Literature – Λογοτεχνία

Λογοτεχνικά είδη (ή «γένη»)

Ποίηση: έμμετρη κυρίως, αργότερα και μη έμμετρη, ελεύθερος στοίχος.

Δραματουργία: Θεατρικά έργα: έμμετρος κυρίως και πεζός λόγος. Τραγωδία & Κωμωδία.

Πεζογραφία: Μυθιστόρημα, Διήγημα, Δοκίμιο.

Τεχνικά θέματα ( Α΄, 22 )

α) συνιστώσα του συγγραφέα ως δημιουργού (τι εκφράζει μέσα από το έργο του..).

β) διάσταση της ανθρώπινης φαντασίας (μυθοπλασία).

γ) η αισθητική συνιστώσα του λογοτεχνικού έργου (να μπορεί να γίνει πηγή καθαρής ενατένισης κάλλους). Δεν έχει σχέση με ωφέλεια (άντληση διδαγμάτων) ούτε με την τρέχουσα απόλαυση (ψυχαγωγία ή διασκέδαση). (Ι. Καντ)

δ) η ιδιαιτερότητα της λογοτεχνικής γραφής (επίγνωση και καλλιέργεια των τρόπων με τους οποίους η λογοτεχνία χειρίζεται τη γλώσσα). (μας ενδιαφέρει η σημασία που αποκτά το λογοτεχνικό κείμενο ανάλογα με το τι είναι αυτό που λέει αλλά και το πώς το λέει – Α΄, 24)

Ερμηνευτικές τάσεις ( Α΄, 55 )

α) αλληγορική ερμηνεία

β) ιστορικοφιλολογική προσέγγιση

γ) ερμηνευτική προσέγγιση

δ) «Νέα κριτική» προσέγγιση, «εκ του σύνεγγυς ανάγνωση» (’50 - ’60)

ε) ανάλυση σε νέα πλαίσια όπως ψυχολογικά και κοινωνικά (>1960)

στ) «αποδόμηση» (>1970)

Εργαλεία λογοτεχνικής ανάλυσης ( Α΄, 61 )

α) Θεματική: το κύριο θέμα για το οποίο «μιλά» το λογοτέχνημα και τα υπόλοιπα σχετικά με το θέμα ζητήματα (δευτερεύοντα θέματα). (η Θεματική αφορά το περιεχόμενο & τις ιδέες που εκφράζονται)

β) Ύφος: γενικός τρόπος χειρισμού γλώσσας ώστε να δημιουργεί την αίσθηση ενός ορισμένου τόνου ή μιας συνολικής διάθεσης απέναντι στο θέμα ή στους αναγνώστες.

Π.χ. Έπος – Τραγωδία = «υψηλό» ποιητικό ύφος. Διήγημα = «μέσο» ποιητικό ύφος.

γ) Τρόποι έκφρασης: σχήματα λόγου (διάφορα είδη «αποκλίσεων» από την «κανονική» χρήση της γλώσσας) που συνθέτουν τη ρητορική διάσταση του λογοτεχνήματος. (η ρητορική αφορά τη μορφή & τεχνικές επικοινωνίας και πειθούς). Επίσης, η ρητορική διαμορφώνει το ύφος του λογοτεχνήματος.

1

Literature – Λογοτεχνία (5ος - 13ος)

Έπος (αφηγηματική λογοτεχνία)

Έπος ή εποποιία = επική ποίηση, ανήκει στο είδος της αφηγηματικής λογοτεχνίας.

Ορισμός: είναι μια μακροσκελής έμμετρη αφήγηση ιστοριών σχετικών με την ηρωική παράδοση μιας ανθρώπινης κοινότητας, όπου σημαντικό, αν όχι κυρίαρχο, ρόλο διαδραματίζει ένα στοιχείο μυθικό ή θρυλικό. Είναι γραμμένο σε ύφος υψηλό (Α΄123).

Επικό ύφος: υψηλό ύφος. Απόλυτη καλλιέπεια, τόνος σοβαρός και μεγαλοπρεπής, σχήματα λόγου με ροπή στην υπερβολή, έμφαση σε εντυπωσιακά ηρωικές πράξεις και συμπεριφορές με βασικό πρότυπο τα στρατιωτικά ανδραγαθήματα (Α΄124).

Έμμετρες μυθιστορίες ( romans ) (αφηγηματική λογοτεχνία)

Μακροσκελή και αφηγηματικά κείμενα, όπως και τα επικά κείμενα. Ωστόσο έχουν διαφορά στη θεματική τους και στο ύφος. Έχουν έντονα στοιχεία σάτιρας, λυρισμού και αναδεικνύουν πτυχές της καθημερινής ζωής. Τα κείμενα αυτά θεωρούνται πρόδρομοι του μυθιστορήματος και του διηγήματος.

Διάκριση: α) διδακτικές ή σατιρικές μυθιστορίες, και β) ιπποτικές.

Literature – Λογοτεχνία (14ος - 16ος μέσα)

Ειρωνεία

Ορισμός: ειρωνικός είναι ο λόγος ή, γενικότερα, μια κατάσταση πραγμάτων όταν υποσκάπτεται ή και αναιρείται η αντιστοιχία των όσων λέγονται ή των όσων γίνονται με την ισχύουσα αλήθεια ή πραγματικότητα.

