Η πνευματική ιδιοκτησία στα ιστολόγια & στα Νέα Μέσα

Ε. ΔεληγιάννηΑν. καθηγήτρια, Τ.Δ.&ΜΜΕ, Α.Π.Θ

Νέα Μέσα copyright, δημοσιογραφία…(συσχετισμοί)

Η έλευση του διαδικτύου & Νέων Μέσων προκάλεσε δραματικές αλλαγές και ανατροπές:

1. Στο πεδίο της πνευματικής ιδιοκτησίας

2. Στο πεδίο της δημοσιογραφίας

1. Ανατροπές στο πεδίο της πνευματικής ιδιοκτησίας (Ψηφιακή τεχνολογία…

Διαδίκτυο… Σύγκλιση… Web 2.0 και … πνευματική ιδιοκτησία)

Δραματικές αλλαγές στη δημιουργία / παραγωγή / διάθεση των πολιτιστικών αγαθών:

→ αλλαγή παραδείγματος → ανατροπές κι αβεβαιότητες για πολιτιστική βιομηχανία:• ψηφιοποίηση → εξαϋλοποίηση αντιτύπου πνευματικού έργου

→ αυτονόμηση υλικού άϋλου αγαθού → έννοια αναπαραγωγής• ψηφιακή συμπίεση → αποθήκευση έργων• ευρυζονικότητα → εύκολη / ανεξέλεγκτη διάδοση έργων.• νέα λογισμικά → τεράστιες δυνατότητες μεταποίησης• Web 2.0 → διαδραστικότητα → συνεργατικότητα → μοίρασμα

Συνέπεια: αποδόμηση του πνευματικού έργου και της ταυτότητας του δημιουργού → αποδόμηση

θεσμού

• Πνευματικό έργο = εύπλαστο υλικό, ικανό να μεταποιείται, να κατατεμαχίζεται και να συνδυάζεται με άλλα άυλα αγαθά, της αυτής ή άλλης κατηγορίας, χωρίς τεχνικούς περιορισμούς.

• Έννοια «content» αντικαθιστά την έννοια του έργου.• Κτήση του υλικού φορέα δεν αποτελεί πλέον

προϋπόθεση για τη χρήση του έργου• Αλλαγή συνείδησης όσον αφορά τη χρήση των

πνευματικών έργων:• COPYRIGHT SOS: η ιδιοκτησία του άυλου αγαθού χάνει

τον παραδοσιακό ανταγωνιστικό χαρακτήρα της.

ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ

Ενώ ο θεσμός αποδομείται στο πλαίσιο του συμμετοχικού διαδικτύου, το COPYRIGHT έχοντας εισέλθει στο πεδίο της οικονομίας και στους κανόνες του Π.Ο.Ε. αποελεί πλέον πυλώνα της «Παγκόσμιας Οικονομίας της Γνώσης».

• Αέναη επέκταση του μονοπωλίου- διεύρυνση των απόλυτων δικαιωμάτων - συρρίκνωση εξαιρέσεων- εξεύρεση νέων μηχανισμών προστασίας επιβολής των

δικαιωμάτων • Η επέκταση αποτελεί όμως απειλή για: - θεμελιώδεις συνταγματικές αρχές (ουδετερότητα των

δικτύων,απαγόρευση προληπτικού ελέγχου περιεχομένου)

- θεμελιώδη δικαιώματα του πολίτη και χρήστη• Παράγει, δε, ανασφάλεια δικαίου και “chilling effect”.

2. Ανατροπές στο πεδίο της δημοσιογραφίας (νέα ταυτότητα δημοσιογράφων –

αναδιαρθρώσεις στο δημ. επάγγελμα, σημασία πν. δικαιωμάτων για τους δημοσιογράφους)

• Την εποχή της ψηφιακής σύγκλισης, παραγωγή, διανομή αλλά και πολιτιστικές πρακτικές παραγωγής και κατανάλωσης των προϊόντων των Μέσων αλλάζουν ταυτόχρονα και, για το λόγο αυτό μιλάμε για αλλαγή παραδείγματος στο πεδίο της επικοινωνίας (δεν αλλάζουν μόνον οι αρχές της επικοινωνίας, αλλά αλλάζουν τα μέσα παραγωγής και αναπαραγωγής του πολιτισμού (βλ. αντίθετα φωτογραφία & τηλεόραση).

