Ο Β 8 E R Υ Α Τ Ι Ο Ν Ε S Ε Ρ Ι ( T R A P H I C A Ε .

X X X I X . 1 ' R I N C E P S O F F I C I I A G E N S ΙΝ REBVS.

Iacobus Gothdfreilns, qui labcntis rei pnblicae Romanae notitiam ita fun-davit, ut nobis omnibus ailhue si(; summus magister, quae de principibus officiorum exposuit1) ab oo inde tempore ut alia pleraque in onchiridiis repe-tuntur. Sed vel opliuio duce adsumpto passim errari Iioc quoque exemplo coiiiirinatur, ncque rns indigna est quae diligentius cousideretiir; id enim qnod difficillimum fuit tanti inqierii adiuinistrationem ab una sede contineri et rogi, eius rei 11011 minima pars fuit principuni institutum licet, ad officia-lcs solos pertinens. Nam quod nunc usus ostendit rebus gert ndis non raro liiagis praeesse qui magistratibus parere dicuntur quam ipsos magistratus, id apud Romaiios quoque obtinuit; inter offieiales autem longe primum lo-cura principes officiorum tenuerunt.

Adraiiiistratio irnperii Dioeletiana cum in aliis aequabilitcr instiluta fuit ct ad candem forniam cxacta, tum quicunique secundum eani aut civilia negotia administrant, sivc per partes imperii, scilicet praofecti praetorio ct urbium duarum regiarura, sive per dioeceses, scilicet vicaiii, sive per pro-vincias, scilicet proconsules praesidesque, aut praesunt rebus militaribuf, scilicet per gradus magistri militum, comites, duces, hoc comraune habent universi, ut singulis magistratibus qni attribuntur officialcs regantur a prin-cipe uno 2 ) . Contra reliquorum magistratuum officia, magistri officiorum, comitum sacrarum largitionum et rerum prirataruni, comitum domesticorum, principeni 11011 liabent. Princeps ille unde veniat et a quo constituatur si quaeris, quid de ea re disposuerint Diocletianus quique eiun proxime secuti suut, ignoramus, nisi quod praesidum parti principem missuni osse a prae-fecto urbis Romae et imperante Constantino et rursus sub Yalentiniano

' ) 1'raesertim ad C. T l i . 8 , 4 , 10. Eum sequuntur et alii et Bethmann-Hol lweg

Oifilprocess 3, 143. 2 ) Mero oalami errore magistro militum per Orientem alteri adserilii prhicipes dnos

Not. Or. 15. 7 2 extra dubium est.

1

G 2 G MOMMSEN

primo, dcniqne imperante Gratiano declarat constitutio (C. Tli. 1, G, 8) liuius imperatoris data Mediolani d. 22 Nov. a. 382 ad Bassum praefectum urbis haec: appariloribus tuis stationes, quas liabuere antiquitus, slatuimus esse red-dendas: igitur pristino more servato ad omnes provincias, quas vel divi Con-stantini constitutio dederat, vel Probus vir illustris (intellegitur Scx. Petronius Probus praefectus praetorio Italiae a. 368 — c. 375) permissa sibi α patre noslro (Valentiniano I a. 3G4 — 375) potestate reddiderat, praecelsa sinceritas tua principex deslinabit. Eae provinciao quaenam fuerint cum in coniectura po-situm sit, noii inepte cogitabitur de iis, <; quibus appellationes ad praefec-tum urbi dcfercbantur, cum praesertiin in iis definiendis iteni admodum legos variarint') , niodo constituentes ad praefectum urbis Romae et rursus Coustan-tinopolitanae appellationes non pertinere, modo illum appellandum esse ant ex Italia sola aut praeterea ex certis provinciis transmarinis, similiterque disponentes de praefecto llomae novae. — Posteriore aetate aliquamdiu ni fallor res ita aequabiliter administrata est, ut magistratus qui imperii partes administrarent principem habereut de suo quisque officio, contra magistra-tibus dioecesium et provinciarum priuceps deputaretur ex scliola agentium iti rebus, quae parebat magistro ofiicioruni. Coepit. id fortasse sub Con-slantio; nam agentes in rebus quatnquain fuerunt iam sub Constantino 2 ) , sub filio diniium ad eam potentiam videntur crevisse, quam deinceps ob-tinuerunt; certe cum scripta est Notitia Dignitatum incipicnte saeculo quinto, is status obtinuit in partibus Occidentis eundemque antea etiain in Occidente obtinuisse ex ipsa aliquatenus efiioi potest.

Priore loco quod adseveramus, Notitia Dignitatum eo demonstrat, quod praefectis praetorio, praefectis urbis Roniae et Constantinopolis3), magistris militum4) princeps additur nude, paviter atque fit in reliquis officialibus, quos constat in suo queinque officio pt-r gradus adscendere. Praeterea ne-que indicia suppetunt eius luci principes ex agentibus in rebus lectos esscr'),

Bethmann-Hol lweg Civilprocess 3 ρ . ϋ3 . t>7.

- ) Memorantur in lege a. 3 1 9 C. T h . G, 30 , 3 . 3 ) Laterculus liuius praefeuti excidit ex Notit ia Orientis ; sed adest gemellus in altera

Occidentis. 4 ) De magistro equitum per Gallias infra dicetur. 5 ) X o n obstat opinor cunstitutio a. 3 6 8 (C. T h . 1, 29 , 4 ) , qua eonstitutione ad id

quod paullo ante sanxerant imperatores defensoreni civitatis creari posse qui prineipatum

gessisset apud praefectum praetorio vicariumve, additur item eligi licere ijui ex sc/io/u agentum in rebus sedi (traditiu· seilis) culminis vestri (scilicet praefecto praetorio) muwre principatus nostro quoclammodo nomine paruerint. Y e r b a liaec interpretationis parnm cer-

tae et sine ctnbio mendosa spectaut opinor ad principes praosi<lum provineiae, qui 11011

inepte dkantur praefeeto praetorio paruisse, i i im ipsi praesides sub eo essent. Eadem

interpretatio videtur posse admitti item ubi oonstitutio a. 4 Ί 9 (nov. Valent. I I I tit. 27 ,

1, 1) memorat eos qui ex schola agentium in rebus ad obsei/uia praefecturae praetoria-nae post infinita discrimina et consumpta aetatis parte meliore perveniunt, nec minus in

epistulis Cassiudorianis 6, G: ojficium eitis (magistri officiorum) tunta yenii praerogativa decoratur, n/ n,ilitiae per/unctiis mtmeribus ornetur nomine princlpatus miroque nwdo inter

OBSERVATION ES EPIGRAPHICAE. 6 2 7

liec rcrum oido qui tum fuit recte patitur, ut dignitates illae supra magis-trum officiorura eminentes caput offieii ab lioc acceperint. Itaque quatenus secundum legum tenorem princeps constituitur (nam definitis singulorum officiorum annis, definito item ordine oificiales vere fiebant magis quam creabantur), in bisce officiis constitutus sit necesse est a magistratu cui ap-parebat.

Principes reliquos quominus constitueret magister offlciorum ex schola sibi subdita agentium in rebus, dignitas non impediebat, cum exceptis supra dictis magistratus oimies ipse praecederet. Favent item ei coniecturae constitutiones, ubicumque eiusmodi principum originem commernorant, banc ipsam euuntiantes1). Denique Notitia Dignitatum passim signiflcat prin-cipern sumi de schola agentium in rebus et cum ad reliquos officiales nulla similis nota usquam adscripta reperiatur, eam elcetionem principibus propriam esso, reliquos officiales ex ipso officio proficisci 11011 obscure indicat.. Nec quisquam opinor dubitavisset ad buius generis principes oiimes eam originem pertinere, nisi obstare visa esset fornmla de eodem officio passim in Notitia obvia. Eam scilicet viri docti maluerunt ita interpretari, ut liis verbis signi-flcetur origo ex ipso eo de quo modo agitur officio, quani referre ad prae-cedentia, ut sic origo principis proxime memorati ad sequentem porrigatur, neque sine eausa; nam quibusdam locis aut nulla originis indicatio prae-cedit 2) aut ei quae sequitur parum apta 3 ) . Nihilominus interpretatio liaec neque verbis recte convenit neque re probabilis est. Primum cum in uni-versum ad locum 111 officio eminentem ex eiusdem officii loeis inferioribus perveniatur, paene ineptum est id ennntiari, plane 11011 ferendum autetn id enuntiari in principe solo, cum reliquorum cohortalinorum condicio plane eadem sit. Accedit quod principibus magistratuum summorum, qnos dubi-tari non potest vere ex ipsis officiis ad eum locuni pervenisse, eiusmodi

praetorianas cohortes et urbanae praefecturae milites videautur invenisse primatum, α qui-bus tibi humile solvebatur obsequium, et 11, 3ΰ: agentium in rebus miles oj'ficit . . . . ideo principis nomen habere promeruit, ijuia militiae sacramentis ceteros antecellit . . . . et ut reverentiam praetorianae sedis extolleret, tunc cul eius cenit obsequium quando vocabulum coepit, habere praecipuum. Verum est sub dispositione praefecti urbis proprie praesides millos esse, sed quatenus a praeside praefectus urbis appellatur (v. p. G24), recte opinor eiusmodi praesidis apparitores militibus praefectnrae urbanae adnumerantur. Conferen-dus item Lydus de luag. 2, 10 = 3, 40 .

') C. Th. 6, 28, 3 a. 386: agentes in rebus post pcdmam laboris emeriti principatus honore muneramus. Idem efficitur ex eonstitutionibus aliis, nt 6, 28 , 2 a. 3 S 0 ; (j, 29 , 6 a. 3 8 1 ; 6, 2 8 , 6 a. 3 9 9 ; 6, 2 8 , 7 a. 4 1 0 ; 6, 28 , 8 a. 135 cet . ; item ex Cassiodorio var. 11 , 35 .

2 ) Scilieet Or. 2 0 , 1 0 prineeps offirii proeonsulis Aeliaiae dicitur esfe ' d e eodem offieio ' ; magistratus auteni qui praecedunt principe earent.

3 ) I ta Oce. 3 2 , 6 1 dui-i Pannoniae seeundae datur 'princeps de eodern offieio' (eum excipiunt 3 3 , 67 'princeps de eodem officio' ducis Yaler iae et 3 4 , 4 8 'princeps de eodem eorpore' ducis Pannoniae primae); itcm 38 , 11 duci Belgicae secundae 'princeps ex eudem corpore , cum ei ijui praecedit duti princeps tribuatur ' e x ofliciis magistrorum militum praesentaliuin .