Διήγημα

Ορισμός: αφήγημα σχετικά μικρής έκτασης, του οποίου το θέμα επικεντρώνεται σε περιορισμένο αριθμό θεμάτων, επεισοδίων ή προσώπων (σύντομο πεζό αφήγημα).

Μυθιστόρημα

Ορίζεται από τη μεγάλη έκταση και τη σύνθετη δομή της αφήγησής του: η ευρεία πλοκή συνενώνει ικανό αριθμό πρωτευόντων και δευτερευόντων μυθιστορηματικών ηρώων ή και ιστοριών και εκτείνεται, κατά κανόνα, σε μεγάλα χρονικά διαστήματα.

Το μυθιστόρημα δεν προέρχεται από το διήγημα. Εμφανίζεται παράλληλα με αυτό και ανάγεται σε α) μετεξέλιξη της επικής ποίησης (μακροσκελής αφήγηση) & της ιπποτικής μυθιστορίας (roman)!!, β) σε είδη παλαιότερης γραμματείας και γ) αφηγηματικές μορφές εκκλησιαστικής γραμματείας, όπως οι βίοι αγίων.

Το μυθιστόρημα καλλιεργεί ορισμένα ιδιαίτερα στοιχεία ρητορικής και θεματικής, τα οποία διαμορφώνουν μια καινοφανή εικόνα του κόσμου και της ανθρώπινης ζωής. Ο χρόνος και ο κόσμος γίνονται ιστορικοί, στη

2

λογοτεχνική και ιδεολογική συνείδηση. Ο άνθρωπος ανά πάσα στιγμή μπορεί να αλλάξει, δεν είναι απολύτως αυτό που εμφανίζεται.

Παρωδία

Ορισμός: Παρωδία αποκαλούμε τη λογοτεχνική μίμηση γλωσσικού ιδιώματος (π.χ. δικανική αγόρευση) ή ύφους (π.χ. υψηλού ύφους) ή και λογοτεχνικού είδους (π.χ. σονέτου) ή, ακόμα, συγκεκριμένου λογοτεχνικού έργου (π.χ. Θείας Κωμωδίας) ή και την έμμεση αναφορά σε κάτι απ’ όλα αυτά, με τρόπο που ελέγχει το κύρος τους και προβάλλει απρόβλεπτες ή συγκαλυμμένες διαστάσεις τους, κατά κανόνα με κωμικά αποτελέσματα. (κάτι δηλαδή σαν ειρωνεία με ευρύτερης κλίμακας χαρακτήρα) (Ραμπελαί, Γαργαντούας και Πανταγκρυέλ, Μυθιστόρημα).

Literature – Λογοτεχνία (16ος μέσα – αρχές 18ου)

Μπαρόκ

Ορισμός: η υπερβολική ή εξεζητημένη χρήση διακοσμητικών ή ρητορικών στοιχείων.

Κλασικισμός – κλασικό έργο

Ορισμός: Κλασικό έργο σημαίνει το έργο «πρώτης τάξεως», δηλ. το αναγνωρισμένο ή καθιερωμένο ως πρότυπο διαχρονικό ή διιστορικό – κατ’ επέκταση, έργο παλαιότερο, που αξίζει και πρέπει να γίνεται αντικείμενο συστηματικής μελέτης αλλά και μίμησης από τους νεότερους.

Ορισμός: Κλασικισμός είναι κάθε θεώρηση της λογοτεχνίας (ή της τέχνης γενικότερα), η οποία διακρίνει ορισμένα έργα ως κλασικά και αξιώνει ή υπερασπίζεται της κανονιστική θέση και λειτουργίας τους.

Δοκίμιο

Ορισμός: δοκιμές γραφής ή γραφή που δοκιμάζει την ανθρώπινη εμπειρία και δοκιμάζεται μαζί της.

Νεότερη σημασία (Μπέικον): κείμενο διατύπωσης στοχασμών, απόψεων ή κριτικής, το οποίο, τοποθετούμενο μεταξύ λογοτεχνίας και φιλοσοφίας, διακρίνεται για τη μικρή σχετικά έκτασή του, το προσεγμένο ύφος του και την ποικιλία θεματικής που μπορεί να καλύπτει.

Μανιερισμός

Ορισμός: τάση υπερβολής, εκζήτησης ή επιτήδευσης στο επίπεδο τεχνικής.

Μπουρλέσκο

Ορισμός: γραφή που στηρίζεται στην παρωδία, με έντονο το στοιχείο της διακωμώδησης.

Μεταφυσικοί ποιητές (17 ος αιώνας)

Ορισμός: αρχικά χρησιμοποιήθηκε με αρνητικές ή ειρωνικές συνδηλώσεις, υπονοώντας υπερβολικά αφηρημένη σκέψη ή κατάχρηση ρητορικών τεχνασμάτων εις βάρος του απλού ή αγνού συναισθήματος.