• Νέες άτυπες μορφές δημοσιογραφίας στον κυβερνοχώρο (ο πολίτης ως δημοσιογράφος)

• Κίνδυνοι για την επαγγελματική δημοσιογραφία: (εξοβελισμός του επαγγελματία ή αλλαγή ταυτότητας & ρόλου στις

νέες συνθήκες;)• Η διασφάλιση των πνευματικών δικαιωμάτων του δημοσιογράφου

αναγορεύεται σε «κομβικό εργαλείο» για την επιτυχή είσοδο του επαγγέλματος στην νέα «Οικονομία της Γνώσης».

2. Ανατροπές στο πεδίο της δημοσιογραφίας …

• Eξαφανίζεται ο παραδοσιακός ρόλος του “gate keeper”. • Τα περιεχόμενα κυκλοφορούν χωρίς προηγούμενο φιλτράρισμα,

(συρρίκνωση αξιοπιστίας της ενημέρωσης, κατάπτωση της αρχής της αντικειμενικότητας των ειδήσεων…)

• Μετακύλιση της ευθύνης προς τον πολίτη • Υπονομεύεται η παραδοσιακή αποστολή του Τύπου ως 4ης

εξουσίας, η εξουσία αυτή διαχέεται • Απώλεια μονοπωλίων (συγκροτήθηκαν σταδιακά μέσα στους

προηγούμενους 2-3 αιώνες) - αντίκτυπος στο εργασιακό καθεστώς του επαγγελματικού Τύπου - συρρίκνωση του ανθρώπινου δυναμικού από το 1980

• Εκλείπει η ταυτότητα του δημοσιογράφου ως εξαρτημένου μισθωτού…

• Σταδιακή μεταφορά του επιχειρηματικού κινδύνου από το κράτος και τους εργοδότες / ιδιοκτήτες των Μέσων προς τους υπαλλήλους = ο δημοσιογράφος καλείται ολοένα και πιο συχνά να εργάζεται ως ανεξάρτητος επαγγελματίας, να αμείβεται με το κομμάτι ή ακόμη χειρότερα με βάση την απήχηση της ιστορίας τους στο κοινό του διαδικτύου (με βάση αριθμό των αναγνωστών που κάνουν «κλικ» = διαβάζουν το άρθρο ή και με βάση τα “likes».

…και ο νέος ρόλος του επαγγελματία δημοσιογράφου στα Ν. Μέσα

• ανοίγονται και νέες προοπτικές για την άσκηση επαγγελματικής δημοσιογραφίας, νέα εργαλεία του WEB 2.0 αναδεικνύουν νέους ρόλους για επαγγελματίες δημοσιογράφους : άσκηση ενός ιδιότυπου ανεξάρτητου ρόλου «φίλτρου» της ανεξάντλητης πληροφορίας που διαχέεται στον αχανή Κυβερνοχώρο, καθοδήγηση του πολίτη στις αναζητήσεις του και στην ενημέρωσή του, υποστήριξη, της δημοκρατικής του συμμετοχής

• ανάδυση νέας ταυτότητας για τον επαγγελματία δημοσιογράφο, συστατικό στοιχείο της = η προστασία του μέσω της πνευματικής ιδιοκτησίας.

• για πρώτη φορά στην ιστορία του δημοσιογραφικού επαγγέλματος η διεκδίκηση των επαγγελματικών δικαιωμάτων του δημοσιογράφου συμπορεύεται με αίτημα για αποτελεσματική προστασία των πν. δικαιωμάτων.

• επαγγελματικά μονοπώλια ενημέρωσης είναι υπό κατάρρευση … πριν εξαφανιστούν από το προσκήνιο αντικαθίστανται από μονοπώλια ιδιωτικού δικαίου = τα απόλυτα δικαιώματα της πνευματικής ιδιοκτησίας = αλλαγή υποδείγματος στο πεδίο της δημοσιογραφίας = μετάλλαξη της ταυτότητας του επαγγελματία δημοσιογράφου.