1"·

G2G MOMMSEN

adnotatio nusquam adscribilur. Inimo verba eo ducunt peculiarem quandam neque cum reliquis officialibus communem originem principis iis significari. Deinde qui ita interpretantur videant quemnarn principum creandorum ordi-nem efficiant. Scilicet. ita de schola agentium in rebus principem acciperent vicarii omnes, proconsules Achaiae et Africae, comes Aegypti, duces plcri-quc; de suo autem offlcio proconsul Asiae, praesides omnes, comes Isauriae, ex ducibus octo, ut nulla certa lux usque qnaque deprehendatur. Deinde praemium quod subiungitur1) modo adorata clementia principali cum in-signibus exit transacto biennio', modo completa militia adorat protector', aperte idem est, et apte omnino agens iu rebus per prineipatum ad pro-tectoriam dignitatem adscendit (vide supra p. 134) ; at prior formula con-iuncta invenitur cum principe 'agente in rebus', posterior cuni principe de eodem officio', nec puto quisquam admittet eundem honorem haberi tarn principi profecto ex agentibus in rebtis quam sumpto ex cohortalinorum aliquo infimi lionoris corpore. Itaque statuenduin est forrnula de eodem officio' in Notitia Dignitatum relatione facta ad ea quae praecedunt id ipsum significari quod significant verba de schola agentium in rebus' et lioc quo-que addendum ad alia multa perturbationis et emendationis indicia por No-titiam dispersa, quod formula 'd·,· eodem officio' tribus locis iam non habet quo apte referatur.

IIoc admisso Notitia Dignitatis Orientis quod ad prineipern attinet, plane aequabiliter decurrit. Secns est in Occidente: ibi enim magistratus militares provinciarum, scilicet magister equitum per Gallias, comites oiniies, duces exceptis tribus Pannoniarum duarum et YaLeriae2) , principem accipinnt iiori a magistro officiorum, si.'d ex officiis magistrorum militum praesen-talium, uno anno a parte pediturn, alio a parte equitum' 3 ) . ITanc ad-ministrationis mutationem ante a. 398 institutam esse eius anni constitutio declarat4) , coniunctam verisimiliter cum dominatu Stiliehonis; 11011 porrigi eam ad tres ducatns Pannoniae fortasse inde. explicandum, quod eas par-tes eo tempore Gothi tenebant. — Ad magistratus civiles mutatio ea non pervenit. Immo de vicariis, item de proconsule Africae mansit antiqua lex, ut principem acciperent agentem in rebus. E x praesidibus qui primi norni-nantur consulares dicuntur accipere principem de officio praefecti praetorio Italiae', cos qui excipiunt correctores et praesides reliqui ex eodem ofiicio'.

Locos indicat index Seerkii p. 3 0 7 .

-) Vide p. G25 n. 3 . In liis formula antiijua eonsnlto videtur retenta esse; contra

quarto loco 38, 11 in duee Belgioae set.undae remansit non dubio errore. X a m quae

obtinebant de reliqui.s dueatibns Germaniarum et B r i t a n n i a r u m , ad lumc quoque perti-

nuerit necesse est. 3 ) Brevius paullo 29, 7 et deinceps. Bis 2 8 , 23 . 3(5, 7 verba quaedam deficiunt

siipplenda omnino ad reliquos 1<JCOS, nec eorrigendum, ut feeit Seeckius. 4 ) G. T h . 1, 7, 3 data a. 3 9 8 Si'pt. 1 3 ad Sti l ichonem magistrum niil itum: Sicut

clarissimis viris comitibus diversarum provinciarum et limitum, ita et viro spectabili co-vuti per Africam principes ct numerarii cx officio magisteriac /jotestatis mittautur. Hac constitutione ordinatio de qua agicuus ad Africam prolata est devicto paullo ante Gildone.

OBSERVATIONES EPIGTt APHIC AE. 645

Itaque in partibus Occidentis magister officiorum et agentes in rebus tuin cura iis principatus militares eriperentur, etiam in civiiibus aliquam potestatis imminutionem videntur subiisse. Sed fatenduni est quae iam leguntur perturbata esse et fortasse emendata imperfecte. Nam cum Notitia Occi-dentis duos praefectos praetorio recenseat Italiae et Galliarum, parum cre dibilc est praesidibus vel certe consularibus Galliarum principem missum esse a praefecto praetorio Italiae; nec magis placet, quod vicario septem prorinciarum a magistro officiorum princeps datur agens in rebus, praesidi-bus sub eo vicario constitutis a praefecto praetorio. Sed ultra reprehen-sionem traditorum nobis 11011 datum est ut proeedamus. — Gothorum aetate antiquam ordinationem rediisse et plerosque certe principes ex schola agen-tium in rebus sub magistro officiorum constituta profectos esse formulae Cassiodoiianae (v. adn. 4) doeuerunt.

X L . O R D O S A L V T A T I O N I S S P O R T V L A R V M Q V E S V B IMP.

I V L I A N O IN PROVINCIA NVMIDIA.

Thamugadensis fori rudera relicta eo fere statu, quo forum illud fuit sae-culo quarto medio, cum antea iani et monumenta alia praeelara et album ordinis (C .VI I J , 2403) protulerint consciiptnm circa tempora Iuliani, nuper his addiderunt statuta consularis Nutnidiae de ordine salutationis et de spor-tulis iudiciorum plena egregiae et novae plano eruditionis, edita primum ab indefesso veterano explorationum Africanarum A. Poalle (recueil dc Constantine vol. 22 a. 1882 p. 401 ; repetivit supra p. 38G Schmidtius). Ea editio cum ad me perlata esset, etsi videbam hunc quoque lapidem solita diligentia ex-ceptuni esse neque ullam pleraque offensionem habebant, tamen versus sex (9 — 1 4 ) adniodum male habiti non soluni ipsi parum intellegebantur, sed etiam universi monumenti natura et condieio propter eum defectum non satis perspiciebatur. Quapropter per litteras Poullium rogavi, ut ectypum niihi conficiendum curaret. Adnuit ille adeoque nuntiavit se ipsum cum fieri posset eius rei causa Thamugadi profecturum esse, et per aliquot men-ses temporum inclementia retentus, nuper licet ventis et pluviis etiamtum contrariis comite et adiutore Vietore Reboud quod promisit summa industria et sollertia pcrfecit. Eetypis, quae tria Poullius misit, adiutus, quamquam sic quoquc biatus aliquot admodum incommodi reraanserunt et in futurum quoque remanebunt (superficies enim lapidis ibi tota deeidit), in universum leetionem ut expedirem niilii successit. Grati aninii sensum ita profiteor, ut Poullio Reboudioque scio inaxime placitumra esse: scilieet edo qnam primum fieri potuit monumcntum recognitum adiecto commentario.

