Ο ρόλος της θρησκείας στη νεωτερικότητα. Οι ιδέες της νεωτερικότητας

ως εκκοσμικευμένες θεολογικές έννοιες. Ο ρόλος της εργασιακής ηθικής

στον Max Weber. Η σχέση μεταξύ του καπιταλισμού και του

προτεσταντισμού.

Δεδομένης της ιδιονομοτέλειας των εκάστοτε σφαιρών του «πράττειν», ο

κόσμος συλλαμβάνεται ως αποτελούμενος από πολλά και αντιφατικά

κοσμοσυστήματα ενώ το πρόβλημα της αντίστοιχης αρνησικοσμικής ή ενδοκοσμικής

ασκητικής ή μυστικής ηθικής είναι η ανεύρεση της ορθής μεθόδου προς υπέρβαση ή

συμβιβασμό των σφαιρών. Αυτό είναι το πλαίσιο της εντασιακής σχέσης των αξιών

μεταξύ τους.1 Οι διαφωτιστές προκάλεσαν τον κλήρο που ήταν η κύρια ομάδα

στήριξης του μεταφυσικού κοσμοειδώλου όσον αφορά στην άποψη του ατόμου για τη

φύση και το ίδιο το άτομο. Ο διαφωτισμός πρέσβευε ότι όλοι οι άνθρωποι είναι ίσοι,

θεμελίωνε ένα εξισωτικό φυσικό δίκαιο.

Απέναντι στο δίκαιο αυτό αντιπαρατίθεται τόσο ο καπιταλισμός ο οποίος

στηρίζεται στην κεφαλαιακή συσσώρευση και στην εγκόσμια καταξίωση μέσω του

πλούτου όσο και ο ανατολικό – ορθόδοξος χριστιανισμός ο οποίος προβάλλει την

ατομική λύτρωση και θέωση μετά θάνατον {στο πλαίσιο της εκκλησίας διότι extra

ecclesiam salus non est}.Ο θεμελιωμένος στην καλβινιστική ηθική καπιταλισμός –

κατά τον Weber – αποφεύγει τον σκόπελο του κύκλου {αμαρτία – μετάνοια} του

παραδοσιακού χριστιανισμού και απαιτεί τον καθαγιασμό του επαγγέλματος στην

εγκόσμια ζωή όπως και τα αποτελέσματα της έλλογης συμπεριφοράς του homo

economicus. Η έμφαση τώρα στην νεωτερικότητα δίδεται στο παρόν, στην εγκόσμια

θεία δικαίωση.

Το πρόβλημα της θεοδικίας {η θεία δικαιοσύνη δεν μπορεί να ανεχθεί την

αμαρτία στον κόσμο} επιλύεται από την νεωτερική διαμαρτύρηση με το τέχνασμα 1 Max Weber, Θεωρία της Θρησκευτικής Αρνησικοσμίας, σελ 36.

της παραιτήσεως από την φιλαλληλία. Η ισχυρή πίστη στον προορισμό οδήγησε, τον

δυτικό κόσμο, στην καπιταλιστική μέθοδο οικονομικής ανάπτυξης. Διαπιστώνουμε

στο σημείο αυτό τη στενή σχέση μεταξύ των ιδεών της θρησκευτικής και της

οικονομικής αξίας.2 Όλα τα κοινωνικά φαινόμενα, θεσμοί και αξίες μεταλλάχθηκαν

μέσα από την γενικότερη αλλαγή στην θρησκευτική πίστη. Ειδικά για την βεμπεριανή

σκέψη, η εξέταση του οικονομικού ιδίως φαινομένου γίνεται σε συνάρτηση με την

εξέταση του θρησκευτικού.

Ο Weber καταδεικνύει τον ρυθμιστικό ρόλο της θρησκείας στην

νεωτερικότητα. Η θρησκεία δεν έχει πια νομιμοποιητικό ρόλο μεταφυσικών

πεποιθήσεων με κοινωνικές προεκτάσεις αλλά από- μυθοποιητικό ρόλο τόσο του

θρησκευτικού φαινομένου όσο και του οικονομικού. Ερμηνεύοντας ο Weber το

ατομικό «πράττειν» στο πλαίσιο του καπιταλιστικού πνεύματος οδηγείται στην

αναγνώριση της αυτονόμησης των αξιών της θρησκείας και της πολιτικής. Ειδικά για

την πολιτική, θεωρεί ότι η έννοια του χαρίσματος, εκκοσμικεύεται και

χρησιμοποιείται πια στην πολιτική του έκφραση.

