ΛΕΞΙΚΟ ΤΗΣ
ΝΕΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΜΕ ΣΧΟΛΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΣΩΣΤΗ ΧΡΗΣΗ ΤΩΝ ΛΕΞΕΩΝ
ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΟ ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΟ ΟΡΘΟΓΡΑΦΙΚΟ
Πανεπιστημου Αθηνν
ΔΕΥΤΕΡΗ ΕΚΔΟΣΗ
ΠΕΡΑΣΑΝ ΕΝΑ ΚΟΜΜΑΤΙ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΤΟΥΣ
ΑΠΟΚΑΛΥΠΤΟΝΤΑΣ ΤΗ ΣΗΜΑΣΙΑ, ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΚΑΙ ΤΗΝ
ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΛΕΞΕΩΝ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΤΩΝ ΣΥΜΒΟΛΩΝ
ΜΕ ΤΑ ΟΠΟΙΑ ΣΤΟΧΑΣΤΗΚΕ ΚΑΙ ΕΚΦΡΑΣΤΗΚΕ Ο
ΕΛΛΗΝΑΣ
Στην κδοση το επιστημονικο ργου «Λεξικ τς Νας Ελληνικς Γλσσας»
το καθηγητ Γ Μπαμπινιτη πολτιμη βοθεια προσφεραν οι
ΠΡΩΤΗ ΕΚΔΟΣΗ ΔΕΥΤΕΡΗ ΕΚΔΟΣΗ
Φρου Σπυριδολα Μπαμπινιτη Φλωρτα Ανννου Τζνη
ΕΚΔΟΣΕΙΣ:ΚΕΝΤΡΟ ΛΕΞΙΚΟΛΟΓΙΑΣ ΕΠΕ
649 Ηλεκτρονικ ταχυδρομεο: info@lexjcon
gr sales@lexicon gr Ισττοπος:
1998 Επανεκτπωση: Ιολιος 1998
ΔΕΥΤΕΡΗ ΕΚΔΟΣΗ: Ιανουριος 2002 Α Ανατπωση με διορθσεις. Απρλιος 2003 B' Ανατπωση με πολλς βελτισεις: Οκτβριος 2004
©Copyright ΚΕΝΤΡΟ ΛΕΞΙΚΟΛΟΓΙΑΣ ΕΠΕ Η πνευματικ ιδιοκτησα αποκτται χωρς καμα διατπωση και χωρς την ανγκη ρτρας απαγορευτικς των προσβολν της. Επισημανεται πντως τι κατ τον Ν 2121/1993 Kaι
κατ τη Διεθν Σμβαση τς Βρνης (που χει κυρωθε με τον Ν J00/1975) απαγορεεται η αναδημοσευση, η αναπαραγωγ, ολικ μερικ. η παρα- φρασμνη διασκευασμνη απδοση το περιεχομνου (λημμτων, σχολων και πινκων) του παρντος Λεξικο με οποιονδποτε τρπο, μηχανικ, ηλεκτρονικ. φωτοτυπικ, ηχογρφησης κλπ χωρς γραπτ δεια το εκδτη
Φργκου-Κικλια Ρτσα Δημρατος Φλιππος + Χωραφς Ευστρτιος
Λουτριανκη Ευαγγελα Βολτ Λντα Μπαμπινιτη Φλωρτα
Διρθωση τυπογραφικν δοκιμων
Σουλτνης Παναγιτης Ακριτδου
Οι λξεις το λεξικο (τα «λμματα») 25
Δομ το λμματος 26
Συννυμα - αντνυμα (αντθετα) 32
Λεξικογραφικ Επμετρο: Τα λεξικ τς Νας Ελληνικς 2007
ΟΔΗΓΟΣ Το παρν λεξικ περιχει σημαντικος Πνακες και πληθρα γλωσσικν Σχολων* για τη χρση τς
ελληνικς γλσσας. Πρκειται για Πνακες και Σχλια (βλ. και σ. 34), που για πρτη φορ βρσκει
κανες σε ελληνικ λεξικ. Με τους Πνακες ο αναγνστης αποκτ εποπτεα διαφρων συνλων απ
πληροφορες, οι οποες δεν μπορον να περιληφθον σε μεμονωμνα λμματα, εν με τα εκτεν Σχλια
ενημερνεται για ουσιδη ζητματα τς ελληνικς γλσσας.
