών (μεταφορικών , επικοι­

νωνιακών, χρηματο-οικονομικών με κορυφαίο παράδειγμα τη διαφήμιση και

το marketing) έχει εντείνει τη «διεθνοποίηση» της διατροφικής κατανάλωσης,

την απώλεια των παραδοσιακών της χαρακτηριστικών, και την επικράτηση

των νέων προτύπων . Η εξέλιξη , έτσι, της διατροφικής κατανάλωσης λαμβάνει

πράγματι χώρα σε ένα ρευστό «διατροφικό περιβάλλον» ταχύτατα μεταβαλ­

λόμενο (: Α. Deaton 1992). Η «διεθνοποίηση» αυτή των συμπεριφορών έχει χαρακτηριστεί (βλ. και L.

Malassίs, 1986, σελ. 323) ως «δυτικοποίηση» ή «Ομοιομορφοποίηση» και αυτό

φαίνεται π .χ. κατά τις εκάστοτε αναθεωρήσεις στο «Γενικό Δείκτη Τιμών Κα­

ταναλωτή» για τον υπολογισμό του τιμαρίθμου στα νέα είδη που προστίθενται.

Χαρακτηριστικότερα είδη είναι η coca cola (1982), το seνen up, το toast, το φαγητό σε fast food , η pizza σερβιριζόμενη (1988) , ο καφές φίλτρου, η μαγιο­νέζα, οι έτοιμες σούπες (1994) , η pizza έτοιμη , το τσάι σε κουτί (1999) κ.ά. προϊόντα όπως κέτσαπ, corn flakes , πουρές πατάτας, chips πατάτας . Αυτό

ισχύει και στις καταναλώσεις εκτός οικίας (βλ. ανάλυση και εκτιμήσεις σε V Mίhalopoulos - Μ. Demoussίs 2001, και Ρ. Lazarίdίs 2002) όπου ταυτόχρονα παρατηρούνται σημαντικές αλλαγές και στη μορφή των χώρων όπου αυτή διε­

νεργείται, ιδίως μετά τη δεκαετία '70: Cafeterias, pizzerias, cantinas, catering, και fast foods, εις βάρος «Καφενείου», «Οινομαγειρείου» , «ταβέρνας», και

«εστιατορίου».

Από βια-ιατρική άποψη οι συνέπειες είναι πάρα πολύ σημαντικές. Η αύξη­

ση, για παράδειγμα, των t;ωικής προέλευσης θρεπτικών συστατικών (υπερ-δι­

πλασιασμός) , και των βιομηχανικών καταναλώσεων, επέφερε μεγάλες αλλα­

γές στις καταστάσεις υγείας του πληθυσμού: Τα ποσοστά των «ασθενειών του

πολιτισμού» γνωρίζουν μετά τη δεκαετία '60 τεράστια αύξηση. Πρόκειται για τα καρδιαγγειακά (βλ. πίνακας 2.4. ), τον καρκίνο , τον σακχαρώδη διαβήτη ,

την παχυσαρκία, την γεροντική άνοια κ.ά ενώ, ταυτόχρονα, τείνει προς μείω­

ση το «προσδόκιμο ζωής» . Στο «προσδόκιμο ζωής» οι Έλληνες κατείχαν πα-

SOTIROPOULOS 1., MIGDAKOS Ε ., GOGOS Χ. - REVIEW OF ECONOMIC SCIENCES - Νο 9 (2006) , 15-28

ραδοσιακά την πρώτη θέση μεταξύ των Ευρωπαϊκών λαών ως τη δεκαετία '70 (:τότε και παγκοσμίως μετά τους Ιάπωνες). Στους άνδρες, έκτοτε , παν-Ευρω­

παϊκά, την πρώτη θέση κατέχουν οι Σουηδοί (μέσος όρος ηλικίας 76,5 έτη) , και

τη δεύτερη οι Έλληνες (75,1 έτη) . Οι γυναίκες στην Ελλάδα πέρασαν στη δέ­

κατη θέση κατά τη δεκαετία '90, αντί της έκτης που κατείχαν κατά τη δεκαετία '70 (στοιχεία Eurostat 2001) .

Πίνακας 2.4. Ισχαιμικά καρδιακά επεισόδια σε Ελλάδα και Δ. Ευρώπη (ανά 100.000 κατ.) στις νέες διατροφικές συνθήκες

ΧώQες: Ελλάδα Ολλανδία Σουηδία Αοοτιιια Δανία Φινλανδία

Δεκαετία '80 296,15 498,61 597,43 757,66 721,1 259,7

Δεκαετία '90 670,00 558,04 623,85 776,97 738,36 335,00

ll!ι ' στοι είωv: Π . Ο.Υ. (2001).