• η προστασία από την πνευματική ιδιοκτησία επιβάλλεται: δίνει πρωτίστως μια νέα ταυτότητα στο δημοσιογράφο, ενώ (υποτίθεται) ότι διασφαλίζει παράλληλα και τα οικονομικά του συμφέροντα.

Ι. Εύρος & περιεχόμενο των δικαιωμάτων π.ι. στον κόσμο

των δικτύων

Α. ΝΕΑ ΝΟΜΟΘΕΤΗΜΑΤΑ

• Επέκταση του μονοπωλίου της πν. ιδ.• Δεκαετία 1990 σε διεθνές και ευρωπαϊκό επίπεδο- ΣυνθήκηTRIP’S- Συνθήκες W.I.P.O. 1996- Κοινοτικό κεκτημένο.- Οδηγία 91/250/ΕΟΚ (προγράμματα Η/Υ)- Οδηγία 92/100/ΕΟΚ (δικαίωμα εκμίσθωσης)- Οδηγία 93/83/ΕΟΚ (δορυφορική – καλωδιακή ΤV)

- Οδηγία 93/98/ΕΟΚ (διάρκεια προστασίας)- Οδηγία 2001/29/ΕΚ (Κοινωνία Πλροφορίας)- Οδηγία 2004/84/ΕΚ (επιβολή δικαιωμάτων)- + ΝΕΟΣ ΚΥΚΛΟΣ ΕΝΑΡΜΟΝΙΣΗΣ ΑΠΌ 2005 ΓΙΑ ΣΥΛΛΟΓΙΚΗ

ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ / ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΥΣ Σ.Δ.• Ν. 2121/1993 στην Ελλάδα …αναθεωρήθηκε πολλές

φορές

Β. Οδηγία 2001/29/ΕΚ

• Στόχος της Οδηγίας = η συνολική εναρμόνιση του νομικού πλαισίου για την προστασία των πν. Δικαιωμάτων + συγγενικών, στην Ευρώπη, με σκοπό την αναβάθμιση και ενίσχυση της προστασίας στο πλαίσιο της Κοινωνίας της Πληροφορίας…..

• των δημιουργών και των δικαιούχων των συγγενικών δικαιωμάτων.

• Εισάγει στο ευρωπαϊκό δίκαιο τις συνθήκες W.I.P.O.• Προστασία των πν. δικαιωμάτων = οικονομικής φύσης

συνδέεται με την ανταγωνιστικότητα της εσωτερικής αγοράς μέσα από την προώθηση της Κοινωνίας της Πληροφορίας

Δικαιώματα στο πλαίσιο της Οδηγίας

1. αναπαραγωγή• Συνθήκη WIPO 1996: το δικαίωμα αναπαραγωγής

εφαρμόζεται στο ψηφιακό περιβάλλον, η αποθήκευση προστατευόμενων έργων στη μνήμη του ηλεκτρονικού υπολογιστή = αναπαραγωγή, (κατά το άρθρο 9 της Σύμβασης της Βέρνης).

• Περιλαμβάνεται κάθε αναπαραγωγή, μόνιμη ή προσωρινή, άμεση ή έμμεση (=μέσω προηγούμενης εγγραφής), με οποιονδήποτε τρόπο του πν. έργου.

• Μόνιμη και προσωρινή αναπαραγωγή = με τη χρήση του διαδικτύου λαμβάνουν χώρα και αναπαραγωγές που δεν οδηγούν πάντα σε παραγωγή μονίμων αντιγράφων, αλλά σε αόρατα προσωρινά αντίγραφα στη μνήμη του η/υ.

• Ψηφιοποίηση ΣΟΣ

Δικαιώματα…2. παρουσίαση στο κοινό & ψηφιακή διάθεση• άρθρο 8 Συνθ. W.I.P.O. (1996) / άρθρο 3 της Οδηγίας 29/2001: …

εξουσία να επιτρέπει κάθε παρουσίαση του έργου του στο κοινό …διάθεση του έργου…, κατά τρόπο, ώστε τα μέλη του κοινού να μπορούν να έχουν πρόσβαση σε αυτά από τον τόπο και κατά το χρόνο της ατομικής επιλογής τους.