ΚΥ ΡΙ ΟΤ ΕΡ ΟΙ ΠΙ ΝΑ ΚΕ Σ
λξεις με προβλματα
ορθογραφας (σ / 271)
λξεων (σ 627)
ΕΚΤΕΝΗ ΓΛΩΣΣΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ (αναφρονται ενδεικτικ απ το πλθος των Σχολων το Λεξικο)
γλσσα
προφορ
-α, -
ια -
σιος
-ανω
ευρ / ερο - ευρ
-ων, -ων, -ον
* Οι Πνακες και τα γλωσσικ Σχλια χουν ενταχθε στα οικεα λμματα (π.χ. το Σχλιο γλσσα βρσκεται στο λμμα
γλσσα Λ
ΑΝΤΙ ΠΡΟΛΟΓΟΥ
Η υποδοχ τς Α κδοσης το Λεξικο απ το αναγνωστικ κοιν υπρξε εντυπωσιακ. Οι αναγνστες αγκλιασαν το ργο και βρκαν, πως φανεται, σε αυτ ,τι κι εμες επιδιξαμε με την κδοσ του: να ργο που να βοηθει τον αναγνστη να λνει τις γλωσσικς απορες του σχετικ με τη σημασα, την ορθογραφα και τη χρση των λξεων να ργο που να του εξηγε τα πργματα και να τον διδσκει με τον τρπο του· να ργο που να διαβζεται και να δνει χρσιμες και ενδιαφρουσες πληροφορες για τη γλσσα μας σ’να ευρ φσμα ανθρπων, απ τον πιο απλ αναγνστη (μαθητ το σχολεου) μχρι τον πιο απαιτητικ (φοιτητ, εκπαιδευτικ, επιστμονα, δσκαλο τς γλσσας κ.. ).
Αισθανμαστε την ανγκη να ευχαριστσουμε θερμ τους πραγματικ πολυπληθες αναγνστες το Λεξικο για την πρωτοφαν ανταπκρισ τους σ’ να επιστημονικ, πρτα και πνω απ’λα, λεξικυγραφικ ργο που αποτυπθηκαν με γνση και με τλμη η δναμη, ο πλοτος και η πραγματικτητα τς Νας Ελληνικς γλσσας. Να ευχαριστσουμε επσης θερμ τους πολλος αναγνστες που αισθνθηκαν την ανγκη να επικοινωνσουν πυικιλοτρπως μαζ μας, για να μας συγχαρον, να μας ενθαρρνουν και να διατυπσουν ποικλες παρατηρσεις. αρκετς απ τις οποες αξιοποιθηκαν στο Λεξικ. Η δια αναγνριση χει προλθει και απ τον Τπο, ντυπο και ηλεκτρονικ, που συστηματικ παραπμπει στο Λεξικ μας ως πηγ εγκυρτητας για τις λξεις τς γλσσας μας.
Η Β' κδοση διαφρει σημαντικ απ την Α κδοση. Πολλ να λμματα χουν προ- στεθε. Λμματα χουν αναδιαρθρωθε. χουν συμπληρωθε χουν αναθεωρηθε. Να σχλια χουν προστεθε. Νες ετυμολογες πρσθετες ετυμολογικς πληροφορες χουν εισαχθε σε πολλ λμματα. Γενικτερα, το λεξικυγραφικ υλικ τς Α κδοσης χει εμπλουτιστε και χει ανανεωθε. Ο απαρατητος χρος για το πρσθετο υλικ, στε να μην αυξηθε ο γκος το Λεξικο, εξοικονομθηκε με τη διερυνση των διαστσεων των τυπογραφικν στηλν και με συμπυκνσεις των λεξικογραφικν πληροφοριν, που ταν δυνατν Με δυο λγια, η Β' κδοση αποτελε μια σημαντικ ανανεωμνη και εμπλουτισμνη κδοση, πολ πρα απ τις απλς διορθσεις λαθν που εχαν γνει στις ανατυπσεις τς Α κδοσης.