Ενδιαφέρον είναι να δει κανείς πως διαμορφώνονται οι διαμεσολαβήσεις

μεταξύ του προφητικού – ατομικού και του πολιτικού – εκκοσμικευμένου

θρησκευτικού στοιχείου στην πολιτική σφαίρα της εξουσίας. Η εξουσία θεμελιώνεται

σε μια εσωτερική – πνευματική κυριαρχία μέσω της αντιγραφής θρησκευτικών

μεθόδων επιρροής.

Ο νεωτερικός άνθρωπος πληρώνει έτσι το κενό του «θανάτου» του Θεού, μην

ξεχνάμε ότι ο Weber είναι επηρεασμένος βαθιά από τον Nietzsche. Η εμπλοκή του

νεωτερικού ανθρώπου στην θεμελίωση μιας μορφής ορθολογικού πολιτεύματος

περνά μέσα από την άρνηση της μεταφυσικής διαμεσολάβησης. Η εργαλειοποίηση

της θρησκείας από την νεωτερικότητα οδήγησε σε μια άλλη μορφή νομιμοποίησης 2 Α. Νικολαϊδη , Η διαλεκτική ιερότητας και κοινωνικότητας, σελ 72-74.

της πολιτικής εξουσίας. Η νομιμοποίηση αυτή δεν είναι απαραίτητα ορθολογική

μόνον. Το χάρισμα έχει και αυτό την συμμετοχή του στην διαδικασία αυτή της

νομιμοποίησης.

Ο χαρισματικός ηγέτης δεν εντάσσεται σε μια κανονικότητα. Η

Διαμαρτύρηση ενέχει σε μεγάλο βαθμό το στοιχείο του χαρίσματος διότι εκ γενετής

χαρακτηρίζεται από την απόσχιση από το επίσημο σώμα της κρατούσης

Ρωμαιοκαθολικής εκκλησίας και από την απόδοση στο άτομο μιας δυνατότητας

προσωπικής σχέσης με το Θείο. Το {extra ecclesiam salus non est} του Τερτυλλιανού

δεν έχει θέση στην νεωτερική αυτή κατάσταση.

Η προϋπόθεση της μετοχής σε ένα ευχαριστιακό – εκκλησιαστικό σώμα για

την ατομική σωτηρία μεταλλάσσεται τώρα στην αναγκαιότητα συμμετοχής σε μια

«αριστοκρατία σεσωσμένων» οι οποίοι στο πλαίσιο της εγκόσμιας ασκητικής του

Προτεσταντικού δόγματος του Καλβινισμού συνδέουν την επιτυχία του ορθολογικώς

«πράττειν» με την Θεϊκή βεβαιότητα της σωτηρίας. Ο Καλβινισμός αποτελεί

εκκλησία με την κοινωνιολογική έννοια του όρου. Ο προορισμένος για την σωτηρία

δεν χρειάζεται καμιά εκκλησία για τον εαυτό του.3 Η έννοια αυτής της εκκλησίας

είναι «εξορθολογισμένη» τώρα. Σημαντικό είναι να σχολιάσουμε εδώ ότι μια τέτοια

εκκλησία δεν υφίσταται ως έννοια στην Ανατολική Ορθόδοξη Εκκλησία.

Ο ρασιοναλισμός δεν έχει θέση εδώ διότι σκοπός του ανθρώπου δεν είναι η

επιβεβαίωση της θείας χάριτος αλλά η θεωσή του.4 Η ορθόδοξη εγκόσμια ή

εξωκόσμια ασκητική δεν αποβλέπει στην υλική ευδαιμονία αλλά στην κάθαρση, τον

φωτισμό από τις άκτιστες θείες ενέργειες και τη θέωση. Ούτε διακατέχεται από το

άγχος της εκπληρώσεως του καθήκοντος. Προβάλλει απέναντί της την αξία της

αγάπης, της συναλληλίας.

3 Max Weber, Οικονομία και Κοινωνία - Κοινωνιολογία της Εξουσίας, τόμος Ε’ σελ. 3814 Σεβ. Ναυπάκτου Ιεροθέου, Ο Καπιταλισμός ως γέννημα της δυτικής μεταφυσικής, σελ 36

Ο Weber ενδιαφέρθηκε να εξηγήσει ποιες ιδεολογικές και υλικές κατηγορίες

των θρησκειών προώθησαν τον ρασιοναλισμό στους θεσμούς και την συγκεκριμένη

συμπεριφορά – ορθολογική- στους ανθρώπους.5 Ανίχνευσε την καταγωγή του

καπιταλιστικού πνεύματος στην ιουδαιοχριστιανική παράδοση, ιδιαίτερα δε την

έννοια του εργαλειακού λόγου στον Ιουδαϊσμό.6 Οι αξίες τώρα αποκτώνται στο

πλαίσιο ενός οργανισμού και αποκτούν νόημα για το άτομο – και συγκεκριμένα για

το νεωτερικό άτομο – όταν περιβάλλεται η ζωή του από την κουλτούρα της

Διαμαρτύρησης.