• διάσπαση της έννοιας του «κοινού» όσον αφορά, όχι μόνο το χώρο, στον οποίο το κοινό εντοπίζεται, αλλά και το χρόνο πρόσληψης του έργου από αυτό

• 2 διαφορετικές εξουσίες στους δημιουργούς• παρουσίαση των έργων στο κοινό (γενική και ιδιαίτερα ευρεία= κάθε

παρουσίαση του έργου, όταν το κοινό δεν παρευρίσκεται στον τόπο παρουσίασης, κάθε μετάδοση του έργου, χωρίς διανομή υλικών αντιτύπων).

• Ψηφιακή διάχυση = πράξεις παρουσίασης «κατ’ αίτηση» (on demand), οι οποίες πραγματοποιούνται σε διαδραστικό περιβάλλον και στις οποίες το κοινό δύναται να έχει πρόσβαση, όταν και, όπου αυτό επιλέγει, σε ατομική βάση («ανέβασμα» του έργου στο δίκτυο, όπου ο χρήστης έχει πρόσβαση).

Γ. Παράλληλα: ανοικτός χαρακτήρας του διαδικτύου αναδεικνύει ρόλο

«συναλλακτικών ηθών» των κοινοτήτων των χρηστών

Ο ανοικτός χαρακτήρας του διαδικτύου διαμορφώνει τον ιδιαίτερο πολιτισμό των ιστολόγων / χρηστών όσον αφορά τη χρήση των έργων. Οι κανόνες αυτοί είτε είναι άγραφοι κανόνες, που ισχύουν στις μεταξύ τους σχέσεις είτε παίρνουν τη μορφή έγγραφων κανόνων δεοντολογίας στο επίπεδο του κάθε Μέσου.

Δ. Στην πράξη: προστασία του χρήστη / δημιουργού κατά την ισχύουσα νομοθεσία

• προστατευόμενο έργο θεωρείται κάθε πν. έργο υπό τον όρο της πρωτοτυπίας … διευκρινίσεις για δημοσιογραφικό έργο…

• ένα ιστολόγιο, ένα podcast κ.λπ., συνολικά, αλλά και κάθε ξεχωριστό άρθρο του (κείμενο ή πολυμεσική εγγραφή) είναι κι αυτά πνευματικά έργα.

• σχόλια του δημιουργού και, κυρίως, σχόλια τρίτων αποτελούν κι αυτά πνευματικές δημιουργίες

Τα δικαιώματα …στην πράξη• Ηθικό δικαίωμα και περιουσιακά δικαιώματα:

προστατεύονται από την ισχύουσα νομοθεσία (Οδηγία 29/2001 και Ν. 2121/1993)

• Πρωταρχικός στόχος= η επικοινωνία και το μοίρασμα και όχι η οικονομική εκμετάλλευσή των έργων

• Η ανάρτηση οποιουδήποτε έργου στο διαδίκτυο σε ελεύθερη πρόσβαση από το κοινό= έργο στη διάθεση του κοινού = ο χρήστης είναι ελεύθερος να το δει, να το διαβάσει, να το κατεβάσει, να το αποθηκεύσει στη μνήμη του υπολογιστή του και να το αναπαραγάγει για ιδιωτική του χρήση.

• Άδεια απαιτείται για: διανομή αντιτύπων στο κοινό, για αναπαραγωγή ή διάθεση του στο κοινό σε άλλη ηλεκτρονική διεύθυνση

• Η πρόσβαση τρίτων στην πν. δημιουργία του Μέσου, προϋποθέτει ρητή ή σιωπηρή αποδοχή των όρων την άδεια της χρήσης του έργου από το δημιουργό+εκδότη.

• Όροι ρητοί ή σιωπηροί.

Ε. Καθήκοντα & ευθύνες… στην πράξη

• Το ότι ο ιστολόγος, χρήστης του διαδικτύου μετατρέπεται σε ενεργό δημιουργό, παραγωγό, δημοσιογράφο και εκδότη, οδηγεί αδιαμφισβήτητα στη χειραφέτηση της δημόσιας έκφρασης της γνώμης του και στην απελευθέρωση των καλλιτεχνικών του δυνατοτήτων.