Οι εκδτες ενς ργου, και μλιστα ενς Λεξικο τς κτασης και τς σημασας το «Λεξικο τς Νας Ελληνικς Γλσσας» το Γ. Μπαμπινιτη, μπορον να πουν ορισμνα πργματα τα οποα «δεν πνε» στο στμα το συγγραφα. τσι, δεν διστζουμε να πομε στον αναγνστη τι κρατει στα χρια του το πρτο, απολτως σγχρονο, εκτενς, πλρες και με γλωσσολογικς προδιαγραφς συντεταγμνο λεξικ τς Νας Ελληνικς. να λεξικ γραμμνο απ γλωσσολγους για το ευρτερο κοιν, για κθε λληνα αναγνστη, ανεξαρττως ηλικας και μρφωσης, επαγγλματος και γραμματικν γνσεων, απ τον μαθητ το σχολεου μχρι τον επιστμονα. Εναι δηλ. να λεξικ για λους, βοθημα για κθε προσεκτικ και ευασθητο χρστη τς σγχρονης γλσσας μας, ο οποος θλει να ξρει πς, πτε, μερικς φορς και γιατ θα χρησιμοποισει αυτν εκενη τη λξη Η πληροφρηση το αναγνστη με τρπο απλ και κατανοητ για το ακριβς σημασιολογικ περιεχμενο μιας λξης, για τη σωστ χρση της, για το πς εναι σωστ να γρφεται, για τη διαφορ της απ λλες παρεμφερος σημασας λξεις, για την προλευση τς λξης κ.λπ εναι κριο χαρακτηριστικ το παρντος Λεξικο, το οποο επιδιξαμε να αποτελσει να εχρηστο βοθημα για τις πραγματικς ανγκες τς γλωσσικς επικοινωνας το λληνα.
Καλομε τον αναγνστη να προσξει τρα κρια και ξεχωριστ χαρακτηριστικ αυτο το Λεξικο: Πρτον, τα Σχλια που καθιστον το Λεξικ πολτιμο εργαλεο για τις γνσεις που προσφρει ως προς την προσεγμνη και σωστ χρση των λξεων. Ττοια σχλια, απρροια τς περας και τς γνσης το καθηγητ Γ. Μπαμπινιτη, δεν θα βρει ο αναγνστης σε λλο ελληνικ λεξικ. Δετερον, τη δομ και την τυπογραφικ εμφ
12 ΑΝΤΙ ΠΡΟΛΟΓΟΥ
νιση το Λεξικο που βοηθον τον αναγνστη να μπορε να διακρνει με την πρτη κι- λας ματι τη «φυσιογνωμα» κθε λμματος, δηλ. τη διρθρωσ του και τη θση κθε πληροφορας που αναζητε. Τρτον; την ετυμολογα λων των λξεων τς σγχρονης γλσσας, κι ταν ακμα εναι αρχαες, πργμα που ικανοποιε την μφυτη περιργεια λων να γνωρσουν την προλευση μιας λξης.
Οι ευχαριστες μας στον καθηγητ κ. Γεργιο Μπαμπινιτη και σε λους σοι συ- νεργστηκαν μαζ του για να φτσει το Λεξικ στην τελικ του μορφ εναι ειλικρινες και θερμς, γιατ πιστεουμε τι με την περα και την εγκυρτητ του δωσε να ργο που θα βοηθσει αποφασιστικ στην καλτερη γνση και χρση τς ελληνικς γλσσας.
Ιανουριος 2002 ΚΕΝΤΡΟ ΛΕΞΙΚΟΛΟΓΙΑΣ ΕΠΕ
ΠΡΟΛΟΓΟΣ Β' ΕΚΔΟΣΗΣ
Απ την επομνη τς κυκλοφορσεως τς πρτης κδοσης το παρντος «Λεξικο τς Νας Ελληνικς Γλσσας», απ τον Απρλιο το 1998, ρχισε η εργασα για την προετοιμασα τς δετερης κδοσης, η οποα ολοκληρθηκε στα τλη το 2001. Εκτς απ τον γκο τς δικς μας συγγραφικς εργασας, πολλ χρειστηκε ακμη να γνουν με τη βοθεια πολλν, αφο το Λεξικ ως καταγραφ ενς ζωντανο, δυναμικο και εξε- λισσμενου οργανισμο, ως καταγραφ τς γλσσας των Ελλνων, οφελει να παρακο- λουθε και να καταγρφει αδιαλεπτως τη δυναμικ κφραση το προφορικο και γραπτο λγου των ομιλητν τς ελληνικς γλσσας. Και αυτ εναι ργο τιτνειο, αλλ, ευτυχς, χι σισφειο. Μπορομε, μετ λγου γνσεως, να διαβεβαισουμε τι η σγχρονη γραπτ και προφορικ κφραση των Ελλνων χει αποτυπωθε στην πραγματικ της κταση και, επιστημονικς, με τον καλτερο δυνατ και υπεθυνο τρπο μσα στις σελδες το Λεξικο που κρατε ο αναγνστης στα χρια του.