Ο καπιταλισμός και ο επιστημονισμός για τον Weber είναι αποτελέσματα της

νεωτερικότητας και δεν αναπληρώνουν το μεταφυσικό στοιχείο ως συνεκτική της

κοινωνίας κατηγορία. Η Ηθική της θρησκείας είναι μια ορθολογική ηθική για τον

Weber από την άποψη της μη βίας και της φιλαλληλίας. Η πολυθεΐα αξιών , η ένταση

μεταξύ τους είναι κάτι το ανορθολογικό για τον Weber. Από την σκοπιά της

παραδοσιακής θρησκευτικής ηθικής, το καπιταλιστικό πνεύμα είναι ανορθολογικό

και αντικοινωνικό. Είναι αναμενόμενο, μια οντολογία που ορίζει το κοινωνικό ως

σύγκρουση να θεωρεί την ηθική της αδελφοσύνης ως μια υπερβατική και μεσσιανική

ουτοπία.7

Η πουριτανική αρνησικοσμία αποτελεί απάρνηση των ηδονών του βίου και

αποτελεί αυτή καθαυτή μια αξία για τους καπιταλιστές της πρώιμης περιόδου. Η

πρόσληψη του ασκητικού αυτού ιδεώδους στο εκκοσμικευτικό νεωτερικό πλαίσιο

συνδυάσθηκε με το στοιχείο της κριτικής ως ανάδειξης μιας πραξεολογικής βάσης

της ανθρώπινης ιστορίας.8Ο Weber εξετάζει τη θρησκεία ως συμπεριφορά η οποία

κατανοείται μόνο σε σχέση προς τα υποκειμενικά βιώματα και τους σκοπούς των

5 Lutz Kaelber, Max Weber ‘ s Protest antic Ethic in the 21st Century, σελ 1366 Ian Craib, σελ 434, 435.7 Α. Μιχαλάκη. Ένθα ανωτέρω, σελ 478 Max Weber, Θεωρία της θρησκευτικής αρνησικοσμίας, σελ 26.

ατόμων. Από την ηθικοποίηση μέσω συμβολικών πράξεων οδεύουμε προς την

κοινωνικοποίηση όπου επικρατούν συγκεκριμένες αξίες.

Στον προτεσταντισμό λοιπόν το νέο θρησκευτικό ήθος υποκινείται μέσα από

ένα αντικειμενικό – πραγματολογικό και όχι παρορμητικό πάθος για εργασία και

κέρδος {Erwerbsprinzie} που αποτελεί αυτοεπιβεβαίωση και καταξίωση της ζωής.

Έχουμε εδώ ένα ηθικοθρησκευτικό καθαγιασμό του επαγγέλματος. Αυτός οδηγεί σε

μια πειθαρχική στάση ζωής και στον διαχωρισμό της επιχείρησης από την οικιακή

οικονομία.

Σύμπασα η θεολογία, λέει ο Weber, αντιπροσωπεύει έναν διανοητικό

εξορθολογισμό των ιερών αξιών.9 Η αντικατάσταση της θρησκείας από την επιστήμη

δεν απέτρεψε την τελευταία από την επεξεργασία προκαταλήψεων και αξιολογήσεων.

Η εκκοσμίκευση της θρησκείας οδήγησε σε μια αναστοχαστική κριτική της αλλά και

στην παράλληλη εκκοσμίκευση του κράτους και της κυριαρχίας του. Στο σημείο

αυτό, κατά τη γνώμη μου, πρέπει να προσέξουμε το γεγονός ότι η υποστασιοποίηση

των εκκοσμικευμένων θεολογικών εννοιών οδήγησε στη θεμελίωση ενός

δεσποτισμού, που πέρασε από τον Μεσαίωνα στην Αναγέννηση, διότι προτυπώθηκε

η έννοια της νεωτερικής κυριαρχίας στη μεσαιωνική παποκαισαριστική δόμηση των

εξουσιαστικών δομών. Αυτό σήμαινε την ανάπτυξη μιας κρατικής θρησκείας στη

θέση της εκκλησιαστικής και την σύνδεση του χαρίσματος, της χάρης με το αξίωμα.,

που στη περίπτωση μας – της νεωτερικότητας- ξεφεύγει μιας απλής ένχρονης

κανονικότητας.

