1

βψλιυηωλειιη m e Ε1ΤΙΑΣμ U I1 Γ 1 ,

Χέρμαν Φρανκ Μάγερ

Από ιη Βιέννη στα ΚαλάβρυταΤα αιματηρά ίχνη της 117ης μεραρχίας καταδρομών στη Ιερβία και την ΕλλάδαΜεχαφραση ΓΙΑΝΝΗΣ Μ ΥΛΩΝΟΠΟΥΛΟΣ

Ο Χέρμαν Φρονκ Μάγερ γεννήθηκε το 1940

στη Γερμονίο. Σπούδασε διεθνές εμπόριο στο

Αμβούργο, στο Παρίσι και στο Οχάιο των

ΗΠΑ. Έζησε και εργάστηκε στην Ισπανία, τη

Γαλλία, τη Νιγηρία και την Ελβετία και, τέ­

λος, στις Βρυξέλλες, όπου και διηύθυνε την

ευρωπαϊκή έδρα μεγόλης ομερικονικής ετοι-

ρείος. Το 1981 δημιούργησε δική του επιχεί­

ρηση στον τομέα της ουτοκινητοβιομηχονίος.

Ο Χ. Φ. Μάγερ επισκέφτηκε την Ελλόδσ γιο

πρώτη φορά το 1963, γιο να αναζητήσει το

ίχνη του αγνοούμενου πατέρα του, ο οποίος,

ως Γερμονός οξιωμοτικός της Βέρμαχτ, είχε

έρθει στην Ελλάδα το 1942, γιο να συμμετά-

σχει στην επισκευή της γέφυρος του Γοργο-

πότομου. Ο Χ. Φ. Μάγερ χρειάστηκε είκοσι

πέντε χρόνιο να συγκεντρώσει το στοιχείο γιο

τον τραγικό θάνατο του πατέρα του. Το βι­

βλίο του Η Ανοζψηση (Αθήνα 1995), ονο-

φέρετοι σε αυτή την έρευνα. Έχει δημοσιεύ­

σει επίσης όρθρο γιο την γερμανική κατοχή

στη Ελλάδα, κοθώς και το βιβλίο Η φρίκη

του Κομμΐνου (Αθήνα 1998), σχετικά με τη

σφαγή αμάχων στο χωριό Κομμένο της Ηπεί­

ρου, τον Αύγουστο του 1943.

V . Η Ε π ι χ ε ί ρ η σ η « Κ α λ α β ρ υ τ α »

Η α ν α γ ν ω ρ ι σ τ ι κ ή ε π ι χ ε ί ρ η σ η τ ο υ λ ό χ ο υ Σ ό μ π ε ρ

Γ ια ν α α ν τικ α τα σ τή σ ει χω ρ ίς χ ρ ο ν ο τρ ιβ ές τη ν 1η μ εραρχία τεθ ω ρ α κ ισ μ έν ω ν σ τ ο β ό ­

ρ ειο τμ ή μ α τ η ς χερ σ ο ν ή σ ο υ , ο τρια ντα εννιά χρονος δ ιο ικ η τ ή ς τ ο υ σ υ ν τά γ μ α το ς Γ ιο ύ -

λ ιο υ ς Βέλφ ινγκερ1 ε ίχ ε κ α τα φ θά σει μ ε τ ο ε π ιτ ε λ ε ίο τ ο υ ή δ η α π ό τ ις 3 Ο κ τω β ρ ίο υ

σ τ η ν Π άτρα, ό π ο υ και έ δ ω σ ε ε ν το λ έ ς να μ ο ιρα στο ύν τα τά γ μ α τα σ τη ν Π άτρα (2ο τά γ ­

μ α ), σ το Α ίγιο ( lo τάγμα) και σ το Ξ υ λ ό κ α σ τρ ο (3 ο τάγμα).2

Κ ύρια α π ο σ το λ ή τω ν τα γμ ά τω ν α υ τώ ν στη ν π ερ ίπ τ ω σ η ε ισ β ο λ ή ς θα ήτα ν η π α ρ ε-

μ π ό δ ισ η « δ ιε ισ δ ύ σ εω ς κ ά θ ε εχ θ ρ ο ύ π ρ ο ς και π ά ν ω α π ό το ν Ισ θ μ ό τ η ς Κ ο ρ ίν θου » ,3 η

α π ό κ ρ ο υ σ η εχ θ ρ ικ ώ ν ε π ιθ έσ εω ν κατά μ ή κος τ η ς π α ρ α λια κ ή ς οδού Π α τρώ ν -Κ ο ρίν -

θ ο υ και η κ α τα τρ ό π ω σ η τ ο υ εχ θ ρ ο ύ κ α τά μ ή κ ο ς τ η ς ο δ ο ύ Π α τρώ ν -Κ α λα β ρ ύτω ν -

Τ ρ υ π ιώ ν μ ε α ν τεπ ίθ εσ η .4

Η π ερ ιφ ρ ο ύ ρ η σ η τ η ς εν δ ο χώ ρ α ς τ ο υ Α ιγίου, σ υ ν επ ώ ς τ η ς π ερ ιο χ ή ς σ τ ο τρίγω νο

Π α τρώ ν-Κ α λα β ρ ύτω ν-Τ ρυπ ιώ ν εκ α τέρ ω θ εν τ η ς σ ιδ ηρ οδρ ομ ική ς γραμμής Δ ια κοφ τού-

Κ αλαβρύτω ν, α ν ήκ ε στα π ρ ω τα ρ χικ ά κ α θ ή κ ο ν τα τ ο υ 749ο υ συ ν τά γμ α το ς.

Ε π ε ιδ ή κατά τ η διά ρκεια τω ν π ρ ο η γ ο ύ μ εν ω ν εβ δ ο μ ά δ ω ν είχαν γίνει επ α ν ειλ η μ -

μ έν ω ς -κ α ι παρά τ ις ε π ιχ ε ιρ ή σ ε ις «Χ ιονίστρα» και « Β υ τ ίν α » - μ π λό κ α και κ α τα σ τρ ο ­

φ έ ς δρ όμ ω ν σ τη ν π ερ ιο χ ή Κ α λ α β ρ ύτω ν και Μ α ζέικ ω ν , ό π ο υ ε θ ε ω ρ ε ίτ ο ό τ ι β ρ ισ κ ό ­

τα ν και η π λ ειο ψ η φ ία τω ν αντα ρτώ ν, ο δ ιο ικ η τ ή ς τ ο υ 1ου τά γ μ α το ς σ τ ο Α ίγιο τα γ μ α ­

τά ρ χη ς Χ α ν ς Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ έλ α β ε σ τ ις 8 Ο κ τω β ρ ίο υ π ροφ ορ ική ε ν τ ο λ ή α π ό το ν

Λ ε Σουίρ «να α ν ιχν ευ θού ν η π ερ ιο χ ή ν ο τίω ς τω ν ν έω ν κ α τα λ υ μ ά τω ν και οι δρόμοι

π ρ ο ς τα Καλάβρυτα».5

1 Ο Γιούλιους Βέλφινγκερ γεννήθηκε στις 2 Ιανουαρίου 1904 στη Νυρεμβέργη (Κρατικό Αρχείο Μονάχου, Stanw 21129, σ. 465).

2 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/16, έλεγχος καταλυμάτων, κατάσταση 15ης Οκτωβρίου, συνημμένοαρ.5. Ο 2ος από τους συνολικά πέντε λόχους του 1ου τάγματος του 749ου συντάγματος ήταν σταθμευμένος στο Ξυλόκαστρο, οι υπόλοιποι στο Αίγιο. Οι πέντε λόχοι του 2ου τάγματος και ο 11ος λόχος του 749ου συντάγματος ήταν σταθμευμένοι στην Πάτρα. Βλ. επίσης ΟΑ-ΣΤ: 26-117/16, σχέδιο μετα­φοράς, 3.10.43.

3 ΟΑ-ΣΤ: 26-117/16, αξιολόγηση της κατάστασης, 30.1 0.43, σ. 97.4 ΟΑ-ΣΤ: 26-117/16, διαταγή μεραρχίας προςαναδιοργάνωση, 3.10.43, σ. 102.5 ΟΑ-ΣΤ: 26-117/16, καταχώριση, 22.10.43, σ. 116.

240 V. Η ΕΠ ΙΧΕ ΙΡΗ Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ»

Ο Χ α νς Φ ρ α ν κ ίσ κ ο Χ α β ιέ Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ

κατα γόταν , ό π ω ς και ο ά μ εσ ο ς π ρ ο ϊσ τά μ εν ό ς

το υ Γ ιο ύ λ ιο υ ς Β έλφ ιν γ κ ερ , α π ό τη Ν υρ εμ β έρ γη .

Ο ρα ρα νταενάχρονος ε ίχ ε γ εν ν η θ εί σ τ ις 29 Μ αΙ-

ου 1902 σ τ ο Τ ο ρ ρ εό ν το υ Μ εξικ ο ύ . Ο ι γ ο ν είς

το υ ή τα ν ο έμ π ο ρ ο ς Γκ ο υ ίν το Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ

απ ό τη Ν υρ εμ β έρ γη και η σ ύ ζυ γ ό ς το υ Μ άρθα,

τ ο γ έν ο ς Κ λ έβ ερ . Τ η ν επ ο χ ή π ο υ γ εν ν ή θ η κ ε ο

γιος το υ , ο Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ εργαζόταν σ ε μια

γερμανική επ ιχ είρ η σ η σ το Μ εξικ ό . Μ ετά τη ν

επ ισ τρ ο φ ή σ τη Ν υ ρ εμ β έρ γη , ο Χ α νς Ε μ π ερ σ ­

μ π έρ γ κ ερ π α ρ α κ ο λ ο ύ θ η σ ε τ ο δ η μ ο τικ ό και το

π ρ α κ τ ικ ό μ έσ ο σχ ο λ είο , απ ό το ο π ο ίο και α π ο ­

φ ο ίτ η σ ε μ ε α π ο λ υ τή ρ ιο τ η ς O bersecu η d a* το ν

Ιο ύ λ ιο τ ο υ 1918, λίγο π ριν α π ό τ ο τ έ λ ο ς τ ο υ Α '

Π α γκοσμ ίου Π ο λ έμ ο υ . Ο ν εα ρ ό ς άνδρας έ ζ η σ ε

τα π ρ ώ τα μ ετα π ο λ εμ ικ ά χρόνια, ό π ω ς και η

π λ ειο ψ η φ ία τη ς γενιάς του, χω ρίς δ ο υ λ ειά και χω ρίς οράματα, μ έχ ρ ις ό του έγινε δ ε ­

κ τό ς τ ο Δ εκ έμ β ρ ιο τ ο υ 1923 α π ό τ η ν α στυνομ ία τ ο υ Ά ο υ γ κ σ μ π ου ρ γκ ω ς β ο η θ η τικ ό ς

α σ τυ φ ύ λ α κ α ς. Έ ν α χρ ό ν ο α ρ γότερα , μ π ό ρ εσ ε να π α ρ α κ ο λ ο υ θ ή σ ει έν α ν π ρ ώ το κ ύ κ λο

μ α θη μ ά τω ν για υ π ο ψ ή φ ιο υ ς α ξιω μ α τικ ο ύ ς τη ς α στυν ο μ ία ς. Σ τη συ ν έχ εια α κ ο λ ο ύ θ η ­

σ ε και έν α ς δ ε ύ τ ερ ο ς κ ύ κ λ ο ς μαθημάτω ν- λίγο μ ετά π ρ ο ή χ θ η σ ε α σ τυνόμ ο.

Τ ο 1926 ο Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ μ ε τ α τ έ θ η κ ε ω ς α ν θυ π α σ τυ ν ό μ ο ς σ τ ο Μ όναχο και το

1932 ω ς υ π α σ τυ ν ό μ ο ς σ τ ο Λ ουν τβ ιχσχά φ εν . Μ ετά τη ν ά ν οδο τω ν να ζί σ τη ν εξο υ σ ία ,

α κ ο λ ο ύ θ η σ ε το ν Ιούνιο τ ο υ 1933 νέα μ ετά θ εσ η π ίσ ω σ τ ο Ά ο υγ κ σ μ π ου ρ γκ , ό π ο υ και

ο ρ κ ίσ τη κ ε το 1934 «στο όνομα το υ Φ ύ ρ ερ » . Λ ίγο α ργότερα ο Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ εργα ­

ζότα ν ω ς υ π α σ τυ ν ό μ ο ς σ το Α σά φ φ εν μ π ο υ ρ γκ , ό π ο υ και π ρ ο σ π α θ ο ύ σ ε να γ ίν ει δ ε ­

κ τό ς σ τ ο σ τρ α τό τ ο υ Ράιχ. Ο ι να ζί π ρ ο ω θ ο ύ σ α ν εκ είν η τ η ν επ ο χ ή τ η ν α ν ά π τυξη τ ο υ

σ τρ α το ύ μ ε ό λ ε ς τ ο υ ς τ ις δ υ ν ά μ εις . Κ ατά τη διά ρκεια τ ο υ έ τ ο υ ς 1935 π α ρ α κ ο λ ο ύ θ η ­

σ ε μ α θή μ α τα διά αλληλογρ α φ ία ς μ ε σ κ ο π ό να π ρ ο ετο ιμ α σ τεί για τ ις α ν τίσ το ιχες ε ξ ε ­

τά σ εις , ε π ίσ η ς έναν κ ύ κ λ ο μ α θη μ ά τω ν για ο λ μ ο β ο λ ισ τές σ το Ν τέμ π ερ ιτ ς κ α ι υ π έβ α ­

λ ε α ίτη σ η , η ο π ο ία εγ κ ρ ίθ η κ ε α π ό τ ο υ ς π ρ ο ϊσ τα μ έν ο υ ς το υ , «να σ υ ζ ε υ χ θ ε ί τη ν Ιρ έν ε

Λ ενκ». Τ ο ν Α ύ γο υ στο ο ρ κ ίσ τη κ ε ε κ ν έ ο υ « στο όνομα τ ο υ Φ ύ ρ ερ ω ς α ν ω τά το υ σ τρ α ­

τ ιω τικ ο ύ η γέτη » .

* Η σχολική εκπαίδευση στη Γερμανία διαρκεί δεκατρία χρόνια. Το απολυτήριο της Obersecunda, το οποίο έχει σήμερα καταργηθεί, ελάμβανε κανείς μετά την ολοκλήρωση του ενδέκατου σχολι­κού έτους. (Σ.τ.Μ.)

Φ η τ. 79. Ο ταγματάρχης Χανς Εμπερσ­μπέργκερ. Φωτσγραφία από τη δεκαετ ία του '30.

Η ΑΝ ΑΓΝΩΡΙΣ ΤΙΚΗ ΕΠ ΙΧΕ ΙΡΗ Σ Η ΤΟΥ Λ Ο Χ Ο Υ ΣΟΜ ΠΕΡ 241

Τ ο ν Ο κ τώ β ρ ιο τ ο υ 1935 ε υ ο δ ώ θ η κ ε η μ ετά θ εσ η π ο υ επ εδ ίω κ ε ο Ε μ π ερ σ μ π έρ ­

γ κ ερ α π ό τ ο α στυν ο μ ικ ό σώ μ α σ τ ο σ τρ α τό . Έ τ σ ι σ τ ις 15 Ο κ τω β ρ ίο υ 1935 έγινε μ έλ ο ς

τ ο υ 39ου συ ν τά γ μ α το ς π εζ ικ ο ύ μ ε τ ο β α θμ ό τ ο υ υ π ο λο χα γο ύ , αναλα μβάνοντας τη

δ ιο ίκ ησ η το υ 13ου λό χ ο υ . Τ ο 1936 π ρ ο ή χθη σ ε λοχα γό και αφ ού υ π η ρ έτ η σ ε σ ε δ ιά ­

φορα συντάγμ α τα έγ ιν ε τ ο Ν ο έμ β ρ ιο τ ο υ 1938 υ π α σ π ισ τή ς δ ιο ικ η το ύ σ τ ο 139ο σ ύ ­

νταγμα ο ρειν ώ ν κατα δρομ ώ ν.

Χ α ρ α κ τη ρ ισ τικ ό για τ ις ν α ζισ τικ ές π επ ο ιθ ή σ ε ις τ ο υ Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ είνα ι το γ ε ­

γ ο ν ό ς ότι, ό π ω ς π ο λ λ ο ί άλλοι ε κ π ε π ο ιθ ή σ ε ω ς ναζί, α π ο χ ώ ρ η σ ε και α υ τ ό ς το 1938

α π ό τ η ν Κ α θο λ ικ ή Ε κκλησ ία και μ ά λιστα τη ν η μ έρ α τ η ς σ η μ α ν τικ ό τερ η ς χριστια νι­

κ ή ς εο ρ τή ς, τη ν π α ρα μ ονή τω ν Χ ρ ισ το υ γ έν ν ω ν . Σ το ε ξ ή ς α π ο κ α λ είτο α π λ ώ ς « θ εο σ ε ­

β ή ς» .6

Μ ετ ά τη ν έν α ρ ξη τ ο υ Β ' Π α γκοσμ ίου Π ο λ έμ ο υ , ο Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ υ π η ρ έτ η σ ε ,

ό π ω ς και ο Λ ε Σ ουίρ , σ τη Ν ορβηγία . Τ ο κα λοκα ίρι τ ο υ 1941 π ρ ο ή χ θ η σ ε ταγματά ρχη

και το ν Α π ρ ίλιο τ ο υ 1943 μ ε τ α τ έ θ η κ ε σ τη λ εγ ό μ εν η εφ εδ ρ εία τ ο υ Φ ύ ρ ερ (Ftirer-

R e s e ^ e ) το υ γ εν ικ ο ύ ε π ιτ ελ ε ίο υ σ τρ α το ύ . Ο κ α το π ιν ό ς δ ιο ικ η τή ς το υ συντά γμ α τός

το υ Γ ιο ύ λ ιο υ ς Β έλ φ ιν γ κ ερ το ν ε ίχ ε χα ρ α κ τη ρ ίσ ει « δ ύ σ τρ ο π ο και σκ λ η ρ ό αξιω μ α τικό ,

π ο υ α ν ή κ ει σ ε εκ είν ο υ ς οι ο π ο ίο ι εκ τελ ο ύ ν τ υ φ λ ό κ ά θ ε διαταγή». Τ ο ν Ιού νιο τοι.;

1943 α κ ο λ ο ύ θ η σ ε η μ ετά θ εσ η το υ Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ σ τ η ν Ελλάδα, ό π ο υ και αν έλα β ε

τα νέα καθήκοντά τ ο υ σ τις 20 Ιουνίου 1943 ω ς δ ιο ικ η τή ς τ ο υ 1 ου τά γ μ α το ς τ ο υ 749οι.;

συ ντά γμ α τος/

Έ ξ ι εβ δ ο μ ά δ ες α ργότερα , ο Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ σ υ ν έτ α ξ ε «αναφορά σ χ ετ ικ ά με την

κ α τα π ο λ έμ η σ η τω ν συμ μ ορ ιτώ ν», σ τη ν ο π οία π ερ ιέγ ρ α φ ε τη ν α υ θα ίρ ετη σ υ μ π ερ ι­

φορά τω ν ιτα λικώ ν «α ν τισυ μ μ ορ ιτικώ ν μονάδω ν», ο ι ο π ο ίε ς , κατά τη γνώ μ η το υ , αντί

να π ο λ εμ ο ύ ν τ ο υ ς α ν τά ρ τες τρ ο μ ο κ ρ α τού σ α ν και λ ή σ τ ευ α ν το ν π λ η θ υ σ μ ό . Η αναφ ο­

ρά το υ Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ θα ε ίχ ε π ερ α ιτέρ ω ε π ιπ τ ώ σ ε ις , κ α θ ώ ς ο Φ έ λ μ υ δια β ά ζοντά ς

τη ν όρισε τη δ ιά λυ ση τω ν ιτα λικώ ν «α ν τιλη στρικώ ν μ ονάδω ν», α π ο φ α σ ίζο ν τα ς ό τι η

κ α τα π ο λ έμ η σ η τω ν αντα ρτώ ν θα γινόταν στο εξή ς κατά π ρ ο τίμ η σ η μόνο σ το π λα ίσιο

εκ τεν ώ ν επ ιχ ε ιρ ή σ εω ν .8

Σ το lo τάγμα τ ο υ 749o u σ υ ν τά γ μ α το ς ανήκαν π έ ν τ ε λό χο ι, ε κ τω ν ο π ο ίω ν ο 5ος

δ ιο ικ είτο α π ό κά π ο ιο ν λοχα γό Σ ό μ π ερ .9 Ο Ό τ τ ο Γ ιοχά ννες (Χ α ν ς) Σ ό μ π ερ γ εν ν ή θ η ­

6 Ομοσπονδιακό Αρχείο Άαχεν, ΗΡΑ 9611, προσωπική βεβαίωση.7 Κρατικό Αρχείο Μονάχου, Staηw 21129, σ. 246.8 ΟΑ-ΣΤ: 24-68/16, σ. 246.9 Ό λες οι δημοσιεύσεις που ασχολούνται με τον 5ο λόχο του 749ουσυντάγματος αναφέρουνλαν-

θασμένα ότι ο Γιοχάννες Σόμπερ ήταν γιος του πρώην καγκελάριου της Αυστρίας Γιοχάννες Σό­μπερ, δηλαδή Αυστριακός. Βλ. π.χ. W. Manoschek, «Kraljeνo-Kragujeνac-Kalaνryta. Die Massa- ker der 717. Infanterie-Dίνisioη bzw. 117. Jagerdiνisioη am Balkan», στο: Λ. Δρούλια-Η. Fleischer (επιμ.), Von Lidice bis Kalavryta. Widerstand und Besatzugsterror, Βερολίνο 1999, σ. 101.

242 V. Η ΕΠ ΙΧ Ε ΙΡΗ Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ

κ ε σ τ ις 17 Ιου λίου 1912 σ το Σ ίπ κα ο υ ,

ένα μικρό χω ριό αν ατολικά τ η ς Δ ρ έ σ ­

δ η ς στη ν π ερ ιο χ ή Ο μ π ερ λ ά ο υ σ ιτς .

Ή τ α ν γ ιο ς τ ο υ εργά τη Ό τ τ ο Σ ό μ π ερ , ο

ο π ο ίο ς δ ο ύ λ ευ ε ω ς ο δ η γ ό ς μ εγά λο υ

εκ σ κ α φ έα σ το τ ο π ικ ό λ ιγ ν ιτω ρ υ χείο

μ έχρι και τ η λ ή ξη τ ο υ Β ' Π α γκοσμ ίου

Π ολ έμ ο υ . Ο Χ α νς π α ρ α κ ο λ ο ύ θ η σ ε το

δ η μ ο τικ ό σ χ ο λ είο σ τ ο Σ ίπ κ α ο υ και

σ τ η σ υ ν έχ ε ια τ ε λ ε ίω σ ε μια σ χ ο λ ή μ η ­

χανικώ ν α υ το κ ιν ή τω ν τ ρ ιετ ο ύ ς φ ο ίτη ­

ση ς. Ο γ ερ ο δ εμ έν ο ς ν εα ρ ός ή τα ν σ τη ν

π α τρ ίδ α τ ο υ γ ν ω σ τό ς α θ λ η τή ς , μ ε άρι-

σ τ ε ς επ ιδ ό σ εις σ τ η ν ιπ πα σία κα ι τ ο Φ οτ. 8ο. Ο λοχαγόςΧ ανςΣόμπερ.

π ο δό σ φ α ιρ ο . Κ ατά τ η διά ρκεια τη ς μ ε ­

γά λη ς ανεργίας, υ π έβ α λ ε α ίτη σ η για να ε ισ α χ θ εί σ το στρ α τό . Τ ο 1931 κ α τά φ ερ ε να γί­

νει δ ε κ τ ό ς ω ς επ α γ γ ελ μ α τία ς σ τ ρ α τ ιώ τ η ς α π ό τ ις συ ν ο λ ικ ά 170 α ιτή σ εις σ τη ν π ερ ιο ­

χή το υ μ ό ν ο δ ύ ο είχαν γίνει α π ο δ ε κ τ έ ς .10

Ο ν εα ρ ό ς σ τρ α τιώ τη ς Σ ό μ π ερ θα π ρ έ π ε ι να υ π ή ρ ξ ε ιδ ια ίτερ α φ ιλ ό δ ο ξο ς και ικα­

νός, κ α θ ώ ς αν και δεν δ ι έ θ ε τ ε τη ν απ α ρα ίτητη π ρ ο π α ιδ εία για τη ν καριέρα τ ο υ α ξιω ­

μ α τικ ο ύ , ε π έ τ υ χ ε τ ο 1941 τ ο α σ υ ν ή θ ισ το άλμα α π ό τη ν τά ξη τ ω ν υ π α ξιω μ α τικ ώ ν σ ε

εκ είν η τω ν α ξιω μ α τικ ώ ν . Ε κ είν η τη ν ε π ο χ ή υ π η ρ ετ ο ύ σ ε σ τ ο 139ο σύνταγμ α ορεινώ ν

κα τα δρ ομ ώ ν, σ το ο π ο ίο ο Χ α ν ς Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ ε ίχ ε τη θ έσ η υ π α σ π ισ το ύ δ ιο ικητή .

Ε δώ θα α ν τά μ ω να ν ο ι δρόμοι τω ν δ ύ ο ανδρώ ν για π ρ ώ τη φορά.

« Σ τις 6 Α υ γο ύ στο υ 1939 αρρα β ω νια στή κα μ ε», θ υ μ ά τα ι σή μ ερ α μ ε κ ά θ ε λ ε π τ ο μ έ ­

ρεια ε κ ε ίν ε ς τ ις δρ α μ α τικ ές η μ έρ ες λ ίγ ο πριν α π ό το ν π ό λ εμ ο η μ ε τ έ π ε ιτ α σ ύ ζυ γ ο ς

το υ Σ ό μ π ερ Ιρ έν ε. «Την ημέρα τ ο υ αρραβώ να τ ο υ χάρισα ένα δ α χτυ λίδ ι μ ε μια π ο λ ύ ­

τιμη π έτρ α . Κ άνα με δ ια κ ο π ές σ το ν Μ έλ α ν α Δ ρυ μ ό, ό τα ν ο Χ α νς έλ α β ε σ τ ις 25 Α υ-

γ ο ύ -σ το υ τ η δ ια τα γή τ η ς επ ισ τρ ά τ ευ σ η ς . Α ντί ο α γ α π η μ έν ο ς μ ο υ να επ ισ τρ έψ ει σ τ ο

σ π ίτ ι μ α ζί μ ο υ , έφ υ γ ε α π ευ θ ε ία ς σ το ν π ό λ εμ ο κ α τά τ η ς Π ολω νία ς».

Μ ετ ά τ η ν εκ σ τρ α τεία κατά τ η ς Π ολ ω ν ία ς, ο Σ ό μ π ερ υ π η ρ έτ η σ ε σ τη Ν ορβηγία

και σ τ ο μ έ τ ω π ο τ η ς π α γ ω μ έν η ς θά λ α σσ α ς κοντά σ τ ο Μ ουρμ ά νσκ , ό π ο υ μια διμοιρία

υ π ό τ ις δ ια τα γές τ ο υ κ α τέλ α β ε ένα ύψ ω μα, τ ο ο π ο ίο π ή ρ ε κ α τό π ιν σ τη ν ιστορία τω ν

μ α χη τώ ν τ ο υ Ν άρβικ τη ν επ ω ν υ μ ία «ύψ ω μα Σ ό μ π ερ » . Κ α θώ ς οι π λ η ρ ο φ ο ρ ίες σ χ ε τ ι ­

κά μ ε τ ο υ ς Λ ε Σ ουίρ και Σ ό μ π ερ φ α ν ερ ώ ν ο υ ν ό τ ι οι θ η τ ε ίε ς τ ο υ ς σ τη Ν ορβηγία σ υ ­

10 Τη ζωή του Χανς Σόμπερ αφηγήθηκε στονσυγγραφέα, στις 12 Απριλίου 2000, π πρώην σύζυγός του, π οποία ξαναπαντρεύτηκε το 1953.

Η Α Ν Α Γ Ν Ω Ρ Ι Σ Τ Ι Κ Η Ε Π Ι Χ Ε Ι Ρ Η Σ Η Τ Ο Υ Λ Ο Χ Ο Υ Σ Ο Μ Π Ε Ρ 2 4 3

μ π ίπ το υ ν χρονικά, είνα ι π ο λ ύ πιθανό να είχαν ή δη γνω ριστεί σ τη Ν ορβηγία και όχι

α ρ γ ό τερ α σ τ η ν Ε λλάδα.

Ό τ α ν οι γ ερ μ α ν ικ ές δυ ν ά μ εις επ ιτέθ η κ α ν σ τ ις 6 Α π ριλίου 1941 κ α τά τ η ς Ε λλά δα ς,

ο Σ ό μ π ερ βρ ισκότα ν σ τ η ν π ρ ώ τ η γρα μ μ ή τ ο υ μ ε τώ π ο υ κατά τη ν υ π ερ κ έρ α σ η τ η ς

γ ρα μ μ ής Μ ετα ξ ά και α ρ γό τερα σ τη μάχη τ η ς Κ ρ ή τη ς. Σ τις 7 Ιο υ ν ίο υ έ π έ σ τ ρ ε ψ ε σ τη

Γερμανία, ό π ο υ δ ύ ο η μ έρ ες α ρ γό τερα π ρ ο ή χ θ η σ ε α ν θυπ ολοχα γό .

Η π ροα γω γή τ ο υ σ ε λοχα γό α κ ο λ ο ύ θ η σ ε τ ο Μ άιο τ ο υ 1943, ότα ν υ π η ρ ετ ο ύ σ ε για

δ εύ τ ερ η φορά σ τη γη τω ν Ε λλήνω ν. Ε κ είν ες τ ις η μ έρ ες , έγρ α φ ε π ρ ο φ η τικ ά στη γ υ ­

ν α ίκα τ ο υ ό τ ι «οι επ ιχ ειρ ή σ ε ις κατά τω ν α ν τα ρ τώ ν ε ίν α ι για τ ις μ ο ν ά δ ες εξα ιρ ετικ ά

ε ξ ο υ θ εν ω τ ικ έ ς και θ υ μ ίζο υ ν σ υ χν ά επ ιχ ε ιρ ή σ ε ις α υ το κ τον ία ς» . Είχαν να α ν τιμ ετω π ί­

σο υ ν έναν «αόρατο εχθρ ό » , π ο υ ο π ο ια δ ή π ο τε στιγμ ή σ κ ό τω ν ε τ ε λ ε ίω ς ξαφ νικά μ ετά

απ ό αιφνιδιασμό και α ρ νείτο να π ο λ εμ ή σ ει ανοικτά «σώ μ α μ ε σώ μ α ». Για τ ο λόγο α υ ­

τό ν ο Γερ μ α ν ό ς σ τρ α τιώ τη ς μ ισ ο ύ σ ε τ ο υ ς α ν τά ρ τες . Α ν τιθ έτω ς, οι σ χ έσ ε ις τ ο υ μ ε το ν

άμαχο π λ η θ υ σ μ ό ή τα ν π ο λ ύ κ α λ ές , έγρ α φ ε ο Σ ό μ π ερ σ τη γυναίκα τ ο υ σ τέλ ν ο ν τά ς

τ η ς ω ς α π ό δ ειξη τη ς φ ιλίας το υ μ ε τ ο υ ς Έ λ λ η ν ε ς φ ω το γ ρ α φ ίες εν ό ς κ α λα θιού με

φ ρ ούτα π ο υ το υ ε ίχ ε π ρ ο σ φ έρ ει σ τ ις 17 Ιουλίου, ε π ’ ευκαιρία τω ν τρ ια κ ο σ τώ ν π ρ ώ ­

τω ν γ εν εθλ ίω ν το υ , ο ιδ ιο κ τή τη ς τ ο υ σ π ιτ ιο ύ ό π ο υ έ μ ε ν ε .11

Η σ ύ ζυ γ ο ς το υ Χ α ν ς Σ ό μ π ερ χα ρ α κ τη ρ ίζει τ η σ χ έσ η ανάμεσα στο ν άνδρα τ η ς και

το ν Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ φ ο ρ τισ μ έν η . Ο δ ε ύ τ ερ ο ς ή τα ν «αλαζώ ν και υ π ερ ό π τη ς» . Είχαν

υ π ά ρ ξει π ρ ο σ τρ ιβ ές α ν άμ εσα σ το υ ς δ ύ ο ά ν δ ρ ες, οι οπ οίοι θα π ρ έπ ει να γνω ρίζοντα ν

ή δη α π ό τη ν κοινή τ ο υ ς θ η τεία σ τ ο Κ λά γκ εν φ ο υ ρ τ. « 0 άνδρας μου ω ς ‘ w o l fe ^

d e r”,12 π ο υ ε ίχ ε ε ξ ελ ιχ θ ε ί σ τη ν ιεραρχία α π ό α π λ ό ς στρ α τιώ τη ς σ ε α ξιω μ α τικ ό , δεν

γινόταν α π ο δ εκ τό ς α π ό το ν Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ ω ς ισά ξιος α ξιω μ α τικ ό ς» .