Το παρν Λεξικ, με τον τερστιο μχθο που καταβλθηκε για την εκπνησ του, με την επιστημονικ εγκυρτητ του, με τη σλληψη και την οργνωση το ργου μχρι την τελευταα λεπτομρεια τς δομς του και, κυρως, με την ποιτητα τς σνταξης των λημμτων του (ορισμν - παραδειγμτων - σχολων - πινκων), καθιερθηκε στη συνεδηση των Ελλνων αναγνωστν και των ξνων μελετητν τς γλσσας μας. Επι- πλον, γινε απαρατητο βοθημα για σους μιλον και γρφουν την Ελληνικ, καθς και σταθερ σημεο αναφορς, οσκις γνεται λγος για την ορθτητα μιας σημασας, για την ορθ γραφ μιας λξης για το αν υπρχει, αν λγεται και πς χρησιμοποιεται στον λγο αυτ εκενη η ελληνικ λξη. Το πραγματικ αυτ γεγονς δικαωσε τον μχθο και τις προσδοκες το συγγραφα, αλλ γννησε συγχρνως σ’ αυτν την υποχρωση να συνεχσει χωρς καθυστρηση την προσπθεια συμπλρωσης το ργου με νο λεξιλογικ υλικ για την επιδωξη τς ακμη μεγαλτερης βελτωσης το ργου με νες επιπρσθετες λεξικογραφικς πληροφορες.
Η γενικτερη εκτμηση των Ελλνων αναγνωστν τι το παρν Λεξικ αποτελε την πιο ζωνταν, πιστ και ετολμη καταγραφ τς σγχρονης πραγματικτητας τς ελληνικς γλσσας μς υποχρωσε να συνεχσουμε το ργο μας με αμεωτη νταση, με συνεχ αναζτηση ακμη και μχρι τη στιγμ που γρφονται οι γραμμς αυτς, μας οδγησε δε να προστρξουμε στις γνσεις επιστημνων διαφρων ειδικοττων για τον λεγχο και την πληρτητα ορισμνων επιστημονικν ιδως ρων. τσι, και απ τη θση αυτ επιθυμομε να εκφρσουμε τις θερμς ευχαριστες μας στους πανεπιστημιακος καθηγητς και τους λλους ειδικος οι οποοι συνδραμαν το ργο μας με τον λεγχο επιλεγμνων ειδικν λημμτων. Ευχαριστομε τους πανεπιστημιακος καθηγητς Βλσιο Φειδ, Βασλειο Κιρτση, Γεργιο Μργο, Βασλειο Λαμπρινουδκη, Γεργιο Παπακωνσταντνου. Χρστο Κλαρη, Ιωννη Παρασκευπουλο, Γεργιο Κασιμτη, Κωνσταντνο Σβολπουλο, Λημτριο Δημητρκο, Βασλειο Κλεισορα. Κυρικο Κατσιμνη, καθς και τους εκλεκτος επιστμονες Βκα Γκιζελ, Αναστσιο Σκιαδ, Γερσιμο Ρηγτο, Αστριο Τσαντολα, Μανλη Αναγνωστπουλο, Κωστ Δεμερτζ, Φρξο Δμου, Μαργαρτα Μεταξ, Σουλτνα Χατζηδμου, Παναγιτη Τσιβεριτη και Δημτρη Μπαμπι- νιτη. Η βοθει τους υπρξε πολτιμη Οποιεσδποτε παραλεψεις οποιαδποτε πιθαν αστοχματα στα ειδικ λμματα βαρνουν, πως εναι αυτονητο, αποκλειστικ τον γρφοντα. ο οποος εχε και την τελικ ευθνη τς αποδοχς μη, καθς και τς λεκτικς διατπωσης ποικλων υποδεξεων και παρατηρσεων που γιναν. Ιδιατερα ευχαριστομε επσης τους συναδλφους γλωσσολγους Χριστφορο Χαραλαμπκη, Νικλαο Κοντοσπουλο, Μενλαο Χριστοδολου, Μαρα Ιακβου και Νλλη Παππ, καθς και τους φλους το Λεξικο Αδμ Αδμ, Γεργιο Κοκοσολα και Νικλαο Κληρπουλο για τις ουσιδεις παρατηρσεις τους, που αξιοποιθηκαν διαφοροτρπως στο Λεξικ.