Η αρνητική συνέπεια της θρησκευτικής θεσμοποίησης είναι η εκκοσμίκευση

της θρησκευτικής εμπειρίας – όπως θα αναγνωρίσουμε με τον Προτεσταντισμό – και

η θετική συνέπεια είναι ο εμβολιασμός της κοσμικής ηθικής με προτάσεις

9 Max Weber, Science as a Vocation, σελ 15.

υπέρβασης.10 Στον προτεσταντισμό παρατηρούμε έναν ατομισμό και την ανυπαρξία

της συνήθους διαμεσολάβησης του ιερατείου. Η μεταβατική περίοδος προς την

Διαμαρτύρηση χαρακτηρίζεται από την εμφάνιση του χαρίσματος, το οποίο σε

περιόδους κρίσεως, πολιτικής και κοινωνικής αναπληροί το ιερατείο και μυθοποιείται

από τους ανθρώπους. Η αποθέωση του χαρίσματος οδήγησε στην μυθοποίηση της

χαρισματικής εξουσίας.

Η θρησκεία με την εξουσία διατηρούν αυτή τη γέφυρα εννοιολογικής

σύνδεσης. Η εκκοσμικευτική διατήρηση αυτού του θρησκευτικού στοιχείου στη

νεωτερικότητα φανερώνει και την αδυναμία της νέας πραγματικότητας να στηριχθεί

σε αμιγώς ορθολογικά ή αξιολογικά στοιχεία για να επιβιώσει. Η εκκοσμίκευση

οδήγησε στην καθημερινοποίηση του χαρίσματος.11 Οι εκλογές της πολιτικής

εξουσίας προτυπώνονται στην εκλογή των επισκόπων της τοπικής αρχαίας

εκκλησίας.

Η νέα εκκλησία, η πλαισιωμένη από τη νοησιαρχία και την εκκοσμίκευση

διαχωρίζει το «εξαιρετικό» αξίωμα – χάρισμα από την κανονικότητα και μονοτονία

της ιδιωτικότητας. Αυτή η παρατήρηση θα μας χρησιμεύσει αργότερα όταν

καταφύγουμε στην ανάλυση της σχέσης γραφειοκρατίας και πολιτικής εξουσίας για

να δούμε το διαχωρισμό μεταξύ του αξιώματος ex cathedra και του απλού πολίτη.

Κάποιο minimum θεοκρατικών στοιχείων είθισται λοιπόν να συντήκεται με κάθε

νόμιμη πολιτική εξουσία ανεξαρτήτως δομής διότι εν τέλει κάθε χάρισμα απαιτεί

κάποιο υπόλειμμα μαγικής προέλευσης.12 Ο μοναχός της Ρωμαιοκαθολικής

εκκλησίας ήταν ο πρώτος «επαγγελματίας» με την νεωτερική έννοια. Η

εξορθολογισμένη ασκητική του και ο τρόπος ζωής του – μεθοδικός – λειτούργησε ως

πρότυπο της γραφειοκρατικής οργάνωσης κα του μοντέρνου εξορθολογισμού των

10 Απ. Νικολαϊδη, Κοινωνιολογία της θρησκείας, σελ 10511 Max Weber, Οικονομία και Κοινωνία – Κοινωνιολογία της Εξουσίας, τόμος Ε’ σελ 269.12 Max Weber, ένθα ανωτέρω σελ. 325

εξουσιαστικών δομών. Η Διαμαρτύρηση λοιπόν με τον τρόπο αυτό συμφιλίωσε

την πολιτική εξουσία με το χάρισμα – χάρη αλλά και με το πλήρωμα της εκκλησίας,

δηλαδή το λαό. Ο ιεροκρατικός χαρακτήρας της παραδοσιακής εκκλησίας

εξαφανίσθηκε και στην θέση του εισέβαλλε το χάρισμα το οποίο λόγω της

μυθοποίησής του δεν επιτρέπει την αναίρεσή του, τουλάχιστον στην αρχή. Κατά τον

τρόπο αυτό η πολιτική εξουσία προσπάθησε να ευνουχίσει κάθε προσπάθεια

εξέγερσης εναντίον της νομιμοποίησής της από τις πλατιές μάζες. Νομιμοποιήθηκε

λοιπόν κατά το τρόπο αυτό το απολυταρχικό κράτος.

Το άτομο – στα πλαίσια του Προτεσταντισμού – απαλλάχθηκε από το άγος το

ελέγχου της εξουσίας και μεταβίβασε την δυνατότητά του αυτή στην ίδια την

εξουσία. Ηθική ευθύνη για την αλλαγή της εξουσίας δεν υφίσταται πλέον σε ατομικό

– προσωπικό επίπεδο. Η πολιτεία του Θεού του Αυγουστίνου με το δόγμα περί

προορισμού13 θεμελίωσε την απολυταρχία. Μόνο με την έλευση του Ουμανισμού και

την ανάπτυξη και διάδοση θεωριών περί κοινωνικού συμβολαίου απηλλάγη το άτομο

από την ανελεύθερη αυτή κατάσταση και διεκδίκησε για λογαριασμό του μια νέα

μορφή ζωής στην συλλογικότητα. Η νέα αυτή μορφή θα θεμελιωθεί σε ορθολογικές

βάσεις όσον αφορά στην δυνατότητα ατομικής επιλογής. Τα στενά κανονιστικά

πλαίσια της Ρωμαιοκαθολικής εκκλησίας είχαν δημιουργήσει μια δικαϊκή σκέψη

τυπικής {και όχι ουσιαστικής – νεωτερικής} ορθολογικότητας τα δεσμά της οποίας

καταδυνάστευαν το άτομο.