Σ τις 6 Ο κ τω β ρ ίο υ ο Σ ό μ π ερ υ π έγ ρ α ψ ε μια διαταγή π ο ρ εία ς σ τη ν ο π οία δ η λ ω ν ό ­

ταν ο βαθμός τ ο υ γρ α μ μ έν ο ς σ τη γρα φ ομ ηχανή ω ς «λοχα γού και δ ιο ικ η τή τάγμα-

το ς» .'3 Ε π ίσ η μ α ο Σ ό μ π ερ ή τα ν εκ ε ίν η τη ν επ ο χ ή «μόνο» δ ιο ικ η τή ς λό χο υ . Δ εν είναι

δ υ ν α τό να υ π ο τ ε θ ε ί λά θο ς εκ είν ο υ π ο υ σ υ ν έ τ α ξ ε το έγγρα φ ο, κα θώ ς ο ίδ ιος ο Σ ό ­

μ π ερ σ η μ είω σ ε ιδ ιο χείρ ω ς κα ι δ εύ τ ερ η φορά τη ν π ρ ο σ θ ή κ η «λοχα γός και δ ιο ικ η τή ς

τά γμ α τος» σ τη διαταγή π ο ρ εία ς.

Τ ο έγγρα φ ο α υ τό ε π ιτ ρ έ π ε ι τ η ν υ π ό θ εσ η ό τι θα π ρ έ π ε ι π ριν α π ό τη ν αναχώ ρηση

τ ο υ Λ ε Σουίρ σ ε άδεια να ε ίχ ε δη λω θ εί, το υ λ ά χισ το ν π ρο φ ο ρ ικά , στο ν Σ ό μ π ερ ό τι σύ­

11 Αυτό ανέφερε η κυρία Σόμπερ στον συγγραφέα στις 12.4.2000.12 Ως «Zwolfender» χαρακτηρίζονταν οι στρατιώτες εκείνοι που δεσμεύονταν οικειοθελώς να υτιη-

ρετήσουν στο στρατό δώδεκα χρόνια.13 Η κυρία Σόμπερ έθεσε στη διάθεση του συγγραφέα το πρωτότυπο της διαταγής πορείας, την

οποία ανακάλυψε ανάμεσα στα υπάρχοντα του συζύγου της που της είχαν σταλεί από την Ελλάδα.

244 V. Η Ε Π Ι Χ Ε Ι Ρ Η Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ»

ντομ α θα π ρ οα γότα ν επ ίσ η μ α σ ε δ ιο ικ η τ ή τά γ μ α το ς. Η υ π ό θ ε σ η α υ τή εν ισ χύ ετα ι από

τη ν π α ρ ουσία εν ό ς υ π ο μ ν ή μ α το ς π ο υ ε ίχ ε σ υ ν τα χ θ εί σ τις 22 Ο κτω β ρ ίο υ από το ν

Β έλ φ ιν γ κ ερ και σ τ ο ο π ο ίο ε ίχ ε σ υ μ π λ η ρ ώ σ ει χειρ ο γ ρ ά φ ω ς τη λ έ ξ η «π ρ ο σ φ ά τω ς» :

« [...] ο λο χα γό ς Σ ό μ π ερ είναι από κ ά θ ε ά π οψ η ένα ς δ ο κ ιμ α σ μ έν ο ς δ ιο ικ η τή ς λό χο υ ,

ο ο π ο ίο ς βάσει τ η ς κ α λ ή ς τ ο υ υ π η ρ εσ ια κ ή ς α π ό δ ο σ η ς α π έ κ τ η σ ε π ρ οσ φ άτω ς τη ν κα ­

τα λ λ η λ ό τη τα δ ιο ικ η το ύ τά γμ α τος» .14

Σ τα μάτια τω ν π ρ ο ϊσ τα μ έν ω ν του, ο Σ ό μ π ερ ήταν π ρ ο φ α ν ώ ς ένας εξα ιρ ετικ ά κ α ­

τα ρ τισ μ έν ο ς δ ιο ικ η τή ς λ ό χ ο υ π ρ ο ο ρ ισ μ έν ο ς για υ ψ η λ ό τερ α κα θή κοντα .

Αν και το lo τάγμα ε ίχ ε φ τά σ ει σ τ ο Α ίγιο μ ό λις σ τ ις 10 Ο κ τω β ρ ίο υ και δ εν ε ίχ ε

ακόμα σ τη δ ιά θεσή τ ο υ βαρέα ό π λ α , ο χή μ α τα , άλογα και υ π ο ζ ύ γ ια -β ρ ίσ κ ο ν τ α ν α κ ό ­

μα σ το υ ς π α λ ιο ύ ς α π ο θ η κ ευ τικ ο ύ ς χ ώ ρ ο υ ς στα νότια τ η ς χ ε ρ σ ο ν ή σ ο υ - ο Ε μ π ερ σ ­

μ π έρ γ κ ερ α ν έθ εσ ε σ τις 14 Ο κ τω β ρ ίο υ σ το ν Χ α ν ς Σ ό μ π ερ μια επ ιχ ε ίρ η σ η μ ε σ κ ο π ό

τη ν «αναγνώριση και τ η ν α ν ίχνευση τ η ς π ερ ιο χ ή ς Κ αλαβρύτω ν, Ν ια μ ά τω ν και Τ ρ υ -

πιώ ν». Ο ίδ ιος ο Λ ε Σ ο υ ίρ ε ίχ ε α σ κ ή σ ε ι πριν α π ό τ η ν α ν α χώ ρ η σ ή τ ο υ π ίε σ η σχετικά

μ ε τη γρήγορη δ ιεξα γω γή τη ς επ ιχ είρ η σ η ς . Η γραπτή α ιτιολ όγ η ση το υ Β έλ φ ιν γ κ ερ

σχ ετικ ά μ ε τ η διαταγή για τη δ ιεξα γ ω γή τ η ς επ ιχ είρ η σ η ς έχ ε ι ω ς εξ ή ς :

Η διαταγή προς αναγνώριση και ανίχνευση του οδικού δικτύου μέχρι τη ν π ερ ιο­

χή τω ν Καλαβρύτων δόθηκε τό σο μετά από προφ ορική εντολή το υ διοικητού τη ς

μεραρχίας όσο και λόγω τη ς γενικότερης καταστάσεω ς, η οποία σ ε συνδυασμό με

τη μεταφορά στρατευμάτων καθιστούσε απαραίτητη τη ν άμεση διασφάλιση τω ν ν έ­

ων καταλυμάτων απέναντι σ ε ενέργειες ανταρτών. Ο διοικητής το υ τάγματος γνώ­

ριζε εξά λλο υ ότι η σχεδιαζόμενη αναγνώριση και ανίχνευση θα π ροσέφ ερε απλώς

τη βάση για μια μεγαλύτερη επιχείρηση, που θα λάμβανε χώρα μετά τη συγκέντρω ­

ση όλων τω ν δυνάμεων του συντάγματος.15

Η αν αγνω ριστική λ ο ιπ όν επ ιχ είρ η σ η τ ο υ Σ ό μ π ερ δ ε ν α π ο σ κ ο π ο ύ σ ε μόνο στη

«δια σφ ά λιση των νέω ν κα τα λυ μ ά τω ν», αλλά α π ο τ ελ ο ύ σ ε και π ρ ο ετο ιμ α σ ία για μια

νέα μ εγά λη επ ιχ είρ η σ η το υ τ ύ π ο υ τω ν επ ιχ ειρ ή σ εω ν «Χ ιονίστρα» και «Βυτίνα», π ο υ

είχ α ν δ ιεξα χ θ εί π ρ ο σ φ ά τω ς. Για τ ο υ ς Γερ μ α ν ο ύ ς σ τ ρ α τ ιω τ ικ ο ύ ς , «η κ α τα τρ ό π ω σ η

τω ν επ α ν α σ τα τικ ώ ν ομάδω ν γύρω α π ό τα Κ αλάβρυτα ήτα ν μια α π ο λ ύ τω ς α π α ρα ίτη ­

τη στρ α τιω τικ ή αναγκαιότητα», ώ σ τ ε να α π ο τρ α π εί η λα νθά νουσα α π ειλ ή τό σ ο κατά

τ η ς π α ρ α λια κής ο δ ο ύ και τ η ς σ ιδ ηρ οδρ ομ ική ς γρα μμής από τ η ν Π άτρα π ρ ο ς τη ν Κ ό ­

ρινθο ό σ ο κα ι κα τά τ η ς συ γκο ιν ω ν ια κής αρ τηρ ία ς α π ό τ η ν Π ά τρ α κα ι το Αίγιο π ρ ο ς

τη ν Τ ρ ίπ ο λ η μ έσ ω Κ αλαβρύτω ν.

'4 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/16, επίθεση κατά τουλόχου Σόμπερ, σ. 115.15 Ό.π.

Η Α Ν Α Γ ΝΩ ΡΙ Σ Τ Ι ΚΗ Ε Π Ι Χ Ε Ι Ρ Η Σ Η ΤΟ Υ Λ Ο Χ Ο Υ Σ Ο ΜΠ Ε Ρ 245

Έ ν α ς επ ιπ λ έ ο ν λ ό γ ο ς για τη β ιαστικά οργα νω μ ένη επ ιχ είρ η σ η ή τα ν η επ ικ ε ίμ εν η

μ ετα φ ο ρ ά και ά λλω ν λό χω ν το υ 1ου τά γ μ α το ς τ ο υ 7 4 9 ο υ συ ν τά γ μ α το ς απ ό το νότο

σ το Αίγιο, η ο π οία θα γινόταν μ ε φ ορτηγά. Κ α θ ώ ς έν α ς α π ευ θ ε ία ς δ ρ ό μ ο ς ο δ η γ ο ύ σ ε

α π ό τη ν Κ αλαμ ά τα μ έσ ω Κ αλαβρύτω ν π ρ ο ς το Α ίγιο και τη ν Π άτρα, ο Σ ό μ π ερ έ π ρ ε ­

π ε να ε ρ ε υ ν ή σ ε ι κα τά π ό σ ο οι μ ο ν ά δ ες θα μ π ο ρ ο ύ σ α ν να το ν χ ρ η σ ιμ ο π ο ιή σ ο υ ν ακίν­

δυνα, αντί να α κ ο λ ο υ θ ή σ ο υ ν τ η μακρά π αράκα μψ η μ έσω Ά ργους και Κ ο ρ ίν θ ο υ .16

Α ν κ α ι ο 5ο ς λ ό χ ο ς υ π ό τη δ ιο ίκ η σ η τ ο υ Σ ό μ π ερ δ ε ν ε ίχ ε φ τά σ ει α κόμ α π λ ή ρ η ς

σ το Αίγιο, εν ώ τα υ τό χρ ο ν α έλ ε ιπ α ν βαρέα ό π λα και υ π ο ζύγ ια , ο Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ

α κ ο λ ο ύ θ η σ ε εσ π ευ σ μ έν α τη ν εν το λ ή το υ Λ ε Σ ουίρ δ ια τά ζο ν τα ς τη δ ιεξα γ ω γή τη ς

επ ιχ είρ η σ η ς . Έ τ σ ι ο τα γ μ α τά ρχη ς όρισε ότι, ε κ τ ό ς τω ν τμ η μ ά τω ν τ ο υ 5 ο υ λ ό χ ο υ π ο υ

είχαν ή δη φ τ ά σ ει σ τ ο Α ίγιο, θα ε τ ίθ ε τ ο υ π ό τ ις δ ια τα γές τ ο υ Σ ό μ π ερ σ τ ο π λ α ίσ ιο τ η ς

ε π ιχ είρ η σ η ς κα ι μια διμ οιρ ία το υ 1ου λ ό χ ο υ π ο υ ε ίχ ε σ τ ρ α τ ο π εδ εύ σ ε ι κοντά στο ν 5ο

λ ό χ ο .17 Ό π ω ς φ ά ν η κ ε α ργότερα , σ τη ν επ ιχ είρ η σ η έλα β α ν μ έρ ο ς και σ τρ α τ ιώ τ ες το υ

3ου λό χο υ . Τ ελ ικ ά δ η μ ιο υ ρ γ ή θ η κ ε έ τσ ι «ένα α ν ο μ ο ιο γ εν ές π λ ή θ ο ς» 97 ανδρώ ν απ ό

τ ρ ε ις δ ια φ ο ρ ετικ ο ύ ς λ ό χ ο υ ς , ο ι ο π ο ίο ι δ εν ε ίχ α ν δ ιεξα γ ά γ ει π ο τ έ π ρ ο η γ ο υ μ έν ω ς μια

ε π ιχ ε ίρ η σ η α π ό κοινού.

Σ τις 16 και 17 Ο κ τω β ρ ίο υ , Σ α β β α τοκύ ρια κο, θα έ π ρ ε π ε λ ο ιπ ό ν ο Σ ό μ π ερ να δ ιε-

ρ ευ ν ή σ ει «την κα τά στα σ η σ χ ετικ ά μ ε τ ο υ ς σ υ μ μ ο ρ ίτες [ . ..] σ τη ν π ερ ιο χ ή γ ύ ρ ω α π ό τα

Καλάβρυτα»· επ α ν ειλ η μ μ έν ω ς έγ ιν ε ρ η τή αναφ ορά ό τ ι «ο σ κ ο π ό ς τ η ς επ ιχ είρ η σ η ς

[...] π ερ ιο ρ ιζό τα ν μόνο σ ε α π λ ή αναγνώριση και α ν ίχνευση ». Ο Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ δ ιέ ­

τα ξ ε γ ρ α π τώ ς το ν Σ ό μ π ερ να δ ιερ ευ ν ή σ ει «την κ α τά στα σ η σ χ ετικ ά μ ε τ ο υ ς σ υ μ μ ο ρ ί­

τ ε ς και τη σ τά σ η τ ο υ π λ η θ υ σ μ ο ύ σ τη ν π ερ ιο χ ή γύρω α π ό τα Κ αλάβρυτα »: «Κ ατα­

γρά ψ τε ε π ιπ λ έ ο ν α σ υ μ φ ω ν ίες ανάμεσα σ το δρόμο και τ ο χά ρτη , τη ν κ α τά σ τα σ η το υ

δρόμου, κα θώ ς και τ ο χρ όνο π ο ρ εία ς και τ ις επ ιμ έρ ο υ ς α π ο σ τά σ εις α ν άμ εσα στα χ ω ­

ριά ».18 Η επ ιχ ε ίρ η σ η το υ Σ ό μ π ερ α π ο σ κ ο π ο ύ σ ε λ ο ιπ ό ν α π ο κ λ εισ τικ ά σ τη ν α ν ίχν ευ ­

ση και το ν έλ εγ χ ο τ ο υ ο δ ικ ο ύ σ υ σ τή μ α το ς και όχι σ τη ν κατα στροφ ή π ερ ιοχ ώ ν , ό π ω ς

υ π ο σ τη ρ ίχ θ η κ ε συχνά μ ετά τ η λ ή ξη τ ο υ πολέμου.19

'§ Σύμφωνα με μια αναφοράτουπρώην καταδρομέα (Oberjager) Κράους απότο Γκελντερσχάιμ, η μονάδα του έπρεπε να περιμένει τότε για τη μεταφορά της από την Καλαμάτα την άφιξη της ανα­φοράς του Σόμπερ, για να μάθουν εάν ο δρόμος μέσω Καλαβρύτων μπορούσε να χρησιμοποιη­θεί άφοβα (J. Tischler, «Die letzteη Jager deη ehem. 117. Jager-Diνisioη», προσωπικές σημειώσεις. Αντίγραφο στο αρχείο του συγγραφέα).

]7 ΟΑ-ΣΤ: 26-117/16, αναφορά σχετικά μετην επίθεση κατά του μεικτού λόχου Σόμπερ, 2 1.10.43.18 ΟΑ-ΣΤ: 26-117/16, αναφορά σχετικά με την επίθεση κατά του μεικτού λόχου Σόμπερ, 21.10.43,

σ. 118.19 Και ο Δημήτριος Μίχος είχε την ίδια άποψη. Στα απομνημονεύματά του γράφει ότι ο σκοπός του

λόχου του Σόμπερ ήταν «η διασφάλιση του δρόμου Πατρών-Καλαβρύτων-Τριπόλεως» («Απο­μνημονεύματα Δ. Μίχου>>, σ. 176).

246 V. Η Ε Π Ι Χ Ε Ι Ρ Η Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ

• · . · ' " - " ί - ν " . ,ixCia.ee Η

■·' · · A b β c ih r ί f t i.·■ .·' '■· ·. ■·; '

Befehl f i r den Einsatz der Kompanie Schober.

i . ) :!'^^er der X:p. : Haupt^nn Schober. (je ein Zug der 1 .u:. 5.:x;p./749Z!ige v oll aufgefti.llt a it Zugtrupps, *Hasta 5·Κρ· s te l l t 2 l!ann :m1t Peldfunksprecher..1 .Ep. s t e l l t einen Sanit!iter. _Als Dolaetseher Jager Didio v. B tl.Stsb · -Er^mdung und AuiklSrung Eaume .!ikola1ka -£alawrita - Niamata - Tripia. '

,Je Zug 4 l.if*G. .Zug- u. Gruppeiiftito'er mit .M.Pi. ;Je Zug eine Leu.chtpistsle n it Munition.Munition: je l.HG* - 1500 Schuss SS M^rition

je Gewehr 100 Schuss SS tfunitionje Pistole 16 Schussje H.pi. - 6 Magazine - 192 Schuss·(G-ewehrtri\&er 60 Schuss in den patronen- taschen, 40 Schuss im lornister)

5·) Ausristung und Anzug:Anzug: Tropenanzug mit Bluse, langer Hose.

' Ausrttstung: Stahlhelm - Tornister/Eucksack -zeltbahn - 1 Decke .- Brotbeutel - Feldflascbe. ■ ‘

im Tornister/Eucksack: 3 5'age &arscbve^rp:flegung,40 Schuss SS Munition, 1· Paar Socken. im Brotbeutel: Mandvorrat, Essbesteck, Verbands- .

. , p!ickchen.6 .) Abrucken.: Abmarsch 16,10.43» 05.00 Dhr am Platze vor de!! B tl.-G e-

scbiiftszimmer.Hierzu t r i f f t der der 1 .2p.(F^Uhrur.g Lt.Falken- steiner) nm 4·45 dort ein.

7») Dauer: Yoraussichtliche Dauer des Unternehmens 2 Tage.S .) Karschstrecke: Harschetrecke b is K&lawrita 30/35 km (rund 10 Weg-

stunden) · % * . · ■ ■Vorauesichtliche Karschstrecke: Ajlon - '-la ti o -lik o la ik a - Derweni - K^ausa - D^uma - Εομ -

. Kalawrita. J Rtckmsrsch: ostw!irts der Bahnlinie -Wrastena - Hiamata - StB1 r ia - Tripia.

Bemerkungens Es wird darauf hingewiesen, dass samtliche M.G. vSl l ig .■■ intakt sein miissen. Die U.G. sind he:>.te noch zu tber.;. ·.

. pr!1i'en. . .Die K.G'.Kunition is t so au:r· die Gewehrschutzen zu v erte ile i dass auf den l!ann nicht mehr als ein Kasten ko^rt.

, ,· gez. S 'c h ο b e- r . . ^F.d.P.d.A·· ^ r Hauptm^c und Ep.-Chef '

■ ixctftti . A a j . ■ · · '. - ■

Εγγραφο 13. <<Διαταγή για την αποστολή του λόχου Σόμπερ».

Ο Σ όμ π ερ ε ίχ ε στη δ ιά θ εσ ή τ ο υ διάστημα μ ικ ρ ό τερ ο τω ν δ υ ο η μ ερ ώ ν για να π ρ ο ­

ετο ιμ ά σ ει τ η ν επ ιχ είρ η σ η . Ο ι γ ρ α π τέ ς ο δ η γ ίες μαρ τυρ ούν ό τ ι ή θ ε λ ε να π ά ρ ει μαζί

το υ δ ύ ο α σ ύ ρ μ α το υ ς, ν ο σ ο κ ό μ ο υ ς και έναν δ ιερ μ η ν έα για τ ις α ν α κρίσεις το υ ν τό π ιο υ

π λ η θ υ σ μ ο ύ σ χ ετικ ά μ ε τ ις κ ιν ή σ εις τω ν αντα ρτώ ν. Κ α θ ώ ς ο ύ τε ο Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ

ο ύ τε ο Σ ό μ π ερ -β α σ ιζό μ εν ο ι σ τις εμ π ειρ ίες π ο υ είχαν α π ο κ τή σ ει σ τη νότια Π ελ ο ­

2 .) St^ke:

. 3. ) Auftrag:

4 .) Bewaffnirng:

Η Α Ν Α ΓΝ Ω Ρ Ι Σ Τ Ι ΚΗ Ε Π Ι Χ Ε Ι Ρ Η Σ Η ΤΟ Υ Λ Ο Χ Ο Υ Σ Ο Μ Π Ε Ρ 247

π ό ν ν η σ ο - θ εώ ρ η σ α ν π ιθα νό ό τι θα εμ π λ έκ ο ν τα ν σ ε σ υ γ κ ρ ο ύ σ εις μ εγ ά λ η ς δ ιά ρκεια ς

μ ε μ ο ν ά δ ες α ν τα ρ τώ ν , έλαβα ν τ η ν α π ό φ α ση να δ ο θ ο ύ ν σ ε κ ά θε σ τρ α τιώ τη , ε κ τ ό ς το υ

ό π λ ο υ το υ , π υ ρ ο μ α χικ ά «μόνο» για 100 β ο λ ές . Δ ιμ ο ιρ ίτες και ο μ α δ ά ρ χες π ο υ ήταν

εξ ο π λ ισ μ έν ο ι σ υ ν ή θ ω ς μ ε ο π λ ο π ο λ υ β ό λ α θα έ π ρ ε π ε να φ έρ ο υ ν μαζί το υ ς «μόνο» έξι

γ εμ ισ τή ρ ες , δη λα δ ή συνολικά 192 β ο λ ές . Ε π ιπ λ έο ν θα υπ ήρχα ν ο κ τώ ελα φ ρ ά ο π λ ο ­

π ο λ υ β ό λ α - τ ο κα θέν α μ ε π υρομ α χικά για 1.500 β ο λ έ ς - , τα ο π οία θα έ π ρ ε π ε να μ ετα ­

φ έρ ο υ ν ο ι σ τρ α τ ιώ τ ες μαζί μ ε το ν ή δ η ε κ τεν ή εξ ο π λ ισ μ ό τ ο υ ς (ό π λο , κρά νος, σά κο

και π υρομ α χικά , μία κο υ β έρ τα , ένα ζευγά ρι κ ά λ τσ ες , σα κίδιο για τρό φ ιμ α , παγούρι,

τρ ό φ ιμ α για τρ εις η μ έρ ες , μ αχαιροπ ίρουνα και κ ο υ τί π ρ ώ τω ν β ο η θ ειώ ν ). Κ αθώ ς δεν

υπ ή ρ χα ν υ π ο ζύ γ ια , α π ο ρ ρ ίφ θη κ ε η ιδέα να π ά ρ ο υ ν μ α ζί τ ο υ ς και βαρέα ό π λα , ό π ω ς

ό λ μ ο υ ς και βαρέα ο π λ ο π ο λ υ β ό λ α .20

Ω σ τό σ ο , οι ασύρματοι π ο υ ε ίχ ε ζ η τ ή σ ε ι ο Σ ό μ π ερ δ εν τ έθ η κ α ν τελ ικ ά σ τη δ ιά θ ε­

σή το υ . Ο Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ δ ικ α ιο λό γ η σε τ η ν α π ό φ α σ ή τ ο υ λ έγ ο ν τα ς ό τ ι ή θ ε λ ε να

π α ρ α μ είν ει ο λ ό χ ο ς ό σ ο τ ο δυνα τόν π ιο ευκίνητος.2ΐ

Για τ ις α π ο φ ά σ εις α υ τ ές , π ο υ α π ο δ είχ τη κ α ν ε κ τ ω ν υ σ τέρ ω ν μ ο ιρ α ίες για τ ο λό χο

το υ Σ ό μ π ερ , ο Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ π ρ ο φ α σ ίσ τη κ ε α ργότερα ό τι υ π ήρ χα ν π ιεσ τικ ο ί λ ό ­

γοι: μ ε σ κ ο π ό τη ν π ρ ο ετο ιμ α σ ία τ η ς επ ιχ είρ η σ η ς τ η ς μονάδας το υ Σ ό μ π ερ , τη ν

π ρ ο η γ ο ύ μ εν η μ έρα μια διμ οιρία - π ε ρ ίπ ο υ 40 ά ν δ ρ ε ς - το υ 1ου λ ό χ ο υ υ π ό τη δ ιο ίκ η ­

ση το υ α ν θυ π ο λ ο χ α γ ο ύ Φ α λ κ εν σ τά ιν ερ ε ίχ ε δ ιεξα γ ά γ ει «αναγνώ ριση και ανίχνευση

το υ ο δ ικ ο ύ δ ικ τύ ο υ σ τη ν π ερ ιο χ ή α ν άμ εσα σ τ ο Π υργάκι και τη Φ τέρη».22 Τ α χωριά

αυτά βρίσκοντα ι π ερ ίπ ο υ στα μισά τ ο υ δρ όμ ου α ν άμ εσα σ τ ο Α ίγιο και τα Κ αλάβρυτα .

Κ α θ ’ οδόν π ρ ο σ π ά θ η σ α ν α ν τά ρ τες να π ερ ικ υ κ λ ώ σ ο υ ν τη διμ οιρ ία τ ο υ Φ α λ κ εν σ τά ι­

νερ. Η π ρ ο σ π ά θ εια α π έτυ χ ε , γ ια τί οι Γερμανοί κα τά φ ερ α ν να ο π ισ θο χ ω ρ ή σ ο υ ν χω ρίς

κ α θ υ σ τέρ η σ η . Μ ετά α π ό α υ τό ο Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ κ α τ έ λ η ξ ε σ το σ υ μ π έρ α σ μ α , την

παραμονή τ η ς επ ιχ είρ η σ η ς το υ Σ ό μ π ερ , ό τι ο Φ α λ κ εν σ τά ιν ερ θα ε ίχ ε όν τω ς π ερ ικ υ ­

κ λ ω θ ε ί α π ό τ ις δ υ ν ά μ εις τω ν αν τα ρτώ ν αν ε ίχ ε μαζί το υ υ π οζύγια , α σ ύ ρ μ α το υ ς και

βαρέα όπλα. 23

20 ΟΑ-ΣΤ: 26-117/16, διαταγή για την αποστολή του λόχου Σόμπερ, σ. 137.21 Ούτως ή άλλως το τάγμα δενθα είχε στη διάθεσή του ασύρματους, καθώς τα μηχανήματα είχαν

δοθεί λίγο πριν από την αναχώρηση του Λε Σουίρ και μετά από ρητή του διαταγή στο επιτελείο της μεραρχίας (ΟΑ-ΣΤ: 26-117/16, ανάκριση, 22. 10.43).

22 ΟΑ-Σ'Γ: 26-117/16, αναφορά σχετικά με τηνεπίθεση, 21.10.43.23 Σχετικά μετην έλλειψη ασυρμάτου, υπήρξε επίδεκαετίες μετά τη λήξη τουπολέμου εντονότα­

τη ασυμφωνία ανάμεσα σε πρώην μέλη του γερμανικού στρατού. Ο αντισυνταγματάρχης δρ Φ. Β. φον Ζάυντλιτς-Κούρτσμπαχ, ο οποίος είχε υπό τις διαταγές του το φθινόπωρο του 1944 ένα τάγμα της l l 7ης μεραρχίας καταδρομών, παρατήρησε σχετικά: <<Από τεχνικής απόψεως ήταν αδύνατο να διατηρηθεί ασύρματος επικοινωνία ανάμεσα σε προκεχωρημένες μονάδες και το επι­τελείο στα μετόπισθεν - ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια πορείας σε κοιλάδες».

248 V. Η Ε Π Ι Χ Ε Ι Ρ Η Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ»

Αν και ο Φ α λ κ εν σ τά ιν ερ επ έσ τ ρ εψ ε μ ε τ η διμοιρία το υ κ α τά κ ο π ο ς αργά το βράδυ

τ η ς 15ης Ο κ τω β ρ ίο υ , ο Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ ε π έ μ ε ιν ε ό τι θα έ π ρ ε π ε , λ ό γ ω τω ν π λ η ρ ο ­

φ οριώ ν π ο υ ε ίχ ε σ υ λ λ έξ ε ι, να σ υ ν ο δ εύ σ ε ι τ ο επ ό μ εν ο π ρ ω ί τ ο ν Σ ό μ π ερ . Έ τ σ ι σ τ ις π έ ­

ν τ ε παρά τέτ α ρ το το π ρ ω ί τ η ς 16ης Ο κ τω β ρ ίο υ 1943 π αρατάχθηκα ν ο ι ά ν δρες το υ

Φ α λ κ εν σ τά ιν ερ ε κ ν έο υ σ το Α ίγιο για να σ υ μ μ ετά σ χ ο υ ν μ ε το ν Σ ό μ π ερ σ τη ν π ρογρα μ­

μ α τισμ ένη δεκ ά ω ρ η π ο ρ εία π ρ ο ς τη ν π ερ ιοχ ή τω ν Κ αλαβρύτω ν μ έσ ω τω ν χω ριώ ν

«Ζ ευγολα τιό , Ν ικολέικα , Δ ερβένι, Μ α μ ουσά (ή Μ α μ ο υ σ ιά ), Δ ο υμ εν ά και Ρωγοί».

Ν ω ρίς τ ο π ρ ω ί τ η ς επ ό μ ε ν η ς μ έρ α ς θα α κ ο λ ο υ θ ο ύ σ ε η επ ισ τρ ο φ ή σ το χω ρ ιό Τ ρυ-

πιά κ ο ν τά στο ν Κ ορινθια κό κ ό λ π ο κατά μ ή κ ο ς τ η ς σ ιδ η ρ ο δ ρ ο μ ικ ή ς γρα μμής Κ αλα-

β ρ ύ τω ν -Δ ια κ ο φ το ύ μ έσ ω τω ν χω ριώ ν «Βρώ σθαινα , Ν ιάματα και Σταυριά». Στα Τ ρυ-

πιά θα φ ρ ό ν τιζε ο Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ για τη ν π αραλα βή και τη μ ετα φ ορά τ ο υ λ ό χ ο υ μ ε

φ ο ρ τη γ ά σ τ ο σ τ ρ α τ ό π εδ ο τ ο υ Α ιγίου.

Η έ ν ο π λ η σ υ μ π λ ο κ ή τ η ς Κ ε ρ π ι ν ή ς

Φ ητ. 8ι. Π έντε Α λ σατο ίσ εάδεια στην Αθήνα: ο Βίκτορ Μπούχολτς (πάνω αριστερά), ο Φραν- σονά Ανσέλ (πάνω δεξιά) ο Ρ οζέ Βάλτερ (κάτω αριστερά) και ο Πάουλ Σβαλντ (κάτω δεξιά).

Ο ι Β ίκτορ Μ π ο ύ χ ο λ τς, Φ ρ α νσου ά Αν­

σ έλ ,1 Π άουλ Σ βα λντ και Ρ ο ζέ Β ά λ τερ2

ανήκαν σ ’ εκ είν ο το 5% τ η ς μεραρχίας

σ το οποίο συγκαταλέγονταν, σύμφ ω να

μ ε τ ις μηνια ίες αναφορές το υ Λε Σ ουίρ ,

οι σ τρ α τιώ τες π ο υ στιγμ ά τιζε ω ς ανα­

ξιό π ισ το υ ς. Ο ι νεαροί ά ν δρες ήταν Αλ-

σατοί, δεν μιλούσαν παρά σπ α στά γ ερ ­

μανικά κι είχαν εξα να γκα στεί να υ π η ­

ρ ετή σ ο υ ν στο ν γερμανικό στρ α τό μετά

τη ν π ρ ο σ ά ρ τη ση τη ς Α λσα τία ς από τον

Χ ίτλ ερ .

Και οι τ έ σ σ ε ρ ις κατάγονταν από

α γ ρ ο τικ ές π ερ ιο χ ές ν ο τιο δ υ τικ ά τη ς

Κ ολμάρ, είχαν κάποια γνωριμία π ρ ο ­

π ο λ εμ ικ ά και είχαν υ π ο χ ρ εω θ ε ί την

ίδια επ ο χ ή να δ ο υ λ έψ ο υ ν σ τ η Γ ερ μ α ­

νία, π ρ ιν κατα τα γούν σ τ ο σ τρ α τό τον

Ιανουάριο το υ I 943 σ τη ν Κ ολμάρ. Η

μ ετά θ εσ ή τ ο υ ς στη ν Ε λλάδα α κ ο λ ο ύ ­

θ η σ ε το ν Ιούνιο , ό π ο υ ανήκαν ω ς κα­

τα δ ρ ο μ είς , σ υ ν επ ώ ς ω ς α π λ ο ί σ τρ α ­

τ ιώ τες , σ το ν lo λ ό χο το υ 749ου σ υ ­

ντάγμ ατος.