• Ωστόσο, η διπλή ιδιότητα του ιστολόγου, ως συντάκτη και ως εκδότη εντύπου, πολλαπλασιάζει τις υποχρεώσεις του και εντείνει την ευθύνη του όσον αφορά το σεβασμό των δικαιωμάτων τρίτων προσώπων, συμπεριλαμβανομένων & των δικαιούχων της πνευματικής ιδιοκτησίας.

ΙΙ. Το πεδίο της σύγκρουσης ιστολόγων / δικαιούχων πνευματικής ιδιοκτησίας (Αυταπάτες αδιέξοδα &

επιβολή ορίων)

Α. Οι ζημιογόνες / παράνομες πρακτικές των ιστολόγων

Δικαιούχοι: σοβαρές απειλές για την οικονομία της εκμετάλλευσης των έργων

(επένδυση)Χρήστες: συρρίκνωση θεμελιωδών

δικαιωμάτων

Ρ 2 Ρ

Οι αντι-πειρατικές εκστρατείες κατά των χρηστών δεν φαίνεται να έχουν αποδώσειστο βαθμό που η συνεχής εξέλιξη της τεχνολογίας εξουδετερώνει συνεχώς το νόμο.

- Οικονομετρικές μελέτες αποδεικνύουν πως το Ρ2Ρ δεν ευθύνεται παρά μόνο σε ποσοστό 20-25% για την πτώση των πωλήσεων της δισκογραφικής βιομηχανίας.- Την ίδια στιγμή η οπτικοακουστική βιομηχανία βρίσκεται κι αυτή σε ακόμη μεγαλύτερο οικονομικό αδιέξοδο

Οι χρήστες που επιδίδονται στην πρακτική της πολιτιστικής μεταποίησης πολλαπλασιάζονται με γεωμετρική πρόοδο.

Β. Όρια & αδιέξοδα στην επέκταση της προστασίας της πνευματικής ιδιοκτησίας

1. Οι βασικές Ευρωπαϊκές Οδηγίες Οδηγία 2001/29/ΕΚΟδηγία 2004/84/ΕΚ Σοβαρές προσπάθειες στην κατεύθυνση της ενίσχυσης της προστασίας των

δικαιούχων της πνευματικής ιδιοκτησίας, όμως δεν κατόρθωσαν να σταματήσουν τις πρακτικές των χρηστών. Το αντίθετο, μάλιστα.

2. Ανάληψη ενεργού ρόλου από τους παρόχους υπηρεσιών διαδικτύου.• Το ΔΕΕ στην πρόσφατη απόφαση της 16/2/2012 (Netlog c/ Sabam), έθεσε όρια στη

δυνατότητα των κρατών μελών για επιβολή (νομοθετική ή δικαστική) προληπτικού ελέγχου της δραστηριότητας των χρηστών του διαδικτύου, μέσω των παρόχων.

• Στην ουσία, το ΔΕΕ επιτάσσει τη στάθμιση -με βάση την αρχή της αναλογικότητας- όλων των εννόμων συμφερόντων που επιχειρούν να κυριαρχήσουν στον κυβερνοχώρο, ώστε κανένα από αυτά να μην αναπτύσσεται εις βάρος του άλλου.

• Η απόφαση του Μ. Πρωτοδικείου Αθηνών, αριθμ. 4658/2012 ακολουθεί τους όρους που θέτει η απόφαση του ΔΕΕ.

• Όριο στην προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας (η οποία δεν είναι δικαίωμα απαραβίαστο, όπως επισημαίνει το ΔΕΕ), η οικονομική ελευθερία των παρόχων, καθώς και τα επικοινωνιακά δικαιώματα, αλλά και η ιδιωτικότητα των χρηστών.

• Η υπέρμετρη και μη αναλογική προστασία ενός εννόμου αγαθού εις βάρος του άλλου, απειλεί το οικοδόμημα της παγκοσμιοποίησης και της Οικονομίας της Γνώσης και συνεπώς το παγκόσμιο οικονομικό σύστημα. (επεξήγηση).

Γ. Αντιφάσεις & αυταπάτες των χρηστών

• Οι χρήστες αμφισβητούν τις βάσεις του συστήματος της ελεύθερης αγοράς, όπως αυτή διαμορφώνεται με την έλευση της Οικονομία της Γνώσης (νέο-φιλελεύθερο πρόταγμα), αλλά θεωρούν από την άλλη, πως η τεχνολογία είναι συνώνυμη με την ελευθερία και τη δημοκρατία.