Οι μπειροι φιλλογοι Φλιππος Δημρατος, Ρτσα Φργκου-Κικλια και Ευστρτιος Χωραφς ανλαβαν να μελετσουν συγκεκριμνα τμματα το Λεξικο. Οι παρατηρ
14 ΠΡΟΛΟΓΟΣ
σεις και τα σχλι τους σε διφορα ερμηνεματα βοθησαν σημαντικ. Νο υλικ συ- γκντρωσαν στις αλλεπλληλες αποδελτισεις γραπτο και προφορικο λγου τς σγ- χρονης Ελληνικς οι γλωσσολγοι Μαρνα Βασιλεου, Αναστασα Βρακ, Βαρβρα Καρ- ζ, Ευτυχα Παπατζανκη και Νλλη Παππ. Ειδικς εργασες στον λεγχο λημμτων το Λεξικο και στη διρθωση ανλαβαν οι φιλλογοι Ευαγγελα Λουτριανκη, Λντα Βολτ και Φλωρτα Μπαμπινιτη, οι οποες βοθησαν ουσιαστικ στη δετερη κδοση το Λεξικο. Την ευθνη των τυπογραφικν διορθσεων τς δετερης κδοσης, που συ- νοδετηκαν απ εστοχες παρατηρσεις και υποδεξεις, εχε ο γλωσσολγος Παναγιτης Σουλτνης, επικουρομενος απ την Αριστα Ακριτδου. Ευχαριστες θερμς και ει- λικρινες εκφρζονται προς λους αυτος τους επιστμονες, οι οποοι μας βοθησαν σε ουσιδεις βελτισεις το Λεξικο.
Τον συντονισμ των λεξικογραφικν εργασιν τς δετερης κδοσης εχε ο γλωσ- σολγος Γεργιος Τρπαλης, εκλεκτς επιστμονας, προικισμνος με λεπτ γλωσσικ και λεξικογραφικ ασθηση. Ιδιατερα τον ευχαριστ για την πολτιμη συμβολ του. Τον λεγχο τς ετυμολογας εχε ο γλωσσολγος Θεδωρος Μωυσιδης, ο οποος χει ειδικ επιστημονικ ενασχληση και επδοση στον κλδο αυτν τς γλωσσικς επιστμης-
Τλος, σημαντικ βοθησε στη δετερη κδοση και το υλικ που αντλσαμε, που χρειστηκε, απ τον ηλεκτρονικ Εθνικ θησαυρ τς Ελληνικς Γλσσας το Ινστιτοτου Επεξεργασας το Λγου (ΙΕΛ). Στον ακματο ερευνητ τς ελληνικς γλσσας καθηγητ τς πληροφορικς Γεργιο Καραγιννη, διευθυντ το ΙΕΛ, εκφρζουμε και απ τη θση αυτ τις ευχαριστες μας.
θα θελα για μια ακμη φορ να ευχαριστσω απ καρδις το αναρθμητο -πραγματικ αναρθμητο- πλθος των Ελλνων αναγνωστν το Λεξικο, οι οποοι με διφορους τρπους (επιστολς, τηλεφωνματα, αποστολ πληροφοριν, προφορικς ενημερσεις κ.λπ.) επισμαναν, με συγκινητικ ενδιαφρον για το Λεξικ και τη γλσσα μας, διφορες πτυχς (σημασας, χρσης, ορθογραφας, ετυμολογας κ.λπ.) λημμτων το Λεξικο, πργμα που μας οδηγσε να επανεξετσουμε τις πληροφορες μας για ορισμνα απ αυτ. Αυτ η μεση, γνσια και δολη ανταπκριση των αναγνωστν το Λεξικο, οι οποοι εχαν πντοτε ναν καλ λγο για το πσο χουν βοηθηθε, σε πσο μεγλη κταση το χρησιμοποιον και πσο στεν χουν συνδεθε με διφορες πλευρς το Λεξικο (λλος με την ετυμολογα, λλος με τις φρσεις, λλος με ca σχλια κ.λπ.), εναι η καλτερη ανταμοιβ το συγγραφα και σων βοθησαν στυ να γνει το Λεξικ μας καλτερο.