3

Καθιερώθηκε αναφερόμενος γενικότερα στο στοιχείο της πνευματικής και αισθητικής ιδιορρυθμίας.

Χαρακτηριστικά: α) έντονη παρουσία ενός ειρωνικού ή και πνευματώδους τόνου, β) άρθρωση επιχειρημάτων σε μορφή συγκροτημένων λογικών συλλογισμών, και β) σύζευξη του λυρισμού ή συναισθήματος με τον έλλογο στοχασμό ή την περίπλοκη επιχειρηματολογία.

Κατηγορήθηκε η τεχνοτροπία τους ως ακραία έκφανση μανιερισμού.

Πεζογραφία

Πικαρέσκο (2 ο ήμισυ 16 ου αιώνα)

Picaro (πίκαρο) = επαίτης ή περιπλανώμενος δίχως ιδιαίτερο σκοπό, με τυχοδιωκτικές τάσεις ή διωκόμενος από το νόμο, άλλοτε τον εκμεταλλεύονται κοινωνικά ισχυροί.

Ο πίκαρο ήρωας (και μαζί του ο νεότερος Ευρωπαίος) κοιτάζει τον κόσμο του στις ποικίλες μορφές του, με πολύ ρεαλιστική ματιά. (ήρωες όπως: ταπεινός στρατιώτης, σπουδαστής, περιθωριακός μποέμ). Έτσι έχουμε διάφορες μορφές και τρόπους αναπαράστασης του κόσμου! Επίσης, έχουμε κοινωνική κριτική και ειρωνεία.

Δονκιχωτισμός

Στάση αλαφροΐσκιωτη, αλαζονική, ονειροπαρμένη απέναντι στα πράγματα. Εκείνος που νομίζει ότι είναι ο ήρωας που όλος ο κόσμος έχει ανάγκη και προσμένει να φανεί.

Δον Κιχώτης: Σαν να είναι η ίδια η λογοτεχνία ήρωας ενός λογοτεχνικού έργου. Ο νεότερος Ευρωπαίος μέσα από το έργο αυτό αναγνωρίζει ότι η ταυτότητά του διαρκώς θα διατηρεί ένα χαρακτήρα όχι μόνο φανταστικό αλλά και ειρωνικό – διαρκώς θα έχει να λογαριάζεται με τη λογοτεχνική ανάγνωση και τις περιπλοκές της!

Δραματουργία

Τραγωδία (υψηλό ύφος)

Αριστοτελικός ορισμός: τραγωδία είναι «μίμησης πράξεως σπουδαίας και τελείας» που επιφέρει «δι’ ελέου και φόβου» την «κάθαρσιν» τέτοιου είδους «παθημάτων», δηλαδή συγκινήσεων ή συναισθηματικών εντάσεων.

Τραγωδία – δράμα: η διαφορά τους έγκειται στο ότι στην τραγωδία υπάρχει η «κάθαρσιν». Αν και αφορά σπουδαίες πράξεις και η πλοκή οδηγείτε σε δύστυχη κατάληξη, χωρίς κάθαρση δεν μπορούμε να μιλήσουμε για τραγωδία.

Τραγικό είναι ένα πρόσωπο με κύρος και ισχύ που παρουσιάζεται να ζει μάλλον προνομιούχα. Ο ήρωας εμπίπτει σε μια αμαρτία η οποία επιφέρει το τελικό πάθος του, συνήθως το θάνατο ή άλλο κακό το οποίο επιφέρει την πτώση του ήρωα από την αρχική κατάσταση.

Το τραγικό στοιχείο προϋποθέτει σύγκρουση του ανθρώπινου υποκειμένου με δυνάμεις συστατικές της υπόστασής του, τις οποίες δεν μπορεί να ελέγξει.

4

Κωμωδία

Αριστοτελικός ορισμός: κωμωδία είναι «μίμησης φαυλοτέρων» πράξεων, δηλαδή μη σπουδαίων, και μάλιστα με τρόπο που προκαλεί το γέλιο. Το δε «γελοίον» αφορά επίσης ένα «αμάρτημα» αλλά όχι φθαρτικό: ασχήμια και παραμόρφωση, αλλά δίχως οδύνη.

Γκροτέσκο

Ορισμός Μπωντλαίρ: το απόλυτο, ριζοσπαστικό κωμικό. Το πραγματικό γέλιο το οποίο προκαλείται από τη θέα πραγμάτων που δεν αποτελούν σημεία αδυναμίας ή δυστυχίας των συνανθρώπων του.

Κανόνας

Ορισμός κατά αλεξανδρινούς χρόνους: συλλογές αναγνωρισμένων και υποδειγματικών κειμένων παλαιότερων συγγραφέων.

Νεότερη: το σύνολο των κειμένων που αναγνωρίζονται ως τα κατεξοχήν λογοτεχνικά κείμενα μιας ορισμένης γλωσσικής ή ευρύτερα πολιτισμικής παράδοσης.

Κλασικό

Ορισμός Τ.Σ. Έλιοτ: κλασικό είναι το έργο που εκφράζει αλλά και ορίζει την παράδοση και τη διαχρονική της συνέχεια.

5