G2G MOMMSEN

L Λ Ι» Ν / / / / / Τ Α Τ Ε V L Ρ I Μ Α R I S C I Λ

Ν Ι · V C · C O N S V L A R I S S E X F A S C A L I s

Ρ R Ο Μ Ο Τ I P R I M O Α D O M I N O N O S T R O

I N V I C T O P R I N C I P E I V L I A N O O R D O S Α a. 3 6 1 - 3 6 3

l . V T A T I O N I S F A C T V S Ε Τ Ι Τ Α Α Τ Ρ Ε R Ρ Ε Τ V I

A T I S ΓΛ Ε Μ Ο R I Α Μ Α Ε R Ε I N C I S V S Ρ R I Μ Ο

S E N A T O R E S Ε Τ C O M I T E S Ε Τ Ε Χ C O M I T I B V S

Ε Τ A D M I N / I I R A T O R E S S E C V N D O Ρ Κ 1 Ν

C E P S C O R N I C / / A D / / / / / I . A T I N I T E R / I O C ·

1U R 0 N A T l / / / / / / l < v / / / / / / 0 P R O M O T I Ο F

F I C I A L E S / / / / / / / / / / / / / C T V S C V M O R D I

N - / / N I / / / / / / / / C I Α L Ε S E X O R D I N E I T E M

Q Y . I I » / T / / / / / M O D A C O N S E Q V I D E B E A T P R I N

C E P S AD O F F / / / / I E A \ I N T R A C I V I T A T E M D A N

15 D V M I T A L I C I I T R I T I C I M O D I O S Q_V I Ν Q_V Ε

A V T P R E T I V M F R V M E N T I I N T R A D E C I

M V M M O D I O S S E P T E M Α V Τ P R E T I V M M O

D I O R V M S E P T E M E T I A M P E R D E N A M I

L I A B I N I M O D I V E L E O R V M P R A E T I A

Ϊ 0 S V B C R E S C A N T S I M I T T E n D V S S I T T R A

Ν S M A R E C E N T V M M O D I · V E L M O D I O

R V M C Ε Ν Τ V Μ P R A E T I V M S V F F I C I E T

C O R N I C V L A R I V S Ε Τ C O N M E N T A R I E N

S I S M E D I E T A T E M H V I V S S V M M A E C O M

2J M O D I N O M I N E C O N S E Q _ V E N T V R S C O

L A S T I C L I N P O S T V L A T I O N E S I Μ Ρ L I C I

sic Q _ V ! N C V E Μ Ο D I Ο S T R I T T I C I V E L Q_V I Ν

Q_V Ε M O D I O R V M P R A E T I A C O N S E Q _ V Ε Ν

T V R I Ν C O N T R A D [ C T I O N Ε D Ε C Ε Μ M O D I

30 O S T R I T I C I V E L D E C E M M O D I O R V M . P R A E

T I V M C Ο Ν S Ε Q_VA Ν Τ V R 1N V R G V E N T I

Q_VI F I N I E N D A S I T Q V I N D E C I M O D I O S V E L

Q V 1 Ν D Ε C I M O D I O R V M P R A E T I A C O N S E

Q V A N T V R E X C E P T O R E S I N P O S T V L A T I O

35 Ν Ε Q _ V I N Q _ V E M O D I O S T R I T I C I V E L Q_V I Ν

Q_V Ε M O D I O R V M P R A E T I V M C O N S E Q _ V A N

T V R I Ν C O N T R A D I C T I Ο Ν Ε D V O D E C I M

D I O S T R I T I C I V Ε L D V O D E C I M O D I O R V M

PRAETIVJW C O N S E Q V A N T V R Ν D E F I N I T A C A V

40 S A V I G I N T I M O D I O S T R I T T I C I V E L V I G I N T I

M O D I O R V M P R A E T I A C O N S E Q V A N T V R C A R

Τ Α 1N P O S T V L A T I O N E S I N G V L I I V M I S V F F I C I

V N T M A I O R E S I N C O N T R A D I C T I O N I B V S

Q V A T E R N O S M A I O R E S 1N D E F I N I T O N E G O

45 T I O N V M Q V A M A M P L I V S Q V A M S E X Α L I T I

OBSERVATIONES EPIGTt APHIC AE. 645

G A T O R E E X I G I O P O R T E B I T L I B E L L E N S I S I N L I

B E L I I O V N O D V O S M O D I O S T R I T I C I V E L D V O R V M

M O D I O R V M P R E T I V M D E B E B I T A C C I P E R E O F

F I C I A L I S M I S S V S I N T R A C I V I T A T E D V O S M O

50 D I O S T R I T T I C I V E L D V O R V M M O D L / R V M

P R E T I V M C O N S E Q . V A T V R

Littera α semper sic cst Λ. — G in. spatium litterae unius vacat, scilicet pictae, non incisae. — 9 utruiri L A T I N I an Γ . Α Τ Ο Ν Ι in lapide sit, dubitabanms; sed antepaenultinio loco magis cavum est casu factum quam ο littora, le-gitque Poullius quoque in ipso lapide A T I N I . — M. faber errore pro M. — 10 inter R O N A T I et ο litterae intercidernnt fere quattuordecim, quarum septinui octavaque mihi esse visae sunt ii ,̂ Rossio Gattioque, quibus ectypa diversa praesto fuerunt eaque fortasse meliora, wc; supplet Rossius C O R O N A ( I

prouiNCiae quarto. — 13 post QV videor mihi videre reliquias littfirae A, deinde post liiatum litterae unius Λ aut α, mox τ (hasta certa); nec quicquam repperi quod recte quadraret praeter Q V A M T A (non Q V A N T A ) C O M M O D A . —

37. 38 D V O D E C I M | D I O S lapis; scilicet cum in exemplari esset D V O D E C I M O D I O S ,

ut solet qui liaec concepit in talibus alteram Μ omittere, quadratarius eius usus ignarus ο litteram praeteriit. — 39 pro IN lapis non H, sed Ν errore. — 42 S I N G V L I I V M I lapis; in exemplari videtur fuisse vel certe esse debuissc S I N P L I C I Ϊ , quadratarius autem numerum litteris perscribens locum perturba-visse. — 44 Q V A T E R N O S lapis; apparet ΤΙΐϊ fuisse in exemplari a quadratario item litteris expressuni non sine errore.

l. 2 E x au[ctori]tate Ulpi Mariscia|ni v(iri) c(larissimi) consularis sexfasca-3. 4 lis, | proinoti prirno a domino nostro j invicto principe Iuliano, 5. 6 ordo sa|lutationis factus et ita at perpetui|[t]atis inemoriam aere

incisus. Primo

7 | senatores et comites et ex comitibus

8 | et admin[ist]ratores. Secundo

9 prin|ceps, cornic[ul]ar[ius], [Pa]Iatini.

Tcr[t]io ιη co|ronati

[Quartjo n. 12 promoti ofIficialcs tus cum ordi | . . ni.

[Quinto ?] [offljcialcs ex ordine.

G2G MOMMSEN

13. 14 Item | qu[a]mt[a com]moda consequi debeat prin[cops. IS Ad off[icia]lem intra civitatem dau|dnm Ital ir[os] tritici mndios quin-IG que aut j pretium frumenti; 17. 18 intra deci|mum modios septem aut pretium ino|diorum septem. 19. 20 Etiam por dona mi|lia bini niodi vel eovum praetia | subcrescant. 2i. 22 Si mitte[n]dus sit tra|na marc , centum modi vcl modiojrum centum

praetium sufficiet. 23. 24 \ Cornicularius ct conmentarien|sis medietatem huius summae coraj-2.o modi nomine consequentur. 2c. 27 Scojlastiei in poslulatione simplici j quincue niodios trittici vel quin|-2». 29 que modiorum praetia consequcn|tur; 30. 3i in contradictione decem modi|os tritici vel decem modiorum prac|tium

consequantur; 32. 33 in urguenti | qu[e] finienda sit, quindeci niodios vel | quindeci modiorum 34 praetia conse|quantur. 35. 30 Exceptores in postulatio|ne quinquo modios tritici vel quin[que mo-37 diorum praetium consequan|tur; 3s in contradictione duodeci m[o]|dios trilici vel duodcci modioriun | 39 praetium consequanfur; 4υ. 4i [i]n definita cau|sa viginti modios trittiei vel viginti | modiorum praetia

consequantur. 42. 43 Car|ta in postulationc si[mplici singulae] suffici|unt maiores; 44 in contradictionibus | quatern[a<>] maiores; 4.0. 40 in deflnito nego|tio numquam amplius quam sex a liti|gatore cxigi

oportebit. 47. 48 Libellensis in lijbello uno duos modios tritici vel duornm | modiorum

pretium debebit accipere. 49. jo Ufjficialis missus intra civitate duos mojdios tvittici vcl duoruni 1110-5i di[o]rum j pretium consequatur.

Ulpius Mariseianus v. c. eonsularis sexfascalis provinciae Numidiae inno-tuit primum ex titulo Macoraadensi Ο.Λ7ΙΙΓ, 4 7 7 1 : d. n. Fl. Claudio Iuliano p(io) f(elici) invicto Aug. Ulpius Mariscianus v. c. cons(ularis) p(rovinciae) N(umidiae) numini eius dicatissimus offerente ordine. Inter consulares Nu-niidiae sex fascium honore ornatos cum adhuc tempore reliquos praecederet ]Jubliliiis Ceionius Caecina Albinus officio functus a. 364/7 , iam cuni Ma-riscianus loco depulit, primus scilicet, ut est in titulo, quera Iulianus Numi-diae consularem fecerit (cuins praedicationis similcm legisse me alibi non memini), verisimiliter, ut fata voluerunt, etiam solus , creatus inter a. 361 extremum et 363 medium, praeterea qnod sciam ignotus.

Fraescriptio quae est ex auctoritate . . . consularis . . . ordo salutationis /actus et ita at perpetuitatis memoriam aere incisus non ad id quod habemus exemplum pertinet incisum lapide, sed ad archetypum id ex quo hoc descrip-tum est. Tabulani aeneam dubitari non potest et ipsam publice proposi-

OBSERVATIONES EPIGTt APHIC AE. 645

tam fnisse, verisimilitcr Cirtae ad tribunal praesidis, inde curante ordine Thamugadensi, sivc iussu praesidis sive dccreto ipsorum, haec dcscripta esse et Thamugadi in foro prnposita. Quod si quaeris, ad quod genus iussionum liaec pertineat, niibi videtur edictis niagistratuum adnumerari debere vel certe ad ea proxime accedere. Nani ut solebant meliore aetate, ita labentc quoque magistratus, maxime antequam inirent, de administratione edixissc intellegitur ex lego Iustiniani quae epitomata superest1) : o< r« htuTuyixuTCi κομίζοντες των μελλοντων αρ%ιιν πολιτικήι> rj ο-τρατιωτικην «J^ijc δεκαπέντε μόνους %αυτους εκ τγ,ς Inuoyjctg κομιζίτ&<ατην. Tam cum ipsa verba signiliccnt ordinem salutationis a Marisciano factum esse ot iubentc eo pu-blice propositum in tabula aerea, quomodo id perficere potuerit nisi edicendo, equidem non perspicio, quamquam verum est non verba in edictis sollemnia (ille dicit) praescripta csso, sed quem eam rem praeses curare iusserat id quod legimus praescripsisse. Sane quae in administratione secuturus erat cum in sportulis litiuni et advocatorum honorariis constituendis, tum de oi-dine salutandi quamquam ad officiales potissimum pertinent (id enini etiam de sahitatione obtinere vel inde intellegitur, quod propter commissa co nomine officiuin potissimum multatur2) , item civium omniura intererat nosse; qua-propter 11011 sine idonea causa baec et ipse publice proponi iussit et per civitates Numidiae magistratus similiter publicaverunt. Ceterum tantum abest, ut suo arbitrio Mariscianus liaec orania constituisso existimandus sit, ut siiic dubio pleraque certc ad ius commune ordinarit, cum praesertirn ipse adiciat at perpetuitatis memoriam baec incidi.

Oliin quod receptum est apud Romanos non promiscue provinciales ad-niittendos esse ad praesides complexu scilicet et osculo salutandos3) et, quod cum ea re coniunctum fuit, ad introductionem in cubiculum eorum con-sessunique4), id postca quoque mansisse constitutiones plures testantur5). Quomodo autem quarto saoculo res administrata sit, ordo salutationis Tba-mugadi repertus clara luce illustrat, quamquam ei luci non parum liiatus officiunt tenorem praescripti interrumpentes neque ullo modo certa ratione explendi; est enim edictum suo genere unicum et inter antiquitatis reliquias sui tantum simile.

' ) C. Iust. 3, 2 , 2 . Conferantur Ulpianus Dig. 1, 1C, 4 , 3 ; Cassiodorius var. 11 , 8 . 2 ) C. T h . G, 18 , 1. G, 2 5 , 5 = C. lust. 1, 48 , 3 et 12, 19, 2. C. T h . G, 27 , 10 . 3 ) Tacitus aim. Ι ό , 3 1 : ne. . Tiridatcs . . . complexu provincias obtinentium arceretur

/oribusve eorum adsisteret. V i t a Severi c. 2 : in legatione (apud proconsulcm Afrioac)

cum einn quidam municipum suorum Leptitanus praecedentihus jascibus ut antiquiim con-tubernalein ipse plebeius amplexus esset, /ustibus eum sub elogio .. . eiusdem (scr. eiusmodi) praeconis cecidit: 'legatum populi Romani homo plebeius lemere amplecti noli .

4 ) Signif i iat id T a i i t u s , ennntiant constitutiones (adn. 5). 5) C. Tli. G, 23, 1: in salutandis administratoribus. G, 2G, 5: i/i sucris scriniis

nostris militantes ordinarii iudices α salutatione twn arceant. G, 28, 8: in salutationibus iudicitm consessibusque priores eos ... esse praecipimus. 12, 1, 109: osculum qnoque his in provineia iudicantium et consessus indultus sit. Cod. lust. 1, 4 8 , 3 . Cf. Gotliofrediis

ad C. T h . G, 8, 1.