Για μια ακμη φορ θλω να πω κτι που αισθνομαι ως εσωτερικ οφειλ: αυτ το Λεξικ δεν θα εχε πρει τη μορφ που χει οτε θα μποροσε να χει επιτευχθε και η παροσα δετερη κδοσ του σε σχετικ σντομο χρνο (τρα χρνια), αν δεν εχε σε λα του τα στδια την μεση και αμριστη στριξη το λαμπρο εκδτη και γνστη τς τχνης τς σγχρονης τυπογραφας, το κ. Γεωργου Τσιβεριτη. Τον ευχαριστ ει- λικρινς και απ τη θση αυτ.
Ιανουριος 2002 Γ. Μπαμπινιτης
Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ*
Η να ελληνικ γλσσα δεν εναι υπθεση των τελευταων τριντα πενντα ετν αποτελε προν αδικοπης εξλιξης 40 και πλον αινων. Ο ιστορικ ενιαος χαρακτρας τς ελληνικς γλσσας (παρ’ λες τις δομικς μεταβολς που υπστη στο πρασμα τσων αινων) δεν επιτρπει να κατανοσουμε εις βθος τη σγχρονη μορφ τς Ελληνικς χωρς ευρτερη εποπτεα ολκληρης τς ελληνικς γλσσας. Γι’ αυτ κρναμε σκπιμο να προτξουμε στο Λεξικ μια συνοπτικ Εισαγωγ με ττλο «Η ελληνικ γλσσα». Η Εισαγωγ περιλαμβνει μια γενικ επισκπηση τς Ελληνικς και αναφρεται, ειδικτερα, στην ιδιαιτερτητα τς ελληνικς γλσσας, στην καταγωγ, στις ιστορικς περιδους, στη δομ και εξλιξη, στο λεξιλγιο τς Ελληνικς, στο γλωσσικ ζτημα και στην αναγνριση τς Νεοελληνικς ( δημοτικς) ως επσημης γλσσας τς Εκπαδευσης και τς Δημσιας Διοκησης το 1976 Πολλ απ σα γρφονται στο Λεξικ ετε στην ετυμολογα των λξεων ετε στη σημασα ετε στις γραμματικς και συντακτικς πληροφορες ετε στα Σχλια για τη χρση των λξεων κ λπ φωτζονται ακμη περισστερο, αν συνδεθον με τη γενικτερη θερηση τς ελληνικς γλσσας που ακολουθε.
Η ΙΔΙΑΙΤΕΡΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ
τι η ελληνικ γλσσα κατχει ξεχωριστ θση ανμεσα στις 2 700 γλσσες το κσμου αποτελε απλ εμπειρικ διαπστωση σο εναι ορθ τι, σμφωνα με τα διδγματα τς γλωσσικς επιστμης, λες οι γλσσες των λαν (οι «φυσικς» «εθνικς» λεγμενες γλσσες) ως συστματα επικοινωνας εναι ιστιμες, λλο τσο εναι αληθς τι ορισμνες γλσσες που σκωσαν το βρος ανεπτυγμνων μορφν πολιτισμο το ανθρπου γνρισαν μια καλλιργεια που τις ξεχωρζει απ τις λλες Κατεξοχν καλλιεργημνη γλσσα εναι η Ελληνικ, αφο σμιλετηκε επ 30 και πλον αινες στην κφραση λεπτν εννοιν τς φιλοσοφας και τς επιστμης, αδρν εννοιν το πολιτικο λγου και των πολιτειακν θεσμν, σνθετων εννοιν το ευαγγελικο λγου και τς πατερικς θεολογας, καθς και βαθιν στοχαστικν εννοιν το αρχαου δρματος, τς πεζογραφας και τς ποησης. Η παρατρηση το Οδυσσα Ελτη (στην ομιλα του κατ την τελετ που του απονεμθηκε το βραβεο Νμπελ λογοτεχνας τον Δεκμβριο το 1979) τι «στο μκρος εκοσι πντε αινων δεν υπρξε οτε νας, επαναλαμβνω οτε νας, που να μην γρφτηκε ποηση στην ελληνικ γλσσα Να τι εναι το μεγλο βρος