Ό τα ν τ ο π ρ ω ί τ η ς 16η ς Ο κτω β ρ ίο υ

ο λ ό χ ο ς το υ Σ ό μ π ερ ξ εκ ίν η σ ε τη ν π ο ­

ρεία το υ π ρος τα Κ αλάβρυτα , ο Β ίκτορ

Μ π ο ύ χ ο λ τς δ εν π α ρ ο υ σ ιά σ τη κ ε γιατί

ε ίχ ε β γει ά ρ ρω στος μ ετά τη ν α π ο σ το ­

λ ή τ η ς π ρ ο η γ ο ύ μ εν η ς ημέρας. Ο τ ό τε

ε ικ ο σ ιδ υ ά χρ ο ν ο ς Ρ ο ζέ Β ά λ τερ θυμά-

1 Το όνομά του εκγερμανίστηκε και εμφανίζεται σε ορισμένα έγγραφα ως Φραντς Άνσελμ.2 Από τους Γερμανούς αποκαλείτο συχνά Ρύντιγκερ Βάλτερ.

250 V. Η Ε Π Ι Χ Ε Ι Ρ Η Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ»

ται π ω ς π ερ π α τ ο ύ σ ε σ το τ έ λ ο ς τ η ς φ άλαγγας μαζί μ ε τ ο υ ς σ υ ν ο μ ή λ ικ ο υ ς φ ίλ ο υ ς το υ

Φ ρ α ν σ ο υ ά Α ν σέλ και Π ά ο υ λ Σβα λντ. Ο νεαρός άνδρας δ εν ήτα ν σ υ ν η θ ισ μ έν ο ς σ ε

π ο ρ ε ίες , κ α θ ώ ς στο π α ρ ελ θ ό ν ε ίχ ε υ π η ρ ετ ή σ ε ι σ το τμήμα μ ετα φ ο ρ ώ ν , α σ χ ο λ ο ύ μ ε­

νος έν το ν α μ ε το λα θρ εμ π ό ρ ιο μ ε το ν ελ λ η ν ικ ό άμαχο π λ η θ υ σ μ ό . Κ α θώ ς ή θ ε λ ε κ ά ­

π ο τ ε να γίνει ιερ έα ς, ε ίχ ε δ ιδ α χ θ εί ε π ί έ ξ ι χρόνια αρχαία ελληνικά · έτσ ι ήτα ν σ ε θέσ η

να σ υ ν εν ν ο είτα ι σ ε σ το ιχ ειώ δ η βαθμό μ ε το ν π λ η θ υ σ μ ό και οι α ν ώ τερ ο ί τ ο υ το ν χ ρ η ­

σιμ ο π ο ιο ύ σ α ν π ερ ιστα σ ια κ ά ω ς μ ετα φ ρ α στή .

«Π ρ ο χω ρ ο ύ σ α μ ε λ ο ιπ ό ν σ το τ έ λ ο ς τ η ς φάλαγγας», θυμ ά τα ι ο Ρ ο ζ έ Β ά λτερ , ο

ο π οίος σ υ μ μ ε τ ε ίχ ε για π ρώ τη φορά σ ε μια τ έτ ο ια επ ιχ είρ η σ η . «Ε ίχα μ ε ιδ ρ ώ σ ει μ ε όλα

τα πρά γματα π ο υ ή μ αστα ν αναγκασμένοι να κουβ α λά μ ε κι έτσ ι ε ίχ α μ ε βγάλει τ α κρά­

νη μας. Τ ο δικό μ ο υ το είχα κ ρ εμ α σ μ έν ο σ το ζω στήρ α . Π ρ ο χω ρ ο ύ σ α μ ε αργά. Ο ι φ ίλοι

μ ου π ερ π α το ύ σ α ν στα δεξιά και σ τ ’ α ρ ιστερ ά μ ο υ και, για να π ερ ά σ ει η ώρα, αρχίσαμε

να π α ίζο υ μ ε χαρτιά π ερ π α τώ ν τα ς. Χ ρ η σ ιμ ο π ο ιο ύ σ α μ ε το α ν α π οδογυρισμ ένο κράνος

μου ω ς τσόχα».3

Η π ερ ιγρ α φ ή τ ο υ Β ά λ τερ είναι χα ρα κτηρ ισ τική για τ ο ν χαλαρό τρ ό π ο μ ε το ν

ο π οίο δ ιο ικ ο ύ σ ε ο Σ ό μ π ερ τ ο υ ς 97 ά ν δρ ες του.4 Α ντί να π εζ ο π ο ρ ο ύ ν διά σπ α ρ τοι στο

ορεινό έδ α φ ο ς , ό π ω ς γινόταν σ υ ν ή θω ς, ώ σ τε να ε λ α τ τ ω θ ε ί ο α ρ ιθμ ό ς τω ν α π ω λ ειώ ν

σ ε π ερ ίπ τ ω σ η ε π ίθ εσ η ς απ ό τα υψ ώ μ ατα , «π ρ ο χω ρ ο ύ σα μ ε όλοι μαζί, π ο λ ύ κ ο ν τά ο

ένα ς σ το ν άλλο, σ ε μία ομάδα», θυμ ά ται ο Β ά λ τερ .

Μ ε π α ρ όμ οιο τρ ό π ο εκ φ ρ ά σ τη κ ε και ο Α λό ις Π ύρ ινγκερ , μ ετά το ν π ό λ εμ ο ιδ ιο ­

κ τή τη ς εσ τ ια το ρ ίο υ στο ειδ υ λ λ ια κ ό Ά ο υ τ η ς Ά ν ω Α υστρία ς κοντά στο Δ ούναβη: « Τ ό ­

τ ε μας α ν έλα β ε ο λοχα γός Σ ό μ π ερ . Μ α ς ή τα ν ά γν ω στο ς. Π ισ τέψ α μ ε ό τ ι, α φ ού ερ χ ό ­

ταν α π ό το ρω σικό μ έτω π ο , θα ε ίχ ε σ ίγ ο υ ρα μάχιμη εμ π ειρ ία . Λ άθος μ ας, ό π ω ς α π ο ­

δ ε ίχ τ η κ ε ε κ τω ν υστέρω ν».5

Η μ έρα κ υ λ ο ύ σ ε μ ονότονα . Σ τη ν επ ιχ είρ η σ η είχαν υ π ο χ ρ εω θ ε ί να λ ά β ο υ ν μ έρ ο ς

και σ τρ α τ ιώ τες π ο υ είχαν α ρ ρ ω σ τή σ ει α π ό ελ ο ν ο σ ία , οι ο π ο ίο ιυ π έ φ ε ρ α ν ό λ ο και π ε ­

ρ ισ σ ό τερ ο κ ά τ ω α π ό το β ά ρος το υ εξ ο π λ ισ μ ο ύ τ ο υ ς .Έ τ σ ι , χ ω ρ ίς π ο λ λ έ ς σ υ ζ η τ ή σ εις ,

κ α τα σ χ έθ η κ ε ο γάιδα ρος εν ό ς αγρότη για να κ ο υ β α λ ή σ ει τα ο π λ ο π ο λ υ β ό λ α . Κ ατά τα

άλλα, οι κ α τα δ ρ ο μ είς έβ ρισκα ν ά δεια χω ριά , κ α θ ώ ς οι κά τοικοι ε ίχ α ν κα τα φ ύγει στα

γύρω βουνά.

3 Συνέντευξη με τον Ροζέ Βάλτερ στις 13.12.97.4 Υπάρχουν αντιφατικές πληροφορίες σχετικά μ ετον αριθμό των στρατιωτών που συμμετείχαν

στην επιχείρηση. Ο Πύρινγκερ θεωρεί ότι ήταν 92· αντιθέτως, από τις έρευνες του συγγραφέα προκύπτει ότι στην ετιιχείρηση συμμετείχαν συνολικά 97 άνδρες. Ο αριθμός αυτός συμφωνεί και με εκείνον που αναφερει ο αντισμήναρχος Μίχος («Απομνημονεύματα Δ. Μίχου», σ. 178).

5 Καταγραφή συνέντευξης τιου διεξήγαγε ο Γιόζεφ Τίσλερ (Μόναχο) με τον Πύρινγκερ. Αντίγρα­φο στο αρχείο του συγγραφέα.

Η Ε Ν Ο Π Λ Η Σ Υ Μ Π Λ Ο Κ Η ΤΗΣ K t P f l l N H I 251

Γύρω σ τις τ ρ ε ις και «ιδ ια ίτερ α εξο υ θ εν ω μ έν ο ι μ ετά τη ν π ο ρ εία σ τη δ ύ σ β α τη π ε ­

ριοχή», ό π ω ς σ η μ ειώ ν ει ο Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ σ ε υ σ τ ερ ό τ ερ η αναφορά, έφ τα σα ν σ το

χω ριό Ρωγοί. « 0 π λ η θ υ σ μ ό ς μας υ π ο δ έ χ τ η κ ε εξα ιρ ετικ ά φ ιλικά», θυμ ά τα ι ο Π ύριν­

γκερ . «Είχα ήδη κ ά π ο ιες ε μ π ε ιρ ίε ς κι έ τσ ι η ό λη κ α τά στα σ η μ ου φ ά ν η κ ε ύ π ο π τη . Τ ο

είπ α και σ τ ο υ ς ά λ λο υ ς» .

Ο Σ ό μ π ερ α ν τιθ έτω ς έκ ρ ιν ε π ρ ο φ α ν ώ ς τ η συ μ π ερ ιφ ο ρ ά τ ο υ π λ η θ υ σ μ ο ύ μ ε λιγό-

τ ερ η καχυπ οψ ία . Ε π έτρ εψ ε σ το υ ς σ τρ α τ ιώ τες τ ο υ να ξεκ ο υ ρ α σ το ύ ν για μ ισή ώρα.

Γέμ ισα ν τα π αγούρια τ ο υ ς μ ε φ ρ έσ κ ο ν ερ ό α π ό τ η ν π η γ ή και οι κά τοικοι τ ο υ ς π ρ ο σ έ-

φ ερα ν στα φ ύλια . Α μ έσ ω ς μ ετά ο Σ ό μ π ερ α ν α διορ γά νω σε τη δ ιά τα ξη π ο ρ εία ς : στο

ε ξ ή ς θα ήταν ο 5 ο ς λόχος επ ικ εφ α λ ή ς τη ς φ άλαγγας, ενώ η διμοιρία το υ 1 ο υ λόχου μ ε

τ ο υ ς Β ά λ τερ , Α ν σ έλ και Σ βα λντ να π α ίζο υ ν χαρτιά θα α π ο τ ελ ο ύ σ ε τη ν ο π ισ θ ο φ υ λ α ­

κή. Γύρω σ τις τ έσ σ ε ρ ις και εν ώ ο ή λ ιο ς ε ίχ ε ή δη α ρχίσει να δ ύ ει, οι ά ν δρες συνέχισα ν

τη ν πορεία τ ο υ ς μ ε σ κ ο π ό να κάνουν αναγνώριση ό σο υ π ή ρ χ ε ακόμη φ ω ς και στο

ορεινό χωριό Κ ερ π ιν ή , π ερ ίπ ο υ 2 ,5 χλμ . ν ο τιο δ υ τικ ά τ ω ν Ρ ω γώ ν.6

Ο Σ ό μ π ερ ο δ ή γ η σ ε το λ ό χο από τ ο υ ς Ρ ω γ ο ύ ς π ρ ο ς τη ν Κ ερ π ιν ή κατά μ ή κ ο ς τ η ς

π λα γιά ς τ η ς μ α κ ρ ό σ τεν η ς κο ιλά δ α ς τ ο υ Μ π ο υ φ ο ύ σ ια , η ο π ο ία δ εν π ρ ο σ έφ ερ ε την

παραμικρή κάλυψ η σ ε π ερ ίπ τ ω σ η ε π ίθ ε σ η ς , ο ύ τ ε ο π τικ ή επ α φ ή μ ε το μ ονα στήρ ι το υ

Μ εγά λου Σ π η λ α ίο υ π ο υ βρ ισκότα ν στα ανατολικά . Χ ω ρ ίς να λ ά β ει υπόψ η τ ο υ τ ο υ ς

σ τ ο ιχ ε ιω δ έσ τερ ο υ ς κ α ν όν ες π ο λ εμ ικ ή ς τα κ τικ ή ς , ό π ω ς συ χνά τ ο υ κα τα λ ο γίσ τη κ ε

α ργότερα α π ό τ ο υ ς Γ ερ μ α ν ο ύ ς σ τρ α τιω τικ ο ύ ς -θ α έ π ρ ε π ε , π .χ ., να ε ίχ ε σ τε ίλ ε ι ανι-

χ ν ευ τικ ές ο μ ά δ ες σ τ ις δύ ο π λ α γ ιές - , ο κ α τά κ ο π ο ς δ ιο ικ η τή ς τ ο υ λ ό χ ο υ ε ίχ ε π ρ ο φ α ­

ν ώ ς μ ετά τη ν εξ ο υ θ εν ω τικ ή , α λ λ ά κα τά τ ’ άλλα ή σ υ χ η , η μ ερ ή σ ια π ο ρ εία έναν και μ ο ­

ναδικό στό χο : να φ τά σ ει π ριν σ κ ο τειν ιά σ ει σ τ η ν Κ ερ π ιν ή και να κ α τα σ κ η ν ώ σ ει για τ η

νύχτα σ τ ο κοντινό ύψ ω μ α π ά ν ω α π ό τα Κ αλάβρυτα .

Σ τη ν π ερ ιο χ ή γ ύ ρ ω α π ό τη Φ τ έ ρ η , στα μισά τ ο υ δ ρ ό μ ο υ α ν ά μ εσα σ τ ο Α ίγιο και τα

Κ αλάβρυτα , ε ίχ ε τη βάση τ η ς μια μονάδα τ ο υ ΕΛΑΣ, μ ε τ η ν επ ω ν υ μ ία «Α νεξά ρτητο

Τάγμα Κ αλαβρύτω ν», π ο υ α π ο τ ελ ε ίτ ο κ υ ρ ίω ς α π ό ν εα ρ ού ς Κ α λ α β ρ υτιν ο ύ ς.7 Η γ έτ ες

τ η ς μονάδας ή τα ν ο Κ ρ η τικ ό ς Α ρ ετά κ η ς μ ε τ η ν επ ω ν υ μ ία «Σφ ακιανός» και ο Γιάννης

Κ α τσ ικ ό π ο υ λ ο ς, φ ο ιτη τή ς τ η ς Ν ο μ ικ ή ς, π ο υ ε ίχ ε π ά ρ ει τη ν επ ω ν υ μ ία «Β ελιά ς» από

το βουνό κ ο ν τά στα Κ αλάβρυτα . Α ν ιχ ν ευ τές τ η ς μονάδας ή τα ν δ ια σ κ ο ρ π ισ μ έν ο ι μ έ ­

χρι τη ν Α χλαδιά και τα Γα ρ δ εν ά λίγο έ ξ ω α π ό τ ο Αίγιο.

Τ ο κ εν τρ ικ ό α ρχηγείο Π ελ ο π ο ν ν ή σ ο υ τ ο υ ΕΛΑΣ, π ο υ ε ίχ ε τ η βάση τ ο υ στα Δ εμ έ -

στιχα , ε ίχ ε ε π ίσ η ς π λ η ρ ο φ ο ρ η θ εί α π ό κ α τα σ κ ό π ο υ ς τ ο υ τα σ χ έδ ια τ ω ν Γ ερ μ α ν ώ ν να

διεξα γά γουν αναγνω ριστική επ ιχ είρ η σ η μ έχρ ι τα Κ αλάβρυτα . Α ναλόγω ς δ ό θ η κ ε δια­

ταγή σ το υ ς «Σφ ακιανό» και «Β ελιά » να κ α τα λά β ου ν μ ε τ ο υ ς 2 0 0 α ν τά ρ τες τ ο υ ς , υπ ό

6 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/16, αναφορά σχετικά με την επίθεση, 21.10.43, σ. 121.7 Μίχος, ό.π., σ.176

252 V. Η Ε ΠΙ Χ Ε Ι Ρ Η Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ»

Φ η τ . 82 . Αντάρτες της μονάδας του ΕΛΑΣ «Ανεξάρτητο τάγμα Καλαβρύτων».

τη διο ίκ η ο η , εκ τό ς τω ν άλλω ν, και το υ Ν ίκου Ν ικ ο λ ό π ο υ λ ο υ ή «Ν ικήτα», ση μ εία

σ τρ α τηγικής σημ α σίας γύρω από τη ν Κ ερ π ιν ή και να π α ρ εμ π ο δ ίσ ο υ ν το υ ς Γερμ α νούς

σ τη ν π ρ ο α π ά θ ειά το υ ς να κα τα λά β ουν τα Κ α λά β ρ υτα .8

Ο «Ν ικήτας» ήταν εκ είν ο ς π ο υ ε ίχ ε π ρ ο σ π α θ ή σ ει τη ν π ρ ο η γ ο ύ μ εν η μ έρα να π ε ­

ρ ικ υ κ λώ σει το ν Φ α λ κ εν σ τά ιν ερ και τη διμοιρία το υ κ ο ν τά σ το «αεροδρόμ ιο» τ η ς

Φ τ έ ρ η ς . Α ν α π τερ ω μ έν ο ι από τη ν ο π ισ θ ο χ ώ ρ η σ η τ ο υ Φ α λ κ εν σ τά ιν ερ α κ ο λου θο ύ σα ν

οι ά ν δρ ες το υ «Ν ικήτα» το λό χο το υ Σ ό μ π ερ ή δ η α π ό το π ρ ω ί τ η ς 16η ς Ο κ τω β ρ ίο υ ,

ό τα ν π έρ α σ ε α π ό τη Μ α μ ουσιά μ ε κ α τεύ θυ ν σ η τα Κ αλάβρυτα . Ο «Ν ικήτας» ε κ μ ε ­

τ α λ λ εύ τη κ ε τη ν π α ύ σ η π ο υ έκανα ν οι Γερ μ α ν ο ί σ τ ο υ ς Ρ ω γ ο ύ ς, για να κα τα λά β ει μ ε

τ ο υ ς ευ κ ίν η το υ ς α ν τά ρ τες τ ο υ - π ο υ είχ α ν να κ ο υ β α λ ή σ ο υ ν μόνο τα ό π λ α τ ο υ ς , το

σα κίδιο μ ε τα π υρομ α χικά και το ταγάρι τ ο υ ς - τα υψ ώ μ ατα κ οντά σ τ ο μ ύ λ ο τ ο υ Γου -

λά, σ τ η ν ανηφ οριά π ρ ο ς τη ν Κ ερ π ιν ή .9

Ο Α λόις Π ύρινγκερ θυμ ά τα ι ό τι ά κ ο υ σ ε να χτυ π ο ύ ν οι κ α μ π ά ν ες σ τ η ν Κ ερ π ιν ή ,

κ α θ ώ ς ο λ ό χ ο ς π ο ρ ευ ό τα ν σ ε ένα σ τεν ό μ ο ν ο π ά τ μ έσ α α π ό τη ν κ ο ιλά δ α , για να ξ ε κ ι­

ν ή σ ει μ ετά απ ό μια α π ό το μ η στρ οφ ή τη ν άν οδο π ρ ο ς το χω ριό . Οι κ ω δ ω ν ο κ ρ ο υ σ ίες '

φ άνηκαν ύ π ο π τ ε ς σ το ν έμ π ειρ ο σ τρ α τιώ τη . Μ ό λ ις ε ίχ ε π ρ ο λ ά β ει να π ρ ο ειδ ο π ο ιή σ ει

π ρ ο φ η τικ ά τ ο υ ς σ υ ν τρ ό φ ο υ ς το υ : « Φ ο ρ έ σ τ ε τα κράνη σα ς, θα μας ε π ιτεθ ο ύ ν » , ότα ν ο

8 Η. Ποποστεριόπουλος, Ο Μωριάς ara όπλα, τόμ. 2, Αθήνα 1965, σ. 289.9 Ό.π.

Η Ε Ν Ο Π Λ Η Σ Υ Μ Π Λ Ο Κ Η ΤΗΣ Κ Ε Ρ Π Ι ΝΗ Σ 253

λ ό χ ο ς «α ν ηφ ορ ίζοντα ς μ έσα α π ό έναν α μ π ελ ώ ν α δ έχ τη κ ε σ τ ις 16.45 επ ίθ εσ η κατά

μ έτω π ο ν και ε κ α τ έρ ω θ εν » .10

Η επ ίθ εσ η τ ο υ «Ν ικήτα» β ρ ή κ ε το ν Σ ό μ π ερ ε ν τελ ώ ς α π ρ ο ετο ίμ α σ το . Ό ν τ α ς ε ύ ­

κ ο λ η λ εία , οι Γερμ α νοί δ έχ τη κ α ν π υρά από το υ φ έκ ια και π ο λ υ β ό λα α π ό τρ ε ις π λ ε υ ­

ρές. Παρ’ ό λα αυτά , ο Σ ό μ π ερ κ α τό ρ θω σ ε να βρει κατα φ ύγιο μ α ζί μ ε τ ο υ ς ά ν δρ ες το υ

σ ’ ένα σ τεν ό , δ εν δ ρ ό φ υ το π αρακλά δι τ η ς κ οιλά δ α ς. Ό τ α ν σ κ ο τε ίν ια σ ε κ α τέλ α β ε «με

έ φ ο δ ο το κ ο ν τιν ό τερ ο ύψ ω μ α », ό π ο υ « π α ρ έμ ειν ε σ ε θ έσ η α μ ύνη ς για το υ π ό λ ο ιπ ο

τη ς νύχτα ς» α π ο κ ρ ο ύ ο ν τα ς τ ις α λ λ επ ά λ λ η λ ες ο λ ο ν ύ κ τιες ε π ιθ έ σ ε ις τω ν α ν τα ρτώ ν .11

Ο λό χο ς το υ Σ ό μ π ερ π έρ α σ ε λ ο ιπ όν τη νύχτα τη ς 17η ς Ο κ τω β ρ ίο υ σ ε ένα ύψ ω μα

π ο υ χ ώ ρ ιζε τη ν Κ ερ π ιν ή απ ό τα Κ αλάβρυτα . Τ ώ ρα θα π λ ή ρ ω ν α ν οι ά ν δρ ες τη ν α π ό ­

φ α ση να μ ην έχ ε ι εφ ο δ ια σ τεί ο λ ό χ ο ς μ ε ασύρμ α το , μ ε το ν ο π ο ίο θα μ π ορού σα ν να

κ α λ έσ ου ν εν ισ χ ύ σ εις .

Α ν τ ιθ έτ ω ς , οι α ν τά ρ τες τω ν Κ α λαβρύτω ν ήτα ν α π ο φ α σισμ έν ο ι να εμ π ο δ ίσ ο υ ν τη ν

« είσ ο δ ο τω ν Γερμ α νώ ν σ τ η ν π ό λ η τ ο υ ς και τη ν κ α τα σ τρ ο φ ή τη ς» μ ε κ ά θ ε μ έσο . Οι

α ν τά ρ τες αγνοούσαν βέβαια ότι οι Γ ερ μ α ν ο ί διεξήγα ν <<απλώς» μια αναγνωριστική

επ ιχ είρ η σ η και δ εν είχαν σ κ ο π ό να κα τα λά β ουν τα Κ αλάβρυτα .

Ο π ρ ώ η ν α ν τά ρ τη ς Φ ίλ ιπ π ο ς Ζ η σ ιμ ό π ο υ λ ο ς - ω ς π ο λ ίτη ς ιΐτα ν κ ο υ ρ έα ς σ τα Κ α­

λ ά β ρ υ τ α - θυμά ται ό τ ι τη νύχτα έσ τειλ α ν α γγελ ια φ όρου ς στη Β υ σ ο κ ά ,12 τη Βάλτσα

και τα Κ αλάβρυτα για να ζη τή σ ο υ ν εν ισ χ ύ σ εις . Και πρά γμ ατι, σ υ γ κ εν τρ ώ θ η κ α ν την

ίδια νύ χτα τα μ έλ η το υ εφ εδ ρ ικ ο ύ ΕΛΑΣ και οι αγρότες α π ό τα γύρω χω ριά , οι οποίοι

«άφ ησαν το όργω μα σ τη μ έση , οδή γ η σ α ν τα ζα το υ ς στο μαντρί και ζώ σ τη κ α ν το κα-

ρ ιο φ ύ λ λ ι» 13 και έ τρ εξ α ν να α ν τισ τα θ ο ύ ν σ το ν κ α τα κ τη τή , α κ ο λ ο υ θ ώ ν τα ς το π α ρ ά ­

δειγμ α τ ω ν π ρογόνω ν τ ο υ ς . «Α κόμα και οι ά ρ ρω σ το ι σ τα ν ο σ ο κ ο μ εία α ν τά ρ τες σ η κ ώ ­

θηκα ν να π ο λ εμ ή σ ο υ ν , ό π ω ς οι 8 ν ο σ η λ ευ ό μ εν ο ι σ τ ο ν ο σο κ ο μ είο τω ν Κ αλαβρύ­

τ ω ν » ^ «Συνολικά π ρ ο σ τέθ η κ α ν σ τις δ υ ν ά μ εις μ α ς εκ είν η τη νύχτα π ερ ισ σ ό τερ ο ι

απ ό 200 άνδρες», θυμά ται ο Ζ η σ ιμ ό π ο υ λ ο ς .^

Ο Σ ό μ π ερ δεν τ ό λ μ η σ ε να κ α τέβ ει στα Κ αλάβρυτα για να χρ η σ ιμ ο π ο ιή σ ει το τ ο ­

π ικό τη λ εφ ω ν ικ ό δ ίκ τυ ο κα ι να κ α λ έσ ει εν ισ χ ύ σ εις , κ α θ ώ ς δ εν γ ν ώ ρ ιζε αν η π ό λ η ε ί ­

χ ε κ α τα λ η φ θ εί α π ό τ ο υ ς α ν τά ρ τες. Έ τ σ ι α π ο φ ά σ ισ ε σ τ η διά ρκεια τ η ς ν ύ χτα ς, μ όλις

ξ η μ ερ ώ σ ει, να δια σπ ά σει το ν κλοιό στα β ο ρ ειο δυ τικ ά , για να μ π ο ρ έσ ε ι να π άρει το

δρόμο π ρ ο ς Α ίγιο δυ τικά τ η ς Κ ερ π ιν ή ς.

10 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/16, αναφορά σχετικά με τηνεπίθεση, 21.10.43, σ. 121.Ί Ό.π.12 Το χωριό έφερε και την ονομασία Σκεπαστό.13 Παπαστεριόπουλος, ό.π., σ. 291-292.'4 Ό.π., σ. 289.15 Συνέντευξη με τον Ζησιμόπουλο στις 11.12.1998.

254 V. Η Ε ΠΙ Χ Ε Ι Ρ Η Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ»

Α κριβ ώ ς σ τις τ έσ σ ε ρ ις τ ο π ρ ω ί τ η ς 17η ς Ο κ τω β ρ ίο υ ξεκ ίν η σ ε α υ τή η π ρ ο σ π ά θ εια

και π ρ ά γ μ α τι κα τά φ ερ α ν « μ ετά απ ό σ κ λ η ρ ές και α μ φ ίρ ρ ο π ες α ν τα λλα γές π υρώ ν»,

π ο υ κ ρ ά τη σ α ν ο λό κ λ η ρ η τη ν η μ έρ α , «μεγάλα τμ ή μ α τα τ ο υ λ ό χ ο υ να κ α τα φ ύγουν το

βράδυ 200 μ. κά τω α π ό μια βουνοπ λαγιά , α π ’ ό π ο υ θα μ π ο ρ ο ύ σα ν να κ α τη φ ο ρ ίσο υ ν

π ρ ο ς τη ν κ α τεύ θ υ ν σ η τ η ς Δ ίγελας».

Ο Α λό ις Π ύρινγκερ θυμ ά τα ι « π ω ς τ ρ έχ α μ ε ό λοι εξα ιρ ετικ ά κ α τα π το η μ έν ο ι πάνω

σ το ύψ ω μα». Π α ρ α τή ρ η σ ε π ω ς ο Σ ό μ π ερ «έφ α γε το κ ο τό π ο υ λ ο π ο υ ε ίχ ε στη ν καρα­

βάνα τ ο υ και μ ετά [ ...] ή π ιε όλο το π α γ ο ύ ρ ι τ ο υ κα τα δ ρ ομ έα Ρ ά τσ εν μ π εκ » . Α υ τό το

γεγ ο ν ό ς, α ν α φ έρ ει ο Π ύρινγκερ, ε ξ ώ θ η σ ε το ν κα τα δ ρ ομ έα - π ο υ σ ε εκ είν η τη ν α π ελ ­

π ισ τ ικ ή στιγμ ή π ερ ίμ εν ε μάταια α π ό το ν Σ ό μ π ερ δ ια τα γές σ υ ν τ ο ν ισ μ ο ύ - να το ν βρί­

σει λ έγ ο ν τά ς τ ο υ «Κ ύ ριε λ ο χα γ έ, ε ίσ τ ε γουρ ούνι».' 6 Φ α ίν ετα ι π ω ς ο Σ ό μ π ερ δ έ χ τ η κ ε

χω ρ ίς ν’ αν τιδρ ά σει τη ν π ρ ο σ β ο λή · σ ε εκ είν η τη ν τό σ ο επ ικ ίν δυ ν η κ α τά στα σ η δ εν

ή τα ν π λ έο ν σ ε θ έσ η να π ά ρ ει τα η ν ία σ τ α χέρ ια το υ .

Ό τ α ν ο Φ α λ κ εν σ τά ιν ερ μ ε τη διμοιρία τ ο υ π ρ ο σ π ά θ η σ ε ε π ίσ η ς να φ τ ά σ ει στο

ύψ ω μ α όπ ου β ρ ισκότα ν ο Σ ό μ π ερ μ ε τ ο υ ς ά ν δ ρ ες του , δ έχ τη κ ε ξαφ νικά πυρά από

ο π λ ο π ο λ υ β ό λ α . Ο α ν θυ π ο λο χα γό ς απ ό τ ο Κ ίρ χμ π ερ γ κ τ ο υ Σ αιντ Π έλ τ εν τ η ς Α υ σ τρ ί­

ας έ π ε σ ε π ρ ώ το ς κα τά τ η δ ιά ρκεια α υ τή ς τ η ς ε π ίθ εσ η ς . Τ α υ τό χρ ο ν α οι α ν τά ρ τες κ α ­

τά φ ερ α ν να δ η μ ιο υ ρ γ ή σ ο υν μια σφ ήνα α ν ά μ εσα σ το υ ς Γερμ α νούς π ο υ βρίσκονταν

ήδη σ το ύψ ω μ α και σ ε ε κ ε ίν ο υ ς π ο υ π ρ ο σ π α θ ο ύ σ α ν να φ τά σ ο υν εκ εί, έ τσ ι ώ σ τ ε ο Σ ό ­

μ π ε ρ δ εν μ π ο ρ ο ύ σ ε π λ έο ν να β α σ ισ τεί σ τη ν κάλυψ η π υ ρ ό ς τ ο υ 1ου λό χο υ .

Μ ετά τ η ν α π ο τυ χ η μ έν η π ρ ο σ π ά θ εια , κ α τά φ ερ ε ο Π ύρινγκερ μ ε δ έκ α σ υ ν τρ ό φ ο υ ς

τ ο υ '7 «να κ α τα φ ύγουν σ ε μια κοντινή χαράδρα και να α π ο φ ύ γ ο υ ν κ α τ ’ α υ τό ν το ν τ ρ ό ­

π ο τη ν αιχμαλω σία».'8 Ο Σ ό μ π ερ α ν τ ιθ έτ ω ς , « κ α τά κ ο π ο ς και χω ρ ίς π υρομα χικά»,'9

και οι ά ν δρ ες τ ο υ π α ρ α δ ό θ η κ α ν γύρω σ τις έ ξ ι τ ο α π ό γ ευ μ α σ το υ ς υ π ερ έχ ο ν τε ς α ρ ιθ­

μη τικά Έ λ λ η ν ε ς , «αφ ού κ α τέσ τρ εψ α ν π ρ ο η γ ο υ μ έν ω ς ό σ α ό π λα μ π ό ρ εσ α ν για να μ ην

π έσ ο υ ν σ τ α χέρ ια τ ω ν α ν τα ρ τώ ν »?0

Α ργότερα ο Π ύρινγκερ α ν έφ ερ ε π ω ς π έρ α σ ε ώ ρ ες ο λ ό κ λ η ρ ες μ α ρ μ α ρ ω μ έν ο ς από

τη ν π αγω νιά και τ ο ν τρ ό μ ο κ ά τω απ ό τη ν τ έν τα μιας σ κ η ν ή ς, μ έσ α σ το ρυάκι π ο υ δ ιέ ­

σ χ ιζε τη ν κοιλάδα, π ερ ιμ έν ο ν τα ς τη ν κ α τά λ λη λη στιγμ ή για να δ ια φ ύ γ ει. «Το σ κ ά σα ­

μ ε τ η νύχτα , μ ό λις ένα μ εγά λο σύ ν ν εφ ο κ ά λ υ ψ ε το φεγγάρι», θυμάται. Αργά το α π ό-

'6 Αναφορά τουΑλόις Πύρινγκερ.17 Σύμφωνα με την αναφορά του Πύρινγκερ, επέστρεψαν στο Αίγιο συνολικά 11 άνδρες. Ο αριθ­

μός αυτός επιβεβαιώνεται έμμεσα και από τον Εμπερσμπέργκερ, ο οποίος σημειώνει και στην αναφορά του στις 21.10.43 ότι ανακρίθηκαν «10 άνδρες του 1ου λόχου που κατάφεραν να δια­φύγουν».