Το θέμα όμως είναι ότι μεταπήδησε ο άνθρωπος σε μια νέα μορφή δουλείας,

για τον Weber, αυτή της πλήρως εξορθολογισμένης οργάνωσης της κοινωνίας. Η

επιστήμη για τη βεμπεριανή σκέψη ήταν η καινούρια ή «νέα προφητεία». Ο

εξορθολογισμός απομειώνει το ρόλο που έπαιζαν οι αξίες για το άτομο. Βέβαια, είναι

σφάλμα, λέει ο ίδιος , να ταυτίζουμε την ανθρώπινη συναισθηματική δράση με την 13 Β. Φειδά, Εκκλησιαστική Ιστορία, τόμος Β΄.

ελευθερία και την λογικά υπολογισμένη ενέργεια με τη δέσμευση και τη δουλεία.14 Η

μη λογική οδηγεί σε μια παράλογη ηθικότητα. Ο Weber παρέμεινε ορθολογιστής

γιατί πίστευε, όπως είδαμε προηγουμένως, στην δύναμη της νόησης.15 Θεμελιώδης

αξία της βεμπεριανής σκέψης είναι η αυτονομία του ατόμου κα η δυνατότητα

προσωπικού αυτοκαθορισμού. Απόδειξη όμως για την «αποτυχία» του αισιόδοξου

Διαφωτισμού είναι ο απαισιόδοξος εγκλεισμός του ατόμου στο σιδερένιο κλουβί της

εξορθολογισμένης γραφειοκρατίας.

Η πίστη στον ωφελιμιστικό λόγο, αν και αναπτύσσει την ηθική της ευθύνης,

δεν είναι μια πεποίθηση η οποία θα μας ενθουσίαζε.16 Η μετάβαση από τις ηθικές

αξίες της θρησκείας στις επιστημονικές αξίες {Objectivitat }, αποφεύγουν τον

σκόπελο της θεοδικίας του καλβινισμού. Η επίδραση της μετάβασης αυτής στην

εργασιακή ηθική του καπιταλισμού είναι θεωρώ κάτι παραπάνω από προφανής. Μια

συντηρητική του κοινωνικού συστήματος δύναμη όπως η κοινωνική ηθική

χαρακτηρίζεται τώρα πια από την άρνηση τόσο της Νιτσεϊκής ασκητικής όσο και της

μαρξιστικής έννοιας του «πράττειν».

Μια εκλεκτική σύζευξη μεταξύ οικονομικού ορθολογισμού17 και

θρησκευτικής ηθικής - εγκόσμιας ασκητικής – οδηγεί στη λύτρωση και στη διάχυση

αυτής τόσο στα στρώματα των πλουσίων και εχόντων όσο σε αυτά των μη εχόντων.

Η εργασιακή ηθική δεν διέπεται όμως από μοιρολατρία. Περιλαμβάνει στόχους που

υποτάσσονται στο θείο πρόσταγμα. Η παραβολή του δούλου με το τάλαντο της

Καινής Διαθήκης θα λέγαμε ότι γίνεται η σημαία των καλβινιστών. Όπως επίσης και

το «ο μη εργαζόμενος μηδέ εσθιέτω». Ο κομφορμισμός της κοινωνικής «τάξης» δεν

είναι μακριά.

14 Π. Τερλεξή, ένθα ανωτέρω, σελ 319.15 Π. Τερλεξή, σελ 322.16 Εβελύν Πιζιέ – Κουσνέρ, ένθα ανωτέρω, σελ 56517 Max Weber, Οικονομία και Κοινωνία - Κοινωνιολογία της Εξουσίας, τόμος ΙΙΙ, σελ 108.

Αυτός ο κομφορμισμός πάει χέρι χέρι με την πολυθεΐα αξιών. Επικρατεί το

δόγμα: «Άνθρωπος εναντίον ανθρώπου» όσον αφορά την επιβολή τόσο των ατομικών

πεποιθήσεων όσο και την ατομική οικονομική επιτυχία {κεφαλαιακή συσσώρευση}.