Πιο πρόσφατη , τέλος, απ' αυτές τις καταστάσεις υγείας είναι η νόσος

Creutzfeld Jacobs, και κάπως παλαιότερες οι διοξίνες (το 1999 στα Βελγικά κοτόπουλα) , οι σαλμονέλες (σε αυγά και κοτόπουλα), τα τοξικά (π.χ. λάδια με

400 νεκρούς το 1981 στην Ισπανία) , ο ιός λιστερίας (20 νεκροί μεταξύ 1992-1995 από Γαλλικά γαλακτοκομικά) , τα βακτήρια E.Coli με 20 νεκρούς το 1996-97 στη Σκωτία, και αρκετά παλαιότερα τα βιο-χημικά πρόσθετα στα τρόφιμα,

ενώ τελευταία συζητείται με ένταση και στην Ελλάδα η παραγωγή γενετικά

μεταλλαγμένων προϊόντων.

Έχει τεθεί, συνεπώς, με εντελώς διαφορετικούς όρους (και με την ευρύτε­

ρη έννοια) το σημαντικό πρόβλημα της ασφάλειας των τροφίμων στα σύγχρο­

να διατροφικά πρότυπα. Η διεθνής (και η Ελληνική) παραγωγή έχει δώσει

πολλές επί μέρους απαντήσεις και στη «χημικοποίηση» της παραγωγής, αλλά

και σε ειδικότερα προβλήματα όπως π.χ. η απώλεια θρεπτικών συστατικών

κατά την επεξεργασία, η ποιότητα και το είδος των προσθέτων υλών, οι χρονι­

κοί περιορισμοί στη συντήρηση , κ.ά. Έχει καθιερώσει ποιοτικούς ελέγχους

και διαδικασίες «Δι<ψφάλισης Ποιότητας» π.χ. «ISO», «Υγιεινής Πρακτι­κής», «Ανάλυσης Κινδύνων» και «Καθορισμού των Κρισίμων Σημείων Ελέγ­

χου» π.χ. «HACCP». Έχει, τέλος, προτείνει νέες αντιλήψεις και μεθόδους πα­

ραγωγής όπως η «οργανική» ή «βιολογική» γεωργία, τα προϊόντα «Ονομασίας

Προέλευση~» (Π.Ο.Π . ) , κ . ά. Οι απαντήσεις, πάντως, αυτές της διατροφικής

προσφοράς δεν έχουν ανατρέψει την αρνητική συσχέτιση μεταξύ σύγχρονων

διατροφικών προτύπων και «ασθενειών του πολιτισμού».

Ειδικότερα για τον καρκίνο, («το Ι/4 τουλάχιστον των θανάτων από καρκί­

νο οφεί'λονται στη διατροφή» : αποτελεί κοινή παραδοχή της ιατρικής επιστή­

μης) , και συναρτώμενοι σε μεγάλο βαθμό με τη διατροφή είναι αυτοί του στο­

μάχου, του παχέος εντέρου, και του οισοφάγου (βλ. πίνακα 2.5. ). Για τον καρ-25

ΣΩΤΗΡΟΠΟΥΛΟΣ ι .. ΜΥΓΔΑΚΟΣ Ε .. ΓΚΟΓΚΟΣ χ . - ΕΠΙθΕΩΡΗΣΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠ ΙΣΤΗΜΩΝ - Τεύχος 9 (2006), 15-28

26

κίνο του παχέος εντέρου η αύξηση των θανάτων ήταν ταχύτατη (βλ. και Α. Τρι­

χοπούλου, 1997 & 2000). Η κομβική σχετικά χρονιά σταθερής αύξησης των θα­νάτων είναι το 1966. Ανάλογα ισχύουν, με πιο μικρούς, 6μως, ρυθμούς αύξη­

σης, και για τον καρκίνο του στομάχου και του οισοφάγου, και τον σακχαρώ­

δη διαβήτη (βλ. Α . Τριχοπούλου, 1989, 1997,. 2000), με μικρές διακυμάνσεις,

και διαφορές γεωγραφικής και δημογραφικής φύσεως. Στον διαβήτη, για πα­

ράδειγμα, αυξημένα ποσοστά παρουσιάζει ο αστικ6ς και ο ανδρικ6ς πληθυ­

σμ6ς, και στην παχυσαρκία επίσης οι άνδρες με 35,4% (γυναίκες: 30,8%). Αυ­

τ6 αποτελεί αρνητικ6 ρεκ6ρ βάρους σώματος σε παν-Ευρωπαϊκ6 επίπεδο (15 χώρες-μέλη της Ε.Ε: στοιχεία Eurostat, 2000) και για τα δύο φύλα.

Πίνακας 2.5. Σύνολο θανάτων στην Ελλάδα,

κατά αιτία (σύνολο πληθυσμού)

Αιτία θανάτου 1956

Καρκίνος στομάχου 924

Καρκίνος λεπτού-παχέος εντέρου, κόλου και ορθού 353

Καρκίνος οισοφάγου 80

Σύνολο καρκίνου 6938

Σακχαρώδης διαβήτης 510

1998

1327

1709

175

22433

666

.!lnr.!i στοιχε{ων: ΕΣΥΕ, «Στατιστική της φυσικής κινήσεως του πληθυσμού της Ελλάδος».