'8 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/16, αναφορά της επιχείρησης στις 16.10.43, σ. 123.'9 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/16, αναφορά σχετικά μετηνεπίθεση, 21.10.43, σ. 121.20 Παπαστεριόπουλος, ό.π., σ.292.

Η Ε Ν Ο Π Λ Η Σ Υ Μ Π Λ Ο Κ Η ΤΗΣ Κ Ε Ρ ΠΙ Ν ΗΣ 255

Εγγραφο 14 . Το σκαρίφημα αυτό σ ε κλίμακα 1:25.000 έγινε απ ό κάποιον επιζήσαντα της ένοπλης συμπλοκής κοντά στην Κερπινή. Εκτός από τα όύο χωριά, Ρωγούς και Κερπινή, δείχνει και τις θέσεις του λόχου Σόμπερ το απόγευμα της 16ης, τη νύχτα της 16ης προς 17η και το απόγευμα της 17ης Οκτω­βρίου. Εόώ παραόόθηκε ο λόχος. Το σκαρίφημα όειχνει επ ιπλέον τα χωριά Άνω και Κάτω Ζαχλωρού, τη σήραγγα και τον σιόηροόρομικό σταθμό Ζαχλωρούς-Μεγάλου Σπηλαίου.

γευμ α τ η ς επ ό μ εν η ς ημ έρας έ φ τα σ ε ο Α υ στρια κός μ ε τ ο υ ς σ υ ν τρ ό φ ο υ ς τ ο υ σ το ν π α ­

ραλιακό δρόμο ανάμεσα σ τη ν Κ όρινθο και τη ν Π άτρα, ό π ο υ τ ο υ ς π ερ ιμ ά ζ εψ ε ένα

γερμανικό όχημ α. Α ργότερα ο Π ύρινγκερ σ υ ν έ τ α ξ ε μια σ υ ν ο π τικ ή έκ θ εσ η εκ είν ω ν

τω ν τρ ο μ α κ τικ ώ ν ω ρώ ν π ρ ο σ θ έτο ν τα ς λα κω νικά : «Έ να ς α π ό μας ε π έ σ τ ρ ε ψ ε έχ ο ν τα ς

χά σει τα λογικά του».2'

Α υτό π ο υ οι Γερ μ α ν ο ί χα ρα κτήρισαν «συ μ π λο κ ή » σ τη ν Κ ερ π ιν ή π έρ α σ ε στα χ ρ ο ­

νικά τ η ς σ τρ α τιω τικ ή ς ιστορίας το υ ΕΑΜ-Ε^ΛΑΣ ω ς «η μάχη τ η ς Κ ερ π ιν ή ς» . Ε π ρ ό κ ειτο

πράγματι για μια απ ό τα κ τικ ή ς α π ό ψ εω ς έξυ π ν η επ ιτυ χ ία τω ν η γ ετώ ν τω ν α ν τισ τα ­

σιακώ ν, μια σ υ μ π λ ο κ ή π ο υ δ ιεξ ή χ θ η μ ε θάρρος α π ό τ ο υ ς α ν τά ρ τες τ ο υ ΕΛΑΣ και το ν

π λ η θ υ σ μ ό τω ν γύρω χω ριώ ν, π ο υ σ υ μ μ ε τ ε ίχ ε α υθό ρμ η τα σ τη ν επ ιχ είρ η σ η . Α κόμη

και σή μ ερα επ ικ ρ ίν ο υ ν αυστη ρ ά π ρ ώ η ν σ ύ ν τρ ο φ οι τ ο υ Σ ό μ π ερ τη ν α σ τό χ α σ τη σ υ ­

μ π ερ ιφ ο ρ ά το υ . Ο Π ύρινγκερ π ισ τ εύ ε ι ότι το μοιραίο λά θος τ ο υ Σ ό μ π ερ ήτα ν η α π ό ­

21 Αναφορά τουΑλόις Πύρινγκερ.

256 V. Η Ε ΠΙ Χ Ε Ι Ρ Η Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ

φασή το υ να α ν α ζη τή σ ει τη λ ύ σ η το υ π ρ ο β λ ή μ α το ς σ τη ν ε π ίθ εσ η , αντί να ο χ υ ρ ω θ εί

μ ε τη μονάδα το υ π ερ ιμ έν ο ν τα ς εν ισ χ ύ σ εις . «Ή ταν δ υ σ τυ χ ώ ς ένα ά μ ορφ ο π λ ή θ ο ς» ,

α ν α φ έρει επ ικ ρ ιτικ ά ο Α υ στρια κό ς. «Δ εν άκουσα ο ύ τ ε μ ία διαταγή από το ν λοχαγό

Σ ό μ π ερ . Ή τα ν πραγματικά τ ε λ ε ίω ς ανίκανος».

Κ α ι ο Γκ α ρ χ έφ ερ , π ρ ώ η ν δ ιο ικ η τή ς τά γ μ α το ς, αν α φ έρει επ ιχ ειρ η μ α το λ ο γ ώ ν τα ς

ό τι ο Σ ό μ π ερ ή τα ν α κα τά λλη λο ά το μ ο για να το υ α ν α τεθ εί μια τέτο ια «κο ιν ότο π η

αναγνω ριστική επ ιχ είρ η σ η » : «τον μ ε τέ θ ε σ α ν σ τη ν ε ιρ η ν ευ μ έν η Ε λλά δα α π ό τ ο μ έ τ ω ­

π ο τ η ς π α γ ω μ έν η ς θά λα σσ α ς σ τ η χ ιο ν ισ μ έν η Ρ ω σία , ό π ο υ διεξά γο ν τα ν α κό μ η π ρ α γ ­

μ α τ ικ ές μ ά χ ες . Ο α ν ό η το ς, έ κ α ν ε λ ά θη π ο υ θα έκ α ν ε μόνο έν α ς αρχάριος και π ο υ δ εν

θα μ π ο ρ ο ύ σ α ν ν α δ ια π ρα χθο ύ ν απ ό μ ένα ή κ ά π ο ιο ν απ ό τ ο υ ς σ υ ν α ξιω μ α τικ ο ύ ς μου.

Αν ε ίχ ε ε π ισ τ ρ έ ψ ε ι , θα α ν τιμ ετώ π ιζ ε σ τρ α το δ ικ είο » .22

Γ εγ ο ν ό ς π α ρ α μ έν ει π ά ν τω ς ό τι ο Σ ό μ π ερ ήτα ν έν α ς δ ιο ικ η τή ς λ ό χ ο υ π ο υ έχα ιρ ε

τ η ς ε κ τ ίμ η σ η ς τ ω ν α ν ω τέρ ω ν τ ο υ και δ εν ε ίχ ε « έρ θ ει π ρ ο σ φ ά τω ς από το μ έ τω π ο τ η ς

π α γ ω μ έν η ς θά λα σσα ς σ τη ν Ε λλάδα». Ο Σ ό μ π ερ ε ίχ ε σ υ μ μ ετά σ χ ει σ τ η ν κ α το χή τ η ς

Ε λλά δ α ς απ ό τη ν π ρ ώ τη κ ιό λ α ς μ έρα και ε ίχ ε ή δ η π ο λ εμ ή σ ει σ τη ν Κ ρ ή τη κα τά τω ν

αντιστασιακώ ν. Σ τη ν Π ελ ο π ό ν ν η σ ο βρισκότα ν ή δ η απ ό το ν Ιούνιο τ ο υ 1943. Α ναμ φ ι­

σ β ή τη τα , οι σ υ ν θ ή κ ες τ ο υ α ν τα ρ το π ό λ εμ ο υ τ ο υ ή τα ν γ ν ω σ τές .

Α ν τιθ έτω ς, ν έο δ εδ ο μ έν ο ήτα ν ό τι κ ο ν τά σ τη ν Κ ερ π ιν ή α ν τά ρ τες τ η ς βόρειας Π ε ­

λ ο π ο ν ν ή σ ο υ είχαν α ν τιμ ετω π ίσ ει μ ε θά ρρ ος, για δ ε ύ τ ερ η φ ο ρ ά μ ετά τ η Γο υ μ έν ισ σα ,

το ν εχ θ ρ ό σ ε μια κα τά μ έτω π ο ν σ υ μ π λ ο κ ή . Και ακριβώ ς τη δ υ ν α τό τη τα α υ τή -ο υ σ ια ­

σ τικ ά α υ το ν ό η τη σ ε μια ε μ π ό λ ε μ η κ α τ ά σ τ α σ η - δ εν ε ίχ α ν υ π ο λ ο γ ίσ ει ο ύ τ ε ο Ε μ π ερ σ ­

μ π έρ γ κ ερ ο ύ τ ε ο Β έλφ ιν γ κ ερ ο ύ τ ε ο Σ ό μ π ερ . Ε ίχαν οργα νώ σει τ η ν ε π ιχ ε ίρ η σ η β α σι­

ζό μ εν ο ι σ τ ις ε μ π ε ιρ ίες τ ο υ ς α π ό τη ν ό τια Π ελ ο π ό ν ν η σ ο , ό π ο υ οι α ν τά ρ τες τ ρ έ π ο ­

νταν σ ε φ υ γ ή ό τ α ν π λη σία ζα ν γ ερ μ α ν ικ ές μ ο ν ά δ ες.

Υ π ά ρ χο υ ν α ν τιφ α τικ ές μ α ρ τυ ρ ίες σ χ ετικ ά μ ε τ ις α π ώ λ ε ιε ς κ α τά τη σ υ μ π λ ο κ ή τ η ς

Κ ερ π ιν ή ς φ α ίνετα ι ό μ ω ς β έβαιο ό τι σ κ ο τώ θ η κ α ν εν ν έα Έ λ λ η ν ες2 3 και τ έσ σ ερ ις Γ ε ρ ­

μ α ν ο ί?4

Ό τ α ν λ ίγ ες μ έρ ες αρ γότερα ο Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ ό ρ ισ ε να αν α λυθούν τα «ίχνη τ η ς

σ υ μ π λ ο κ ή ς» , δ ια π ίσ τω σ ε μ ε κ α τά π λ η ξη «τον μικρό αριθμό α ιμ α τη ρώ ν α π ω λειώ ν »

α π ό τη ν π λ ευ ρ ά τ η ς μ ονάδας το υ , αν και «η χρ ή σ η π υ ρ ο μ α χικ ώ ν τ ο υ εχθρού» ήτα ν

υψ ηλή· υ π έ θ ε σ ε ό τι α υ τή η α ν τίφ α ση ο φ ειλ ό τα ν «στις κ α κ ές επ ιδ ό σ ε ις τ ο υ εχ θ ρ ο ύ

σ το σημάδι». Η δ ια π ίσ τω σ η α υ τή δ εν ξα φ ν ιά ζει, ιδ ια ίτερα αν λ η φ θ ε ί υ π ό ψ η ότι

ε π ρ ό κ ειτ ο εν μ έρ ει για α γ ρ ό τες π ο υ έλα β α ν α υ θό ρ μ η τα μ έρ ο ς σ τη σ υ μ π λ ο κ ή μαχό-

22 Ο Γκαρχέφερ σε συζήτηση με τον σ^υγραφέα στις 18.11.98.23 Παπαστεριόπουλος, ό.π., σ. 289. Ο Γ. Τίσλερ, που επισκέφθηκε την Κερπινή μετάτον πόλεμο,

άκουσε ότι είχαν σκοτωθεί 15 αντάρτες.24 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/16, αναφορά σχετικά με την επίθεση, 21.10.43, σ. 121.

Η Ε Ν Ο Π Λ Η Σ Υ Μ Π Λ Ο Κ Η ΤΗΣ Κ Ε Ρ Π Ι ΝΗ Σ 25 7

μ εν οι μ ε π επ α λα ιω μ έν α ό π λα , ενώ η σ τρ α τιω τικ ή τ ο υ ς εκ π α ίδ ευ σ η δ εν θα μ π ο ρ ο ύ σ ε

σ ε καμία π ερ ίπ τ ω σ η να σ υ γ κ ρ ιθ εί μ ε το επ ίπ ε δ ο τω ν Γερμανώ ν στρ α τιω τώ ν .

Α π ό γερ μ α ν ικ ή ς π λ ευ ρ ά ς , ο Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ κ α τ έ λ η ξ ε λ ίγ ες μ έρ ες μ ετά τη ν κ α ­

τα σ τρ ο φ ή σ το σ υ ν τρ ιπ τικ ό σ υ μ π έρ α σ μ α ό τι «για τ η μονάδα δ εν υ π ή ρ χ ε α π ο τ ελ εσ μ α ­

τικ ό αντίδοτο» κατά τω ν αντα ρτώ ν: σ τη β ο ρ ειο δ υ τικ ή Π ελ ο π ό ν ν η σ ο είχαν να α ν τιμ ε­

τω π ίσ ο υ ν μια «αριθμ ητικά ισχυρή, καλά οργα νω μ ένη και ε ξ ο π λ ισ μ έν η συμμορία»,

π ο υ ε ίχ ε σ τη δ ιά θεσή τ η ς ένα κ α λ ό σ ύ σ τη μ α π α ρ α τη ρ η τη ρ ίω ν κ α ι γρή γ ορ η μ ετα φ ο ρ ά

μ η νυμ ά τω ν, εν ώ ή τα ν τα υ τό χρ ο ν α και ιδ ια ίτερ α ευ κ ίν η τη . Α να γνω ριστικές επ ιχ ε ιρ ή ­

σ ε ις σαν α υ τή ν π ο υ ε ίχ ε διεξα γά γει ο Σ ό μ π ερ ή τα ν « ά χ ρ η σ τες» . Ή τ α ν αδιάφ ορο αν η

αναγνώριση θα ε κ τ ε λ ε ίτ ο μ ε τα χ ύ ρ υ θμ ό , μ ε π ο λ λ έ ς ή λ ίγ ες δυ ν ά μ εις , δ ιότι ήτα ν φ υ ­

σ ικ ό π ω ς «θα α π έ φ ε ρ ε ε ίτ ε κ α θ ό λ ο υ ε ίτ ε ελά χ ισ τα ο φ έλ η » .

Μ όνο μ ε π ρ ά κ το ρ ες , α ν α φ έρει ο Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ , θα ήταν δυνα τή μ ια α π ο τ ε λ ε ­

σμ α τικ ή αναγνώριση. Έ τ σ ι μόνο «θα αν α γκα ζότα ν ο εχθρ ό ς να δώ σ ει μ ά χ ες μ ε σ υ γ κ ε ­

ν τρ ω μ έν ες ισ χ υ ρ ές δυ ν ά μ εις» . Κ άτι τ έτ ο ιο θα α π α ιτο ύ σ ε ό μ ω ς σ υ σ τη μ α τικ ό ε ξ ο π λ ι­

σμ ό μ ε α σ ύ ρ μ α το υ ς και υπ οζύγια . Τ ο ά μ εσ ο α π ο τέλ εσ μ α θα ήτα ν β έβαια ό τι ο χρόνος

π ο υ θα χρ ειά ζον τα ν οι μ ο ν ά δ ες για μια π ο ρ εία θα ήτα ν, σ ε σ χ έσ η μ ε το ν α ντίστοιχο

χρόνο π ο υ θα χρ εια ζότα ν ο εχ θ ρ ό ς , α π ό 50 έω ς 1 00% π ερ ισσότερος.25

25 Ό.π., σ. 122.

Σ τ α Κ α λ ά β ρ υ τ α

Α πό το Δ ια κ ο φ τό στο ν Κ ορινθια κό κ ό λπ ο , π ερ ίπ ο υ σ τ α μ ισά τ ο υ δ ρ ό μ ο υ ανάμεσα

σ τη ν Κ όρινθο και τη ν Π άτρα, ξεκ ιν ά μια νο στα λγική α μ α ξοστοιχία μ ε κ α τεύ θυ ν σ η

τη ν π ρ ω τεύ ο υ σ α τ η ς ο μ ώ νυ μ ης επ α ρχία ς, τα Κ αλάβρυτα , 23 χλμ . νοτιότερα . Πάνω

από κ α λ ο χ τισ μ έν ες γ έφ υ ρ ες και μ έσα από α ν α ρ ίθ μ η τες σή ρ α γγες κατά μ ή κ ο ς τ η ς

β ρ α χώ δ ο υς βουνοπ λα γιά ς ο τα ξιδ ιώ τη ς δ ια νύει τ ο άγριο και γ εμ ά το πλα τά νια φ αράγ­

γι τ ο υ Β ουρ α ϊκού . Δ ίπ λ α σ το υ ς ελ α ιώ ν ες κα λλιεργούντα ι και α μ π έλια . Ενώ από τη

μια π λ ευ ρ ά ορθώ νοντα ι τερ ά στια βράχια, α π ό τη ν ά λ λη π λ ευ ρ ά κ α τη φ ο ρ ίζει π ρος

τη ν κοιλάδα σ τη διά ρκεια τ ο υ κα λοκαιριού ένα ειρηνικό ρυάκι, π ο υ μ ετα τρ έπ ετα ι

τη ν άνοιξη , μ ε το λ ιώ σιμ ο τ ο υ χ ιονιού , σ ε ο ρ μ η τικ ό π ο τά μ ι.

Σ τα μισά τ ο υ δ ρ ό μ ο υ β ρ ίσκετα ι η π ιο α π ό κρ ημ ν η διάβαση α υ τ ο ύ τ ο υ τα ξιδ ιο ύ

π ρ ο ς τα Κ αλάβρυτα . Σ το σ η μ είο αυτό η ανηφ όρα είναι τό σ ο α π ό το μ η , ώ σ τ ε ο οδη γ ό ς

τ η ς α μ α ξο στο ιχία ς είναι α ν α γκα σμ ένος να θ έσ ε ι σ ε λειτου ργία το μ η χα νισμ ό τ η ς ο δ ο ­

ν τ ω τ ή ς κ ίν η σ η ς για να μ π ο ρ έσ ε ι να φ τά σ ει στο ν ή σ υ χο στα θμ ό Ζ α χ λ ω ρ ο ύ ς-Μ εγ ά λ ο υ

Σ π η λ α ίο υ .Έ ν α σ τεν ό μ ονοπ άτι ο δη γ ο ύ σ ε πριν α π ό το ν Β ' Π αγκόσμιο Π ό λ εμ ο στο

μοναστήρι τ ο υ Μ εγ ά λο υ Σ π η λ α ίο υ , ένα εν τυ π ω σ ια κ ό οκτα ώ ροφ ο κ τίσμ α χ ω μ έν ο σ ε

Φ η τ. 83. Φωτογραφία τιιςμονής του Μεγάλου Σπηλαίου,

ΣΤΑ ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ 25 9

ένα κοίλω μ α τ ο υ βράχου μ ε π λ ά το ς 60 μ. και β ά θο ς 30 μ., σ ε μία κ α τά τ ’ άλλα ε ξ α ιρ ε ­

τικ ά α π ό κ ρ η μ ν η βουνοπ λαγιά . Ο ι π ισ τ ο ί αναγνω ρίζουν σ τ ις τ ρ ε ις β α θιές σ χ ισ μ ές

π ο υ χα ρα κώ νουν τη ν π λα γιά τρ ε ις σ τα υ ρ ο ύ ς. Τ ο μ ονα στήρ ι ιδ ρ ύ θη κ ε κατά π ά σ α π ι­

θ α ν ό τη τα το 362 μ .Χ . και α ν ήκει στα σ η μ α ν τικ ό τερ α τ η ς Ε λλά δ α ς. Π ριν α π ό το ν π ό ­

λ εμ ο π ερ ίμ εν α ν σ τ ο ν σ ιδ η ρ ο δ ρ ο μ ικ ό στα θμ ό 40 μ ε 50 γαϊδούρια για να μ ετα φ έρ ο υ ν

τ ο υ ς π ρ ο σ κ υ ν η τές , μ ετά απ ό μια κ ο υ ρ α στικ ή π ο ρ εία μιας ώ ρα ς, σ το μοναστήρι. Τ ο

κτίρ ιο κ α τα σ τρ ά φ η κ ε α π ό τρ ο μ α κ τικ ές π υ ρ κ α γιές το 1640 και το 1934, αλλά επ α ν ο ι­

κ ο δ ο μ ή θ η κ ε κ ά θ ε φορά.

Ο α ρ ιθμ ό ς τω ν μ οναχώ ν - σ τ ι ς α ρ χ ές το υ ε ικ ο σ το ύ αιώνα γύρω σ τ ο υ ς τρ ια κ ό -

σ ι ο υ ς - μ ε ιώ θ η κ ε π ριν α π ό το ν Β ' Π αγκόσμ ιο Π ό λ εμ ο σ ε λ ιγ ό τερ ο υ ς απ ό εκ α τό . Σ το

μονα στήρ ι αν ήκε ε κ τ ό ς τω ν ά λλω ν και μια σχο λή , σ τη β ιβ λιο θή κ η τ η ς οπ ο ία ς φ υ λά σ­

σονταν αναρίθμ ητα , μοναδικά και α ναντικα τάστα τα χειρόγρα φ α θ ρ η σ κ ευ τ ικ ο ύ π ε ­

ρ ιεχο μ έν ο υ , π ο υ κ α τα στρά φ ηκ α ν σ τ η μ εγά λη φ ω τιά τ ο υ 1934. Ε π ίσ κ ο π ο ι, ά ν θρ ω π ο ι

τ ο υ π ν εύ μ α το ς και σ η μ α ν τικ ές π ρ ο σ ω π ικ ό τ η τ ες είχαν μ α θ η τεύ σ ε ι σ το μοναστήρι. Η

εκκλησ ία , σ τη ν οποία π ερ ν ο ύ σ ε κα ν είς μέσα απ ό μια π ύ λ η δ ια κ ο σ μ η μ έν η μ ε π λ ο ύ ­

σια ανάγλυφα, ήταν γ εμ ά τη μ ε αργυρά α ν τικείμ ενα . Σ ε μια υ π οδοχή στο ν το ίχο ήταν

τ ο π ο θ ετ η μ έν η και κ λ ε ιδ ω μ έν η μ ε α σ η μ ο π ο ίκ ιλ τη κλειδα ρ ιά μια εικόνα τη ς Π αναγίας

μ ε το ν Χ ρ ισ τό , φ τια γμ ένη μ ε τη λ εγ ό μ εν η εγκ α υ στικ ή τεχ ν ικ ή , εικόνα π ο υ α π ο δ ιδ ό ­

τα ν , σ ύ μ φ ω ν α μ ε τη ν π α ρ ά δ ο σ η , σ το ν ευ α γ γ ελ ισ τή Λ ουκά και ε ίχ ε α ν α κ α λ υ φ θεί σ τη

σπ η λιά τ ο υ μ ο ν α σ τη ρ ιο ύ απ ό τη β ο σ κ ο π ο ύ λ α Ε υφ ρ ο σύ ν η .

Λ ίγο μ ετά το στα θμ ό Ζ α χ λ ω ρ ο ύ ς-Μ εγ ά λ ο υ Σ π η λα ίο υ , το τρ έν ο μ π α ίν ει σ τ ο υ ψ ί­

π εδ ο τω ν Κ α λα β ρ ύτω ν και φ τά ν ει μ ετά απ ό μ ισή ώ ρα π ερ ίπ ο υ σ το ν τ ε λ ικ ό τ ο υ π ρ ο ο ­

ρισμ ό.1 Π ριν α π ό το ν Β ' Π αγκόσμ ιο Π ό λ εμ ο , τα Κ α λάβρυτα α π ο τελ ο ύ σ α ν ένα α π ό τα

π ιο αγα π ημ ένα θ έρ ετρ α ελ λ η ν ικ ώ ν ο ικ ο γ εν ειώ ν και δ έχο ν τα ν ε π ισ κ έ π τ ε ς κ υ ρ ίω ς κ α ­

τά τ ο υ ς ζ ε σ τ ο ύ ς μ ή ν ες τ ο υ κα λοκα ιριού , λ ό γ ω τ ο υ δ ρ ο σ ερ ο ύ τ ο υ ς κ λ ίμ α το ς. Π άνω

α π ό τη λα β υ ρ ιν θώ δ η π ο λίχν η β ρ ίσ κ ετα ι το επ ο ν ο μ α ζό μ εν ο Κ ά στρο Τ ρ εμ ο υ λ ά μ ε τα

ερ είπ ια εν ό ς μ εσα ιω ν ικ ο ύ φ ρ ο υρ ίου . Σ τη ν Α ρχαιότητα βρισκότα ν κοντά στα σ η μ ερ ι­

νά Κ α λ ά β ρ υτα η αρχαία Κ ύναιθα, κ έν τρ ο τ ο υ α ρ κ α δ ικ ο ύ φ ύ λ ο υ τ ω ν Κ υ ν α θα ώ ν ,* εν ό ς

α π ό τα α γ ρ ιό τερ α φ ύ λ α τ η ς Α ρκα δίας. Α ρ γ ό τερ α π έρ α σ α ν α π ό τη ν π ερ ιο χ ή Γ ό τθο ι,

Σ λάβοι, Α λβ α νοί και Φ ρ ά γ κ ο ι στα υρ οφ όροι.

Τ ο ση μ ερ ιν ό όνομα Κ α λά β ρ υτα (κα λή β ρ ύση ) π α ρ α π έμ π ει σ τ ις π λ ο ύ σ ιε ς π η γ ές

τ η ς π ερ ιο χ ή ς .2 Σ το δρόμο α π ό το ν σ ιδ η ρ ο δρ ομ ικ ό στα θμ ό π ρ ο ς το κ έν τρ ο π ρ ο σ ελ κ ύ -

1 Πριν από τον πόλεμο, η αμαξοστοιχία δεν εκινείτο με ντίζελ ή ηλεκτρισμό αλλά με ατμό· για το λόγο αυτόν το ταξίδι διαρκούσε διπλάσιο χρόνο απ’ ό,τι σήμερα.

* Ο Πολύβιος (4, 18-21) αναφέρεται στηναγριότητα των Κυναθαών και παραδίδει μια δεύτερη μορ­φή του ονόματός τους: Κυναιθείς. (Σ.τ.Μ.)

2 Κ. Baedeker, Griechenland, Λειψία 1908, σ. 307.

26 0 V. Η Ε ΠΙ Χ Ε Ι Ρ Η Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ»

ΙΊ;ΜΚ11 ΜΙΟΊ'ΤΪ ΚΛΛΛΒΙΎΤΟΝ

Φ ο τ. 84. Η κωμόπολη των Καλαβρύτων γύρω στο 1935.

ε ι την π ρ ο σ ο χ ή τ ο υ ε π ισ κ έπ τ η ένα εν τυ π ω σ ια κ ό κτίρ ιο κ α τα σ κ ευ α σ μ έν ο από ακα­

τέρ γ α σ το υ ς λ ίθο υ ς, π ο υ λ ε ιτο υ ρ γ ο ύ σ ε πριν α π ό το ν π ό λ εμ ο ω ς σχ ο λ είο . Π ίσω το υ

β ρισκότα ν σ τ ις α ρ χές τ ο υ π ερ α σ μ έν ο υ αιώνα μια π λ α τεία μ ε δύο εκ κ λ η σ ίε ς στα άκρα

και μια δ ιπ λή κρήνη σ το κ έν τρ ο τ η ς τερ ά σ τια π λα τά ν ια π ρ ο σ έφ ερ α ν τη σκιά το υ ς

στο ν επ ισ κ έπ τ η . Η κύρια π η γ ή τ ο υ Β ο υρ α ϊκο ύ - κ ά π ο τ ε ο ν ομ α ζότα ν «μ εγά λη Κ αλα­

β ρ υ τ ιν ή » - έβ γα ιν ε σ τη ν επ ιφ ά ν εια στα ν ο τιο δ υτικ ά τ η ς π ό λ η ς , κά τω από ένα βράχο

ο λ ο σ κ έπ α σ το μ ε κ ισσ ό. Ο ρ ισ μ έν ο ι δόμ οι από μάρμαρο π ο υ β ρ έθη κ α ν στο σ η μ είο α υ­

τ ό ε π ιτ ρ έπ ο υ ν να υ π ο τ ε θ ε ί ό τι σ τη ν Α ρχα ιότη τα υ π ή ρ χ ε εδ ώ κρηναίο ο ικοδόμ ημ α · η

π η γή ονο μ α ζό τα ν Ά λ υ σ σ ο ς και το νερό τ η ς θ ερ ά π ευ ε το υ ς π ρ ο σ β εβ λ η μ έν ο υ ς από

λύσσα.

Τ α Κ αλάβρυτα δ εν ήτα ν μόνο ένα π ρ ο σ φ ιλ ές θ έρ ετρ ο υγιειν ο ύ αέρα για τ ις ευ κ α ­

τ ά σ τα τες ο ικ ο γ έν ειες τ η ς Π ά τρα ς, τ ο υ Α ιγίου και τ η ς Α θή να ς, αλλά και η π ρ ω τ εύ ο υ ­

σα τ η ς επ α ρ χ ία ς η ο π ο ία α π ο τ ελ ε ίτ ο από 60 χω ριά και α γ ρ ο τικ ο ύ ς συ ν ο ικ ισ μ ο ύ ς,

ό π ο υ υ π ή ρ χ ε , ε κ τ ό ς τ ο υ δ η μ ο τικ ο ύ σ χ ο λ είο υ , και ένα γυμνάσιο μ ε σ υ ν ο λικ ά 14 κ α θ η ­

γ η τ ές και π ερ ίπ ο υ 500 μ α θ η τές . Π έρα ν το υ το υ ρ ισ μ ο ύ , η π ό λ η ό φ ε ιλ ε το ν π λ ο ύ το

τ η ς σ το εμ π ό ρ ιο αγροτικώ ν π ροϊόντω ν, π ο υ π ω λο ύ ν τα ν στη ν εβδομ α δια ία αγορά, και

σ το λιγνίτη π ο υ εξο ρ υ σ σ ό τα ν στα κοντινά ο ρυχεία . Π ολυά ριθμ α κ α τα στή μ α τα υ π ή ρ ­

χαν κ α τά μ ή κ ο ς τ ο υ κ εν τρ ικ ο ύ δρ όμ ου . Τ ο ειρ η ν ο δ ικ είο ε ίχ ε ε π ίσ η ς τη ν έδρ α το υ στα

Κ αλάβρυτα. Δ εκ α π έν τ ε δικη γόρ οι ήτα ν σ ε θ έσ η να κ ερ δ ίζο υ ν εδ ώ τα π ρ ο ς το ζην.

ΣΤΑ Κ ΑΛΑΒ ΡΥ Τ Α 261

Φητ. 85. Κατά τους ζεστούς θερινούς μήνες, τα Καλάβρυτα αποτελούσαν δημοφιλές θέρετρο των ευκα ­τάστατων οικογενειών από την Πάτρα, το Αίγιο και την Αθήνα.

Δ ύο α θ η ν α ϊκ ές τρ ά π εζ ες είχαν αν οίξει υ π ο κ α τα σ τή μ α τα σ το κ έν τρ ο τ η ς π ό λη ς. Τ έ σ ­

σερ ις γιατροί αναλάμβαναν τη φ ρ οντίδα τω ν αρ ρώ στω ν. Ε π τά τα β έρ ν ες και εσ τ ια τό ­

ρια, κ α θώ ς και α ρ κ ετά α ξιόλογα ξεν ο δ ο χ εία , α ν άμ εσά τ ο υ ς και το π ρ ώ τ η ς κατηγορίας

Χ ελμ ός, π ρ ο σ έφ ερ α ν εξα ιρ ετικ ή κουζίνα . Α κόμ η και χαβιάρι είχαν σ τη δ ιά θεσ ή το υ ς

οι κ α λ ο μ α θη μ έν ο ι π ρ ω τευ ο υ σ ιά ν ο ι, οι ο π ο ίο ι «όπ ω ς σ τη ν Ιταλία» έκανα ν το ν π ερ ί­

π α τό τ ο υ ς το α π ό γ ευ μ α σ τη ν π λ α τεία , ό π ο υ η τ ο π ικ ή μ π ά ν τα έ π α ιζ ε π ρ ο ς τέρψ ιν

τω ν ε π ισ κ επ τ ώ ν τ ις ν ε ό τ ε ρ ε ς μ ελ ω δ ίες το υ ελ α φ ρ ο ύ τρα γο υ δ ιο ύ και τ η ς ο π ερ έτα ς .

Α π ό το κέν τρ ο τ η ς π ό λ η ς ο τα ξ ιδ ιώ τη ς έφ τα ν ε σ ε λ ιγ ότερ ο α π ό μία ώ ρα σ τ ο μ ονα ­

στή ρι τ η ς Αγίας Λ αύρας, σ τη ν ε ίσ ο δ ο μιας κ ο ν τιν ή ς κοιλά δα ς. Η ίδ ρ υσ ή τ ο υ ανάγεται

στα 961 μ .Χ . και ανήκει, ό π ω ς και το Μ έγ α Σ πήλαιο , στα σ π ο υ δ α ιό τερ α ελλη ν ικ ά μ ο ­

ναστήρια . Έ ν α εν τυ π ω σ ια κ ό πλατάνι κ ο σ μ εί τη ν αυλή τ ο υ μονα στηριού , α π ό την

ο π ο ία ο ε π ισ κ έπ τ η ς α τεν ίζει α ν εν ό χ λ η το ς τη μ εγά λη , π λο ύ σ ια κοιλάδα τω ν Κ αλαβρύ­

τω ν. Ε δώ ξ ε δ ιπ λ ώ θ η κ ε στις 25 Μ α ρ τίο υ 1821 το λάβαρο τ η ς επ α ν α σ τά σ εω ς, το οπ οίο

φ υ λά σσ ετα ι μέχρι σή μ ερ α ω ς κ ειμ ή λ ιο , ω ς σύμ β ο λο τ η ς ένα ρ ξη ς το υ αγώνα τω ν Ε λ λ ή ­

νω ν κατά το υ Τ ο ύ ρ κ ο υ κ α τα κ τη τή . Ο τ ό τε δ ιο ικ ιτ ή ς το υ το υ ρ κ ικ ο ύ φ υ λα κίο υ τω ν

Κ αλαβρύτω ν Α ρνα ούτογλου α ν α γκά στη κε να π α ρ α δ ο θεί μ ε τ ο υ ς 300 άνδρες του .