Τα μέσα τόσο για την επιβολή των αξιών όσο και την καπιταλιστική ανάπτυξη ήταν

τα ίδια: όχι φυσικά η κάθαρση και ο φωτισμός που οδηγούν στην θέωση των

ησυχαστών της Ανατολικής Εκκλησίας αλλά η εγκόσμια ασκητική της εργασίας.

Η ασκητική αυτή ιδανικό περιβάλλον εξέλιξης έχει τον ορθό λόγο ο οποίος

πιστεύεται ότι θα οδηγήσει ως άλλη αόρατος χειρ {για να θυμηθούμε και τον Adam

Smith} τους ανθρώπους προς τις καλύτερες των επιλογών. Ο καλύτερος ας νικήσει -

κερδίσει. Η ευχή αυτή θα γίνει πραγματικότητα με έναν ανορθολογικό και μη ηθικό

τρόπο. Η αρετή και η επιδεξιότητα σε ένα επάγγελμα εκφράζονται με την απόκτηση

χρημάτων.18 Η επιτυχία στον καπιταλισμό θα περάσει μέσα από την υποστασιοποίηση

της εργασιακής ηθικής του καλβινισμού και θα αναδειχθεί ως αυταξία που διαχέεται

σε όλη τη κοινωνία. Η αυταξία αυτή δεν διέπεται ούτε από μονομερή υλιστικά

χαρακτηριστικά ούτε από ακραιφνή ιδεαλιστικά. Η προτεσταντική ηθική ταυτίζει το

καθήκον στα εγκόσμια πράγματα με ό, τι υψηλότερο διαθέτει η ηθική δραστηριότητα

του ατόμου.19

Η έννοια της σωτηρίας συναρτάται με την εργασία. Τα αποτελέσματα της

εργασίας δείχνουν ευχαριστία προς τον Θεό δια την ληφθείσα χάρη. Κατά τη γνώμη

μου θα πρέπει να μην εκλαμβάνεται η σχέση μεταξύ της προτεσταντικής ηθικής με

τον καπιταλισμό ως αυστηρώς αιτιακή. Θα θεωρούνταν μονομερής η εξήγηση της

σχέσεως αυτής όπως μονομερής θεωρήθηκε από τον Weber η επιστημολογία του

Marx περί της οικονομικής βάσης της ιδεολογίας. Στο πλαίσιο ερμηνείας της

διαδικασίας εξορθολογισμού ο Weber δεν διείδε τη δυνατότητα αντικατάστασης των

18 Max Weber, Η προτεσταντική ηθική και το πνεύμα του καπιταλισμού, σελ 41.19 Progressive Calvinism, σελ 277.

θρησκευτικού χαρακτήρα αξιών {όπως αυτή της ατομικής σωτηρίας} με νέες αξίες

ίδιας ποιότητας ηθικής.20

Η διατήρηση της τάξης, η αυστηρότητα και η πειθαρχία που πρέσβευε ο

γνήσιος πουριτανισμός αποτέλεσαν το αξιακό λίπασμα του εύφορου εδάφους που

καλλιέργησε τον καπιταλισμό. Μεταβλήθηκαν όμως σταδιακά σε κρίκους μιας

φαύλης αλυσίδας: η σκληρή εργασία οδηγούσε σε κεφαλαιακή συσσώρευση και η

τελευταία σε επενδύσεις και στην ανάπτυξη της παραγωγής και τανάπαλιν. Το ίδιο

μπορούμε να πούμε και για την ηθική πλευρά του ζητήματος. Ο πλούτος έφερνε

πλούτο αλλά και υπερηφάνεια κάτι που δεν είναι σύστοιχο με μια εκκοσμικευμένη

εγκράτεια. Η εγκόσμια ασκητική του προτεσταντισμού ήρθε σε αντίφαση με την ίδια

της την οντολογική υπόσταση.21 Η τάση για αποταμίευση και εγκράτεια θα μπορούσε

να αποτρέψει την κατανάλωση και την ανάπτυξη του καπιταλισμού. Κάποιοι

μηχανισμοί προφανώς τέθηκαν σε κίνηση ώστε να λειτουργεί αενάως και

αυτοματοποιημένα ο προαναφερθείς κύκλος. Πρέπει να διαχωρίσουμε μεταξύ

ορθολογικού και μη ορθολογικού καπιταλισμού και μεταξύ σύγχρονου και

παραδοσιακού καπιταλισμού. Η οργάνωση μιας κοινωνικής δομής ευέλικτης με

τέτοιο τρόπο ώστε να ανταποκρίνεται στο σκοπό της πειθαρχίας και του υπολογισμού

της κεφαλαιακής συσσώρευσης ήταν αυτό που απετέλεσε τον σκληρό πυρήνα του

ορθολογικού καπιταλισμού.