παρδοσης που το ργανο αυτ σηκνει», εξηγε, απ την πλευρ το δημιουργο, την προνομιακ θση τς Ελληνικς ανμεσα στις γλσσες το κσμου Δεν εναι, ββαια, τυχαο τι η διεθνς επιστημονικ γλσσα σχημτισε -και σχηματζει και σμερα- τους περισστε- ρους ρους σε διφορες περιοχς τς επιστμης (ιατρικ, φυ- σικ, φιλολογα, φιλοσοφα, θεολογα, τεχνολογα κ ) κατα- φεγοντας σε ελληνικς ρζες, λξεις συστατικ Μσα δε απ τα μεγλα κεμενα το ελληνικο στοχασμο, τα κεμενα το Πλτωνα το Αριστοτλη, το Ομρου, το Ησιδου το Πινδρου, το Αισχλου, το Σοφοκλ το Ευριπδη, το Θουκυδδη, το Ξενοφντα, το Δημοσθνη, το Πολυβου το Πλουτρχου, μσα απ τα κεμενα το ελληνικ εκφρασμνου Ευαγγελου, των Πατρων τς Εκκλησας, τς βυζαντινς υμνογραφας κ λπ, οι λξεις-ννοιες τς Ελληνικς π- ρασαν στον καθημεριν, ιδως τον πιο απαιτητικ, λγο των Ευρωπαων και δΓ αυτν στις περισστερες λλες γλσσες1 Λξεις πως θεωρα και εμπειρα, μθοδος, οργνωση και σστημα, ανλυση και σνθεση, ιδα, θση και θμα, κρση και κριτρια, πρβλημα και πργραμμα, σφαρα και ατμσφαιρα, εποχ και περοδος, ενθουσιασμς, μαγεα και μυστριο, συμμετρα, μουσικ, τνος, ρυθμς, μελωδα και ορχστρα, πολι
τικ και δημοκρατα, διλογος και μονλογος, ενργεια και πθος, ποηση, θατρο και δρμα, ιστορα και τεχνολογα, σχολεο, μηχαν αλλ και αυτματος και ατομικς και ηλεκτρονικς, αυτ το διο το νομα Ευρπη και χιλιδες λλες λξεις χουν καταστε λξεις το διεθνος λεξιλογου, που οι απλο ομιλητς τς Αγγλικς, τς Δανικς τς Ιαπωνικς οτε καν υποψιζονται, κατ καννα, τι εναι ελληνικ δνεια στη γλσσα τους Απ τις 166 724 αγγλικς, λχ, λξεις, που περιλαμβνονται στο αγγλικ λεξικ το Webster, υπολογζεται τι 35 136 λξεις εναι ελληνικς ελληνογενες2 Την οικουμενικτητα τς ελληνικς γλσσας μπορε κανες να τη συλλβει διττ α) αξιολογικ τα ανεπανληπτα σε σλληψη, πρωτοτυπα, βθος και πλοτο ιδεν κεμενα των μεγλων Ελλνων στοχαστν εναι φυσικ να επδρασαν και καθαρς γλωσσικ, μια που οι ιδες χουν ως χημα τις λξεις πως παρατηρε ο μεγλος γλωσσολγος R Η Robins3* « Η πνευματικ ζω τς Ευρπης στο σνολ της -η φιλοσοφικ, η ηθικ, η πολιτικ και η αισθητικ της σκψη- λκει την καταγωγ απ το ργο των Ελλνων στοχαστν Και σμερα ακμη, λο ξαναγυρνμε πσω σε ,τι χει αφσει η πνευματικ δραστηριτητα των Ελλνων, αναζητντας ερε- θσματα και κουργιο Με τους 'Ελληνες, σο με κανναν λλον αρχαο σγχρονο πολιτισμ, ο σγχρονος νθρωπος αι- σθνεται μιαν αναντρρητη πνευματικ συγγνεια» β) ιστορικ η Ελληνικ, στη μετακλασικ περοδο με τον Αλξανδρο, υπρξε η πρτη παγκσμια γλσσα, γλσσα των συναλλαγν πολλν λαν (lingua franca) και συγχρνως γλσσα πολιτισμικ (Kultursprache) Ο Γερμανς βυζαντινολγος Karl Krumbaeher (γνωστς απ τη διαμχη του με τον Χατζι- δκι για το