Έ τ σ ι ξ εκ ίν η σ ε ο ελ λ η ν ικ ό ς επ α ν α σ τα τικ ό ς α γώ να ς μ ετά από τ έσ σ ε ρ ις α ιώ ν ες

τ ο υ ρ κ ικ ή ς κ α τ α π ίεσ η ς , σ τη δ ιά ρκεια τ η ς ο π ο ία ς ο Τ ο ύ ρ κ ο ς κ α τα κ τη τή ς βρισκότα ν

σ ε συ ν εχή διαμάχη μ ε τον κ α τα π ιεσ μ έν ο , θύμα ε κ μ ετ ά λ λ ευ σ η ς και χω ρ ίς δικα ιώ μα τα

262 V. Η Ε Π Ι ΧΕ Ι ΡΗ Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ»

ΛΙΊ \ ΛΑΥΡΑ

Φ οτ. 86. Σύγχρονο σκίτσο του καλαβρυτινοιί μοναστηριού της Αγίας λαύρας, απ ό όπου ξεκίνησε το 1821 ο ελληνικός απελευθερωτικός αγώνας.

χριστιανικό π λ η θ υ σ μ ό .3 Μ ε μια σειρά απ ό επ α ν α σ τά σ εις , οι ο π ο ίες λάμβαναν συχνά

τη μορφ ή π ρ α γμ α τικού π ο λ έμ ο υ , α ν τιτά χθη κα ν οι κ α τα π ιεσμ έν ο ι Έ λ λ η ν ε ς σ το ν μ ι­

ση τό κ α τα κ τη τή , ο ο π ο ίο ς α ν τιδ ρ ο ύ σ ε μ ε μ έσ α π ο υ αντέβαιναν σ ε κ ά θ ε μ ο ρ φ ή δ ικ α ί­

ου: ε π ί α ιώ ν ες γίνονταν π υ ρ π ο λ ή σ ε ις , βασα νιστήρια και σ φ α γ ές .4

Για να ξεφ ύγουν α π ό τη ν το υ ρ κ ικ ή αυθαιρεσία, ο ιν εα ρ ο ίά ν δ ρ ες κατέφ ευγαν στα β ου ­

νά, α π ’ ό π ο υ π ο λ εμ ο ύ σ α ν το ν μ ισ η τό κ α τα π ιεσ τή . Σ ε τρα γούδια και σ τίχο υ ς υ μ ν ο ύ ­

νταν τα αν δραγαθήματα τω ν θα ρρ α λέω ν α ν τα ρτώ ν , τω ν «παλικαριώ ν» ή « κ λεφ τώ ν » ,

ό π ω ς α π οκα λούντα ν. Υ π ό τη ν η γεσ ία το υ κ α π ετά ν ιο υ ε π ιτ ίθ ε ν τ ο κατά τ ο υ μ ισ η το ύ

Τ ο ύ ρ κ ο υ και κ α τέφ ευ γ α ν π άλι σ τη ν α σφ ά λεια τ ο υ βουνού. Ο ι Τ ο ύ ρ κ ο ι δ εν κ α τά φ ε­

ραν π ο τ έ να τ ο υ ς κ α θ υ π ο τά ξο υ ν , αν και ε π ί α ιώ ν ες ο λ ό κ λ η ρ ο υ ς το π ρ ο σ π ά θ η σ α ν μ ε

μ εγ α λ επ ή β ο λ ες επ ιχ ε ιρ ή σ ε ις και φ ρικτά αντίποινα .

Μ ετά απ ό ο κ τώ χρόνια, ο π ό λ εμ ο ς α υ τό ς ο δ ή γ η σ ε, το 1829, σ τη ν ελ λ η ν ικ ή α ν ε­

ξα ρτησία . Δ εν είναι λ ο ιπ ό ν άξιο απ ορ ία ς ό τι από τ ό τ ε το καλαβρυτινό μονα στήρ ι τ η ς

Αγίας Λ αύρας α π ο τ ε λ ε ί για ό λ ο υ ς τ ο υ ς Έ λ λ η ν ε ς π α τρ ιώ τες π α ν εθν ικ ό σύ μ β ο λ ο . Ε ί­

ναι σ χ εδ ό ν υ π ο χ ρ έω σ η κ ά θ ε Έ λ λ η ν α να ε π ισ κ ε φ θ ε ί έ σ τ ω μία φορά σ τη ζω ή το υ το

ξα κ ο υ σ τό μοναστήρι.

3 Κ. Baedeker, Greece, Λειψία 1889, σ. 291.4 G. Stadtmuller, Partisanenkrieg undViilkerrecht, σ. 8.

ΣΤΑ ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ 263

Α ς ε π ισ τρ έψ ο υ μ ε ό μ ω ς σ τη ν ε π ο χ ή τ ο υ Β ' Π α γκοσμ ίου Π ο λ έμ ο υ . Μ ετά τη σ υ ν θ η κ ο ­

λ ό γ η σ η τ η ς Ε λλ ά δ α ς σ τ ις 28 Α π ρ ιλίου 1941 και τη ν κ α το χ ή τ η ς Π ελ ο π ο ν ν ή σ ο υ από

τ ις ιτα λ ικ ές δ υ ν ά μ εις , τα Κ αλάβρυτα μ ετα τρ ά π η κ α ν σ ε ιταλικό φυλάκιο.

Η δ ω δ εκ ά χρ ο ν η τ ό τ ε Ευσταθία Τ ζο ύ δ α -Μ ιτσ ο ν ιά ζ ο ύ σ ε εκ είν η τη ν επ ο χ ή μ ε τη

μ η τέρ α τ η ς και το ν μ ικ ρ ό τερ ο α δ ελ φ ό τ η ς σ το ν κ εν τρ ικ ό δρ όμ ο τω ν Κ αλαβρύτω ν,

π ο λ ύ κοντά σ τη σκιερή π λ α τεία μ ε τ ις δύο ισ το ρ ικ ές β υ ζα ν τιν ές εκ κ λ η σ ίες . Ο π α τ έ ­

ρας τ η ς Ε υστα θία ς ε ίχ ε π εθά ν ει α π ό χρόνια και ο μ εγ α λ ύ τερ ο ς α δ ελ φ ό ς τ η ς ε ίχ ε π έ ­

σ ει στα είκ ο σ ι π έ ν τ ε τ ο υ στο μ έτω π ο τ η ς Α λβανίας μ α χό μ εν ο ς κατά τω ν Ιτα λώ ν. Έ τ σ ι

η μ η τέρ α τ η ς δ ιη ύ θ υ ν ε μόνη το ε π ιτυ χ η μ έν ο υ φ α σ μ α το π ω λ είο , ό π ο υ οι ευ κ α τά σ τα ­

το ι ε π ισ κ έ π τ ε ς μ π ο ρ ο ύ σα ν να βρουν π ρο ϊό ν τα π ο ιό τη τα ς α π ό κ ά θ ε γωνιά τ η ς γης.

Η Ε υ σ τα θ ία ή τα ν ένα έ ξ υ π ν ο , τ ετρ α π έρ α το κ ο ρ ίτσ ι, π άντα π ρ ώ τ η σ τ η ν τ ά ξη τη ς .

Ή δ η α π ό π ο λ ύ μικρή κ α τ έφ ευ γ ε μ ετά το σ χ ο λ είο π ίσ ω α π ό το ν π ά γκο σ τ ο μαγαζί τ η ς

μ η τέρ α ς τ η ς για ν’ α κ ο ύ σ ει τ ις σ υ ζ η τ ή σ εις τω ν εν η λίκ ω ν . « Ή ξερ α π άντα τι γινόταν

σ τη ν π ό λ η » , δ ιη γείτα ι.5

Η Ε υστα θία θυμά ται το υ ς Ιτα λ ο ύ ς κα ρ α μ π ιν ιέρ ο υς π ο υ είχαν εγ κ α τα σ τα θ εί στο

στα θμ ό . «Α νάμεσά το υ ς και ο ό μ ο ρ φ ο ς Π ιέτρ ο , μ ε μπριγιαντίνη στα μαλλιά, ο ο π ο ίο ς

έπ α ιζ ε κιθάρα. Τ α κορίτσια το ν κ ο ιτο ύ σα ν μ ε λα τρ εία κ ά θ ε φορά π ο υ έκ α ν ε βόλτα

σ τη ν π λ α τεία » . Α π ό τη ν ά λ λ η π λ ευ ρ ά όμ ω ς η Ε υσταθία αναφέρει ό τι «στα Κ αλάβρυτα

είχα ν ε κ τ ε λ ε σ τ ε ί τρ ε ις ά ν δρες από τα γύρω χω ριά» και θυμ ά ται π ό σ ο δια βόητοι ήταν

οι Ιτα λ ο ί για τ ις κ λ ο π έ ς τ ο υ ς , κ α θώ ς « έπ εφ τα ν σα ν τα κοράκια στα χω ριά και τα κ α τ έ ­

κλεβαν. Α κόμ η και η π ροίκα μ α ς κ ιν δ ύ ν ευ ε απ ό δ α ύ το υ ς» .

Τ ο 1943 η Ε υστα θία ά κ ο υ σ ε για π ρ ώ τ η φ ορ ά ό τ ι π ρ ώ η ν α ξιω μ α τικ ο ί τ ο υ ελ λ η ν ι­

κ ο ύ στρ α το ύ εγ κ α τέλ ειπ α ν τ ις ο ικ ο γ έν ειές τ ο υ ς π η γα ίνοντα ς στα βουνά για να εν ω ­

θούν μ ε το υ ς αν τά ρτες. Τ ο υ ς α κ ο λ ο ύ θ η σ α ν π ερ ίπ ο υ 35 νέοι από τα Κ αλάβρυτα , π ο υ

είχαν σ υ γ κ εν τρ ω θ εί υ π ό τη ν η γεσ ία τ ο υ Κ ω ν στα ν τίν ο υ (Κ ώ σ τα ) Γκίκα μ ε το ψ ευ δ ώ ­

ν υ μ ο « Χ ελ μ ό ς» και τ ο υ φ ο ιτη τή τ η ς Ν ο μ ικ ή ς Γιάννη Κ α τσ ικ ό π ο υ λ ο υ ( «Β ελιά») για

να α ν τιστα θο ύ ν σ τ ο ν κ α τα κ τη τ ή .6

Ό τα ν στις 9 Σ επ τεμ β ρ ίο υ 1943 σ υ ν θ η κ ο λ ό γ η σ ε η Ιταλία, στα Κ αλάβρυτα β ρ ισ κ ό ­

τα ν ακόμ η μια ιτα λ ικ ή φ ρουρά. Μ ια α ν τιπ ρ ο σ ω π εία α π ο τελ ο ύ μ εν η α π ό τρία ά τομ α ,

μ ε επ ικ εφ α λ ή ς το ν δήμ α ρχο Κ α λα β ρ ύτω ν Χ ρ ή σ το Π α π α ν δ ρ έο υ , ξ εκ ίν η σ ε για το μ ο ­

ν α στήρι τη ς Α γίας Λαύρας π ο υ λ ε ιτο υ ρ γ ο ύ σ ε εκ είν η τη ν επ ο χ ή ω ς αρχηγείο το υ δ ιο ι­

κ η τ ή τ ο υ Ε ΛΑΣ Δ η μ η τρ ίο υ Μ ίχ ο υ . Ο Π α π α ν δ ρ έο υ και ο Μ ίχο ς θα π ρ έ π ε ι να γν ω ρίζο ­

νταν καλά, κ α θ ώ ς ο Μ ίχο ς π ερ ιέγ ρ α ψ ε αργότερα στα α π ο μ ν η μ ο ν εύ μ α τά το υ το ν δή ­

μαρχο ω ς «καλό φ ίλο». Θ έμ α τ η ς σ υ ζ ή τ η σ η ς ήτα ν η α π ελ ευ θ έρ ω σ η τ η ς «π ό λ η ς από

τη ν ιτα λική φ ρουρά».

5 Συζητήσεις με την Ε. Τζούδα-Μιτσονιά, 12 έως 14.12.98.6 Βλ. κεφ. «Η ένοπλη συμπλοκή της Κερπινής».

264 V. Η Ε ΠΙ Χ Ε Ι Ρ Η Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ»

Κ α θώ ς εκ είν η τη χρονική στιγμή δ εν είχαν

φ τά σ ει ακόμη γερμανικά σ τρ α τεύ μ α τα στα Κ α ­

λά β ρυ τα , ο Μ ίχο ς ε κ μ ετ α λ λ εύ τ η κ ε τ η ν εύνοια

τ η ς τ ύ χ η ς και κ α τέλ α β ε α μ έσ ω ς τ η ν π ό λ η . Τ ο

ιταλικό 28ο τάγμ α μ ελα ν ο χιτώ ν ω ν , μια μονάδα

δ η λα δή φ α νατικά φ α σισ τικ ή και α π ό λ υ τα π ισ τή

στο ν Ν το ύ τ σ ε , η ο π οία ε ίχ ε ε π ίσ η ς λά β ει μ έρ ο ς

στη ν επ ιχ είρ η σ η «Χ ιονίστρα», δ έ χ τ η κ ε , σ ύ μ φ ω ­

να μ ε αναφορά το υ γ ερ μ α ν ικ ο ύ σ τρ α το ύ , τη ν ύ ­

χτα τ η ς 9η ς π ρ ο ς 1 Ο η Σ επ τεμ β ρ ίο υ ε π ίθ εσ η

«από π ερ ίπ ο υ 200 σ υ μ μ ο ρ ίτ ες».7 Ο ι Ιτα λ ο ί ό μ ω ς

δ εν α ν τιστάθηκαν, παρά κ α τέφ υγα ν σ τα γύρω

βουνά. Αν και κατά τ η διά ρκεια τη ς νύχτα ς υ π ή ρ ­

ξαν μ εμ ο ν ω μ έν ες σ υ μ π λ ο κ ές ανάμεσα σ ε Ιτα ­

λ ο ύ ς και α ν τά ρτ ε ς, ο Μ ίχο ς κα τά φ ε ρ ε να μ ετα - Φ ΩΤ. 87. Ο Χρήστος Παπανδρέου, φ έρ ε ι ό π λ α , τρόφ ιμ α και ά λ λ ο υ ε ίδ ο υ ς π ο λ εμ ικ ό δήμαρχος των Καλαβρύτων.

υλικό πριν φ τά σ ο υν οι Γερμανοί.

Ό τ α ν τη ν επ ό μ εν η μ έρα μ π ή κα ν οι Γερ μ α ν ο ί στα Κ αλάβρυτα , οι αν τά ρτες είχαν

ήδη επ ισ τρ έψ ει στα βουνά, εν ώ οι διω γμ ένοι μ ελ α ν ο χ ίτω ν ες βγήκαν α π ό τις κ ρ υ ψ ώ ­

ν ες τ ο υ ς και γύ ρισα ν σ τ η ν π ό λ η , ό π ο υ και αναγκάστηκαν α μ έσ ω ς να π α ρ α δ ώ σ ο υ ν τα

ό π λα το υ ς . Α φ ού οι Γερ μ α ν ο ί α π είλη σ α ν ρητά «να επ ισ τρ έψ ο υ ν και να κάψ ουν τα

σπ ίτια » σ τ η ν π ερ ίπ τω σ η π ο υ η π ό λ η π ρ ο σ έ φ ε ρ ε και π ά λ ι κατα φ ύγιο σ ε α ν τά ρ τες μ ε ­

τά τη ν α π ο χ ώ ρ η σ η τω ν δ υ ν ά μ εω ν τ ο υ Ά ξο ν α , ξεκ ίν η σ α ν για να επ ισ τρ έψ ο υ ν σ τ ο Α ί­

γιο π α ίρ νοντα ς μ α ζ ίτ ο ύ ς Ιτα λ ο ύ ς α ιχ μ α λ ώ το υ ς τ ο υ ς .8

Ο Μ ίχ ο ς ό μ ω ς δεν ε π η ρ εά σ τ η κ ε α π ό τη γ ερ μ α ν ικ ή α π ε ιλ ή . Α μ έσ ω ς μ ετά τη ν

α π ο χ ώ ρ η σ η τω ν κ α τα κ τη τώ ν , δ ιέ τα ξ ε το μοίρα σμα τω ν τρο φ ίμ ω ν π ο υ είχ α ν π ά ρ ει

α π ό τ ο υ ς Ιτα λ ο ύ ς σ το ν π λ η θ υ σ μ ό τ η ς π ό λ η ς. Ο ι ά ν θρ ω π οι, τ ρ ε λ ο ί α π ό χαρά για τη ν

α π ελ ευ θ έρ ω σ η τ η ς π ό λ η ς τ ο υ ς , πανηγύριζαν φ ω ν ά ζο ν τα ς ξανά και ξανά « Χ ρ ισ τό ς

α ν έσ τη ».9

Τ α υ τόχρ ονα , οι π ιο σ υ ν ετο ί π ο λ ίτ ε ς τ ω ν Κ α λα β ρ ύτω ν συνα ντιόνταν σ τ α γραφ εία

τ η ς κ ο ιν ό τη τα ς, για να σ υ ζη τή σ ο υ ν π ώ ς θα έ π ρ ε π ε να σ υ μ π ερ ιφ ερ θ ο ύ ν εν ό ψ ει το υ

7 ΟΑ-ΣΤ: RH 24-68/15, ΚΤΒ, 10.9.43, σ. 121.8 Παπαβασιλείου, ό.π.,ο .28.9 Μίχος, ό.π .,ο. 11. Σε πολλές περιοχές τηςΕλλάδας, κατάτηνπερίοδο ανάμεσα στο Πάσχα καιτην

Ανάληψη του Κυρίου αποτελεί μέχρι σήμερα έθιμο να χαιρετά ο κόσμος όχι λέγοντας «Καλημέ- ρα»αλλά «Χριστός ανέστη», και ο αντιχαιρετισμός είναι«Αληθώςανέστη».Στηνπροκειμένη περί­πτωση η έκφραση «Χριστός ανέστη» χρησιμοποιήθηκε συμβολικά, σήμαινε δηλαδή την αρχή μιας νέας εποχής, όπως μετά την Ανάσταση του Κυρίου.

ΣΤΑ ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ 265

ερ χ ο μ ο ύ τω ν ανταρτώ ν και τ η ς α π ειλ ή ς τω ν Γερμ α ν ώ ν . Α π ο φ α σ ίσ τη κ ε, εφ ό σ ο ν ο

Μ ίχο ς ε ίχ ε ήδη εγκ α τα λείψ ει τη ν π όλη , να στα λεί ε κ νέου α ν τιπ ρ ο σ ω π εία σ το υ ς

α ν τά ρ τες, η οποία θα το υ ς π α ρ α κ α λο ύ σ ε να μην ξαναμπούν στη ν π ό λ η και να π α ρ α ­

δ ώ σ ο υ ν σ το υ ζ Γ ερ μ α ν ο ύ ς τ ο υ ς Ιτα λ ο ύ ς εκ είν ο υ ς π ο υ είχ α ν π ρ ο σ χ ω ρ ή σ ει σ τ ις γρα μ­

μ ές το υ ς . « Δ υ σ τυ χ ώ ς ό μ ω ς οι α ν τά ρ τες δ εν εισ ά κ ο υ σα ν τη ν π α ρ ά κ λη σ ή μας», σ η μ ε ί­

ω σ ε ο χρονικογρά φ ος Π α π α β α σιλείο υ . «Τα μ εσά ν υ χτα τ η ς 18η ς Σ επ τεμ β ρ ίο υ μ π ή κ ε

σ τ η ν π ό λ η υ π ό τη διο ίκ ησ η το υ κυ ρίο υ Γκίκα το τά γμ α Α ιγιαλείας. Ο ι κά το ικο ι τ ο ύ ς

υ π ο δ έχ θ η κ α ν μ ε εν θο υ σ ια σ μ ό και τ ο υ ς π α ρ α κ ά λ εσ α ν να εγκ α τα λείψ ο υ ν τη ν π ό λ η το

σ υ ν το μ ό τερ ο δ υ ν α τό , για να α π ο φ ευ χ θ ο ύ ν α ν επ ιθ ύ μ η τε ς κ α τα σ τά σ εις» .10

Η Ε υστα θία θυμ ά ται τη ν είσ ο δ ο τω ν π αλικα ριώ ν στη ν π ό λ η :

Μ έσα στη γενική ευφ ορία μ ετά την αποχώρηση των Ιταλών, πολλοί νέοι της

π όλης μας πήραν τα βουνά επιστρέφοντας λίγο αργότερα ω ς αντάρτες του Ευ ^

στην α π ελευθερω μ ένη πόλη. Βρισκόμουν στο μπαλκόνι του σπιτιού μας. Οι αντάρ­

τ ες ήρθαν τη νύχτα. Είχαμε πανσέληνο. Τραγουδούσαν αντάρτικα τραγούδια και

φώναζαν απελευθερω τικά συνθήματα. Είδα έναν ολόκληρο στρατό ανταρτών να

κατεβαίνει το βουνό προς την πόλη. Τα ζωνάρια με τα πυρομαχικά λαμποκοπού­

σαν στο φ ω ς του φεγγαριού. Ή μασταν περήφανοι για τους νεαρούς α π ελευθερ ω τές

μας. Ο καπετάν Γκίκας βρισκόταν μπροστά καβάλα σε ένα άσπρο άτι. Πίσω του κα­

θόταν στα καπούλια ο νεαρότερος αντάρτης, ο «Πρωτομαγιάς», το γούρι του ΕΛΑΣ,

που ήταν μόλις δεκατριών ετών. Ο λόκληρη η π όλη ήταν στο πόδι και πανηγύριζε

ξέφρενα σαν σ ε μεθύσι μαζί με τους α π ελευθερ ω τές. «Ο ύτε ένας Γερμανός στρα­

τιώ της δεν θα ξαναπατήσει το πόδι του στα Καλάβρυτα», υπ οσχέθηκε ο Γκίκας.

Πήγα στη μητέρα μου στην πλατεία, όπου γινόταν η γιορτή. Ο κόσμος έτρω γε κι

έπινε, ακούγονταν τα παλιά κλέφτικα τραγούδια και τα επαναστατικά εμβατήρια,

ενώ πολλοί χόρευαν παραδοσιακούς χορούς. Κράτησε όλη τη νύχτα. Κι όμω ς ήδη

το επ όμ ενο πρωί μας έπια σε φόβος, γιατί γνωρίζαμε π ω ς οι Γερμανοί βρίσκονταν

ακόμα στην Ελλάδα, ότι θα επέστρεφ α ν και θα μας βομβάρδιζαν. Οι αντάρτες δεν

έμειναν π ο λύ καιρό στην πόλη. Επέστρεψ αν και πάλι στα βουνά, απ’ όπου κατέβαι­ναν για να π ρομηθευτούν τρόφιμα. Συχνάέψ αχναν το μαγαζί μας και έπαιρναν μαζί

τους π ετ σ έτ ες , παλτά, ακόμη και χρήματα.1 1

Οι αντά ρτες ό μ ω ς δ εν α π ο σ ύ ρ θ η κ α ν από τη ν π ό λ η π ρ ο το ύ το ΕΑΜ οργα νώ σει κι

εδ ώ τ ις γ ν ω σ τές δ ο μ έ ς τ η ς ισ χ ύ ο ς τ ο υ . Ιδ ρ ύ θ η κ ε έν α σ τρ α τιω τικ ό δ ικα στήρ ιο υ π ό

τη ν π ρ ο εδ ρ ία τ ο υ δικηγόρου Κ α μ π έρ ο υ , μ ε τη σ υ μ μ ετο χ ή τ ο υ β ο σ κ ο ύ Α νδρέα Τ ζα -

β έλα , το υ χασάπη Δ αρμογιάννη και το υ γρα μ μ α τέα τ ο υ ε ιρ η ν ο δ ικ είο υ Θ εο δ ω ρ α κ ό -

π ο υ λ ο υ . Ο γ α ν ω μ α τή ς Ν ικ ο λά ο υ α ν έλα β ε το ρόλο το υ εισ α γ γ ελέα . «Το δ ικα στήρ ιο

10 Παπαβασιλείου, ό.π., σ. 28.11 Συζητήσεις με την Ε. Τζούδα-Μιτσονιά, 12 έως 14.12.98.

2 66 V. Η Ε ΠΙ Χ Ε Ι Ρ Η Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ»

έβ γα λ ε μ ε τη σύνθεση α υτή », α ν αφ έρει ο α υ τό π τη ς μ άρτυρας Π α π α β α σιλείο υ , « π ο λ ­

λ έ ς π ο λ ιτ ικ ές και κ α τα δ ικ α σ τικ ές α π ο φ ά σ εις π ο υ , σύμ φ ω να μ ε τ ις γ ν ώ σ εις τω ν ε μ π ε ι­

ρογνω μ όνω ν α λ λά και μ ε τη ν ά π οψ η τ ο υ α κρ ο α τη ρ ίο υ , δ εν εξ υ π η ρ ετ ο ύ σ α ν κανένα

π ρ α κ τικ ό σ κ ο π ό , ενώ α ν τιθ έτω ς π ρ ο κ ά λεσ α ν τη ν οργή π ο λ λ ώ ν λόγω τ η ς κ ο μ μ ο υ ν ι­

σ τ ικ ή ς κ α τεύ θ υ ν σ η ς τω ν ν έω ν η γετώ ν ». Τ α υ τό χρ ο ν α δ η μ ιο υ ργήθηκα ν ε π ιτ ρ ο π έ ς

π ο υ θ έλ η σ α ν να α σ χο λ η θ ο ύ ν μ ε οικονομ ικά , εκ κ λ η σ ια σ τικ ά , εκ π α ιδ ευ τ ικ ά ζη τή μ α τα

και θ έμ α τα ασφ α λείας. Δ εν είχαν ό μ ω ς τη ν π α ρ α μ ικρ ή επιρροή , κα θώ ς οι σ χ ετ ικ ές

α π ο φ ά σεις λαμβάνονταν «αυθαίρετα» απ ό τ ο υ ς η γ έ τ ε ς το υ ΕΑΜ, το ν αγρονόμο Γ.

Σ μ υ ρ ν ιω τό π ο υ λ ο και το ν δ ιευ θ υ ν τή τ η ς δ ιο ίκ η σ η ς Α. Κ α τσ ικ ό π ο υ λ ο .12

Ε κ τό ς αυτού, ένα μ όλις μήνα μ ετά τα γ εγονότα π ο υ ο δή γησα ν σ τη ν κατά ληψ η τ η ς

εξο υ σ ία ς στα Κ α λά β ρ υτα α π ό το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, εκ π λ η ρ ώ θ η κ ε η π ρ ό β λ εψ η το υ κ ά π ω ς

π ιο σ υ ν ετο ύ μ έρ ο υ ς το υ π λ η θ υ σ μ ο ύ τω ν Κ αλαβρύτω ν ό τι οι Γερμ α νοί θα ε π έ σ τ ρ ε ­

φαν σύντομ α σ τη ν π ό λ η . Τ ο βράδυ τ η ς 17η ς Ο κ τω β ρ ίο υ επ έσ τρ εψ α ν οι κ α τα κ τη τές

στα Κ αλάβρυτα· αυτή τ η φορά είχαν όμ ω ς α ν τιστρα φ εί οι όροι: οι σ τρ α τιώ τες εν ός

ο λ ό κ λ η ρ ο υ γερ μ α νικού λό χ ο υ κ λ είσ τη κ α ν ω ς α ιχμ άλω τοι τ ο υ ΕΛΑΣ στο δη μ οτικό

σχο λείο .

Α νάμεσα σ το υ ς α ιχμ α λώ τους βρίσκοντα ν και τρ εις σ τρ α τ ιώ τες π ο υ είχαν τρ α υμ α ­

τ ισ τ ε ί κ α τά τ η διά ρκεια τ η ς σ υ μ π λ ο κ ή ς και τ ο υ ς ο π ο ίο υ ς έβαλα ν σ το ν ο σ ο κ ο μ είο τω ν

Κ α λ α β ρ ύτω ν .'Ε ν α ς τ έτ α ρ τ ο ς Γερ μ α ν ό ς, π ο υ ε ίχ ε ένα επ ικ ίν δυ ν ο δ ια μ π ερ ές τρα ύμ α

σ το ν π ν εύ μ ο ν α και έ τσ ι δ εν μ π ο ρ ο ύ σ ε να μ ετα φ ερ θ ε ί, ε ίχ ε α φ εθ εί α π ό τ ο υ ς α ν τά ρ τες

στα χέρια τ ο υ γ ια τρού τ η ς Κ ερ π ιν ή ς.

Η Ε υστα θία θυμ ά ται ό τι το α π ό γ ευ μ α π ή γ ε μ ε τη ν τ ά ξ η τ η ς σ το σχ ο λ είο , ό π ο υ τα

παιδιά τρα γο ύ δ ησ α ν π ερ ιπ α ικ τικ ά τρα γούδια ε ις β ά ρος τω ν Γερμ α νώ ν.^ Ο Φ ρ α ν τς

Γκ α ρ χέφ ερ , δ ιο ικ η τή ς τ ο υ 6ο υ λ ό χ ο υ π ο υ α ν έλα β ε τη ν α ν α ζή τη ση τ ο υ Σ ό μ π ερ , ανα­

φ έρ ει α ν τιθ έτω ς «ότι ο α ιχ μ α λ ω τισ μ έν ο ς λ ό χ ο ς Σ ό μ π ερ δ έ χ τ η κ ε , κ α θώ ς μ ετα φ ερ ό ­

ταν μ έσ α α π ό τα Κ αλάβρυτα , ύ β ρ εις , χ λ ευ α σ μ ο ύ ς και ά λ λ ο υ ε ίδ ο υ ς τ α π ειν ώ σ εις , εν ώ

ο π λ η θ υ σ μ ό ς τ ο υ ς π ε τ ο ύ σ ε α κα θα ρσ ίες» . Ο ι σ τρ α τ ιώ τες αναγκάστηκαν να βγάλουν

τα ρούχα το υ ς και μ ετά κ λ ειδ ώ θ η κ α ν σ ε α ξιο θ ρ ή ν η τη κ α τά στα σ η σ το σ χ ο λ είο .Η Μ ε

π α ρ όμ οιο τρ ό π ο εκ φ ρ ά σ τη κ ε και ο Γιούλιους Β έλ φ ιν γ κ ερ το 1958: οι α ιχμ άλω τοι

«ο δη γ ή θη κ α ν μ έσ α απ ό τη ν π ό λ η τω ν Κ αλαβρύτω ν, ενώ ο π λ η θ υ σ μ ό ς τ ο υ ς π ε τ ο ύ σ ε

π έ τ ρ ε ς και τ ο υ ς έ φ τυ ν ε [ ...] ».'5

Ο ι Β έλ φ ιν γ κ ερ και Γ κ α ρ χ έφ ερ βα σίζοντα ν σ ε υ π ο τ ιθ έμ ε ν ες μ α ρ τυ ρ ίες δύο μ ελ ώ ν

το υ λό χο υ Σ ό μ π ερ - τ ω ν Ν τό ν ν ερ και Β ά λ τ ε ρ - , π ο υ ανακρίθηκα ν το Δ εκ έμ β ρ ιο το υ

12 Παπαβασιλείου, ό.π., σ. 30.13 <<Σαν τι ζητούσες, Γερμανέ, στομύλοτου Γουλά, μπας και νόμιζες πως είναιμήλο ζουμερό [ ... ]». '4 Η. Hoffmann, Banden inSudgnechen/and, Μπαντ Χάρτσμπουργκ l 993, σ. 42.'5 Κεντρικό Γραφείο: V 508 AR Band 134/63, σ. 143.

ΣΤΑ ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ 267

1943 όχι μ όνο απ ό Γερ μ α ν ο ύ ς α ξιω μ α τικ ο ύ ς αλλά και α π ό το ν Λ ε Σουίρ π ρ ο σ ω π ικ ά

σ χ ετ ικ ά μ ε τη ν π ερ ίο δ ο τη ς α ιχμ αλω σία ς τους. Κι όμ ω ς, μ ισό αιώνα μ ετά ο Ρ ο ζ έ Β ά λ ­

τ ερ αν α φ έρει κα τη γορ ημ α τικά : «Μ π ορώ να σα ς δ ια β εβ α ιώ σ ω ό τι οι κά το ικ ο ι τω ν Κ α­

λα β ρ ύ τω ν ο ύ τε μας ενόχλησα ν ο ύ τ ε μας χτύ π η σ α ν . Υ π ή ρ ξα ν βέβαια κάποια άτομα

π ο υ θ έλ η σ α ν να μας π λ η σ ιά σ ο υ ν μ ε εχ θ ρ ικ ές δ ια θ έσ ε ις , α λλά οι α ν τά ρ τες ή ξεραν

π ώ ς να το υ ς κρ α τή σ ο υ ν σ ε α π ό σ τα σ η » .^

16 Επιστολή του Ρ. Βάλτερ προς τον συγγραφέα με ημερομηνία 25.12.99.