Στο σημείο αυτό πρέπει να προβληματισθούμε για το δυνατόν της αποδείξεως

της αιτιακής σχέσης μεταξύ του καπιταλισμού και της εργασιακής ηθικής του

προτεσταντισμού. Η εξέλιξη του πνεύματος του καπιταλισμού πρέπει να λογισθεί ως

μέρος της εξέλιξης του ορθολογισμού στο σύνολό του, σε αυτή τη διαδικασία ο

προτεσταντισμός θα έπρεπε να εκληφθεί υπόψη μόνο ως ένα προστάδιο στην εξέλιξη

20 Max Weber‘s Thesis of Rationality: Cornerstones for the analysis of rationalization processes in history, σελ 1176.21 Modernization and its political consequences, σελ. 34 – 35.

μιας καθαρά ορθολογιστικής φιλοσοφίας.22 Η πορεία προς τον καπιταλισμό μέσω του

καλβινισμού ήταν για τον Max Weber δυνητική και όχι αναπόφευκτη. Θυμόμαστε

την απαξίωση μιας φιλοσοφίας της ιστορίας από τον ίδιο.

Ο Weber τοποθετεί τον καπιταλισμό στην θέση του παραδοσιακού Θεού23

αλλά ταυτόχρονα διαπιστώνει μια πολυθεΐα αξιών. Πως είναι δυνατόν να

συμβιβάζονται αυτά τα δύο; Είναι δυνατόν τα αίτια συγκεκριμένων κοινωνικών

συμπεριφορών να ανευρίσκονται σε μια θρησκευτικού περιεχομένου ατομική πράξη

ή πίστη; O Max Weber κλονίζει τα θεμέλια του ιστορικού υλισμού βλέποντας το

θέμα της γέννησης του καπιταλισμού στο θρησκευτικό χώρο. Θα μπορούσαμε όμως

να ανατρέξουμε στην κρίση του παπισμού για να αιτιολογήσουμε την Προτεσταντική

Μεταρρύθμιση. Η εμφάνιση του καπιταλισμού θα μπορούσε να αιτιολογηθεί στη

κρίση αυτή. Είναι γεγονός ότι η σχέση μεταξύ θρησκείας και οικονομίας δύναται να

έχει τρεις διαστάσεις: α) Η θρησκεία ως οικονομικά ουδέτερη οντότητα β) η

θρησκεία ως υποκύπτουσα στην οικονομική εργαλειοποίηση και γ) η θρησκεία ως

οικονομικός παράγοντας.24

Στη βεμπεριανή σκέψη, θα μπορούσαμε να ισχυρισθούμε ότι η θρησκεία

αναδεικνύεται ως αίτιο της δόμησης και ισχυροποίησης μιας οικονομικής δομής. Ο

ηθικός καθαγιασμός του οικονομικού ορθολογισμού περιλαμβάνεται στη εγκόσμια

ασκητική της Διαμαρτύρησης. Η περίφημη certitudo salutis {βεβαιότητα περί της

σωτηρίας} είναι ριζωμένη στην προτεσταντική ηθική και αποτελεί την πρωταρχική

αιτία τόσο της εγκόσμιας ασκητικής όσο και της καπιταλιστικής, ορθολογικής στάσης

απέναντι στην οικονομική πραγματικότητα. Το επάγγελμα, {Beruf} είναι το πλαίσιο

εντός του οποίου ο εγκόσμιος ασκητής – επαγγελματίας πρέπει να ασκήσει την ηθική

του. Ο προτεσταντισμός διατηρεί και ευαγγελίζεται την αμεσότητα της σχέσεως

22 Max Weber, η προτεσταντική ηθική και το πνεύμα του καπιταλισμού, σελ 6023 Γ. Ρούση, ένθα ανωτέρω, σελ 317 και εξής. 24 Απ. Νικολαϊδη, ένθα ανωτέρω, σελ 205

μεταξύ του ατόμου και του Θεού. Η analogia entis του παπισμού γίνεται στον

προτεσταντισμό analogia fidei. Μυστήρια όπως η εξομολόγηση δεν έχουν θέση στο

δόγμα του. Μόνος του ο άνθρωπος έχει έμπροσθέν του το αίτημα της αυτό-

επιβεβαίωσης της σωτηρίας μέσω της διαφαινόμενης χάριτος στην προσωπική του

ζωή. Είναι απορίας άξιον πως το δόγμα του απόλυτου προορισμού που άσκησε

επίδραση στην προτεσταντική ηθική δεν οδήγησε σε μια ανατολικού τύπου

μοιρολατρία αλλά σε μια αγωνία για την επιβεβαίωση ενός θεάρεστου πράττειν.