G2G MOMMSEN

Salutatores admittuntur per gradus, quorutn tres certo cognoscuntuv, de quarto et quinto minus constat, videntur tamen quinque gradus facti esse. Aliquot gradus homines continent diversae admodum dignitatis ita exaequatos, ut qui eodem gradu esscnt ab officiali admissionibus praeposito simul ad praesidem introducerentur.

In primo gradu quod piiraum locum senatores tenent, explicatione non indiget; nude id vocabulum poni, ut compreliendantur clarissimi onmes, legis argumento aptum est, potestque comparari constitutio a. 3G4 (C. Th. 9, 30, 1) de simili privilegio data: exceptis senatoribus atque honoratis, sed et his qui provincias administrant.

Qui sequuntur comites, intelleguntur omnino praesertim loci inferioris, cum coraites primi ordinis senatoribus comprehendantur. Comitiva autem secundi tertiique ordinis ad quasnam administrationes iure pertinuerit si quaeris, respondebimus secundum constitutionem a. 397 (C. Th. 6, 14, 2) inter comi-tes rei militaris fuisse primo ordine inferiores, qui sunt sine dubio comites minores (C. Th. 7, 11, 1 a. 406) sive inferiores (C. Th. 7, 11, 2 a. 417) cum tribunis simul nominati1). Praeterea comitihus secundi ordinis vel cubiculariis cum quoddam privilegium tribuatur (C. Th. C, 27, 8 a. 39G), iure inde colli-gemns eam comitivam cubiculariis omnibus concessam esse. Item proximis scriniorum lege a. 41G (C. Th. 6, 2G, 17), cum antea tertiae comitivae gradu essent, secundi ordinis codicilli concessi sunt, indeque et liis et comitibus dispositioimra pro novo gradu vestis attributa (C. Th. 6, 26 , 18 a. 426) . In nniversum denique in lcge a. 412 2 ) inter eos, qui a tironum praebitione excusantur, recensentur post honores niaiores proximi scriniorum (quos modo vidimus eo tenipove comitivarn tertii gradus habuisse) et scrinia, comites dispositionum, decuriones (auliei), magister admissionum et ceterae similes comitum laboribus nostris sociae dignitates. Haec quamquam ad Iuliani aeta-tem non omnia perveniunt, satis declarant, a quibusnam coniitibus Mariscia-nus una eum senatoribus salutari voluerit.

Sequuntur e.r comitihus qui dicuntur sive comites honorarii. Ita secundum legem a. 371 (C. Th. 12, 1, 75), lmic igitar decreto fere aequalem, sacerdoti provinciae et principali curiae muneribus expeditis honor ex comitibus addi-tur, quem ii consequi solent qui fidem diligentiamque suam in administrandis rebus publicis approbarint. Tertii gradns comitivani intellegi ut ipsa con-stitutio significat gradu non adiecto, ita alia enuntiat: quicumque decur-sis . . . officiis primum obtinuerit in sua curia . . . locum, comitivae tertii

' ) Et iam in regno Theoderici qui singnlis civitatibus praeponuntur, comitivam se-cundi ordinis accipiunt (Ca.ssiodorius var. 7, 2G; cf. Hegel Geschichte der Stadtecer/assung von Italien 1, 122) . Sed hornm institutonim quaenam vere Romana sint ad Gothos translata, quaonam origine Germana Romano vocabulo appellata, neque faeile dictu est et ab bac nostra disputatione alienum.

2 ) C. T h . 11 , 18, 1. Conferenda constitutio Valentiniani I I I (nov. G, 3, 1 ) : tribunos vacantes sive comites secundi vel tertii ordinis omnesque clarissimos tertiam [/artem tironis agnoscere (oportet).

OBSERVATIONES EPIGTt APHIC AE. 6 4 5

ordinis habeat dignitatem1). Comites bi honorarii aliquoties memorantur, ut in lege a. 395 (C. Th. 12, 1, 150): curiales qui honorariam adepti sunt comi-tivam, et similiter atque liic factum est opponuntur ipsis comitibus a Con-stantio a. 353 ordini Carthaginiensium sic rescribente (C. Th. 12, 1, 4 1 ) : ex comiiilus et ex praesidibus universi ceterique, qui sine administratione adum-bratarum dignitatum codicillos honorarios meruerint .. . fungantur oneribus el honoribus nniversis. Constitutio a. 385 (C. Th. 12, 1, 109) etiam agono-tliesia perfunctis promittit, ut in perpetuum ex comitibus dignitate laetentur; sequuntur quae supra rettuli de iure osculi et consessus. Appellatio ex co-mite vel, ut hac aetate frequentuis dicitur, ex comitibus (vide supra p. 129), quamquam etiam comiti convenit qui administrare desiit, bac aetate tam-quam propria fuit comitis honorarii, et ita omnino usurpatur ia titulo Tlia-mugadensi. — Id ipsum etiam ad tribunos pertinere et in summa ad lionores militares oranes neque tamen ad civiles in commentariolo de protectoribus (supra p. 129 seq.) nuper demonstravi.

T)no comitum genera tam qui in administratione et propler administratio-noni comitivam accipiebant quam honorariis codicillis creati hac aetate ple-rumque coraprelienduntur vocabulo honoratorum, de quo quae tradita habe-mus, admirabili doctrina composuit Gothofredus ad C. Th. 1, 8 , 1 suae editionis. Adlegabitur solummodo constitutio a. 401 (C. Th. 1, 15, 16) ut-pote ad nostrum argumentum proprie spectans: nullum penitns honorcitorum publica salutatione sine chJamydis indumento vicariam polestatem adire oportet.

Sequitur in primo gradu quartus ordo administratorum, quo vocabulo quid hoc loco proprie significetur, ambigi potest. Administrant certc quicumque publicum officium gerunt, praeses provinciae et rationalis summarum et sic deinceps, videturque vocabulo administratoris recte opponi alterum officialis, ut ille publica negotia gerat, liic gerenti pareat et appareat. Sed eius digni-tatis administratores liic si significantur, vix intellegi potest, cur vocabulum adiectum sit; bi eriiin administratores comprelienduntur omnes aut senatori-bus aut certe comitibus. Neque obliviscendum est, cum agatur de salutando praeside Numidiae, salutatores potissirnum quaerendos esse inter provinciales ei subditos et lioc loco administratores recte intellegi eos praesertim, qui sub ipso administrant. Ita ducimur ad magistratus municipales, quippe quos constet et ipsos administravisse et saos habuisse officiales. Etiam in titulo codicis Theodosiani cde iis quae administrantibus vcl officium publicum ge-rentibus distracta vel donata sunt' quae sanciuntur, vel ad pagorum prae-positos trahuntur (C. Tb. 8, 15, 1), et modo vidimus ex comitibus lionorem sacerdoti provinciae et principali curiae tribui solere propter rem publicam recte administratam. Principalis autem cnriae si administratione recte finita primo gradn vocatur propter comitivam, admodum probabile est id quod sequitur pertinere ad eundem etiamtum administrantem; nec facile abesse possunt ab eiusmodi ordine salutandi civitatium Numidicarum vel universae provinciae qui res gerunt sub consulari. Ii quinam eo tempore fuerint, hoc

' ) C. Tli . 12, 1, 127 anni 3 9 2 . Similia disponuntur C. Th . 14 , 4 , 9. 10.

2*

MOMMSEN

loeo non quaeremus1); cogitanduni evit potissimum de curatoribus rerutn publicarum, cjnos constat hac aetate certe in provinciis Africatiis magistra-tuum municipalium locum obtinuisse et suae quemque civitatis negotia ad-ministrasse.

Secundo gradu salutant praesidem piimum officiales ipsius primores. Sci-licet cum praeses provinciae officium habeat, secundum Nntitiam Dignita-tum 2 ) , lioc: 1. principem; 2. coniicularium; 3. commentariensem; 4. adin-torem; 5. numerarium; G. ab actis; 7. a libellis; 8. exceptores; 9. ceteros ooliortalinos, lioc gradu vocantnr primi duo princeps et cornicularins.

Simul vocantur Palatini; aliter enim hiatus expleri nequit. Officialium scilicet duo genera sunt magistratuum maiorum, quorum potestas non con-tinetur unius provinciae finibus, ct praesidum provinciarum; hi cohortalini appellari solent, illi Palat ini 3 ) ; et habet rationem Palatinos omnes admissos esse una cum primatibus duobus cohortalinorum.

Tertia vice qui introducuntur coronati, de iis difiicile est statuere, cuni quae sequebantur in lapide oblitterata sint. Videntur tamen redire in con-stitutione a. 407 (C. Th. 16, 2, 38) emissa ad proconsulem Africae, ut ita satisfleret precibus episcoporum eo ipso anno Carthagine congregatorum, quae sunt liae (coll. concil. ed. Mansi tom. 3 p. 802 = tom. 4 p. 5 0 2 ) : placuit. . ut petant ex nomine provineiarum omnium legati . . . α gloriosissimis imperatoribus, ut dent facultatem defensores constituendi scJiolasticos qui in actu sunt vel in munere defensionis causarum, ut more sacerdotum provinciae ihlem ipsi, qui defensionem eccJesiarum susceperint, habeant facultatem pro negoliis ecclesiarum . . . . ingredi iudicum secretaria. Adnuunt impei'atores: (ecclesiis et clericis) hoc .. praecipuum et singulare deferimus, ut quaecumque de nobis ad ecclesiam tanturn pertinentia specialiter fuerint impetrata, non per coronatos, sed ab advocatis, eorum arbitratu, et iudicibus innotescant et sortiantur effeetum. Sacerdotes vero provinciae erunt solliciti, ne sub ltac scilicet prwilegii eiccu-satione etiam contra eorum utilitatem aliquid kis inferatur incommodi. Inde iure colligemus ante eam legem datam qui ecclesiae nornino quiddam a prae-side peteret, per coronatum rem ad praesidem detulisse, iam vero lata ca advocatum ecclesiae defensorem constitutum uon interveniente coronato cum

Vicleantur quae exposuimus Marquardt Staatsverwaltung (ed. 2) vol. 1 p. 1G4 et ego interpretans albnm ordinis Thamugadensis (in liae Epli . vol. 3 p. 7 9 seq.) huic edicto aequale.

2 ) Secutns sum sohema Or. c. X L I I I . X L I V (nisi quod c. X L I V , errore Iibravii nt videtur, deficit qui est a libellis). In altero Ooc. c. X L I I I . X L I V terlio loco nominan-tur tabulctrii iluo, oum deficiat quinto numerarius, et pro qui est α libellis ponitnr sub-abiuvci. Praeterea c. X L I I I , errore omnino, adiutor praecedit eommentariensem.