Η α ν α ζ ή τ η σ η τ ω ν α γ ν ο ο υ μ έ ν ω ν

Ό τα ν τ ο β ρ ά δ υ τ η ς 17η ς Ο κ τω β ρ ίο υ ο Χ α νς Σ ό μ π ερ δ εν έ φ τ α σ ε σ το ν παραλια κό δ ρ ό ­

μο κοντά σ τ α Τ ρυ π ιά , ό π ω ς ε ίχ ε σ υ μ φ ω ν η θ εί, ο Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ , δ ιο ικ η τή ς τ ο υ τά γ ­

ματος, δ ιέτα ξε να αρχίσουν έ ρ ε υ ν ε ς σ χ ετικ ά μ ε τη ν τύ χ η το υ λόχου . Τ α μ εσά νυχτα

ακρ ιβ ώ ς ο 3ος λ ό χ ο ς τ ο υ 749ο υ συ ν τά γ μ α το ς ξ εκ ίν η σ ε τη ν α ν α ζή τη ση τω ν μ ελ ώ ν το υ

λ ό χο υ , π α ίρ νοντα ς το ν ίδιο δρόμο π ο υ θα ε ίχ ε α κ ο λ ο υ θ ή σ ει και ο λ ό χ ο ς Σ ό μ π ερ κατά

τη ν επ ισ τρ ο φ ή το υ .

Ό μ ω ς κα τά τη διά ρκεια τ η ς ν ύ χτα ς τα π ερ ιθώ ρ ια δ ρ ά σ η ς σ τη ν ο ρ ειν ή π ερ ιο χ ή

ήταν π ερ ιο ρ ισ μ έν α . Μ έχ ρ ι τα ξη μ ερ ώ μ α τα τ η ς 18η ς Ο κ τω β ρ ίο υ δ εν είχαν υ π ά ρ ξει

ν ε ό τ ε ρ ε ς π λ η ρ ο φ ο ρ ίες κι έ τσ ι ο Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ επ ικ ο ιν ώ ν η σ ε τ η λ εφ ω ν ικ ώ ς μ ε το ν

Β έλ φ ιν γ κ ερ , το ν δ ιο ικ η τή το υ συ ν τά γ μ α το ς σ τη ν Π άτρα, ζ η τώ ν τ α ς το υ εν ισ χ ύ σ εις .

Συμφώ νησαν τελικά να π ερ ιμ ένουν μέχρι το μ εση μ έρ ι και να α ποφ ασίσουν σ τη συνέχεια

για τον τρόπ ο δρ ά σ η ς. Α μ έσ ω ς μ ετά ά ρ χισε να έρ χ ετα ι η μία αναφορά μ ετά τη ν άλλη.

Σ τις δώ δεκα το μ εση μ έρ ι επ έσ τρ εψ ε ο π ρ ώ το ς αγνοούμενος, ο επιλοχία ς Λ ούσιν, μ έ­

λ ο ς το υ 1ου λ ό χ ο υ , ο ο π ο ίο ς ήταν βέβαια σ ε θ έσ η να δ ώ σ ει π λή ρη αναφορά, αλλά δεν

ή ξ ερ ε τ ι α κρ ιβ ώ ς ε ίχ ε σ υ μ β εί μ ε τη ν π λειο ψ η φ ία τω ν μ ελ ώ ν τ ο υ λ ό χ ο υ .' Ο Ε μ π ερ σ ­

μ π έρ γ κ ερ ε ιδ ο π ο ίη σ ε αν τίστοιχα το ν Β έλ φ ιν γ κ ερ σ τη μία παρά τέτα ρ το . Μ ισή ώ ρα

αργότερα ο 4 ο ς λ ό χ ο ς υ π ό τ η δ ιο ίκ η σ η τ ο υ α ν θυ π ο λο χα γο ύ Χ ά α ς δ ια τά χ θ η κ ε να ο ρ ­

γα νώ σει μια μ εικ τή διμοιρία εξ ο π λ ισ μ έν η μ ε β α ρέα ο π λ ο π ο λ υ β ό λ α κα ι έναν όλμο.

Κ αθώ ς δ εν υ π ήρ χα ν υ π οζύγια , δ ό θ η κ ε εν το λ ή να «ενοικ ια στούν» ζώ α στα Τ ρυπ ιά .

Σ τ ις τρ εις έ φ τα σ ε ο Χ ά α ς σ το παραλιακό χω ριό, ε π έ τ α ξ ε τα απαραίτητα ζώ α και σ τ ις π έ ­

ν τ ε π ή ρ ε το δρ όμ ο ε π ισ τ ρ ο φ ή ς τ ο υ Σ ό μ π ερ μ ε κ α τεύ θ υ ν σ η τα Κ αλάβρυτα . Τρία τ έ ­

ταρτα αργότερα ο Χ ά α ς συ ν ά ν τη σ ε σ τη Σ τα υρ ιά το ν 3ο λ ό χο π ο υ ε ίχ ε ξ εκ ιν ή σ ε ι τα

μ εσά νυχτα .

Σ τις τρ εις μια ε π ιπ λ έο ν μονάδα, ο 6 ο ς λ ό χ ο ς το υ 2ου τά γ μ α το ς τ ο υ 7 49ο υ συ ν τά γ ­

μ α το ς π ο υ βρισκότα ν στη ν Π άτρα, μ ετα φ έρ θ η κ ε μ ε φ ορτηγά στο Δ ια κοφ τό, ό π ο υ ξ ε ­

κ ιν ο ύ σ ε η σ ιδ η ρ ο δρ ομ ικ ή γρα μ μ ή π ρ ο ς Κ α λά β ρ υτα . Ο Φ ρ α ν τ ς Γ κ α ρ χ έφ ερ , π ο υ ε θ ε -

ω ρ είτο «ένα ς ιδια ίτερα εξ ο ικ ε ιω μ έν ο ς μ ε τ η ν κ α τ α π ο λ έμ η σ η τω ν αν τα ρτώ ν επ ικ ε φ α ­

λής», και όχι μ όνο λό γ ω τω ν εμ π ειρ ιώ ν π ο υ ε ίχ ε α π ο κ τ ή σ ε ι σ τη Γιουγκο σ λα β ία , α ν έ­

λ α β ε τη δ ιο ίκ η σ η α υ τή ς τ η ς μονάδας. Σ τις έ ξ ι και δ έκ α το α π ό γ ευ μ α ο 67 ο ς λ ό χ ο ς

π ρ ο χ ώ ρ η σ ε σ υ ν ο δ ευ ό μ εν ο ς α π ό το ν Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ π ρος τη Σταυριά . Σ τη ν ε π ιχ ε ί­

ρη ση α υ τή σ υ μ μ ετείχ α ν έ τ σ ι σ υ ν ο λικ ά 500 άν δρες.

' ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/16, α ν α φ ο ρ ά σχετικό μ ε την επιχείρηση στις 16.10.43, σ. 123.

Η Α Ν Α Ζ Η Τ Η Σ Η ΤΩ Ν Α Γ Ν Ο Ο Υ Μ Ε Ν Ω Ν 26 9

Σ τις έξι το π ρ ω ί τ η ς 19η ς Ο κ τω β ρ ίο υ η «ομάδα μάχης Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ » έφ τα σ ε

σ ε ένα ύψ ω μα β ο ρείω ς τω ν Δ ο υ μ εν ώ ν , ό π ο υ ο Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ ο ργ ά ν ω σ ε το «σ τα θ ­

μό δ ιο ικ ή σ εω ς» μ ε α σ ύ ρ μ α το υ ς και α π ο θ ή κ η εξο π λ ισ μ ο ύ . Μ ό ν ο ν όταν οι Γερ μ α ν ο ί

μ π ή κα ν σ το χω ριό Δ ο υμ εν ά σ τ ις δ έκ α παρά τέτα ρ το και ανέκριναν τ ο υ ς κα το ίκ ο υ ς,

άρχισαν να έχο υ ν τ ις π ρ ώ τες α μ φ ιβ ο λ ίες για τ ο αν «η ομάδα μ ά χη ς θα ή τα ν πράγματι

σ ε θ έσ η να ε π έ μ β ε ι εγ κ α ίρ ω ς» ?

Ενώ ο 3 ο ς λ ό χ ο ς π α ρ έμ ε ιν ε σ τ α Δ ο υμ εν ά για να π ρ ο σ τα τ εύ σ ε ι το σ τα θμ ό δ ιο ικ ή ­

σ ε ω ς , ο Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ δ ιέ τ α ξ ε το ν Γ κ α ρ χ έφ ερ να π ρ ο χ ω ρ ή σ ει εν α ντίον τω ν Ρ ω ­

γώ ν και τ η ς Κ ερ π ιν ή ς. «Μ ε τ ο υ ς κ α λ ύ τερ ο υ ς ά ν δ ρ ες μ ου , π ερ ίπ ο υ 80 , και χω ρ ίς υ π ο ­

ζύγια , για να έ χ ο υ μ ε μ εγ α λ ύ τερ η ελ ευ θ ερ ία κ ιν ή σ εω ν , π ρ ο χ ω ρ ο ύ σ α μ ε σ ε ανοιχτό

σχη μ α τισ μ ό », θυμ ά τα ι ο Φ ρ α ν τς Γκ α ρ χ έφ ερ . «Σ τη ν π ερ ίπ τ ω σ η ε π ίθ ε σ η ς θα α π ο τ ε ­

λο ύ σα ν έτσ ι μόνον έν α ς, δύ ο ή τ ρ ε ις σ τ ρ α τ ιώ τ ες σ τ ό χ ο τω ν α ν τα ρτώ ν, α λλά όχι ένα ς

ο λ ό κ λ η ρ ο ς λ ό χ ο ς , ό π ω ς π ρ ο φ α ν ώ ς ε ίχ ε σ υ μ β εί μ ε το ν Σ ό μ π ερ » ?

Τ α υ τό χρ ο ν α ο Γκ α ρ χ έφ ερ έ σ τ ε ιλ ε α ν ιχ ν ευ τικ ές ο μ ά δ ες για να ψ ά ξουν σ τ α υ ψ ώ ­

μ ατα α ν ά μ εσα σ τ ο λό φ ο τ ο υ Π ρ ο φ ή τη Η λία και εκ είν ο ν τ ο υ Α γίου Ιω ά ννη για ίχνη

μ ά χη ς. Π ερ ίπ ο υ σ τ ις δ έκ α το π ρ ω ί έγιναν α ν τιλ η π το ί α ρ κ ετά μακριά έν ο π λ ο ι άν δρες,

οι ο π ο ίο ι ό μ ω ς « εξα φ α ν ίσ τη κ α ν χω ρ ίς έ ν ο π λ η εμ π λ ο κ ή » , ό π ω ς α ν έφ ερ ε ο Γ κ α ρ χ έφ ερ

γύρω σ τ ο μ ε σ η μ έρ ι? Μ ετ ά α π ό σ υ ν εν ν ό η σ η μ ε το ν Β έλ φ ιν γ κ ερ , σ τ η μία και τ έτ α ρ το

ο Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ ε π έ τ ρ ε ψ ε σ το ν Γκ α ρ χ έφ ερ να κ α τα λά β ει τ ο υ ς Ρ ω γ ο ύ ς «κατά το

δ υ ν α τό ν γ ρ η γ ο ρ ό τερ α » , για να α ν α κ ρ ιθ είο π λ η θ υ σ μ ό ς ?

Γύρ ω σ τ ις τ ρ ε ις το α π ό γ ευ μ α μία α κ ό μ η αναφ ορά τ ο υ Γκ α ρ χ έφ ερ μ έσ ω α συ ρμ ά ­

τ ο υ μ ε τ έ φ ε ρ ε σ το ν Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ τ ις π ρ ώ τ ες β ά σ ιμ ες π λ η ρ ο φ ο ρ ίες σ χ ετ ικ ά μ ε

τη ν τύ χη τω ν αγνοουμ ένω ν: σύμ φ ω ν α μ ε τ ις κ α τ α θ έ σ ε ις τω ν κα το ίκ ω ν τ ω ν Ρ ω γ ώ ν ε ί ­

χαν « τα φ εί 4 Γ ερ μ α ν ο ί σ τρ α τ ιώ τες ν ο τιο δ υ τικ ά τ η ς Κ ερ π ιν ή ς . Σ τ η ν Κ ερ π ιν ή ε ίχ ε

αναλά βει ο άμαχος π λ η θυ σ μ ό ς τ η φ ροντίδα 4 τρα υ μ α τισ μ έν ω ν Γερμ α νώ ν σ τρ α τιω ­

τώ ν. Π ερ ίπ ο υ 45 Γερ μ α ν ο ί σ τρ α τ ιώ τ ες είχαν σ υ λ λ η φ θ εί α ιχμ ά λω τοι και είχαν μ ε τα ­

φ ε ρ θ ε ί π ρ ο ς τη ν κ α τεύ θ υ ν σ η τ η ς Κ ερ π ιν ή ς [ .. .] .Α ν δ ώ σ ει τ η σ υ γ κ α τά θεσ ή τ ο υ ο κ ύ ­

ριος λο χα γ ό ς» , ό π ω ς ζ ή τ η σ ε ο Γ κ α ρ χ έφ ερ από το ν Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ μ έσ ω τ ο υ α σ υ ρ ­

μ ά το υ , «θα π ρ ο χ ω ρ ή σ ω α μ έσ ω ς μ ε το λ ό χ ο π ρ ο ς τη ν Κ ερ π ιν ή , θα π ερ ισ υ λ λ έξ ω τ ο υ ς

τρ α υ μ α τισ μ έν ο υ ς και θα α ν α ζ η τ ή σ ω τ ο ν τ ά φ ο » .6

2 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/16, αναφορά σχετικά με την επίθεση κατά του μεικτούλόχουΣόμπερ, 21.10.43, σ. 119.

3 Συνέντευξη με τον Γκαρχέφερ, 7.11.98.4 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/16, αναφορά μέσω ασυρμάτου, 19.10.43, σ. 128.5 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/16, διαταγή προς τον υπολοχαγό Γκαρχέφερ, 19.10.43, σ. 129.6 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/16, συνημμένο 8, ώρα 15.00, σ. 130.

27 0 \. i n [ii\i ϋ ' ϋ ΐ ί ; κ > \α μ ; ϊ ; .\

Φ οτ. 88.«Ν εκροί σύντρο­φοι», οημείωοε ο Φραντς Γκαρ­χέφερ στην πίσω πλευρά αυτής της φωτογραφίας.

Ενώ ο Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ δέκ α λ ε π τ ά αρ γότερα λά μ β α ν ε μ έσω α σ υ ρ μ ά το υ τη σ υ ­

γ κ α τά θεσ η τ ο υ Β έλφ ιν γ κ ερ / ο Γ κ α ρ χ έφ ερ έμ π α ιν ε μ ε το υ ς 80 ά ν δρ ες το υ σ τη ν Κ ερ ­

πινή. « Ε κ εί β ρ ή κ α μ ε τ ο ν τ ά φ ο τ ω ν 4 Γερμ α νώ ν», θυμά ται. « Τ ο υ ς ξ ε θ ά ψ α μ ε κα ι ο γ ια ­

τ ρ ό ς μας τ ο υ ς ε ξ έτ α σ ε . Μ ε βά ση τα τρα ύμ α τα δ εν είχαν ε κ τ ε λ ε σ τ ε ί , αλλά είχαν π έσ ε ι

κατά τ η δ ιά ρκεια τ η ς σ υ μ π λ ο κ ή ς» . Μ ία α π ό α υ τ έ ς τ ις α ν α φ ο ρ ές ν εκρο ψ ία ς π ο υ έκ α ­

νε ο α ν α π λ η ρ ω τή ς γ ια τρός τ ο υ τά γ μ α το ς δρ Μ π ο ύ ρ εκ , έχ ει σ ω θ εί:

Ηλικία: 20-30 ετών· ύψ ος π ερίπου 1,70 μ : λεπ τό ς, μεσαίας σωματικής διάπλα­

σης, μακρόστενο πρόσωπο, μικρή, ελαφρώς κυρτή μύτη με μυτερή απόληξη, μαύρα

μαλλιά, τριχοφυΐα μαύρου χρώματος στην περιοχή του στέρνου. Τραύμα: στο πίσω

τμήμα το υ κεφαλιού τραύμα μεγέθους π ου αντιστοιχεί περίπου σε πεντόμαρκο και

με ακανόνιστο περίγραμμα. Τ ο πίσω τμήμα το υ κρανιακού οστού φέρει ανάλογο

διαμπερές τραύμα. Η σφαίρα παρέμεινε στο κρανίο.8

Ο ι ανακρίσεις τ ο υ ά μ α χου π λ η θυ σ μ ο ύ έγιναν α π ό το ν δ εκ α ν έα κατα δρομ ώ ν Κ όν-

ραντ Ν τένερτ,9 ο ο π ο ίο ς μ ιλ ο ύ σ ε ελλ η ν ικ ά . Μ ε ρ η τή εν το λ ή το υ Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ , ο

δ ιερ μ η ν έα ς α υ τό ς σ υ ν ό δ ευ ε τ ο ν Γκ α ρ χ έφ ερ κ ατά τη διά ρκεια τη ς επ ιχ είρ η σ η ς . 10

7 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/16, συνημμένο 9, ώρα 15.1 Ο, σ. 131.8 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/16, περιγραφή ευρεθέντος νεκρού κοντά στο χωριό Κερπινή, 21.10.43, σ.132.9 Στην ελληνική, αγγλική αλλά και γερμανική μεταπολεμική βιβλιογραφία, στον ημερήσιο Τύπο,

σε ραδιοφωνικές και τηλεοπτικές εκπομπές, σε προκαταρκτικές ανακριτικές διαδικασίες κ.λπ. επαναλήφθηκε συχνά το όνομα < ^ η^ Γ» (τέννερ). Στην ουσία πρόκειται για τον Ντένερτ. Το λάθος οφείλεται στο γεγονός ότι, όταν το όνομα Ντένερτ προφερθεί στα ελληνικά, ακούγεται πράγματι σαν <<Τέννερ>>, και στη μορφή αυτή μεταφέρθηκε και στα γερμανικά.

10 Συνέντευξη με τον Γκαρχέφερ, 17.11.98.

Η Α Ν Α Ζ Η Τ Η Σ Η Τ Ω Ν Α Γ Ν Ο Ο Υ Μ Ε Ν Ω Ν 271

Ο Ν τέν ερ τ α ν έκ ρ ιν ε το ν Θ εο φ ά ν η Θ εο φ α ν ό π ο υ λ ο και το ν Ν ικόλα ο Κ όλλα , κο ιν ο ­

τά ρ χη τω ν Ρ ω γώ ν, οι ο π ο ίο ι το ν π λ η ρ ο φ ό ρ η σ α ν ό τι οι α ν τά ρ τες είχα ν π ρ ο χ ω ρ ή σ ει μ ε

τ ο υ ς α ιχ μ α λ ώ το υ ς τ ο υ ς π ρ ο ς τ α Κ αλάβρυτα . Ο Α νδρ έα ς Ρ ού κ α υ ρ η ς [sic, π ιθα ν ώ ς

Ρ ο υ κ α ο ύ ρ η ς] α π ό τη ν Κ ερ π ιν ή α ν α φ έρ θ η κ ε σ το ν Γερμ α νό μ ε το τρα ύμ α σ το ν π ν εύ ­

μονα, π ο υ μ ε τα φ έρ θ η κ ε πάνω σ ε γάιδαρο στο χωριό μ ετά το τ έ λ ο ς τ η ς μ ά χη ς και

σ το ν οπ ο ίο π ρ ο σ έφ ε ρ ε τ ις π ρ ώ τ ες β ο ή θ ε ιε ς , εν ώ ο Σ π ύ ρ ο ς Κ ουβ α ρ ά ς α π ό τη ν Κ άτω

Ζ α χλω ρού δ ια μ α ρ τυ ρ ή θ η κ ε για τη ν κ α τα π ίεσ η π ο υ υ π έσ τη σ α ν οι κά το ικ ο ι α π ό το υ ς

α ν τά ρ τες: τη ν ύ χ τα απ ό Κ υριακή π ρ ο ς Δ ευ τέρ α είχαν κ α τά σ χ ει «απ ό κ ά θ ε σ π ίτ ι αβγά,

ψ ω μί, κονιάκ και φ ρ ο ύτα για 14 κ ά π ω ς βαριά τρ α υ μ α τισ μ έν ο υ ς α ν τά ρ τες» , π ο υ μ ετα ­

φ έρ θ η κ α ν μ ετά μ ε σ ιδη ρ ο δρ ομ ικ ό βαγόνι στα Κ αλάβρυτα . «Οι κ ά το ικ ο ι τ η ς Κ άτω

Ζ α χλω ρ ο ύ ς» , αναφ έρει ο Ν τέν ερ τ σ το τ έ λ ο ς τ η ς αναφοράς το υ , «έχο υ ν κ ά θ ε λόγο να

τη ρ ο ύ ν α ρνητική σ τά σ η α π ένα ντι σ τ ο υ ς α ν τά ρ τες, κα θώ ς οι α ν τά ρ τες α υ το ί έκ λ εψ α ν

π ερ ίπ ο υ 25 εκα τομ μ ύρ ια π ο υ είχαν α π ο τα μ ιεύ σ ει σ τη ν τρ ά π εζα τω ν Κ αλαβρύτω ν.

Σ υ ν ο λικ ά οι α ν τά ρ τες έκ λεψ α ν 250 εκ α το μ μ ύ ρ ια δ ρ α χ μ ές απ ό τη ν τρ ά π εζα α υ τή » .1 ι

Ενώ ο Ν τέν ερ τ α σ χ ο λ είτο μ ε τις α ν α κρίσεις τω ν κα το ίκ ω ν , ο Φ ρ α ν τς Γ κ α ρ χ έφ ερ

ο ργά νω σε το στα θμ ό δ ιο ικ ή σ εω ς στο ύψ ω μ α μ ε το εκ κ λ η σ ά κ ι τ ο υ Α γίου Δ η μ η τρ ίο υ

π ο υ χω ρ ίζει τ η ν Κ ερ π ιν ή α π ό τα Κ αλάβρυτα . Α π ό το σ η μ είο α υ τό μ π ο ρ ο ύ σ ε κ α ν είς

να δει τη ν π ό λ η α π λ ω μ έν η στα π ό δ ια τ ο υ «σαν να ή τα ν α π ο ν εκ ρ ω μ έν η » , θυμ ά τα ι σ ή ­

μ ερα ο Κ α ρλ Μ ύ λ λ ερ , κ α τα δ ρ ο μ έα ς τ ο υ 6 ο υ λ ό χ ο υ . « Φ α ίν ετα ι π ω ς ό λοι είχαν κ α τα ­

φ ύγει στα β ο υ ν ά » .'2

« Ή θ ελ α να μ π ω στα Κ α λάβρυτα και να α π ελ ευ θ ερ ώ σ ω το υ ς ά ν δ ρ ες μας διά τη ς

βίας», α ν α φ έρ ει σ ή μ ερ α ο Γκ α ρ χ έφ ερ φ α νερά εκ ν ευ ρ ισ μ έν ο ς . «Τα Κ αλάβρυτα μάς

ή τα ν γνω στά α π ό καιρό ω ς φω λιά συμ μ ο ρ ιτώ ν . Π ισ τεύ α μ ε ό τι εκ εί β ρ ισκότα ν σ υ γ κ ε ­

ν τρ ω μ έν ο ς έν α ς μ εγ ά λ ο ς α ρ ιθμ ό ς αν τα ρτώ ν και γι’ α υ τό ο Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ μ ο ύ απ α ­

γ ό ρ ευ σ ε ρη τά να μ π ω κα τά τη δ ιά ρκεια τ η ς α ν α ζή τη σ η ς σ τη ν π ό λ η » .'3 Ό μ ω ς ακόμη

κι αν ο Γκ α ρ χ έφ ερ κ α τα λά μ β α νε τα Κ αλάβρυτα , δ εν θα α ν α κ ά λ υ π τε το ν Σ ό μ π ερ και

τ ο υ ς ά ν δρ ες το υ , κ α θώ ς τ η χρ ονική εκ είν η στιγμ ή βρίσκοντα ν ή δη κ α θ ’ οδόν π ρ ο ς

τη ν π ερ ιο χ ή τ ω ν Μ α ζέικ ω ν ν ο τίω ς τω ν Κ αλαβρύτω ν.

Ο υ π ο δ εκ α ν έα ς Ο λ σ έφ σ κ ι α π ό τ η Ν υρ εμ β έρ γη , π ο υ ε ίχ ε τρ α υ μ α τισ τε ί βαριά

σ τ ο ν π ν εύ μ ο ν α και το ν ο π ο ίο ε ίχ ε π ερ ιπ ο ιη θ ε ί μ ε α υ το θ υ σ ία η ο ικ ογ έν εια τ ο υ για­

τρ ο ύ τ η ς Κ ερ π ιν ή ς, μ ε τα φ έρ θ η κ ε μ ε το ν ο δ ο ν τω τό α π ό τ η Ζ α χλω ρού , το ν σ ιδ η ρ ο ­

1 1 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117116, ανακρίσεις στις 20.10.43, σ. 135. Η ημερομηνία πρέπει να είναι λανθασμέ νη. Με βάση τις αναφορές του Γκαρχέφερ προς τον Εμπερσμπέργκερ και του Εμπερσμπέργκερ προς τον Βέλφινγκερ, οιανακρίσεις θα πρέπεινα έλαβαν χώρα στις 19.10.43. Στις 20.10.43 ο λόχος του Γκαρχέφερ επέστρεψε γύρω στις έξι το πρωί στα Τρυπιά.

1Ζ Πρωτόκολλο από μνήμης, σημειώθηκε από τον Γ. Τίσλερ. Αντίγραφο στοαρχείο του συγγραφέα.13 Συνέντευξη μετονΓκαρχέφερ 17.11.98.

272 V. Η Ε Π Ι Χ Ε Ι Ρ Η Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ

δρομ ικό στα θμ ό το υ μ ον α σ τηρ ιο ύ το υ Μ εγά λου Σ π η λα ίο υ , σ τη ν κοιλάδα. Α ργότερα ,

σ τ ο ν ο σ ο κ ο μ είο σ τ η ν Α θήνα ε μ π ισ τ ε ύ θ η κ ε σ το ν Α λ ό ις Π ύρινγκερ ότι χ ρ ω σ το ύ σ ε τη

ζω ή το υ σ το ν για τρό και σ ε κ ά π ο ιο κορίτσι απ ό τη ν Κ ερ π ιν ή π ο υ το ν « έπ λ εν ε κ ά θ ε

μ έρα α π ό π ά ν ω μ έχρι κάτω ».

Έ τ σ ι σ το ν Γκ α ρ χ έφ ερ και τ ο λ ό χο το υ δ ε ν έ μ εν ε άλλη επ ιλο γ ή α π ό τ ο να θάψ ουν

και π ά λ ι τ ο υ ς τ έσ σ ερ ις ν εκ ρ ο ύ ς στο ν εκ ρ ο τα φ είο τ η ς Κ ερ π ιν ή ς μ ετά τ η ν ο λ ο κ λ ή ρ ω ­

ση τ η ς ν εκ ρο ψ ία ς. Χ ω ρ ίς να έχ ο υ ν ρ ίξει ο ύ τ ε έναν π υ ρ ο β ο λισ μ ό , τα μ έλη τ ο υ λ ό χ ο υ

π ήραν σ τις έ ξ ι το π ρ ω ί τ η ς 20ή ς Ο κτω β ρ ίο υ το δρόμο τ η ς επ ισ τρ ο φ ή ς, φ τάνοντας

χω ρ ίς τη ν ο π ο ια δ ή π ο τε π α ρ εν ό χ λ η σ η γύρω στις δύο και μισή το α π όγευμ α στα Τ ρυ-

πιά. Ο Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ ε π έ σ τ ρ ε ψ ε ε π ίσ η ς τη ν ίδια μ έρ α σ το κ εν τρ ικ ό αρχηγείο το υ

σ το Α ίγιο και τη ν επ ο μ έν η α σ χ ο λ ή θ η κ ε μ ε τ η σύ ν τα ξη το υ επ τ α σ έλ ιδ ο υ επ ε ξ η γ η μ α ­

τ ικ ο ύ και α π ο λο γ η τικ ο ύ κ ε ιμ έν ο υ σ χ ετ ικ ά μ ε τη ν π α ν ω λ εθρ ία π ο υ ε ίχ ε υ π ο σ τ ε ί .'4

Α κόμ η και ώ ς α υ τή τη χρονική στιγμή, ο Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ αγνοούσε π ό σ ο ι α κριβώ ς

σ τρ α τ ιώ τες είχαν σ υ μ μ ετά σ χ ει σ τη ν επ ιχ είρ η σ η τ ο υ Σ ό μ π ερ . Ε κ τ ό ς α π ό τ ο υ ς 4 ν ε ­

κ ρ ο ύ ς, « υ π έθ ετ ε » ότι ε ίχ α ν α ιχ μ α λ ω τισ τεί 70 ά ν δρ ες.^

Σ ε ένα υ π ό μ ν η μ α σ τ ις 22 Ο κ τω β ρ ίο υ π ρ ο ς το ν Μ π ο ύ ρ κ β εν , το ν α ν τικα τα στά τη

το υ Λ ε Σουίρ, ο Β έλ φ ιν γ κ ερ υ π ερ α σ π ίσ τη κ ε τη ν επ ιχ είρ η σ η π ο υ « ε ίχ ε π ρ ο ετο ιμ α σ τεί

μ ε ευ σ υ ν ειδ η σ ία » από το ν Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ : ε ίχ ε δ ια τα χ θ εί από το ν Λ ε Σ ου ίρ π ρ ο ­

σω π ικ ά και ήτα ν α π ο λ ύ τω ς α π α ρα ίτη τη για «τη δ ια σφ ά λιση τω ν ν έω ν π ερ ιο χ ώ ν κα ­

τα υλισμ ού». «Η α τυ χ ή ς έκ β α σ η » , ό π ω ς ση μ ειώ ν ει ο Β έλφ ιν γ κ ερ , «ήτα ν σ ε τ ελ ικ ή

α ν ά λυ ση α π ο τέλ εσ μ α [ ...] τ η ς συ μ π ερ ιφ ο ρ ά ς εν ό ς α π ρ ό σμ εν α ισχυρ ού και κα λά ο ρ ­

γα νω μ ένου εχ θ ρ ο ύ , π ο υ ανάλογό τ ο υ δ εν ε ίχ ε συ ν α ν τή σ ει τ ο σύνταγμα σ τ ις μ έχρι τ ώ ­

ρα π ερ ιο χ ές δ ρ ά σ η ς τ ο υ » .'6

Ο Μ π ο ύ ρ κ β εν δ έ χ τ η κ ε τις ε ξ η γ ή σ εις το υ Β έλ φ ιν γ κ ερ και το υ Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ

και έγραψ ε σ το ν Φ έ λ μ υ ότι δ εν μ π ό ρ εσ ε να διακρίνει εν δ ε ίξ ε ις «για α π ο τυ χία τω ν

διο ικητώ ν και τ η ς μονάδας»: «Α κόμη και αν είχαν μ α ζί τ ο υ ς βαρέα όπ λα , η μοίρα το υ

5ου λ ό χ ο υ τ ο υ 749ου σ υ ν τά γ μ α το ς κα τα δρ ομ ώ ν δ εν θα μ π ο ρ ο ύ σ ε να έχ ε ι εμ π ο δ ι­

στεί» .

Α μ έσ ω ς μ ετά α ν εστά λη σ α ν οι α ν α κρίσεις το υ σ τρ α το δ ικ είο υ εις βάρος το υ Β έλ -

φ ινγκερ και τ ο υ Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ .u

14 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117116, σ. 116-122.'5 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/16, αναφορά σχετικά με τηνεπίθεση, σ. 121.'6 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/16, επίθεση κατά του λόχου Σόμπερ, 22.10.43, σ. 115.17 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/16, επιχείρηση Καλάβρυτα, 25.10.43.

Φωτ. 89. Ένας γερμανικός λόχος, εξοπλισμένος με βαριά οπλοπολυβόλα και ραβδιά, κατά τη διάρκεια ανάπαυσης σε κάποιο ορεινό χωριό.

Σ τ α χ έ ρ ι α τ ω ν . α ν τ α ρ τ ώ ν

Σ υνολικά α ιχμ α λω τίσ τη κ α ν α π ό τ ο υ ς α ν τά ρ τες 81 μ έλ η τρ ιώ ν λ ό χω ν τ ο υ 1ου τά γμ α ­

τ ο ς τ ο υ σ υ ν τά γ μ α το ς κ α τα δρ ομ ώ ν 749, ε κ τω ν ο π ο ίω ν ο συγγρα φ έα ς μ π ό ρ ε σ ε να τ α υ ­

τ ίσ ει ο ν ο μ α σ τικ ά 70 ά τομ α .' Τ α 29 ανήκα ν σ τη διμοιρία το υ 1ου λ ό χ ο υ υ π ό τη δ ιο ί­

κ η ση τ ο υ ε ικ ο σ ιτετρ ά χ ρ ο ν ο υ α ν θυ π ο λο χα γο ύ Φ ρ α ν τς Φ α λ κ εν σ τά ιν ερ , π ο υ ε π ιτ έ θ η ­

κ ε π ρ ώ τ ο ς α π ό τη διμοιρία τ ο υ κατά τ ο υ υ ψ ώ μ α το ς κοντά σ τη ν Κ ερ π ιν ή κ α ι σ κ ο τ ώ ­

θη κ ε. Μ όνο δ ύ ο σ τρ α τιώ τες π ρ ο έρ χ ο ν τα ν α π ό το ν 3ο λ ό χο , εν ώ οι υ π ό λ ο ιπ ο ι 39 αν ή ­

καν σ το ν 5ο λ ό χο τ ο υ Σ ό μ π ερ .