3. Συμπεράσματα

Το άρθρο αυτ6 επιχείρησε να περιγράψει τα διατροφικά και τα πρ6τυπα

υγείας του πληθυσμού στην Ελλάδα μεταπολεμικά και έως τη σύγχρονη εποχή

(«Μεσογειακά»-παραδοσιακά και «βιομηχανικά») , με βασικ6 στοιχείο ανα­

φοράς σχετικά την ασφάλεια των τροφίμων, και απ6 6λες τις διαστάσεις που

μπορούν να προσδιορίσουν την εξέλιξη και τις σχετικές αλληλεπιδράσεις .

Επιχειρώντας, ωστ6σο , να καταγράψει όσο το δυνατόν πληρέστερα το φαινό­

μενο έδωσε έμφα<τη στην περιγραφή , ώστε να τεθούν οι βάσεις ερμηνείας του

με τη συσχέτιση των συναφών διαστάσεων (οικονομική και ιατρική). Αυτό εί­

ναι και το κυριότερο αντικείμενο έρευνας για την απάντηση στα προβλήματα

που δημιουργήθηκαν από την παρούσα εργασία. Μια δεύτερη κατηγορία ερω­

τημάτ~ν που χρειάζεται ειδικότερη ερευνητική αντιμετώπιση αφορά τη μοντε­λοποίηση της συσχέτισης αυτών των δυο μεταβλητών (οικονομικής και βιο-ια­

τρικής) . Και αυτή (όπως και η συσχέτιση) αναγκαιεί ποσοτική ανάλυση και οι­

κονομετρική εκτίμηση , ώστε στηριζόμενη στα αποτελέσματα της παρούσας

περιγραφικής εργασίας να αξιοποιήσει τα αποτελέσματα της συσχέτισης των

βιο -διατροφικών μεταβλητών.

SOTIROPOULOS 1. , MIGDAKOS Ε ., GOGOS Χ. - REVIEW OF ECONOMIC SCIENCES - Νο 9 (2006) , 15-28

Βιβλιογραφία

Deaton Α. (1992). Understandίng consumptίon. Oxford, Clarendon Press.

Έξαρχος 1. (1977). «Το πρόβλημα της διατροφής των Ελλήνων με πρω­

τεtνες ζωικής προελεύσεως στο παρελθόν, στο παρόν και στο μέλλον». Σπου­

δαί, τόμ. ΚΖ', σελ. 530-549.

Fischler CI. (1990). L' Homnίvore . Paris, ed. Odile Jacob.

Herpin Ν. -Verger D. (2000). La consommatίon des Franr;aίs . tome 1, Paris, ed. La Decouverte.

Lancaster Κ. (1966). «Α new approach to consumer theory». Joumal of polίtίca l economy, ηο 74.

Lazaridis Ρ. (2002). «Household consumption of food-away-from-home ίη Greece». RISEC, (Rίvίsta lntemazίonale dί Scίenze Economίche e Commercίalί),

Vol. IL, Νο 3.

Lazaridis Ρ. (2003). «Household Meat Demand ίη Greece: Α Demand Systems Approach Using Microdata». Agrίbusίness, Vol. 19 (1) 43-59.

Malassis L. (1986). Economίe agroalίmentaίre, Tome 111. Paris, ed. Cujas.

Mihalopoulos V. - Demoussis Μ. (2001). «Greek household consumption of food away from home (FAFH): a microeconometric approach». European Revίew of Agrίcultural Economίcs , Vol. 28, Νο 4.

Renaud S. (1996). Η μεσογειακή διατροφή. Αθήνα, εκδ . Π . Τραυλός-Ε.

Κωσταράκη .

Σωτηρόπουλος 1. - Ντεμούσης Μ. (2002). «Η διατροφική κατανάλωση στην Ελλάδα κατά τη μεταπολεμική πεντηκονταετία 1950-1999». 7° Πανελλή­νιο Συνέδριο ΕΤΑΓΡΟ: «Η κοινωνία της υπαίθρου σε ένα μεταβαλλόμενο αγρο­

τικό χώρο», 21-23 Νοεμβρίου.

Σωτηρόπουλος 1. - Μυγδάκος Ε. (2004). «Η διατροφική αυτοκατανάλωση στην Ελλάδα» . 17° Πανελλήνιο Συνέδριο Στατιστικής: «Στατιστική και Περι ­

βάλλον», 14-18 Απριλίου. ,

Trichopoulou Α., Efstathiades Ρ. (1989). «Changes of nutrition patterns and health indicators at the population level ίη Greece». Amerίcan Journal of Clίnίcal Nutrίtίon, ηο 49.

Trichopoulou Α., Lagiou Ρ. (1997). «Healthy Tradit ional Mediterranean

27

ΣΩΤΗΡΟΠΟΥΛΟΣ 1., ΜΥΓΔΑΚΟΣ Ε., ΓΚΟΓΚΟΣ Χ . - ΕΠΙθΕΩΡΗΣΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ - Τεύχος 9 (2006) , 15-28

28

Diet: An Expression of Culture, History, and Lifestyle». Nutritίon Reνiews , νοl.

55, no 11.

Trichopoulou Α., Lagiou Ρ., Kuper Η. , Trichopoulos D. (2000). «Cancer and Mediterranean dietary traditions». Cancer Epidemiology, Biomarkers & Preνention , Vol. 9, p. 869-873.