3 ) D e re nota suffieit remittere ad Gothofredi paratitlon C. T h . 6 , 3 0 . V e r a m est Palatinos potissimum intellegi ofiieiales comitum sacrarum largitionum ot rerum priva-tammque itemque castrensis sacri palatii ; utrnm is qui ordinem salntationis seripsit de illis potissimum cogitarit, quos saepissime in provinciis versatos esse notum est , an etiam officiales praefeetornm pvaetorio, qui proprie snnt praefeetiani , et comitum ducumque rei militaris latiore sensu Palatinos voearit, definiri non potest.

OBSERVATIONES EPIGTt APHIC AE. 645

praesidu agere potuisse. At quinam liic intellegantur coronati, 11011 niagis exploratum es t 1 ) . Cogitaram de sacerdotibus proviuciarum tertio quarto-que saeculo coronatorum vocabulo us i s 2 ) ; sed deterrebant obstaculo gravia. 1'rimum cum in Africa tam constitutiones actaque ecclesiastiea quam lapides saepissime provinciarutn saeerdotes nominent, ex ea coronatum testatum non habemus. Deinde preces et constitutio supra prolatae advocatos ecclesiarum Christianorum ut exaequant sacerdotibus provinciarum paganis, ita nequa-quaiu innuunt ante eam legem latam Christianorum desideria a sacerdote provinciae ad praesidem delata esse; immo ita nominantur in lege primum coronati, deinde sacerdotes provinciarura, ut vix credas utroque vocabulo eos-dem significari. Sed aliter censet quem de ea re consului Rossius: mi sem-bra, inquit ille, che prima del rescritto del 407 gli interessi della c/iiesa dinanzi di giudici dovevano essere ο trattati ο ahneno introdotti in giudizio dai coronati, come incaricati di tulte le vertenze di cose spettanti alla cura rerum sacraruni. Per quanto cio paja strano rispetto alla ckiesa, mi sembra risultare dal con-frcmto predetto; e poi non si dimentichi, che i sacerdotes nel tempo del rescritto imperiale citalo aveano in gran parle percluto il carattere religioso, consercandu solo quellu degli interessi e di pubblico ufjicio; che i Cristiani non rifuggirono dalV onorarsi del titolo sacerdotales, con tutto quello che lio spiegalo nel Bullettino cri-st. 1878 α proposito del fl(amen) p(er)p(etuus) Cristianus di Αι/ι-tnaedara (C. V I I I , 10516). Mi conferma nelV interpretazione la convenienza, che i sacerdotales non sieno dimenticati nelV ordo salutationis africano; e se ηοΊΐ slanno nelV articolo terzo, sono fuori di esso. Ilaec quae ad me scrip-sit amicus quamquam scrupulos supra propositos non omnino sustulerunt, tamen nioliora quae proponam non liabeo et in hac explicatione adquiescen-dnm esse existimo. Admissa ea extremo capite legis imperatores hoc signi-ficant Christianis in posterum quoque licere per sacerdotem provinciae cum praeside agere neque propterea, quod iam per advocatum eum adire possnnf, sacerdotem provinciae auxilium suuni iis recte negare.

Ea quoque quae sequuntur sic ut lacera iacent certam interpretationem non recipiunt. Promoti o/ficiales, si quidem recte liaec dno vocabula con-iunguntur, aut intelleguntur qui primura salutant promotione accepta aut certum quoddam genus offlcialium boc vocabulo significatur. Ilnic opinioni patrocinantur quas Alfenio Ceiouio Iuliano Camenio consulari Numidiae de-functo a. actatis X L I I a. 385 (vide supra p.542 n. 1238) ofliciales ipsias Ιϊο-niae dedicaverunt duae bases gemellae. Earum alteram (C.YI, 1675) posuerunt . . Gentilis p(rinceps), M(arcius1) Restutus cornicularius cum cartularis officii, alteram nuperrime rcpertam neque editam, mihi autem missaiu a Riidolio

' ) Clerieus coronatus huius constitutionis esse 11011 potc.st, neo verum est liac aetate clericos eo vocabulo sic appellatos esse.

2) Sacerdos arae Auy{usti) n{ostri) coronatus Dac(iarum) 111 reperitur in titulo Sar-mizegetusensi C. III, 1433 actatis Gordianae, coronatus Tusc{iae) et Umb{riae) in His-pellate Orell. 3 8 6 6 aetatis Constantinianae. Causam appellandi aperit decretum Baianum C. X , 3 0 9 8 .

MOMMSEN

Lanciani, Ianuarius i//iiDivs et ι////// prornoti cum [cjolleyis IIIIIIII officii. Sed certi quiddam ne ex liac quidem efficitur. —- Minus dubitationi obnoxiuin est, quod postremi omnium salutant [offi]ciales ex ordine.

Sequitur edictum alterum, quo quae de ordine iudiciorum saeculi quarti noramus non 11110 noniine augmentum accipiunt. Agit enim de iis quae par-tes litis causa praestare debent, id est de commodis1) sive sportulis ofii-cialium et similium personarum. Quos abusus lioc edictum respiciat, in universum declarat lox aequalis fere, anni scilicet 370, C. Th. 1, 29, 5, /o-rensis iurgii fraudes recensens, dum aut avarior instruitur advocatus aut ob-ses[«or] liminis2) maioribus princeps praemiis exoratur, dum acta ab ex-ceptoribus distrahuntur, dum commodi nomine amplius cib eo qui vicerit inter-cessor ( = executor; cf. C. Iust. 1, 40, 8) exposcit quam redditurus est ille qui fuerit superatus. Nam omnes hi, advocati, princeps, exceptores, executor redeunt in edicto Marisciani. Agitur autem in eo de emolumentis praestan-dis his personis:

1. principi (v. 13—22) 2. corniculario (v. 23—25) 3. commentariensi (v. 23—25) 4. scliolasticis (v. 25—34) 5. exceptoribus (v. 34—4G) 6. libellensi (v. 46—48) 7. officiali executori (v. 48—51) .

E x bis qui singulari numero efferuntur officiales sunt, non officiales tam scholastici, id est advocati3), quam exceptores. Advocati enim ex publico salarium vel, ut liuuis aetatis loquendi usum sequamur, annonam nullo tempore accipiebant, nec magis hac quidem aetate accipiebant exceptores 4 ) ;

' ) Athalaricus apud Gassiodorium var. 9, 1 4 : si vestra conveniunt clecreta pulsatos, tantum commodi percipiat executor, quantum gloriosus domnus avus noster pro honoribus personarum dehere saiones accipere expressa quantitate constituit: commodum e/iim esse debet cum modo. Sportularum vocabulum post Iuliani tempora demnm ita coeptum vi-

<lotnr esse usurpari.

obses III liminis codex secundum Kruegerum (in aetis maioribus acad. Berol . a. 1 8 7 9 p. 2 0 , ; siipplevi ita ut significetur princeps a litigatore propter ingressum ad praesidem sportulas exigens. Mox et post distrahuntur sustuli.

3 ) Bet l imann-Hollweg Civilprocess 3 p. 1 6 2 . 4 ) C. T h . 8, 7, 17 anni 3 8 5 : Exceptores omnes iudicibus obsequentes qui nec militiam

sustinent neqne α fisco ullas consequuntur annonas . . . nctvafe coeptis operam etiamsi de-curiones sint minime prohibemus. M o x condicionem mutarunt enumerati iam in Xot i t ia Dignitatum inter officiales. I ta rem explioat Be th iuann-Hol lweg Cioilprocess 3 p. 154 , fortasse reete. Videndum tamen, annon in iudiciis duo fuerint gonera exceptorum, al-terum occupatum in actis publicis et admissum ad annonas, alterum quod partibus quae eorum intererat habere ex actis suppeditaret mercede accepta; si ita erat, hoc loco lioc intellegitur.

OBSERVATIONES EPIGTt APHIC AE. 645

sed utrique pariter atque officialium scrinia ad certum numerum publice creati et disciplinae praesidis similiter subiecti recte officialibus adiunguntur. Ita in lege a. 344 derecta ad vicarium Africae (C. Tb. 8, 10, 2) sic est : praeter sollemnes et canonicas pensitationes midta α provincialibus Afris in-dignissime postulantur ab o/ficialibus et scliolasticis. Commoda autem litis cum a partibus tam exceptoribus et advocatis praestentur quam officialibus quibusdam, de utrisque similiter edici potuit. — Officialiuni quatenus ine-morantur ordo convenit cum forma, quam proponit Notitia dignitatum (supra p. 634).

Advocatoi-uni honoraria dudum ante haec tempora legitime admissa esse notum est; apparitoribus ut partes pro opera quiddam solverent adhuc sta-tnerunt viri docti medio demuin saeculo quinto receptum esse 1 ) . Iam vero iion solum discimus aliquas eiusraodi praestationes certe saeculo quarto medio legitirae obtinuisse, sed etiam quaenam eae fuerint aliquatenus in-tellegimus.

Causa sportularum diversa est; scilicet tria capita offieii, item officialis executor remuaerationem accipiunt pro eo quod mittiuit mittunturve, contra scliolasticus exceptor libellensis eo nomiiio quod operam navant orans ille, hi scribentes.

Prius sportularum genus quamquani sine dubio ad omnia itinera pertinuit officiali praesidis propter litem privatam intra vel extra civitatem iniuncta, id quod multis ex causis eveniro potest, duas res potissiraum complecti-tur, petitionem reo insinuandam2) et appellationem ad ftidicem maiorem imperatoremve transmittendam; hanc adeo aperte significant quae leguntur v. 20 de officiali mittendo trans mare3) . Res autem ita periicitnr, ut prin-ceps executorem aliquo ire iubeat; nam nemo officialium, iniperatores aiutit4), in munus aliquod nisi principe imperante mittatur. Cornicularius quoque ut post principem secundus est, ita in executore mittendo eius aliquae partes esse potuerunt5). Contra de commentaiiensi aliter videtur statuendum esse, cum causas civiles, de quibus hic agitur, is non tractet6). Omnino spor-

' ) Bethmann -Hol lweg Civilprocess 1 p. 159 . 3 p. 2 0 0 . Quod tradi solet Constan-tinum Magnum sportulas omnes vetuisse, ex constitutione a. 3 3 1 C. T h . 1 , 1 6 , 7 non recte effecerunt; nam etsi apparitori eo teiupore non lionit pecuniam exigere pro in-gressu ad praesidem nec magis propter tradendam sentcntiam a piaeside datam, inde iion sequitur nullas omnino sportulas eo tempore exactas esse. Neutrum sportularum gemis Iuliani aetate lieitum fuisse ex lioc edicto iure colligemus; pustea utrumque ad-missum est.