Α π ό τ ο υ ς 70 α ιχ μ α λ ώ το υ ς 34 (4 9 % ) ά το μ α π ρ ο έρ χ ο ν τα ν α π ό το A ltreich (τα π α ­

ρα δο σ ια κ ά γερμανικά εδ ά φ η ), 7 (1 0 % ) α π ό τη ν Α λσα τία , 1 α π ό τη ν ιτα λική επα ρχία

το υ Ν ότιου Τ ιρόλου , 1 α π ό τ η Σ ο υ δ η τία και 2 απ ό τ η ν π ρώ η ν Π ολω νία.

Ο μ εγ α λ ύ τερ ο ς σ ε η λικ ία ήτα ν τριάντα π έ ν τ ε ετώ ν και ο ν εό τ ερ ο ς δ εκ α ο κ τώ . Οι

κ λ ά σ ε ις α νάμεσα σ τ ο 1921 και τ ο 1924, δη λα δή οι ά ν δρ ες η λ ικ ία ς δ εκ α εν ν έα έ ω ς ε ίκ ο ­

σι δύο ετώ ν , α π ο τελ ο ύ σ α ν ένα μ εγά λ ο μ έρ ο ς τω ν α ιχμ αλώ τω ν. Ε δώ συ μ π εριλα μ β ά ν ο -

νταν 24 σ τρ α τ ιώ τες , δ η λα δή π ερ ισ σ ό τερ ο ι απ ό το ένα τ ρ ίτο τ ο υ σ υ ν ο λ ικ ο ύ αριθμού".

Ο μ ο ν α δ ικός α ιχμ ά λω το ς μ ε βα θμό αξιωματικού" ή τα ν ο λο χα γ ό ς Χ α ν ς Σ ό μ π ερ ,

η λικ ία ς τρ ιά ν τα ε ν ό ς ετώ ν . Α κ ο λ ο υ θ ο ύ σ α ν ο τρ ια ντά χρονος επ ιλ ο χ ία ς Χ ο ρ σ τ Χ ο υ τ

απ ό τη Δ ρ έσ δ η και ο ε ικ ο σ ιεν ν ιά χρ ο ν ο ς υ π α ξιω μ α τικ ό ς Ά ντον Ρ ά τ σ εν μ π εκ από την

Α υστρία, ο ο π ο ίο ς στο ύψ ω μ α κοντά σ τη ν Κ ερ π ιν ή ε ίχ ε α π ο κ α λ έσ ει το ν Σ ό μ π ερ

«γουρούνι», ε π ε ιδ ή α δ υ ν α το ύ σ ε σ ε εκ είν η τη ν τό σ ο κρίσ ιμ η κα τά στα σ η να λά β ει τη ν

ο π ο ια δ ή π ο τε α π όφ α ση . Ό λ ο ι οι υ π ό λ ο ιπ ο ι α ιχμ άλω τοι είχ α ν σ τρ α τιω τικ ο ύ ς βα θμ ούς

π ο υ α ν τιστοιχούσα ν σ ε εκ είν ο ν το υ υ π ο δ εκ α ν έα ή το υ δεκαν έα .

Ενώ τρ ε ις απ ό α υ το ύ ς δ έχο ν τα ν τ ις π ρ ώ τ ες β ο ή θ ε ιε ς στο ν ο σ ο κ ο μ είο , οι υ π ό λ ο ι­

ποι α ιχμ ά λω τοι π έρ α σ α ν τη ν π ρ ώ τη , εξα ιρ ετικ ά αν ήσυχη ν ύ χ τα σ το δ η μ ο τικ ό σ χ ο ­

λ είο τω ν Κ αλαβρύτω ν. Σ υ ν εχ ώ ς κά τοικοι και π αιδιά τ ο υ σ χ ο λ είο υ φ ώ ναζα ν π ερ ιπ α ι­

κ τικ ά σ χό λια ή τρα γο υ δ ού σ α ν π α ρ ό μ ο ια τρα γούδια ε ις βάρος τω ν τα π ειν ω μ έν ω ν και

κα τα τρ ο μ α γμ έν ω ν Γερ μ α ν ώ ν .2

Ό τα ν ό μ ω ς ο ν ικητής δ ιο ικ η τή ς τω ν αν τα ρτώ ν «Σφ ακιανός» π λ η ρ ο φ ο ρ ή θ η κ ε ότι

ο Β έλφ ινγκερ και ο Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ είχαν ήδη ξ εκ ιν ή σ ει τ η νύχτα τη ς 17η ς π ρο ς 18η

Ο κ τω β ρ ίο υ επ ιχ είρ η σ η α ν α ζή τη σ η ς τη ς α γ ν ο ο ύ μ εν η ς μονάδας το υ Σ ό μ π ερ , α π ο φ ά ­

σ ισ ε να μ ετα φ έρ ει τ ο υ ς α ιχ μ α λώ το υ ς τη ν επ ό μ εν η κ ιόλα ς μέρα στα Μ α ζέικ α , π ο υ

' Γερμανική υπηρεσία (WASt) Βερολίνο, επιστολή προς τον συγγραφέα με ημερομηνία 12.3.99.Βλ. το παράρτημα εγγράφων με ονόματα, βαθμούς, τόπο και χρόνο γέννησης τωναιχμαλώτων.

2 Συνέντευξη με την Ε. Τζούδα-Μιτσονιά στις 12 και 13.12.98.

ΣΤΑ ΧΕΡΙΑ Τ Ω Ν ΑΝΤ ΑΡ ΤΩ Ν 275

βρίσκοντα ν π ιο νότια . Κ α θώ ς οι δ ρ ό μ ο ι ανάμ εσα σ τα Κ αλάβρυτα κα ι τα Μ α ζέικ α δ εν

μ π ο ρ ο ύ σα ν να χ ρ η σ ιμ ο π ο ιη θο ύ ν α π ό γερμ ανικά σ τρ α τιω τικ ά ο χή μ α τα , γ ια τί είχαν

α χ ρ η σ τ ευ θ ε ί απ ό το ν Ε ΛΑΣ και το ν το π ικ ό π λ η θ υ σ μ ό , π ο υ ου σια σ τικά ε ίχ ε εξα ν α γκα ­

σ τ ε ί να β ο η θ ή σ ει, οι α ν τά ρ τες ήτα ν τ η ς ά π ο ψ η ς ό τι στα Μ α ζέικ α θα μ π ο ρ ο ύ σα ν να

έ χ ο υ ν τ ο υ ς α ιχ μ α λ ώ το υ ς υ π ό α σ φ α λ έσ τερ η φ ρ ούρ ηση .

Έ τ σ ι , σ τ ις 18 Ο κ τω β ρ ίο υ 1943 α κ ο λ ο ύ θ η σ ε η α π ο χ ώ ρ η σ η τω ν α ν τα ρτώ ν και τω ν

α ιχμ α λώ τω ν τ ο υ ς απ ό τα Κ αλάβρυτα , «κα θ’ ον ό μ ω ς χρ όνον εγ έν ο ν το τα ύ τα , οι εν

Κ α λα β ρ ύτοις, φ ο β η θ έν τ ες εισ β ο λ ή ν και α ν τεκδίκησ ιν » , απ οφ ά σισα ν να γίνουν έκ τ α ­

κ τ ες σ υ ν ε λ ε ύ σ εις τω ν π ρ ο υ χ ό ν τω ν τ η ς π ό λ η ς. Ό π ω ς ση μ ειώ ν ει ο π ρώ η ν ε π ιθ εω ρ η ­

τ ή ς Π α π α β α σιλείο υ , τ ελ ικ ά « α π εφ α σ ίσ θ η η π ά ν δ η μ ο ς υ π ο δ ο χ ή αυτώ ν, [τω ν Γ ερ μ α ­

ν ώ ν ], π ρ ο π ο ρ ευ ο μ έν η ς ε π ιτ ρ ο π ή ς π εν τα μ ελ ο ύ ς» σ τ η ν π ερ ίπ τω σ η π ο υ θα έρχοντα ν

ξανά οι Γερ μ α ν ο ί στα Κ αλάβρυτα .3

Ό μ ω ς ο Φ ρ α ν τς Γ κ α ρ χ έφ ερ , π ο υ α ν α ζη το ύ σ ε τη μ ονά δα τ ο υ Σ ό μ π ερ , ε ίχ ε λά β ει

ρ η τή δ ια τα γή α π ό το ν Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ να μ ην π α τ ή σ ε ι το π ό δ ι τ ο υ στα Κ αλάβρυτα.

Έ τ σ ι η σ υ ν ά ν τη σ η ανάμεσα στο ν Γκ α ρ χ έφ ερ και τη ν καλαβρυτινή επ ιτρ ο π ή δ εν έ λ α ­

β ε χώρα. Ε ξά λλο υ , οι Κ α λα β ρ υτινοί είχ α ν να α ν τιμ ετω π ίσ ο υ ν ένα άλλο, π ο λ ύ μ εγ α λ ύ ­

τερ ο π ρ ό β λ η μ α π ο υ τ ο υ ς είχαν δη μ ιο υ ρ γ ή σ ει οι α ν τά ρ τες και το οπ οίο , ό π ω ς γρά φ ει

ο ε π ιθ εω ρ η τ ή ς ε κ π α ίδ ευ σ η ς Π α π α β α σιλείο υ , θα έ π α ιζ ε σημ α ντικό ρόλο σ τη ν ε π ικ ε ί­

μ εν η κ α τα στρ ο φ ή : δύο νεαροί ά ν δρ ες α π ό το γ ειτον ικ ό χω ριό Σ ου δ εν ά , από το ο π οίο

κατα γόταν ο δ εκ α ο κ τά χρ ο ν ο ς γυμνασιόπαις Π α υ λ ό π ο υ λ ο ς π ο υ ε ίχ ε α π α γχο ν ιστεί

τη ν 1η Σ επ τεμ β ρ ίο υ στα Κ αλάβρυτα απ ό κ α τα δ ρ ο μ είς τω ν τεθ ω ρ α κ ισ μ έν ω ν , σ κ ό τω ­

σαν χω ρίς π ερ ισ τ ρ ο φ ές τ ο υ ς τ ρ ε ις τρ α υ μ α τισ μ έν ο υ ς Γ ερ μ α ν ο ύ ς π ο υ είχαν π α ρ α δ ο ­

θ ε ί σ τ ο ν ο σ ο κ ο μ είο τω ν Κ α λ α β ρ ύ τω ν μ ετά τ η σ υ μ π λ ο κ ή τ η ς Κ ερ π ιν ή ς .4

Μ ο λ ο ν ό τι οι γ ια τροί και οι ν ο σ ο κ ό μ ες -κ υ ρ ίω ς ο γ ια τρός Π. Χ ά μ ψ α ς - ε ίχ α ν π ερ ι­

π ο ιη θ εί μ ε α υ το θυ σ ία τ ο υ ς τ ρ ε ις τρ α υ μ α τίες , ο γ ια τρός και α ν τά ρ τη ς τ ο υ Ε^ΛΑΣ

Α. Π α υ λ ό π ο υ λ ο ς -μ α κ ρ ιν ό ς σ υ γ γ εν ή ς τ ο υ φ ο ν ευ θ έν το ς γ υ μ ν α σ ιό π α ιδ α - ε π έ μ ε ιν ε

κατά τη διά ρκεια τ η ς α ν α χώ ρ η σ η ς το π ρ ω ί τ η ς 18η ς Ο κ τω β ρ ίο υ να εγκ α τα λείψ ο υ ν

και οι τρ εις τρ α υ μ α τίες τα Κ α λά β ρ υτα «σ υ ν ο δ ευ ό μ εν ο ι α π ό φ ίλ ο υ ς και σ υ γ γ εν είς το υ

α π α γ χο ν ισθέν το ς» . Αν και ο γιατρός Χ ά μ ψ α ς, το π ρ ο σ ω π ικ ό το υ ν ο σ ο κ ο μ είο υ , ο επ ι­

θ εω ρ η τ ή ς Π α π α β α σιλ είο υ και άλλοι επ ίτρ ο π ο ι, ακόμ η και ο κα π ετά ν ιο ς τ ο υ Ε ΛΑΣ

«Κ ο λο κ ο τρ ώ ν η ς» επ εν έβ η σ α ν , ώ σ τε να π α ρ α μ είν ου ν οι τρ α υ μ α τίες υ π ό την π ρ ο σ τα ­

σία τ ο υ κ α λ α β ρ υ τιν ο ύ ια τρικού π ρ ο σ ω π ικ ο ύ , σ τ ις έ ν το ν ε ς σ υ ζ η τ ή σ ε ις μ ε τ ο ν Π αυλό-

π ο υ λ ο π ο υ α κ ο λ ο ύ θ η σ α ν , δ εν μ π ό ρ εσ α ν τ ελ ικ ά να υ π ερ ισ χύ σ ου ν .5 Ο ι ν εα ρ οί Γερμ α ­

νοί, π ο υ έν ιω σα ν ό τι το τ έ λ ο ς τ ο υ ς π λ η σ ία ζ ε , «έβαλα ν τα κ λά μ α τα ότα ν οι ν ο σ ο κ ό μ ες

3 Παπαβασιλείου, ό.π., σ. 35.4 Ό.π., σ. 35 κ.εξ.5 Ό.π., σ. 35 και συνέντευξη μετονδρα Χάμψα στις 11 και 12.12.99.

2 76 V. Η Ε Π Ι ΧΕ ΙΡ ΗΣ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ»

τ ο υ ς σ ή κ ω σα ν από τ α κρεβά τια το υ ς» π α ρα δ ίδ ο ν τά ς τ ο υ ς σ ε εκ είν ο υ ς π ο υ ή θ ε λ α ν να

εκ δ ικ η θ ο ύ ν το θάνατο τ ο υ γ υμ νασιόπ αιδα .6

Τ η ν επ ό μ εν η μέρα β ρ έθη κ α ν και οι τ ρ ε ις ν εκ ρ ο ί μ έσ α σ ε ένα ξερ ο π ή γ α δ ο π ερ ί­

π ο υ 20 λ ε π τ ά ν ο τ ίω ς τω ν Κ αλαβρύτω ν: «Δι’ α μ β λ έο ς οργάνου», π ιθα ν ώ ς μ ε κασμά,

τ ο υ ς χ τ ύ π η σ α ν σ το κ εφ ά λ ι και έρ ιξα ν σ τ η σ υ ν έχ εια τα π τώ μ α τα σ το π η γά δι.7

Κ ά θε λογικά σ κ επ τ ό μ εν ο ς Κ α λα βρυτινός κατα λάβα ινε εκ είν η τη στιγμ ή ό τ ι η π ό ­

λη β ρ ισκότα ν π λ έ ο ν α β ο ή θ η τη απ ένα ντι σ τ η ν ε κ δ ίκ η σ η τω ν Γερμα νώ ν, οι ο π οίοι α ρ ­

γά ή γρήγορα θα άρχιζαν να α ν α ζη τούν τ ο υ ς α γ ν ο ο υ μ έν ο υ ς. Π ώ ς λ ο ιπ ό ν θα έ π ρ ε π ε

να σ υ μ π ερ ιφ ερ θ εί κ α ν είς εν όψ ει τω ν τριώ ν ε κ τ ε λ εσ θ έ ν τ ω ν και τ η ς β εβ α ιό τη τα ς ότι

σ ε π ερ ίπ τ ω σ η γερμ ανικής ε π ίθ ε σ η ς δ εν υ π ή ρ χ ε η παραμικρή ελ π ίδ α υ π ο σ τή ρ ιξη ς

α πό τ ο υ ς α ν τά ρ τες;

Α ντί να π ρ ο σ π α θ ή σ ο υ ν να συγκα λύψ ουν τη δο λ οφ ον ία τω ν τρ ιώ ν τρα υμ α τιώ ν θά-

βοντά ς τ ο υ ς κατά το δυνα τόν μ α κ ρύ τερα α π ό τ η ν π ό λ η τ ο υ ς κα ι α π ο φ εύ γ ο ν τα ς έτσ ι

κ ά θ ε π ιθα ν ό τη τα να το υ ς α π ο δ ο θο ύ ν ε υ θ ύ ν ες , οι κά το ικο ι έπ ρ α ξα ν κατά το ν π ιο αν­

θρώ π ιν ο τρ ό π ο : ο ιερ έα ς Δ η μ ό π ο υ λ ο ς φ ρ ό ν τισ ε ώ σ τ ε τα π τώ μ α τα να μ ετα φ ερ θ ο ύ ν

στα Κ αλάβρυτα και εκ εί να τα φ ο ύ ν στο ν εκ ρ ο τα φ είο μ ε σ υ μ μ ετο χ ή ό λω ν τω ν κ α το ί­

κω ν «μ ετά σ υ γ κ ιν ή σ εω ς και δα κρύ ω ν [ ...] μ ετά κ α τα γα ν α κ τή σεω ς δ ε κατά τω ν ε κ τ ε ­

λ εσ τώ ν τ ο υ α ν οσ ιου ρ γή μ α το ς» .8 Οι Κ αλαβρυτινοί δ εν α ν τελ ή φ θη σ α ν ό μ ω ς τη στιγμ ή

εκ είν η ότι μια μ έρα θα αναγκάζονταν να λ ο γ ο δ ο τή σ ο υ ν για τη δολοφ ονία τω ν τριώ ν

Γερμ α νώ ν.

Ο Α λ σα τό ς Ρ ο ζ έ Β ά λ τ ερ δ εν μ π ο ρ εί π λ έ ο ν ν α θ υ μ η θ εί αν σ τ ο δρ όμ ο π ρ ο ς τα Μ α ­

ζ έ ικ α έγ ιν ε στά ση σ τ ο μ ο ν α σ τή ρ ι τ η ς Α γίας Λ αύρας, ό π ο υ ο Χ α ν ς Σ ό μ π ερ υ π ο τίθ ετα ι

ότι α ν α κ ρ ίθη κ ε από τον Ά ν το ν υ Ά ν τρ ιο υ ς.9 Ο Β ρ ετα ν ό ς α ν τιθ έτω ς επ ιβ εβ α ίω σ ε σ ε

σ υ ν έν τευ ξή τ ο υ το 1975 ότι «ανέκρινε τ ο υ ς Γ ερ μ α ν ο ύ ς π ρ ο σ ω π ικ ά και μ ε τη ν άδεια

το υ ΕΛΑΣ» σ τ ο μοναστήρι τ η ς Α γίας Λ α ύ ρ α ς.'0 Π ή ρ ε ά ρ αγε ο Ά ν τρ ιο υ ς π λ η ρ ο φ ο ρ ίες

α πό το υ ς Γερμ α νούς; Μ ά λλ ον ό π ε κ τ ό ς α π ό τα ονόμ ατα , το υ ς β α θμ ο ύ ς, τ ο υ ς δ ια κρι­

τ ικ ο ύ ς α ρ ιθμ ο ύ ς τ ο υ ς και τη ν π α ρ ά κ λη σ η να δ ο θ ο ύ ν οι π λ η ρ ο φ ο ρ ίες α υ τές σ το ν Ε ρυ­

θρό Σ τα υ ρ ό , ο Σ ό μ π ερ δ εν π ρ έ π ε ι να ε ίπ ε τ ίπ ο τ ε άλλο.

Πιο σημα ντικό είναι όμ ω ς το ερ ώ τη μ α π ώ ς αντέδρα σα ν οι Β ρ ετα ν ο ί σ τη ν αιχμα-

λ ώ τισ η τω ν 78 Γερμα νώ ν. Σ τη σ υ ν έν τευ ξη π ο υ έ δ ω σ ε ο Ά ν τρ ιου ς, δ εν ήτα ν σ ε θέσ η

να π ε ι μ ε β εβ α ιό τη τα «τι ακριβώ ς σ υ μ φ ω ν ή θη κ ε τ ό τ ε ανάμεσα σ το ν τα γ μ α τά ρχη Σ τί-

6 Κ. Καλαντζής, Οι σφαγές των Καλαβρύτων, Αθήνα 1945.7 Παπαβασιλείου, ό.π., ο. 43.8 Ό.π., σ. 35.9 Επιστολή προς τον συγγραφέα με ημερομηνία 25.12.99.

'° Τη συνέντευξη πήρε ο Δ. Κανελλόπουλος, την οποία και δημοσίευσε στις 3.3.75 στην εφημερί­δα Η φωνή των Καλαβρύτων.

Π Α ΧΕΡΙΑ Τ Ω Ν Α Ν Τ Α Ρ Τ Ω Ν 277

β εν ς και τ ο υ ς υ π εύ θ υ ν ο υ ς απ ό τ η ν π λ ευ ρ ά τ ο υ ΕΛΑΣ», θυμ ότα ν ό μ ω ς μ ε σιγουριά ό τι

«απ ό τ η ν π λ ευ ρ ά μας δ εν έγ ιν ε κ α μ ία π ρ ο σ π ά θ εια να π α ρ εμ π ο δ ισ το ύ ν οι δια π ραγμ α­

τ ε ύ σ ε ις [για ανταλλαγή αιχμ αλώ τω ν] [ ... ] κ α θ ώ ς δεν υ π ή ρ χε κάποιο εμ φ α ν ές αγγλικό

εν δ ια φ έρ ο ν για τη ν ε κ τέ λ εσ η τω ν Γερμ α νώ ν αιχμαλώ τω ν».

Α ναμφ ίβολα , ο Ά ν τρ ιου ς γ ν ώ ρ ιζε ό τ ι κ υ ρ ίω ς ο άμ α χος π λ η θ υ σ μ ό ς δ ιέ τ ρ εχ ε τ ε ρ ά ­

σ τ ιο κίνδυνο λόγω τω ν «αντιποίνω ν», μ ε τα ο π οία είχαν α π ειλ ή σ ει ανοιχτά οι Γ ερ μ α­

νοί στη ν π ερ ίπ τ ω σ η π ο υ οι α ιχμ ά λω τοι πάθαιναν ο τ ιδ ή π ο τ ε . Α νάλογη ήτα ν και η

σ υ μ β ο υ λή το υ π ρος το ν ΕΛΑΣ, ό π ω ς α ν έφ ερ ε ο Ά ν τρ ιου ς σ τη σ υ ν έν τευ ξη το υ 1975,

«να α π ο φ ευ χ θ ο ύ ν σ υ μ π λ ο κ ές μ ε τ ο ν εχθρ ό , π ο υ θα μ π ο ρ ο ύ σα ν να ο δ η γ ή σ ο υ ν σ ε

γερμανικά αντίποινα ε ις β ά ρ ο ς το υ άμαχου π λ η θ υ σ μ ο ύ » . Σ ύμ φ ω να μ ε τ ο ν Ά ντρ ιου ς,

η σ υ μ β ο υ λ ή τ ο υ δ εν β ρ ή κ ε α π ή χ η σ η σ το ν ΕΛΑΣ: «Κ άτι τ έτ ο ιο δ εν μ π ο ρ ο ύ σ ε να γίνει

δ εκ τό α π ό το ν ΕΛΑΣ, ο ο π ο ίο ς χρ εια ζό τα ν π ρ ά ξεις για να δώ σει ώ θ η σ η στη ν α ν ά π τυ ­

ξη τ η ς ο ργά νω σής το υ» .

Η σ υ ν έν τευ ξη τ ο υ Ά ν τρ ιου ς α π ο κ α λ ύ π τει τ ο βα σικό δίλη μ μ α τ ο υ α ν τα ρ το π ό λ ε­

μου: από τη μία π λευρ ά , οι Β ρ ετα ν ο ί π ίεζα ν σ υ ν εχώ ς το υ ς α ν τά ρ τες να π ο λ εμ ή σ ο υ ν

το ν εχθρό , εν ώ από τη ν ά λ λ η δ εν είχαν κάποια λ ύ σ η , όταν έ π ρ ε π ε να π α ρ θ ε ί μια σ υ ­

γ κ εκ ρ ιμ έν η α π ό φ α ση σχ ετικ ά μ ε τη μ ετα χείρ ισ η α ιχμ ά λω τω ν Γερμ α νώ ν σ τρ α τιω τώ ν .

Οι αντά ρτες δ εν δ ιέθ ετα ν σ τρ α τό π εδ α α ιχμ α λώ τω ν και είχαν π έραν το ύ το υ εξ α ιρ ετ ι­

κ έ ς δ υ σ κ ο λ ίες να εξα σ φ α λίσ ο υ ν τη ν τρ ο φ ο δ ο σ ία τω ν δ ικώ ν τ ο υ ς σ τρ α τιω τώ ν , π ό σ ο

μάλλον α ιχ μ α λ ώ τω ν .Έ τσ ι, σ τ ις π ερ ισ σ ό τ ε ρ ε ς π ερ ιπ τ ώ σ ε ις οι α ιχμ άλω τοι ε κ τελ ο ύ -

ν τα ν .''

Ο ύ τε απ ό τη σ υ ν έν τευ ξη το υ Ά ν τρ ιου ς ο ύ τ ε α π ό τ ις μ ετα π ο λ εμ ικ ές α ν α φ ορ ές

τω ν Β ρ ετα ν ώ ν σ υ ν δ έσ μ ω ν π ρ ο κ ύ π τει ό τι οι Β ρ ετα ν ο ί - ε ν ό ψ ει τω ν εν το ν ό τα τω ν γ ερ ­

μανικών α π ειλώ ν να εφ α ρ μ ο σ το ύ ν αντίποινα, αν δεν αφ ήνονταν ελ εύ θ ερ ο ι οι αιχμά­

λ ω τ ο ι- , σ υ μ β ο ύ λ ευ σ α ν το υλ ά χιστον το υ ς α ν τά ρ τες να α π ελ ευ θ ερ ώ σ ο υ ν το υ ς αιχμα­

λ ώ το υ ς . Ε π ίσ η ς δ εν φ α ίνεται να είχαν μ εσ ο λ α β η τικ ό ή σ υ μ β ο υ λ ευ τικ ό ρόλο στις δ ια ­

π ρ α γ μ α τεύ σ εις για τη ν ανταλλαγή αιχμαλώ τω ν. Ο Γερ μ α ν ό ς α ξιω μ α τικ ό ς Φ ρ α ν τς

Γ ιο ύ π π ε, ο ο π ο ίο ς τις ε π ό μ ε ν ε ς εβ δ ο μ ά δ ες δ ιεξή γ α γ ε π ρ ο σ ω π ικ ά τις ά μ εσ ες δια­

π ρ α γ μ α τεύ σ εις μ ε το ν ΕΛΑΣ, δ εν θυμ ά τα ι να υ π ή ρ ξα ν οι ο π ο ιε σ δ ή π ο τ ε α π ευ θ ε ία ς

11 Όταν π.χ. ο κατοπινός διοικητής της βρετανικής στρατιωτικής αποστολής στην Ελλάδα Κ. Μ. Γουντχάουζ αντιμετώπισε πριν από την καταστροφή της γέφυρας του Γοργοπόταμου το πρό­βλημα της μεταχείρισης ενός αιχμαλώτου, ο οποίος θα μπορούσε να δραπετεύσει και να προ δώσει την επιχείρηση, αποφάσισε μαζί με τον Άρη Βελουχιώτη και τον Ναπολέοντα Ζέρβα ότι ο άνδρας αυτός έπρεπε να απαγχονιστεί. Μετά τη λήξη του πολέμου, δικαιολόγησε την από­φαση αυτή λακωνικά: «Δεν είχαμε την πολυτέλεια να διαθέσουμε άνδρες για να φυλάξουν έναν αιχμάλωτο και δεν μπορούσαμε να διακινδυνεύσουμε τη δραπέτευσή του. Κρεμάστηκε στην πλατεία του χωριού». Βλ. C.M. Woodhouse, Something Ventured, ΣαιντΆλμπανς 1982 και Meyer, Venniflt ίη Griechen/and, σ. Ι 09.

278 V. Η Ε Π ΙΧ Ε Ι Ρ Η Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ»

επ α φ έ ς μ ε τ ο υ ς Β ρ ετα ν ο ύ ς ή ν α έ γ ιν ε το υ λ ά χ ισ το ν αναφορά σ ε α υ τ ο ύ ς κατά τ η δ ιά ρ -

κ εια τ ω ν σ υ ζ η τ ή σ εω ν τ ο υ μ ε τ ο ν ΕΛΑΣ.12

Τ ο μ εγά λο χω ριό Μ α ζέικ α , π ο υ π ή ρ ε μ ετά τ ο ν π ό λ εμ ο τ ο όνομα Κ λειτορία , βρί­

σ κ ε τ α ι π ερ ίπ ο υ 30 χ λ μ . ν ο τ ίω ς τω ν Κ αλαβρύτω ν, σ ε μια εκ τετα μ έν η , εύ φ ο ρ η π εδ ιά δ α

σ το υ ς π ρ ό π ο δ ε ς τ η ς άγονης ο ρ ο σ ειρ ά ς τ ο υ Χ ελ μ ο ύ . Π ερ ίπ ο υ 1 .500 κά το ικ ο ι ζού σα ν

εδ ώ α σ χο λ ο ύ μ εν ο ι κ υ ρ ίω ς μ ε τ η γ εω ρ γ ία .13

Α π ό το Σ ε ^ έ μ β ρ ιο βρισκόταν εδ ώ έ ν α ςλ ό χ ο ς γρεναδιέρων τω ν τεθω ρακισμ ένω ν για

να π ρ ο σ τα τεύ σ ει τ ις επ ισ κ ευ α σ τ ικ ές ερ γ α σ ίες π ο υ διεξά γ ο ν τα ν μ ε τα χ ύ τη τα σ το υ ς

δρ ό μ ο υ ς π ο υ οδηγούσαν α π ό τη ν Π άτρα και το Αίγιο μ έσ ω Κ α λα β ρ ύτω ν και Μ α ζέι-

κ ω ν π ρ ο ς Τ ρ ίπ ο λη . Ό μ ω ς μ ετά τη σ υ ν θ η κ ο λ ό γ η σ η τω ν Ιτα λ ώ ν και τη ν α π ο χ ώ ρ η ση

τ η ς !η ς μ ερα ρ χία ς τεθ ω ρ α κ ισ μ έν ω ν εγ κ α τα λ είφ θ η κ ε και α υ τή η γερ μ α νική θ έσ η .

Κ α θ ώ ς οι α ν τά ρ τες δ εν δ ιέθ ετα ν κά π οιο σ τρ α τό π εδ ο α ιχμ α λώ τω ν, οι 78 Γερμ α νοί

α ιχμ άλω τοι κ λ είσ τη κ α ν σ ε ένα σ χ ετικ ά μ εγά λο κτίρ ιο . Ο Ρ ο ζ έ Β ά λ τερ θυμ ά τα ι ότι

ήτα ν κ λ ε ισ μ έν ο ς σ ε ένα χώ ρ ο , το ν ο π ο ίο ή τα ν αναγκα σμ ένος να μ ο ιρ ά ζετα ι μ ε π ερ ί­

π ο υ 15 α κό μ η απ ό τ ο υ ς σ υ ν τρ ό φ ο υ ς το υ . Α κριβώ ς δ ίπ λ α βρίσκοντα ν ο Σ ό μ π ερ και οι

δ ύ ο υ π α ξιω μ α τικ ο ί Ρ ά τσ εν μ π εκ και Χ ο υ τ . Σ υ να ντιόντουσα ν π ερ ισ τα σ ια κ ά κ α τά τη

διά ρκεια τ ο υ φ α γη τού, μ π ρ ο σ τά α κ ρ ιβ ώ ς α π ό τ ο κτίρ ιο.