• Δεν αντιλαμβάνονται, πως οι ίδιες οι τεχνολογικές εξελίξεις που τους παρέχουν τις σημερινές δυνατότητες οφείλονται κι αυτές στις παραπάνω πολιτικές.

• Δηλαδή, πως η εξέλιξη της τεχνολογίας θεμελιώνεται όπως και η παγκόσμια οικονομία της γνώσης, πάνω στο νέο - φιλελεύθερο πρόταγμα.

• Στο βαθμό που η συμμετοχική κουλτούρα είναι συνώνυμη με τη συμμετοχική δημοκρατία και αντίθετη με το νέο-φιλελευθερισμό, οι χρήστες βρίσκονται σε αυταπάτη όσον αφορά τις διεκδικήσεις τους και οδηγούνται σε αδιέξοδο.

ΙΙΙ. Προοπτικές: Επιτακτική ανάγκη για χάραξη ορίων μεταξύ των

συστημάτων • Σύμφωνα με τα παραπάνω, στο πεδίο της προστασίας

της πνευματικής δημιουργίας, επιτακτική πλέον ανάγκη να χαραχθούν όρια μεταξύ των 2 συγκρουόμενων κόσμων, ώστε το ένα να μην εμποδίζει τη λειτουργία του άλλου και η σύγκρουσή τους να μην δημιουργεί στρεβλώσεις στη Νέα Οικονομία.

• Τα κινήματα των χρηστών έχουν υιοθετήσει δικά τους συστήματα αδειών (άδειες Ανοικτού περιεχομένου στις οποίες εντάσσεται και το σύστημα CC) με σκοπό να παράσχουν ευέλικτες λύσεις για τη διευκόλυνση των χρηστών που μεταποιούν ή ανταλλάσσουν πνευματικά έργα στο διαδίκτυο.

• Η χάραξη των ορίων μπορεί να επέλθει μόνον με μια θεσμική προσέγγιση των συγκρουόμενων συστημάτων.

CC & UCC / UGC

• Πέρα από τα CC, η δραστηριότητα των χρηστών = δημιουργών στα ιστολόγια & στα Νέα Μέσα αποδίδεται συχνά με τον όρο «User Created content» (UCC).

• Σε κοινοτικό επίπεδο ένας γενικότερος προβληματισμός έχει ανακύψει από το 2008, σχετικά με το θέμα των UCC, (εάν είναι επιτρεπτή η δημιουργική παρέμβαση των χρηστών σε υφιστάμενα έργα που προστατεύονται με την πνευματική ιδιοκτησία, ή αν θα ήταν σκόπιμο να εισαχθεί μία νέα εξαίρεση στην Οδηγία 2001/29/ΕΚ για το περιεχόμενο που δημιουργείται και δημοσιεύεται από τους χρήστες).

• H E.Επιτροπή ήταν σε μια πρώτη φάση επιφυλακτική, όμως, οι εργασίες επισπεύδονται, παρόλες τις δυσκολίες συνεννόησης, λόγω της διάστασης που έχει λάβει το φαινόμενο, τα τελευταία χρόνια.

• Συμφιλίωση ανάμεσα στον αναλογικό και στον ψηφιακό κόσμο είναι αναγκαίο να γίνει χωρίς καθυστέρηση: οι αλλαγές έχουν ούτως ή άλλως συντελεστεί στο ευρύτερο κοινωνικό και οικονομικό επίπεδο και η αντίσταση στη νέα πραγματικότητα μόνο περιπλοκές μπορεί να δημιουργήσει.

• Πολλοί πιστεύουν πως και ο θεσμός της πνευματικής ιδιοκτησίας θα ενισχυθεί, εντέλει από τη χρήση αδειών CC και γενικά από την ανοιχτή διάθεση περιεχομένου: ο χρήστης θα έχει, πλέον, τη δυνατότητα να βρει διαθέσιμα έργα και υλικό ελεύθερα προσβάσιμο, και δεν θα έχει καμία δικαιολογία όταν προσβάλλει πν. Δικαιώματα περιεχομένων που διατίθενται με τους κλασικούς κανόνες της πνευματικής ιδιοκτησίας