- ) Res nota. Be thmai in-Hul lweg 3 p. 2 0 1 . 3 ) C. T h . 11, 30 , 2 9 a. 3 6 2 ad viearium urbis: appellationes . . . cum re/utatoriis

precibus . . . ad nostrum comitatum mittantur strenuo videlicet officiali ex his qiti tibi parent ctd hanc sollicitudinem electo, ita ut . . dies IJUO gerulis gestci tradantur fideliter designetur. Cf. 1. 31 eiusdeni tituli et 8, 11 , 4 .

*) C. T h . 6, 28 , 1 a. 3 7 9 . Idem eonstituitur I. 3. 4. 5 ) B e t h m a n n - H o l h v e g 1. e. ρ. 14&. 6 ) Idem 1. c. p. 147 .

G2G

MOMMSEN

tulae tribus bis officii primatibus1) magis solvuntur propter locuni quem tenent quam propter operam quam impendunt. — Ad lios accedit executor ipse (v. 48 seq.). — Sportulae autem sic dividuntur, ut pro simplici itinere facto intra civitatem, in qua iudicium redditur, principi solvatur pretium modiorum tritici quincjue, corniculario pretium modiorum duorum serais, conimentariensi tantundem, executori rnodiorum duorum. Augentur spor-tulae pariter atque itineiis spatia crescunt, ut per detia milia bini modii principi, singuli corniculario et commentariensi adiciantur; denique pro itinere .trans mare suscepto princeps centum niodios accipiat, duo primates sequentes dimidium. Executori quoque siniile augmentura attributum esso aucto labore verisimile est, sed id caput aut neglegenter oinissum est aut legebatur in lapide alio bodie deperdito. — Ilaec utilissiina siint ad sportularum litis primordia cognoscenda; adbuc quae do ea re habebaums commodorum quidem maxime principis mentionem iuiciunt2) t't lioc quoquc monstrant sportulas inter diversa officialiuin genera distributa e s s e 3 ) , sed accurata et plena rei notitia destituebamur, quoniam quae de sportulis postea latae sunt leges potiores perierunt. Quod postea obtinuit, ut ad lilis ,snai-niam sporfulae crescerent, exenipli causa ul ad centum solidos usque dimi-diuni solidum executor acciperet, propter maiorem summam sporlulas ma-iores4) , Iuliani tempore apparet nondum receptum fnisse.

Scliolasticis sive advocatis et exceptoribns, item pro charta quae sol-venda sunt, pendent a genere actionis; distinguuntur enim tria postulatio simple.r (v. 26 et fortasse v. 42) sive postulatio nude (v. 34); contradktio (v. 29. 37. 43); aecedit in scholastieo (causa) in urguenti quae finienda i<it (v. 31), in exceptore et chartario nomine causci definita (v. 31) sive definitum negotium (v. 44).

Postulationem simplicem5) quod ita videmus fieri apud acta (id pnim

' ) Similiter secundum legem a. 4 0 9 C. T h . 16 , 5, 4 6 officium iudieis (id e*t prae-

sidis) plectitur viginti Jibris auri punitis tribus primcitibus. Cf. Cod. Iust. 1, 5 1 , 8. 12 ,

19 , 2. 12 , 59 , 10 pr.

'-') Gothofredus ad C. T h . 6, 28 , 3. 3 ) Perturbata sunt ut reliqua omnia eins etiam quae de sportulis tradit Iohannes Lydus

de niag. 3 , 24. Secundum ouni pertinet ad principem η των μονομερών Ιντυχιΰν είσα-y+yri, quibus ex sportulis cornieulario singulis mensibus singulas a«ri libras solvit , item

reliquis officialibus cjuibus in eas ius est partes suas tribuit (πασι τοις Ιχ τάξεως χατα Γυνηθείαι- λαυβάΐ'ουσι μοΐράν τίνα των πόρων . . διο'οναι τα εΐω^ότα). Cornirularii autem

est μετα. τψ εκ του βάθρου χαί των άλλων κίρκων προνομίαν το πληρούν δι ' οικείας υποση-μειώσεις τα πραττόμενα, unde redigere solet mille libras auri annuas. Haec narratio ut

distributionis sportularum inter offieiales aliquam notitiam suppeditat, ita a nostro edi< to

iion tempore solum, sed r<> quoque abhorret ; spectat enim ad offleium praefeeti prac-

lorio et ad commoda non litium sola. sed alia quoque diversa. 4 ) Theophilns inst. 4, 6, 2 4 . 5) rostulatio simplex legitur etiam in constitutione Severi (Cod. Iust. 3, 9 , 1 ) : rcs

in iudicium deducta non videtur, si tantum postulatio simplex celebrata sit vel actionis species ante indicium reo cognita. inter litern enim contestatam et editam actionem per-multum inteiest: lex enim tuuc videtur contestata, cum iudex per narrationem negotii

Ο Β S Ε R V Λ ΤIΟΝ Ε S ERIGRARHICAE. 0 4 1

ostendit exceptoris chartaeque comniemoratio), convenit cura iure ea aetate recepto. Denuntiari, constitutio ait Constantini m a g n i v e l apud provincia-rum rectores vel apud eos quibus actorum conficiendorum ius est decernimus, ne privata testatio . . . falsam fidem rebus non gestis adfingat. Postulatio sive litis denuntiatio utrum fiat partibus praesentibus an absente reo, viri docti ambigunt 2 ) ; lioc edictum cura propter postulationem honorarium solvi iubeat non advocato, sed advocatis, illi sententiae niagis favct, quamquam verum est , cum partibus liceret plures causidicos advocare, etiam alteram opinio-nem cuni plurali numero posse conciliari. In postulatione quod advocati actoris partes necessario potiores fuerunt, reus adesse potuit aut tacente ad-vocato ipsius aut adeo sine advocato, id non inipedit, quominus advocato re i , si adfuit, in idem honorarium ius sit atque actoris; nam niagis teni-poris respectu qnani operae honorarium aestimatum esso consentaneum est. Gesta cum sollemniter duobus exemplaribus fierent, quorum alterum actori traderetur, alterum reo, pluralis in exceptores quoque recte quadrat.

Contradict ione ; i ) apparet coraprehendi quae defensionis causa reus item apnd acta cdi(. Siniiliter in edicto Diocletiani de pretiis rerum c. 7, 12. 13 praestantur advocato sire inris perito mercedis in postulalione (denarii) CCL, in cognitione denarii mille, neque enim nisi liomine differunt contradictio et cognitio. Ut secundum Diocletianuru advocatus proptcr cognitionem qua-druplnm accipit eius summae, quae postulationis causa exigitur, ita ox edicto consularis Nuinidiae advocatus propter contradictionem dupluni (5 : 10), ex-ceptor plus dnplo ( 5 : 1 2 ) accipit eius quod datur propter postulationem; cbartae auteni requirantur in illa singulae, in hac quaternae. In contra-dictione cum advocati rei partes potiores sint, niliilo minus propter eandein quam supra tetigi causam actoris advocatus idem honorarium accipit.

Causa in urguenti finienda cum ipsa interpretationem non requirat, quae-liam eae causae fuerint, edictum non significat; sed cum propter eas δυηκΊ tantum advocato retributio detnr summis auctis (scilicet pro modiis 5 - 4 - 1 0 accipit m . 1 5 ) , verisimile ost in bis postulationem et contradictionem ita con-iungi, ut una audientia lis finiatur.

Oefinita causa qnid significet, ambigi potest; nam etsi in proniptu est in-tollegi sententiam a praesidc latam, id quominus admittanius plura obstant. Pritnuni non video, cur, si do sententia Mariscianus cogitavit, sollenine voca-

causam audirc coeperit aliaqtie Leonis Zenonisque (Cud. Iust. 12 , 20 , 4, 2) et Zenonis (Cod. Iust. 12 , 2 1 , 8, 4 ) ; etiani poiOulpijc \ντυγ_ία Lydi (vidc p. C38 n. 3) ead<Jm esse potest. Illa quid significet disputat AViedingius cler justinianisclic Libellprocess p. 1 9 7 . 2 0 9 . Hoc edietuni rnm requirat quod simplioi postulationi opponatur et vere praeter hanc alteram postulationem h a b c a t , scilicct comprehonsam causa in urguenti linicnda, verisimile est hano postnlationem simplici opponi.

J ) C. T h . 2 , 4 , 2. B e t h m a n n - H u l l w e g 1. o. 3 p. 235 . 2 ) B e t h m a n n - H o l l w e g Civilprocess 3 p. 2 3 5 . 3) Contrudictorii libelli nicmorantur in constitutione a. 4 0 0 ( € . T h . 2, 14, ) ) ; nar-

rationem propositam ct contradictionem obiectam liabet alia a. 5 3 0 (C. lust. 3, 1, 14. 4)·

G2G MOMMSEN

bulum evitarit et bis aliud posuerit non admodum obvium1). Nec magis per-spicio, cum quae pro tribunali in postulatione et contradictione gesta sunt, partes antea iam ab exceptoribus descripta acceperint, quoniodo ob sententiam solam, ut admittamus huius quoque describendae sumptum ad litigatores per-tinuisse, impensae tantae exigi potuerint, quantas edictum ponit. Sed orn-nium maxime ine movet, quod ita 111 edicto plane desideratur, quid exeep-tori pro labore chartaque solvendum sit iu causa urgenti. Quam ob rein crediderim verbis v. 39 in definita causa similibusque v. 44 respici ad ea quae praecedunt v. 31 in urguenti quae fmienda sit et supplendum esse cogi-tatione id quod est in urguenti. Ita et defectus ι-ecte expletur et surnmae aptae efficiuntur; uam ut advocato in causa urguenti tantumdem datur quan-tum aeeipit propter postulationem contradictionemque, ita cxceptori pro mo-diis quinque et duodeeim solvuntur niodii viginti chartaeque ei attribuuntur pro una et quattuor sex. Sententiae exemplaria ea aetate crediderim con-fecta esse sumptibus publicis; sane advocatorum lionoraria et gestorum partium causa describendorutn impensae magis proprie ad partes pertinent quam sumptus sententiae gratis redditae itaque meliore aetate etiam publico noniine gratis perscriptae.