Παντού υπήρχαν ανώτερα πνευματικά ιδρύματα {ανατολικές χώρες, ιταλικά κρατίδια

του μεσαίωνα} αλλά μια έλλογη και συστηματική επιδίωξη της εφαρμογής του ορθού

λόγου στην προσπάθεια του ανθρώπου για την αναζήτηση της γνώσεως μέσω

εξειδικευμένου προσωπικού εμφανίσθηκε μόνο στη Δύση και δη στις προτεσταντικές

χώρες. 25Είναι δε περίεργο το ότι από την ανορθολογική analogia fidei του

προτεσταντισμού περάσαμε στην αναγκαιότητα δημιουργίας ενός πλήρους

εξορθολογισμού του συστήματος.

Η κατάσταση αυτή επηρέασε και τη σχέση του Προτεσταντισμού με τα

κοινωνικά στρώματα. Η ατομική υπηρεσία ενός σκοπού όπως ο εγκόσμιος

ασκητισμός οδήγησε σε σύγκρουση με όλες τις παραδοσιακές μορφές εξουσίας και

ιεροκρατίας. Ο κοινωνικός ανταγωνισμός νομιμοποιήθηκε. Κατά τον τρόπο αυτό το

άτομο αποξενώθηκε και καλλιέργησε έναν ατομικού τύπου ευσεβισμό που εξέφραζε

την πίστη στο καθήκον. Αυτό κατέστη φανερό περισσότερο στις αστικές κοινωνίες

όπου επικρατούσε ο καλβινισμός ο οποίος μετάλλαξε την πίστη αυτή σε αφοσίωση

στην ατομική επιδίωξη του καπιταλιστικού κέρδους.

Όλη η παραπάνω συλλογιστική φανερώνει το εξής: Ο Weber αντιλήφθηκε το

θεσμικό πλαίσιο της καπιταλιστικής οικονομίας ως υποσύστημα της σκόπιμης

25 Ενδιαφέρον είναι το γεγονός ότι στη Γαλλία εμφανίσθηκε πρώτα ο διαφωτισμός και έπειτα ο οικονομικός ρασιοναλισμός.

λογικής δράσης και όχι ως σχέση παραγωγής όπως είχε αντιμετωπισθεί από τον

Marx. Ως απόδειξη του γεγονότος αυτού ήταν το ότι ο καπιταλισμός αφού

χρησιμοποίησε τη θρησκευτική δικαιολόγηση άρχισε σιγά σιγά να απομακρύνεται

από αυτή όταν η ανάπτυξη της τεχνολογίας του προσέφερε ένα άλλο, ίσως καλλίτερο

θεμέλιο.26 Η ανάγκη της κοινωνίας για νέους κανόνες προσέφερε αλλά και ήταν από

μόνη της προϋπόθεση ώστε ο καπιταλισμός να διαθέτει την απαραίτητη ευελιξία για

τη στήριξη μιας νέας πολιτικής θεωρίας η οποία θα ανεχόταν την διαφορετικότητα.

Συνοψίζοντας θα μπορούσαμε να πούμε ότι τρεις ήταν οι κύριοι παράγοντες

οι οποίοι συναντήθηκαν στην σχέση καπιταλισμού και προτεσταντισμού: η ανάπτυξη

της τεχνολογίας και της επιστήμης, η απομάγευση του κόσμου και ο ορθολογισμός

και η συσσώρευση του κεφαλαίου η οποία οδήγησε στη δημιουργία νέων δομών

όπως η γραφειοκρατία. Ο εξορθολογισμός του οικονομικού συστήματος επεκτάθηκε

σε όλους τους τομείς της ζωής και απέτρεψε τον κοινωνικό έλεγχο της τυφλής -

εργαλειακής χρήσης του λόγου. Η μοντέρνα κοινωνία παρουσιάσθηκε ως αμετάβλητη

τάξη πραγμάτων στην οποία το άτομο δεν μπορεί παρά να υποταχθεί. Η υποταγή

αυτή, η ένταξη σε ένα σιδερένιο κλουβί συμβιβασμών θα υποστασιοποιηθεί

καλλίτερα στην γραφειοκρατική δομή. Αν και για τον Weber η ρεαλιστική στάση

χαρακτηρίζει κάθε τυπικά ορθολογική ως προς τον σκοπό πράξη, εν τούτοις, αυτή η

στάση η ρεαλιστική δεν πρέπει να μεταβληθεί σε πράξη απλής και ουδέτερης

διαχείρισης των εκάστοτε πολιτικών και κοινωνικών αναγκαιοτήτων.27

26 Π. Τερλεξη, Το ξεμάγεμα του κόσμου, σελ 469.27 Α. Μιχαλάκη, ένθα ανωτέρω, σελ 50.