γλωσσικ ζτημα) χει γρψει «Ου μνον ς μσον συνεννοσεως σμπαντος το λληνικο και λληνζο- ντος κσμου εις τ απτατα αυτο μρη και εις διαφορτα- τα φλα κα κοιντητας χρησμευεν ζσα λληνικ κοιν γλσσα των λεξανδρεωτικν και ρωμακν χρνων, λλα το και η γλσσα το Ευαγγελου, γλσσα τς διεθνος συγκοινωνας των βαρβρων μετ των Ελλνων κα των Ρωμαων, και δη και των βαρβρων πρς λλλους, τελευ- ταον και επσημος γλσσα το κρτους, εν λγαις λξεσιν ςετλει ργον παγκοσμου γλσσης»4 Υπρχει, μως, και μια τρτη δισταση το οικουμενικο χαρακτρα τς ελληνικς γλσσας, που δεν χει αρκοντως προσεχθε το γεγονς τι οι λληνες υπρξαν οι διοι οι πρ-
* Απ εκτενστερο ρθρο το Γ Μπαμπινιτη για την ελληνικ γλσσα, δημοσιευμνο στον τμ «Ελλς» τς Εγκυκλοπαδειας «Ππυρος Λα- ρος-
Μπριτνικα» (σ 15 κ εξ)
1 Πβ Γ Μπαμπινιτη, Ελληνικ γλσσα παρελθν, παρν, μλλον. Αθνα Εκδ Gutenberg 1994, σ κα' λστ' («Υφ και ιδιαιτερτητα τς ελληνικς γλσσας»)
2 Αριστ Κωνσταντινδη, Οι ελληνικς λξεις στην αγγλικ γλσσα. Θεσσαλονκη 1991. σ VII
3 R Η Robins, A short History of Linguistics, London Longman 1990‘, σ B
4 K Krumbaeher, To πρβλημα τς νεωτρας γραφομνης 'Ελληνικς, Αθναι Εκδ Μαρασλ 1905, σ 31.
16 Η ΚΛΛΗΝ1ΚΗ ΓΛΩΣΣΑ
τοι μελετητς τς ελληνικς και, γενικτερα, τς ανθρπινης γλσσας σε συνδυασμ με το τι η ανλυση τς ελληνικς γλσσας απ τους αρχαους γραμματικος και φιλοσφους απετλεσε (μσω τς Λατινικς) τη βση τς ανλυσης λων των μετπειτα γλωσσν Και εναι μεν αλθεια τι οι αρχαοι Ινδο γραμματικο προηγθηκαν χρονικ στη σνταξη τς πρτης γραμματικς. Ο Panini, ο συντκτης τς Astadhyayi («Οκτ βιβλα»), τς πρτης γραμματικς τς αρχαας ινδικς γλσσας, ζησε ανμεσα στο 600 και στο 300 π X Ωστσο, η γραμματικ το Ρδηηι δεν γινε ευρτερα γνωστ στη Δση πριν απ τον 19ο αινα και δεν επηρασε τη γενικτερη εξλιξη τς σπουδς τς γλσσας Αυτ συνβη μνο με την ελληνικ γραμματικ θεωρα και πρξη και τη δημιουργικ προκτασ της, τη Λατινικ Εν ολγοις, η ελληνικ γλσσα ως κρια μορφ «μεταγλσσας» (λγου περ γλσσας), μσα απ τη σχολικ-παραδοσιακ γραμματικ και μσα απ την Ιαιδεα (ιδως απ τους χρνους τς Αναγννησης) απκτησε τη φμη τς κατεξοχν καλλιεργημνης γλσσας, γλσσας με υψηλ επικοινωνιακ γητρο και κρος Η παρατρηση το R Η. Robinss εναι και γΓ αυτ το θμα πολ ενδεικτικ' «Ο ελληνικς θραμβος στον πνευματικ πολιτισμ εναι τι δωσε τσα πολλ σε τσους πολλος τομες [. ] Τα επιτεγματ τους στον τομα τς γλωσσολογας που ταν εξαιρετικ δυνατο, δηλαδ στη θεωρα τς γραμματικς και στη γραμματικ περιγραφ τς γλσσας, εναι τσο ισχυρ, στε και να αξζει να μελετηθον και να αντχουν στην κριτικ Επσης εναι ττοια που να εμπνουν την ευγνωμοσνη και τον θαυμασμ μας»
Τλος, η οικουμενικτητα τς Ελληνικς δεν εναι…