De officio advocatorum exceptorumque causa nulla est cnr lioc loco aga-mus. Chartam apparet exceptores litigantibus 2 ) ita snppeditavisse, ut earum quoque praeter operae pretium exigerent; quo iure ne abutereiitar, edictum chartarum quae ad tria iudiciorum genera sufficerent numerum defmit. Eius consuetudinis Lydus quoque merninit dc mag. 3 , 14, ita tamen, ut meliore aetate neget ofiiciales miserabilia liaec curavisse, imrno lucidissimam chartam gratis suppeditavisse (τους πάντων §:ει8εττάτους <γα:τας επί το7ς ποαττομίνοις di'a?.iTy.sirS"cti, αναλόγως Ιμπξεποντων τοις κυτετι των <yραφεων); iam vero noil solum chartae pretium a litigatoribus exigere ofiieiales (%αοτην α π αιτεί ν οί τγ,ς τάξεως ΰπομενουτι τους πράττοντας) neque erubescere ipsos egenos factos

] ) C. T h . 1, 6, 2 . 1, 27 fin. 1, 29, 5 pr. 10 , 1, 13 . 2 ) Chartam qtiae ad publieos usus reqaireretur cum liac, quara exceptores litiganti-

bus privatis suppeditant, cave confundas. Tllani ex antiqua ordinatione officiales quibus ea optis erat suis suruptibus videntur comparasse, ut aut propter id onus certam sum-niam acciperent aut, quod magis crediderim, respectu sumptuum liis officialibus merees congruenter aucta attribueretur. I ta beneficii eausa si qua pecunia publii-a sic ad praesidem pervenisset, ut liberc de ea disponeret; potorat chartiaticum quibusdam o/ficialibus inde subscribere (Dig. 48 , 20 , C), id est beneficii causa eam ad chartam inde comparandam offioialibus erogare. Posteriore aetate eo nomine officiales sportulas ab iis exigere solebant, quorum uausa inaxime acta publica fierent; ita in lege imp. Anastasii (Z. a Lingenthal in actis acad. Bero l . minoribus a. 1 8 7 9 p. 1 3 4 seq.) mime-rario et primisrrinio ofiicii ducis Libyae singula castra militum eastrensianorum χαρτατικ™ numerare iubentur annuos solidos V I , liumeri alii ab eo onere immunes esse (pag. 1 v. 1 6 — 1 8 , pag. 3 v. 2 0 — 2 3 ) . Simil i ter Nicephorus Logotheta tributa ita auxit, nt ad singulos solidos ιίπέρ -χαξ,τιατιxsu adicerentur siliquae binae (Theophaues ad a. m. 6 3 0 2 : Zonaras 1 5 , 1 4 ; Z. a Liugenthal i» parte I I I iuris G r a e c o - R o m . sive Novellis p. 3 8 6 seq.).

OBSERVATIONES EPIGTt APHIC AE. 645

minutas sportulas flagitare (χαλκοί/ κάοτη μίτξίον και ciia-y^cv εΙτπξάττου<τιν Ιζ άκεξμίας), sed etiam chartam pessimam praebere (yjo-ov — fenum — αντ) χάρτου yξάμματι cpavl.otg και πενίαν οζουσιν inSiSoCtri). Eiulanti excep-tori qui fuit et temporis acti vel potius sportularum exactamm laudatori ne fidem habeas, edictum Marisciani ostendit per duo certe saecula ante canti-lenas illas scriptas chartarum partibus traditarum ab exceptoribus pretium exactum esse. — Chartae maiores ut hoc loco certum genus signifieant, ita apud Martialem 14, 10. 11 inter alia quae ibi alternant meliora et viliora duo quoque genera chartarum iuxta ponuntur maiores et epistulares. Lati-tudo paginae cum in papyris ita differat, ut duo genera sola per eam effici nequeant, papyri auteni quae supersunt altae sint aut cent. 20 — 25 aut cent. 30—35 1 ) , recte appellabuntur minores illae, hae maiores. In generi-bus pretiisque papyrorum quamquam auctores ad latitudinem solam atten-dunt, ratio requirit, nt altitudinis quoque diversitas tam ad vocabula quam ad pretia non minus pertinuerit.

Yenimus ad libellos. Libellensis cum idem et subscribendarius appel-letar et regerendarius2), omnino id potissinmm curat, ut libellis quos pri-vati magistratai tradunt subscribat se eos accepisse die illo; et convenit modica duorum modiorum in uno libello retributio. Hoc cave statuas qui haec scripsit iudiciorum eum duo genera distinguere voluisse, alterum per postulationem, quae verbis iit apud acta orante advocato, scribente excep-tore, alternm per libellum scriptum a. privato praesidi exhibitum et a libel-lensi subscriptum. Nam lianc iudicii ordinandi formam cum constet lusti-niani tempore obtinuisse3) , ad lnliani aetatem num adscendat admodurn dubium est, et edictum id ut statuamus nullo modo cogit. Sane Mariscia-nus vix cogitavit de libellis in universum praesidi exhibitis, sed hoc qno-que caput ut reliqua omnia ad lites privatas pertinet; at etiam secundum vetustiorem formam earum non raro libelli offeruntur praesidi, ut appella-torii et refutatorii, neque quicquam irnpedit, quominus de his auctor edicti cogitarit.

Restat sportularum definitio nou pecuniaria, sed frumentaria, primo acl-spectu mira nec rediens quod sciam in ullo documento simili, sed rerum condicioni quae tum fuit legibusque plane conveniens. Postquam labente

Bi r t das antike Buchwesen p. 2 7 2 . Idem vir doctas opportune admonuit me epi-grammatum Martialis supra adlegatorum, de quibus ipse egit 1. c. p. 7 4 .

2 ) Be thmann-Hol lweg Civilprocess 3 p. 153. Is uon video cur fidem neget Notitiae dignitatum Or. 37 , 5 0 duci Arabiae attribuenti α lihellis sive regerendarium; aeeedit quod nulli magistratui Notit ia tribuit tam libellensem quam regerendarium, sed ubi hunc ponit, id quod facit in praefeetis praetorio et urbis et in magistris militum, ducibus, co-mitibus partium Occidentis, ibi deficit qui est a libellis.

3 ) Be t l imann-Hol lweg 1. c. p. 198 . 243 . I l lo loco qnae adlegantur ex aetate an-teriore exempia , vix recte huc trahuntur; exempli causa constitutio a. 4 1 2 C. T h . 13, 1 0 , 6 = C. Iast . 11 , 6, 5 cognitores memorans lihelli datione vel planaria interpellatione commonitos, non agit de lite privata, sed de publieo aliquo iudicio ob navem submer-sam.

G2G MOMMSEN

aevo pecunia publica ex argentea aerea facta est nec denarius iam quid et adeo an valeret quisquam amplius norat, eius mali duo remedia invenit Dio-cletianus pecuniae re abolitae substituens modo pondus auri argentive, modo modium frumenti1). Scilicet ab eo inde tempore in publicis reditibus et largitionibus regnare incipiunt librae auri vel argenti, quae re ipsa multo latius patent quam vocabula perveniunt; nain solidus quoque et argenteus verus eius saeculi 11011 sua forma valent, sed ad libram appen-duntur et, expenduntur2). In stipendiis autem et mercedibus publice sol-vendis altero praeterea remedio imperatores usi sunt, ut militi omnis ordi-uis quidquid debebat tam aerarium quam publieo nomine privatus, 11011 ad denarium determinaretur, sed ad annonam et capitum, id est ad frumcntum et fenum. Id cum ipsum non ignorent ii certe qui huius saeculi instituta discere maluerunt quam aspernari, tam late rem patuisse, ut ex ipsis priva-torum sportulis pecunia tolleretur, sane novum est et scitu omnino diguum3). Tempore quoque inter documenta, quae frumentum pecuniae loco subditum esse ostendunt, nullum quod sciaru superest quod lioc edictum praecedat, videmurque accuratam imaginem liic tenere observantiae annonariae, qualem Diocletianus Constantiiuisque instituerunt. Seilicet eligit is cui solvendum est, utrum ipsum frumentum sibi dari velit an fiuraenti pretium, id nimi-rum, quo frumentum tempore solutionis Romae in foro rerum venalium aesti-mabatur4). Nam a foro co pretii determinationem vel, ut proprio huius saeculi vocabulo utar, adaerationem pependisse leges eomplures ostendunt 5 ) . Yalentinianus etValens , moti opinor eo quod ita stipendium singulis mili-tibus officialibuSque solvendum quotidie mutabatur et annonae urbanae vi-

Seiscitanti mihi per Boeckhium nostrum, annon apud Francogal los moneta vera

per turbas eorum civiles pariter sublata similes dispositiones aliquamdin obtinuerint,

M. Bloek liodie Parisiis dcgens respondit vere per aliquod tempus salaria ad frumentum

numerata esse, citans inter alia constitutionis anni I I I c. 1 7 3 : Le trailement <le chacun tVeux (agitur de quinqueviris rei publicae administrandae) est fi.re, pour chaque annee, α ία valeur de cinquarite rnille myriagramm.es de /roment.

-') Rum. Miinzwesen p. 83a. 3) Die Vortheile, ait Bethmann - Holhveg Civilprocess 3 p. 1 4 0 , die die O/ficialen cler

Magistrate fur ihre Bemiihungen zogen, hestanden theils in vffentlicher Besoldung, das heifst in zu Gelde angeschlagenen Naturalien (annona und capitus), theils ίιι sehr be-deutenden Sporteln. Illud verum est ; iam autem apparet sportulas quoque aliquamdiu

eodem modo persolutas esse. 4 ) Neque in lioe edicto neque in altero Dioclct iani de pretiis rerum (c. 1, 1) frumento

determinatio adicitur, sed unuui pretium apponitur. l taque intellegitur frumentum mediac,

non eximiae bonitatis. 5) C. Th. 7, 4, 10 a. 364: Protectores fori rerum renalium iuxta veteris moris ob-

servantiam in annonamm suarum commoda pretia consequantur (ubi iimge fori pretici). ].. 32 eod. a. 412: per cornicularium cuiuscumque provincialis officii hanc sollicitudinem impleri conveniat, ita ut . . . aurum ex titulo manifesto eidem delegatum . . . suscipiat, etiam pretium his qui adaerare voluerint depensurus iuxta nundinationem, quae aut /oro rerum venalium continetur aut amplissimae praefecturae est culmini deputata. Simil i ter

ibidem 1. 28 . 36 et 8, 4 , 19.

OBSERVATIONES EPIGTt APHIC AE. 6 4 5

cissitudines hoc modo ad universas provincias propagabantur, generali lege militum gregalium annonas capitusque ita adaerarunt, ut vere ad pecuniam rursus redigerentur * ) ; id quod ad sportulas quoque pervenisse credibile est. Eae autem annonae, quae maioris gradus militibus praesidibusque solveban-tur, vetusto rnore, scilicet ad pretia fori urbani 2 ) , adaerabantur usque ad Theodosium secundum. Omnibus, edixit is a. 439 3 ) , tam viris spectabilibus quam viris clarissimis qui per provinciam sive militarem sive civilem admini-strationem gerunt . . . in praebendis solaciis annonarum Jiic fixus ac stabilis servabitur modus, ut ea pro annonis et capitu dignitati suae debitis pretia eon-sequantur, quae partieularibus delegationibus solent contineri. Ab eo inde tempore delegationibus particularibus, scilieet forrais ad singulas provincias derectis, unicuique magistratui officialive non solum certus numerus annona-rum et capituum adscribi coeptus est, sed item eorum adaeratio solidis ex-pressa 4 ) ; id est restituta interim moneta iam universa administratio retentis vocabulis re ad solutionem pecuniariam rediit frumentaria sublata. Haec qui recte intellexit, dico adfrumentationem (si venia est verbo) pecuniae et rur-sus adaerationem frumenti, simul monetae Romanae et ruinam et restitutio-nem animo comprehendet.

Modii ubi primum nominantur, significatur intellegi Italicos; nam Itali-c[o«] trilici modios in lapide fuisse, non, ut proposuit Schmidtius noster, Italic\f\, efficitur ex constitutione a. 445 (nov. Valent. I I I tit. 1S, 4 ) : iu-bemus inferri . . tritici ad singulos solidos Italicos modios XL et carnis pondo COLXX, vini sextarios CC. Neque adiectio abundat; nam praeter vulgarem apud Romanos hac aetatc eastrensem modium in usu fuisse osten-dit edictum Diocletiani non semel ad eum pretium determinans. Italicum

1 ) C. Tl i . 7, 4 , 22 . 23 . 29 . 3G. Ilaeo lex anni 4 2 4 optime illustrat statum diver-sum qui tum obtinuit adaerationis in militibus et in praesidibus ducibnsqus: annonao quae a diguitate non pendent adaerantur secundum formam perpetuam annonarum uni-versis militibus sollemniter attributarnm, eae antem qnae a dignitate pendent adaerantur secundum pretia fori rerum venalium. Unde item intellegitur cur protectoribus (C. Tli . 7, 4, 10 a. 3 6 4 ) et primipilaribus (C. T h , 8, 4, 19 a. 396) ius tribuatur annonarum ad pretia fori urbani adaerandarum; scilicet exaequantur ita dignitatibus.

2 ) Abusum, nt pro eerto numero capituum certum pondus auri exigeretur , modo pro C X X , modo pro L X , modo pvo X I I I capitibus solidi singuli, rcprimit constitutio a. 4 1 2 C. T l i . 7 , 4, 32 .

3 ) C. Iust. 1, 52 , 1. Post clarissimis delevi vocabulum iudicibus. 4 ) D e his documentis optirae exposuit Paulus Krueger Kritik des justinianischeu

Codex p. 1 5 0 seq . ; sod quae de vicibus generibusque adaerationis scripsit, mihi non probavit. I n formis relatis in codicem Iustinianum annonae singulae quinis solidis aesti-mari solent; at in constitutione Valentiniani I I I de Numidia et Mauretania Sitifensi (novell. Yalont. I I I tit. 18 c. 3) quaternis, nec dubium est secundum tempora et Iooa adaerationem diverso modo factam esse. In edieto Iustiniani de duce limitis Libyae (edict. 13 = const. 9G ed. Lingenthalianae e. 18 pr.) distinguuntur annonae ct capitns !ι> εί^ει et Ικ χρυσω et diversa ratione utrique adaerantur; sed cura summae proponantur coniunetae, de taxationis modo parum liquet, neque ipsa diversitas satis elucidata est.

G 2 G MOMMSEN

autem modium eum esse, qui apud Romanos generaliter obtinuit, perili om-nes norunt1).

Sportularum taxationem ipsam aestimare arduum est, nec inter nostri commentarii flnes ea res continetur. Diocletianus in edicto de pretiis rerum venalium operario rustico pasto solvi iubet diurnos denarios X X V 2 ) , advo-cato, ut supra vidimus, pro postulatione denarios C C X X V ; idem speltae mundae, cuius pretium probabile est a frumenti non multum recessisse, castrensem modium, qui videtur aequare modios vulgares duos, emi iubet denariis C. Hi numeri cum taxationibus Africanis comparari poterunt. Com-parari item potest, quod collega optimus Richardus Boeckli quaerenti respon-dit, modium Italicum ( = litr. 8. 75) ut aestimes nostra pecunia marca 1. 94 ad 1. 31 3 ) , pro postulatione advocato solutas esse m. 9. 69 ad 6. 56. Ε con-trario qnod modo memoravimus in constitutione atini 445 tritici modios X L solido aequiparari, si ad baec referre licebit, solidus (pendens gr. 4. 55) cutn faciat fere pecuniae nostrae marcas 12. 7, pro postulatione soluta est marca fere una cum dimidia. Quod significat Ammianus (28, 1, 18) in nar-randis rebus gestis in Africa a. 368 modium tritici in vilitate emi solidi parte tricesima, in caritate solidi parte decima, eo parum adiavamur; fit autem pretium quinque modiorum secundum illam computationem marcarum fere duarum, secundum hanc marcarum circiter sex.

1 ) Erra t Doerpfeldius (Mitth. des arch. Inst. in Aihen vol. 8 p. 3 5 2 ) censens I ta l i -cum pedem, eum scilicet quem auctores aetatis imperatoriae maxime Graeci eo nomine appellant, differre a Romano. Africanus περί μέτρων χαϊ σταθριωκ ex recensione Duchesni i (memoires sur une mission au mont Athos p. 1 8 5 ) cum a i t : ί υ Αττική (δραχμή) -χ^ρηστίον . . Ιπείπερ ισοδύναμος εστίν και Ισοστάσ-ιος τη Ίταλίκη, η καλείται δηνάριον, vix cogitavit de stateribus Campanis.

2 ) Operarias rusticus hodie in Italia in provineia Comensi accipere solet aestate liras 2, hieme liras 1 .50 diurnas. Apud nostrates operae rusticae raro ad marcas sin-gulas diurnas adscendunt.

3) Der Preis des Doppelcentners schwerenWeizens, scribit B o e e k h i u s , schtvankte 1875 bis 1881 in Berlin zwischen 18.28 und 26.68 Mark; nimmt man filr das Gewicht des Hektoliters durchschnittlich 83 Kilogramm, so ergiebt sich fiir den Modius ein Preis von 1.31 bis 1.94 Mark. Nach den mir von der statistischen Generaldirection in Rom ge-falligst mitgetheilten Angaben schwankte in denselben Jahren der Hektoliter Weizen (fru-mento gentile) in Verona zwischen 26.17 und 19.25, in Florenz zwischen 30.08 und 22.84 Lire Gold; danach stellt sich fiir den Modius der Preis nach den Veroneser An-satzen zwischen 2.29 und 1.66, nach den Florentiner zwischen 2.63 und 1.97 Lire Gold oder dort zwischen 1.85 und 1.34, hier zwischen 2.12 und 1.68 Marlc.

OBSERVATIONES EPIGTt APHIC AE. 645

A D D I T A M E N T V M A D O B S . X X X V

(supra p. 121)

D E P R O T E C T O R I B V S A Y G V S T I .

In laterculo quem dedi p. 121 seq. protectorum Augusti ad n. 4 addi de-bait supplevisse Borghesium opp. 8 p. 138 \_Maxen~\ti Aug. Sed praefero supplementum inventum a Bormamio.

In adnotatione ad n. 28 p. 123 signa duo >-p< et errore pcrmutata snnt legendumque: monogramma sic formatum (non forma Treveris vulgari frequentari coeptum a medio saeculo Y.

Addendi sunt ad laterculum enm tituli hi:

54. Fl. Gaudentius v(ir) d(evotissimus) p(ro)t(ector) l(ateris) cl(ivini) et Honorata coniux d(e)p(osi)t(a) n(onis) Sep-t ( e m b r i b u s ) . — Romae ad viam Salariam rep. non loco antiquo. Edidit lapide expressum Rossins noster bull. ddla comm. arch. munic. 1 (1873) p. 51 tab. 3, item bullettino cristiano a. 1873 p. 32. Titu-lus, cuius idem amicus me adnionuit, cum sit saeculi fere quarti, notabile est plenam vocabuli formam etiamtum reperiri (v. p. 12G).

55. Fl . Iulianus ex pro[t]ectore et ex praepositis. — Salonis arca rop. a. 1880. Glavinic bull. Dcdmato 6 (1883) p. 83 (inde Frankfurter apud Hirschfeldium arch.-epigr. Mitth. 8 p. 117). Tra-ditur P R O R . E C T O R E . Mira est numerorum inconstantia, cum pari-ter scribi potuevit aut ex protectoribus et ex praepositis aut ex pro-tectore et ex praeposito.

Commemorari item debuit titulus urbanus adservatus in museo Vaticano (Mur. 372, 1 = Borghesi opp. 8 p. 409), iam mea causa recognitus ab Huel-scno, qui ectypum misit, hic:

miravili benignitate . | adquae innocentia cum | M. Aur. Val. Surule Antonin . . . | Iulius

lason maritus et Val. . . . [protector] ] d. n. Maxenti Aug. et Val. Antoni

quamquam neque tituli tenor satis elucidatus est nec certum quod supra posui supplementum a Borghesio (1. c. p. 438) commendatum.

6 48

Calami error quod p. 127 v. ultimo Severum posui pro Philippo vol Decio poritnm non morabitui·.

Ad domesticos, quos composui p. 141, accedunt quos papyri Ravennates (quarum admonuit collega Brunnerus) saec. sexti septimique nominant certis numeris adscriptos, ut in 11. XCII Marinii nominatur Iohannes dom(esti)c(us) num. Dac(orum?) (in iiue scribitur diac.)·, n. C I X Sergius domestic(us) num(eri) Armeniorum; n. C X ...timis v. c. dom(esticus) num(eri) fel(iciiwi) Let(orumT); n. C X l Apolenaris v. c. dom(esti)c(u$) num(eri) inv(ictorum).

Forniis Academicis (G. V o g t ) .