Ο Σ ό μ π ερ ε ίχ ε δ ώ σ ει ρη τή διαταγή να μ ην π ρ ο σ π α θ ή σ ει κ α ν είς να δ ρ α π ετεύ σ ει,

γιατί θα έ θ ε τ ε έ τσ ι σ ε κ ίνδυνο τ η ζω ή ό λω ν τ ω ν υ π ο λ ο ίπ ω ν . Η ομ άδα π ο υ φ ρ ο υ ρ ο ύ σ ε

το υ ς α ιχ μ α λ ώ το υ ς δ εν ξ ε π ε ρ ν ο ύ σ ε τ ο υ ς 7 α ν τά ρ τες. Δ ιο ικ η τή ς τ η ς φ ρ ουρ ά ς ήτα ν ο

π ρώ ην λοχα γός το υ π υροβ ολικού το υ ελλη ν ικ ο ύ στρατού Σω τήριος Θ εο δω ρα κόπ ουλος,

ένα ς άνδρας η λ ικ ία ς π ερ ίπ ο υ τριάντα π έ ν τ ε ετώ ν , π ο υ κατα γόταν από το χω ριό Ά ρ-

μπουνα κοντά σ τα Κ αλάβρυτα. Τ η ν ίδ ια επ ο χ ή εμ φ α ν ίστη κ ε στο χωριό και ο καπ ετάνιος

το υ ΕΛΑΣ Χ ρ ή σ το ς Σ τα σ ιν ό π ο υ λ ο ς, π ο υ ε ίχ ε σ υ μ μ ετά σ χ ει στις ά κ α ρ π ες δια π ραγμ α­

τ ε ύ σ ε ις π ερ ί ανακω χής ανάμεσα στο ν ΕΣ και το ν ΕΛΑΣ μ ε το ν Ά ν τρ ιου ς και τον Β ρ εττά -

κο σ το Π υργάκι και ε ίχ ε α γ ω ν ισ τεί μ ετά τη λ ή ξη τω ν δ ια π ρ α γ μ α τεύ σ εω ν εναντίον

το υ τελ ευ τα ίο υ . Ό χ ι μόνο από το υ ς Ά γγλους αλλά και α πό το υ ς ίδιους το υ ς συντρόφ ους

το υ ο Σ τα σ ιν ό π ο υ λ ο ς εθ ε ω ρ ε ίτ ο α μ φ ιλεγ ό μ εν η π ρ ο σ ω π ικ ό τη τα . Ο Μ ίχος τον είχ ε

χα ρα κτηρ ίσει επ α ν ειλ η μ μ έν ω ς «ανίκανο σ τρ α τιώ τη » , μ ε μια τάση για α κρα ίες π ρ ά ­

ξεις . Ή τ α ν «ένα ς ανίκανος σ τρ α τιω τικ ό ς η γ έτη ς , γυναικάς και μ έ θ υ σ ο ς » .14

Π ρο φ α ν ώ ς ο Θ εο δ ω ρ α κ ό π ο υ λ ο ς μ ετα χειρ ιζό τα ν κ ά π ω ς ιδ ια ίτερ α τ ο υ ς Α λσα-

το ύ ς , οι ο π ο ίο ι δ ια τείνοντα ν ότι γ εν ν η μ έν ο ι σ ε γαλλικό έδ α φ ο ς είχαν εξα ν α γ κ α σ τεί

να υ π η ρ ετή σ ο υ ν σ τη γερμανική Β έρ μ α χ τ. Ο Β ά λ τερ α ν έφ ερ ε ό τι ο ύ τ ε α π ό αυτόν ο ύ τε

12 Τηλεφωνική συνδιάλεξη με τον Γιούππεστις 13.4.96.13 Γενική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος, σύμφωνα με την απογραφή κατοίκων στις 16 Οκτω­

βρίου 1940 (Αθήνα 1950).'4 «Απομνημονεύματα Δ. Μίχου>>, σ. 175 και 180 κ.εξ.

ΣΤΑ ΧΕΡΙΑ ΤΩ Ν Α ΝΤ ΑΡ ΤΩ Ν 279

Φ ητ. 90-91. Γερμανοί αιχμάλωτοι κατά την εκτέλεση καταναγκαστικών έργων.

α π ό το υ ς υ π ό λ ο ιπ ο υ ς Α λ σ α το ύ ς αφ α ιρέθη κα ν οι α ρ β ύ λες και η στρ α τιω τική σ το λή ,

ενώ το ίδιο έγ ιν ε και μ ε τ ο υ ς υ π ό λ ο ιπ ο υ ς α ιχμ α λώ το υς.'5 Ο Β ά λ τερ σπ α ν ίω ς υ π ο χ ρ ε ­

ώ θ η κ ε να ε κ τ ε λ έ σ ε ι τ ις ο π ο ιεσ δ ή π ο τ ε ερ γ α σ ίες και το υ ε ίχ ε επ ιτ ρ α π εί να κ ινείτα ι

ελ εύ θ ερ α στο χω ριό· α ν τίθετα , ό λοι οι υ π ό λ ο ιπ ο ι α ιχμ ά λω τοι ήτα ν αναγκασμένοι να

σ υ μ μ ε τ έχ ο υ ν σ ε ερ γ α σ ίες π ο υ γ ίνοντα ν σ τ ο υ ς δ ρ ό μ ο υ ς ή σ το δ ά σο ς, εν ώ α ρ κ ετο ί

β ο η θο ύ σα ν τ ο υ ς τ ο π ικ ο ύ ς χ ε ιρ ο τ έχ ν ες , ανάλογα μ ε το επ ά γ γελμ α π ο υ είχαν μ άθει.

'5 Επιστολή του Βάλτερ προς τον συγγραφέα με ημερομηνία 25.5.99.

2 80 V. Η Ε Π Ι ΧΕ ΙΡ ΗΣ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ»

Α ντίστοιχα κά π ο ιο ς β ο η θ ο ύ σ ε στο μαγαζί τ ο υ κ ο υ ρ έα , κ ά π ο ιο ς ά λλο ς δ ο ύ λ ευ ε στο

ξυ λο υ ρ γ είο και κ ά π ο ιο ς τρ ίτος για το ν ράφ τη.

Ο ι Γερ μ α ν ο ί έμ ειν α ν στα Μ α ζέικ α π ερ ίπ ο υ ε π τ ά εβ δ ο μ ά δ ες , α ρ κ ετό χρόνο για τη

δημιουργία δια π ροσω π ικώ ν σ χ έσ εω ν ανάμεσα σ το υ ς κ α το ίκ ο υ ς το υ χω ριού, το υ ς

φ ρ ο υ ρ ο ύ ς και το υ ς α ιχμ α λώ το υς. Τ ο μ εγ α λ ύ τερ ο π ρόβ λημ α ήταν η π α ρ οχή τρ ο φ ή ς

σ τ ο υ ς α ιχ μ α λ ώ το υ ς. Υ π ο φ έρ ο ν τα ς οι ίδιοι α π ό τη ν π είν α , οι κάτοικοι τ ο υ χω ρ ιού

έ π ρ ε π ε π α ρ ’ όλα α υ τά να εξο ικ ο ν ο μ ο ύ ν κα θη μ ερ ινά τ ις μ ερ ίδ ες για τ ο υ ς 78 α ιχμ α λώ ­

τ ο υ ς και τ ο υ ς φ ρ ο υ ρ ο ύ ς τ ο υ ς . Κι ό μ ω ς, υ π ά ρ χουν μ α ρ τυ ρ ίες ότι σ το υ ς Γερ μ α ν ο ύ ς

π ρ ο σ φ έρ ο ν τα ν σ υ χν ά και επ ιπ λ έ ο ν μ ερ ίδ ες. Ο Β ά λ τερ θυμάται κ υ ρ ίω ς τη ν π ερ ίπ ο υ

σαραντάχρονη σύ ζυ γ ο γ ια τρού Α ρ ετή Σ τα υ ρ ο π ο ύ λ ο υ , η οπ οία ήτα ν «εξα ιρ ετικ ά φ ιλ ι­

κή» και ε ίχ ε φ ρ ο ν τίσ ει «μ ε αυ τοθυ σία » τ ο υ ς α ρ ρ ώ σ το υ ς και εκ είν ο υ ς π ο υ υ π έφ ερ α ν .

Κ α θώ ς π ερ ν ο ύ σ α ν οι εβ δ ο μ ά δ ες, η φ ρ ο ύρ η σ η τω ν α ιχμ α λώ τω ν γ ιν ό τα ν ό λ ο και

π ιο χαλαρή. Φ α ίν ετα ι π ω ς όλοι οι α ιχμ άλω τοι υ π ά κ ο υ σα ν στη διαταγή το υ Σ ό μ π ερ

να μην π ρ ο σ π α θ ή σ ο υ ν να δ ρ α π ετεύ σ ο υ ν . Ο λοχα γός ήτα ν π ε π ε ισ μ έν ο ς ότι αργά ι1

γρήγορα θα αφ ήνονταν ελ εύ θ ερ ο ι. Ο ύ τε ο ίδ ιος ο ύ τε οι υ φ ισ τά μ εν ο ί το υ μ π ορούσα ν

να διανοηθούν ό τι οι α ν τά ρ τες θα δια κινδύνευα ν να σ κ ο τώ σ ο υ ν 78 α ιχμ α λώ το υς. Σ το

π α ρ ελ θό ν είχαν ήδη υ π ά ρ ξει π ερ ιπ τ ώ σ ε ις Γερμ α νώ ν και Ιτα λώ ν σ τρ α τιω τικ ώ ν π ο υ

α φ έθ η κ α ν ελ εύ θ ερ ο ι από τ ο υ ς α ν τά ρ τες μ ετά α π ό ένα σ ύ ν το μ ο δ ιά στημ α α ιχμ α λω σί­

ας. «Σ’ α υ τό σ τη ρ ίζα μ ε τ ις ε λ π ίδ ες μας», λ έ ε ι ο Β ά λ τερ . «Υ πήρξαν π ο λ λ έ ς ευ κ α ιρ ίες

να δ ρ α π ετεύ σ ο υ μ ε , α λλά κα ν είς δ εν σ κ έ φ τ η κ ε σοβαρά κά τι τέτο ιο . Ό λ ο ι μας υ π α ­

κ ο ύ α μ ε σ τ ις ε ν το λ έ ς το υ Σ ό μ π ερ » .16

16 Συνέντευξη με τον Βάλτερ στις 13.12.97.

Φ ω τ . 9 2. Η φω τογραφία αντιί των Γερμ ανώ ν αιχμαλώτων και των φρουρών τους ελήφθιι ο ιις 28 Ο κτω βρίου 1943 οτον ΠριόλιΟο κοντά στα Μ α ζέι­κα . Σ τ ο δ ε ξ ί π ερ ιθώ ριο υπάρχει δνοανάγν/αστη χ ειρόγ ραφ α σ ιιμ είω ο ιι που αναφ έρ ει: «Λνιιί ε ίν α ι η απ ό δ ε ιξ ιι ότι οι α ιίτ η ιιο ι γ ερμ ανοφ αούη εχ πι.κμιΐλωτίοιιικιη' α π ό τον ηρω ικό Γ.ΑΛΣ. Π ριόλιθος 28.10.1943».

Δ ι α π ρ α γ μ α τ ε ύ σ ε ι ς γ ι α τ η ν α ν τ α λ λ α γ ή α ι χ μ α λ ώ τ ω ν

Ο αν τικατα στάτης το υ Λ ε Σουίρ Α λεξά ντερ Ερνστ

Μ π ο ύ ρ κ β εν γ εν ν ή θ η κ ε σ τ ις 21 Μ α ίο υ 1896 στη

Ν α ζα ρ έτ τ η ς Τ ζα μ ά ικ α ς, η ο π ο ία ήταν τ ό τ ε β ρ ε­

τανική αποικία . Ή τ α ν γ ιο ς τ ο υ π ρύ τα ν η τ ο υ τ ο ­

π ικ ο ύ π α ν επ ισ τη μ ίο υ .1 Η εκ π α ίδ ευ σ ή τ ο υ έγινε

στη ν αρχή κ α τ ’ οίκον, μέχρι τα π ρώ τα χρόνια

το υ ε ικ ο σ το ύ αιώνα όταν η ο ικ ογ έν εια ε π έ σ τ ρ ε ­

ψ ε σ τη Γερμανία.

Μ ετά τη ν έν α ρ ξη το υ Α' Π α γκοσμ ίου Π ο λ έ ­

μου, ο ν εα ρ ό ς α π ό φ ο ιτο ς τ ο υ λ υ κ ε ίο υ κ α τα τά ­

χ θ η κ ε σ το στρ α τό . Ξ εκ ίν η σ ε τη ν εκ π λ η κ τικ ή το υ

σταδιοδρομία ω ς υ π ο δ εκ α ν έα ς σ τη ν 103η μ ε­

ραρχία π εζ ικ ο ύ , η ο π οία έδρ α σε κατά τη διά ρ­

κ εια τ ο υ Α ' Π α γκοσμ ίου Π ο λ έμ ο υ σ τ η Γαλλία.

Τ ο 1916 π ρ ο ή χθη σ ε α ν θυ π ο λο χα γό και το 1925,

μ ετά τη ν έν τα ξή το υ στο στρ α τό τ ο υ Ράιχ, σ ε

υ π ολοχα γό. Τ ο ν Α ύ γο υ στο το υ 1934 α κ ο λ ο ύ θ η ­

σ ε η ο ρ κ ω μ ο σία το υ σ τ ο ό ν ο μ α τ ο υ Χ ίτλ ερ και

ένα χρ ό ν ο α ρ γ ό τερ α η π ροα γω γή το υ σ ε ταγματά ρχη.

Τ ο 1938, ο ε κ π ε π ο ιθ ή σ ε ω ς εθ ν ικ ο σ ο σ ια λ ισ τή ς έλ α β ε μ έρ ο ς σ τη ν κ α τά λη ψ η τ η ς

Α υστρία ς, π ρ ο ή χθη π ρ ο ς το τ έ λ ο ς τ ο υ χρ όνου σ ε αντισυνταγμα τά ρχη και σ τις ^ Ν ο ­

εμ β ρ ίο υ 1939 α ν έλα β ε α π ό τ ο ν κα τοπ ινό στρ α τά ρ χη Ρ ό μ μ ελ τη δ ιεύ θ υ ν σ η τ η ς σ τρ α ­

τ ιω τ ικ ή ς σ χ ο λ ή ς σ τ η Β ιέν ν η -Ν ό υ σ τα τ . Ο Ρ ό μ μ ελ χ α ρ α κ τή ρ ισ ε εν θ ο υ σ ιω δ ώ ς το ν

Μ π ο ύ ρ κ β εν α ξιω μ α τικό «με υ ψ η λ ές σ τρ α τ ιω τ ικ ές ικ α ν ό τη τες και ευθυ κρισία » και

το ν π ρ ό τ ε ιν ε «για έ κ τα κ τη π ρο α γω γ ή ».2

Τ ον Ιούνιο τ ο υ 1941 ο Μ π ο ύ ρ κ β εν βρισκότα ν μ ε τη ν 134η μ εραρχία στη Γ ιο υ ­

γκοσλαβία , αλλά ο δ ιο ικ η τή ς τ η ς μ ερα ρ χία ς τ ο υ το ν έ σ τ ε ιλ ε μ ετά α π ό μια «δύσκολη

ημέρα μαχών» εναντίον τω ν αν τα ρτώ ν π ίσ ω σ τη ν π ατρίδα, καθώ ς «το ά το μ ό τ ο υ α π έ­

π ν ε ε α ισ θη τή ν ευ ρ ικ ό τη τα » και « ο ι π ρ ά ξεις τ ο υ κα τά τ ις η μ έρ ες π ο υ α κο λού θησ α ν

ή ταν δ ισ τα κ τικ ές και όχι ιδια ίτερα εν ερ γ η τικ ές» . «Β ρίσκετα ι σ ε άθλια κ α τά στα ση»,

1 ΟΑ-ΣΤ: προσωπικός φάκελος 6/468. “ Ό.π, κρίση στις 27.9.39.

Φ η τ. 93. Ο Αλεξάντερ Μπούρκβεν, αναπληρωτές του Καρλ φον Λε Σονιρ.

ΔΙ ΑΠΡΑΓΜΑΤΕΥΣΕΙ Σ ΓΙΑ Τ Η Ν ΑΝΤΑΛΛΑΓΗ Α Ι Χ Μ Α Λ Ω Τ Ω Ν 283

σ η μ ε ίω σ ε ο δ ιο ικ η τή ς στη σ υ ν τρ ιπ τικ ή κρίση τ ο υ : «Ένας εξ α ίρ ετο ς α ξιω μ α τικ ό ς εν

κα ιρ ώ ε ιρ ή ν η ς . Σ τ ο ν π ό λ εμ ο θα π ρ ο τιμ ο ύ σ α ό μ ω ς σ κ λ η ρ ό τερ ες π ρ ο σ ω π ικ ό τ η τ ες

απ ό τη δική το υ » .3

Π ράγματι ο Μ π ο ύ ρ κ β εν α ν α γ κ ά σ τη κ ε να π ά ρ ει το ν τα π ειν ω τικ ό δρ όμ ο τ η ς ε π ι­

σ τρ ο φ ή ς σ τη Γερμανία . Α ρ ρ ώ σ τη σ ε και λίγο αρ γότερα χ ειρ ο υ ρ γ ή θ η κ ε στο δ ω δ εκ α ­

δά κ τυλ ο . Μ έτά τη ν ανάρρω σή τ ο υ α κ ο λ ο ύ θ η σ ε μια π ερ ίο δ ο ς δ ιδασκαλίας σ τ η σ τρ α ­

τιω τική σχ ο λή και η εν δ ιά μ εσ η θ η τεία σ τη ν εφ εδ ρ εία τ ο υ Φ ύ ρ ερ σ το α ν ώ τα το αρχη­

γ είο σ τρ α το ύ . Τ ο ν Ιο ύ λ ιο τ ο υ 1943 α ν έλα β ε τ η θ έσ η α ν α π λη ρ ω τή τ ο υ σ τρ α τη γ ο ύ τω ν

αν ατολικώ ν μονάδων. Έ π ρ ε π ε να α σ χ ο λ η θ εί κ υ ρ ίω ς μ ε θέμ α τα ο ργά νω σης και εκ π α ί­

δ ευ σ η ς, τα ο π ο ία α ν τιμ ετώ π ιζε , ό π ω ς σ η μ ε ίω σ ε ο π ρ ο ϊσ τά μ εν ό ς το υ , «με π ρ ο σ ο χή ,

επ ιμ έλ εια , ευθ υ κ ρ ισ ία [ ...] και α κ λ ό ν η τη εθν ικ ο σ ο σ ια λ ισ τικ ή στά σ η » .4

Βάσει α υ τή ς τ η ς θ ετ ικ ή ς κ ρ ίσ η ς, ο Μ π ο ύ ρ κ β εν έλ α β ε διαταγή έ ξ ι εβ δ ο μ ά δ ες αρ­

γ ό τερ α να σ υ μ μ ετά σ χ ει σ ε έναν κ ύ κ λο μ α θ η μ ά τω ν για δ ιο ικ η τές μ ερα ρχία ς και α ν έ­

λ α β ε να α ν τικ α τα σ τή σ ει το ν Λ ε Σουίρ σ τ ις 11 Ο κ τω β ρ ίο υ . Τ ο ν επ έλ εξα ν γιατί λόγω

τ η ς δ ιδασκαλίας τ ο υ σ τη Β ιέν ν η -Ν ό υ σ τα τ ήτα ν εξ ο ικ ε ιω μ έν ο ς κυρίω ς μ ε τη σ τρ α το ­

λογική π ερ ιο χ ή 17, σ τη ν ο π ο ία ε ίχ ε αρχικά δ η μ ιο υ ρ γ η θ εί η 717η/117η μ εραρχία κι

έ τ σ ι γνώ ριζε π ρ ο σ ω π ικ ά π ο λ λ ο ύ ς α π ό τ ο υ ς α ξιω μ α τικ ο ύ ς τη ς .

Π ρ ο φ α ν ώ ς ο Μ π ο ύ ρ κ β εν ά ρ χ ισ ε τη ν υ π η ρ εσ ία τ ο υ σ τ η ν Π ελ ο π ό ν ν η σ ο γν ω ρίζο ­

ν τα ς ό τι εδ ώ τ ο υ π ρ ο σ φ ερ ό τα ν μια μοναδική ευκαιρία να εξ α λ είψ ει τ η δυ σ μ εν ή κ ρ ι­

τ ικ ή π ο υ ε ίχ ε δ ε χ θ ε ί λ ό γ ω τ η ς σ τ ά σ η ς τ ο υ σ τ η Γ ιουγκοσλαβ ία . Έ τ σ ι λ ο ιπ όν , ό π ο ιο ς

ε ίχ ε π ισ τ έψ ει ότι ο α ν α π λ η ρ ω τή ς το υ Λ ε Σ ουίρ θα έδ ε ιχ ν ε μ ετρ ιο π ά θεια σ τη ν α ν τιμ ε­

τώ π ιση τω ν ανταρτώ ν, για να δ η μ ιο υ ρ γ η θ εί αν τίστοιχα π ρ ό σ φ ο ρ ο έδ α φ ο ς για τ ις δ ια ­

π ρ α γ μ α τεύ σ εις σ χ ετικ ά μ ε μια π ρ ο σ εχ ή α π ελ ευ θ έρ ω σ η τω ν 78 α ιχμ α λώ τω ν, ε π ρ ό κ ε ι-

το να α π ο γ ο η τευ θ εί.

Η π ρ ώ τη αντίδραση τ ο υ Μ π ο ύ ρ κ β εν μ ετά τ η ν «απαγωγή τ ο υ λ ό χ ο υ Σ ό μ π ερ » ήταν

η π ρ ό τα σ η π ο υ υ π έβ α λ ε στο ν Φ έ λ μ υ σ τ ις 22 Ο κτω β ρ ίου να εν ερ γ ο π ο ιη θ εί η α ερ ο π ο ­

ρία και μ ε τη β οήθειά τ η ς «να εφ α ρ μ ο σ το ύ ν ανάλογα αντίποινα μ ε τη χρ ή ση εμ π ρ η ­

σ τικ ώ ν β ο μ β ώ ν».5 'Ο μ ω ς ο Φ έ λ μ υ δ εν α π ο δ έχ θ η κ ε α υ τή τη ν π ρ ό τα σ η .

Ο Μ π ο ύ ρ κ β εν εκ φ ρ ά σ τη κ ε τ ρ ε ις μ έρ ες α ργότερα π ιο μ ετρ ιο π α θ ώ ς: δ εν σ κ ό π ε υ ε

«ακόμη» τη ν εφ α ρ μ ο γή α ν τιπ ο ίν ω ν απ ό τη ν π λ ευ ρ ά τ η ς μ ερα ρχία ς το υ , δ ιό τ ι α υ τό ς

π ο υ θα υ π έφ ε ρ ε θα ή τα ν ου σια σ τικά ο ά μ α χος α γ ρ οτικός π λ η θ υ σ μ ό ς , ο ο π ο ίο ς «δεν

π ρ έ π ε ι να ε ίχ ε σ χ έσ η μ ε τ ις συ μ μ ο ρ ίες» . Ε ξά λ λ ο υ , η μ εραρχία «δεν ε ίχ ε σ τη δ ιά θεσ ή

τ η ς επ α ρ κ είς δ υ ν ά μ εις για μ εγ α λ ύ τερ ες επ ιχ ε ιρ ή σ ε ις σ τη ν π ερ ιο χ ή τω ν Κ αλαβρύ­

τω ν».

3 Ό.π., επιστολή του ανώτατου διοικητή της 4ης στρατιάς με ημερομηνία 29.7.42 προς τον Κάιτελ.4 Ό.π., αξιολόγηση στις 28.9.43.5 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/16, επιχείρηση Καλάβρυτα, 25.10.43. Βλ. παράρτημα εγγράφων.

28 4 V. Η Ε Π Ι ΧΕ ΙΡ ΗΣ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ»

Ο Μ π ο ύ ρ κ β εν φ ά νηκε ό μ ω ς να α ν η σ υ χ εί λό γ ω τη ς κ α τά σ τα σ η ς π ο υ ε ίχ ε δ η ­

μ ιο υ ρ γ η θ εί μ ετά τ η ν ιτα λική σ υ ν θ η κ ο λ ό γ η σ η : το μ εγ α λ ύ τερ ο τμ ή μ α τ η ς χ ώ ρ α ς «δεν

β ρ ισκότα ν π λ έο ν υ π ό το ν έλ εγ χ ο τ η ς γερ μ α ν ικ ή ς Β έρ μ α χ τ και οι σ υ μ μ ο ρ ίες είχαν αρ­

χίσει να δη μ ιου ργούν ένα κ ρ ά το ς εν κ ρά τει» . Η γερμανική εδ α φ ικ ή κυριαρχία « α σ κ εί­

το π ρ α κ τικ ά μόνο σ τη ν ά μ εσ η και α μ εσ ό τα τη γειτν ία ση τω ν βάσεων».6 Οι δρόμοι

Π ύ ρ γ ο υ -Β υ τίν α ς-Τ ρ ίπ ο λ η ς, Π ύ ρ γ ο υ -Α ν δ ρ ίτσ α ιν α ς-Μ εγα λ ό π ο λ η ς, Τ ρ ίπ ο λ η ς-Λ εβ ι-

δ ίο υ -Μ α ζέικω ν -Κ α λα β ρ ι.ίτω ν -Τ ρυ π ιώ ν , Τ ρ ίπ ο λ η ς-Κ α σ τρ ιο ύ και Π α τρ ώ ν -Β λ α σ ία ς-

Καλαβρι.ίτων δ εν μ π ο ρ ο ύ σ α ν π λ έ ο ν να χ ρ η σ ιμ ο π ο ιη θο ύ ν , ε ίτ ε γ ια τί ε ίχ α ν κ α τα στρ α ­

φ ε ί ε ίτ ε γ ια τί ελέγ χο ν τα ν α π ό το υ ς α ν τά ρ τες. Ά λλο ι δρόμοι7 μ π ο ρ ο ύ σα ν να χρ η σ ιμ ο ­

π ο ιη θ ο ύ ν μόνο «μ ε π ρ ο σ τα τευ τ ικ ή συν ο δ εία » , δ η λα δή μ ε έν ο π λ η συ ν ο δ εία και μόνο

α π ό μ εγ α λ ύ τερ ες φ ά λα γγες.8 Έ τ σ ι και η μ ετα φ ο ρ ά τω ν υ π ό λ ο ιπ ω ν μονάδω ν το υ

7 4 9 ο υ συ ν τά γ μ α το ς σ το βορρά, το Αίγιο και τη ν Π άτρα, ή τα ν δ υ ν α τή μόνο μ ε κ α θ υ ­

σ τ ε ρ ή σ ε ις μ έσ ω τ ο υ Ά ργους και τ η ς Κ ορίνθου.

Κ αθώ ς ο Μ π ο ύ ρ κ β εν α δ υ ν α το ύ σ ε π λ έ ο ν να βρει κά π ο ια άλλη λ ύ σ η για τη μόνιμη

δ ια σφ ά λιση α υ τώ ν τω ν τ ό σ ο ση μ α ν τικώ ν δρ όμ ω ν, α π ο φ ά σ ισ ε να λ ά β ει δρ α σ τικ ά μ έ ­

τρα, ώ σ τ ε να π α τά ξει τ ις ο λ ο έν α « α υ ξα ν ό μ εν ες δ ρ α σ τη ρ ιό τη τες τω ν συμμοριώ ν».

Π έν τε μ ό λ ις η μ έρ ες μ ετά τη ν ανάληψ η τω ν κ α θ η κ ό ν τω ν τ ο υ σ τ η ν Π ελ ο π ό ν ν η σ ο ,

δ ιέτα ξε τη δ ιεξα γω γή τ η ς επ ιχ είρ η σ η ς «Κ αλαμάτα»: επ ειδ ή Γ ερ μ α ν ο ί π ρ ά κ το ρ ες και

φ ιλογερ μ α νοί π ο λιτικ ο ί - ό π ω ς ο ν ο μ ά ρ χη ς Μ εσ σ η ν ία ς στη ν Κ αλαμάτα σ τ ις 14

Ο κ τ ω β ρ ίο υ - δ ο λ οφ ον ο ύ ν τα ν όλο και σ υ χν ό τερ α , δ ιέ τ α ξ ε ν α σ υ λ λ η φ θ εί « ο λό κ λη ρ ο ς

[ sic] ο ανδρικός π λ η θ υ σ μ ό ς απ ό δ ε κ α π έ ν τ ε έ ω ς εξή ν τα ετώ ν » στα β ό ρεια τ η ς Κ αλα­

μ ά τα ς και να ε γ κ λ ε ισ τ ε ί σ ε σ τρ α τό π εδ ο σ υ γ κ εν τρ ώ σ εω ς . Ε π ί λ έ ξ ε ι ο Μ π ο ύ ρ κ β εν

έγραψ ε σ τ ις 20 Ο κ τω β ρ ίο υ 1943:

Οι κομμουνιστικές δραστηριότητες στην Καλαμάτα έχουν αυξη θεί σ ε τέτοιο

βαθμό, που ξεπερνά π λέον τα όρια του ανεκτού. Κυρίως οι β όρειες συνοικίες βρί­

σκονται πλέον σχεδόν αποκλειστικά στα χέρια των κομμουνιστών. Είναι απαραίτη­

το να επέμ β ει με σκληρότητα η γερμανική Βέρμαχτ, ώ στε να επανέλθουν το γερμα­

νικό κύρος, η ησυχία και η τάξη. Οι δύο β όρειες συνοικίες τη ς Καλαμάτας θα π ερ ι­

κυκλωθούν νωρίς το πρω ί στις 22.10.43 από γερμανικές μονάδες, π ου θα συλλά-

βουν ολόκληρο τον ανδρικό πληθυσμό ηλικίας από δεκα π έντε έω ς εξήντα ετώ ν και

θα τον μεταφέρουν σ ε στρατόπεδο συγκεντρώ σεω ς στην Αθήνα.9

6 Ό.π., σ. 2.7 Κόρινθος-Πάτρα-Πύργος, Κόρινθος-Τρίπολη-Καλαμάτα, Μελιγαλάς-Κυπαρισσία, Καλαμάτα-

Πύλος, Τρίπολη-Γύθειο, Τρίπολη-Μολάοι.8 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/16, χρήση των δρόμων στην Πελοπόννησο, 1.11.43.9 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/16, διαταγή γιατηνεπιχείρηση «Καλαμάτα», 20.10.43.

ΔΙΑΠΡΑΓΜΑΤΕΥΣΕΙΣ ΓΙΑ Τ Η Ν ΑΝΤ ΑΛΛΑΓΗ Α Ι Χ Μ Α Λ Ω Τ Ω Ν 28 5

Σ τη ν επ ιχ είρ η σ η α υ τή , η οποία

δ ιεξ ή χ θ η «χωρίς επ εισ ό δ ια » σ τις 23

Ο κ τω β ρ ίο υ , σ υ μ μ ετείχ α ν π έ ν τ ε λ ό ­

χοι (π ερ ίπ ο υ 800 ά ν δ ρ ες) τ ο υ 737ο υ

συ ν τά γ μ α το ς κατα δρομ ώ ν. Π ραγμα­

τικά σ τη ν Κ αλαμάτα συ ν ελή φ θη σα ν

1.100 Έ λ λ η ν ε ς , εν ώ σ τ ις ε π ιχ ε ιρ ή ­

σ ε ις π ο υ έγιναν τη ν ίδια στιγμή στη

Σ π ά ρ τη και τη ν Π άτρα σ υ γ κ εν τρ ώ ­

θηκαν 270 και 1.500 Έ λ λ η ν ε ς αντί­

στοιχα. Κ α τα σχέθη κ α ν 3 ελαφρά π ο ­

λυ β όλα , 43 το υ φ έκ ια , 3 αυτόματα

όπ λ α , 8 π ιστό λια , 100 ιτα λ ικ ές χ ε ι ­

ρ ο β ο μ β ίδ ες και 3 .0 0 0 σφ α ίρ ες. Δ ύο

μ έρ ες αργότερα , κ α τά τη διάρκεια

μιας παρόμ οια ς επ ιχ είρ η σ η ς στην

Τ ρ ίπ ο λ η , σ υ ν ελ ή φ θη σ α ν «90 ύ π ο ­

π το ι και 30 ό μ η ρ ο ι» .10

Ο ι 3 .0 0 0 όμ ηροι μ ετα φ έρ θη κ α ν

β εβ ια σμ έν α όχι σ τη ν Α θήνα, ό π ω ς

ε ίχ ε σ χ εδ ια σ τε ί αρχικά, αλλά σ ε ένα σ τρ α τό π εδ ο σ υ γ κ εν τρ ώ σ εω ς στη ν Κ όρινθο π ο υ

ε ίχ ε οργα νώ σει η ίδια η μεραρχία . Για το ν α ν εφ ο δ ια σμ ό τω ν ο μ ή ρω ν μ ε τρ ό φ ιμ α ήταν

αναγκασμένοι να φ ρ ο ν τίζο υ ν οι π ρ ό εδ ρ ο ι και οι κο ινοτά ρχες τω ν π ερ ιοχώ ν α π ’ ό π ο υ

π ερ νούσα ν.

Τ ο 1946 ο π εν η ν τά χ ρ ο ν ο ς εμ π ο ρ ο ϋ π ά λ λ η λ ο ς Κ ω ν στα ν τίν ο ς Ζ έη ς κ α τ έ θ ε σ ε σ χ ε ­

τικά μ ε τ ις σ υ λ λ ή ψ εις στη ν Κ αλαμάτα ότι ε κ ε ί «είχαν σ υ λ λ η φ θ εί ω ς όμ η ρο ι π ερ ίπ ο υ

1.500 Έ λ λ η ν ε ς π ο λ ίτες» και όχι 1.100. «Ένα τμ ή μ α » , α ν έφ ερ ε ο Ζ έη ς , α φ έθ η κ ε ε λ ε ύ ­

θερο στη ν Τ ρ ίπ ο λ η , ένα ά λ λ ο μ ε τα φ έρ θ η κ ε στη ν Α θήνα και από ε κ ε ί σ τη Γερμανία,

ενώ ένα τρ ίτο τμ ήμ α « μ ετα φ έρ θ η κ ε στο σ τρ α τό π εδ ο σ υ γ κ εν τρ ώ σ εω ς Χ α ϊδα ρ ίου κ ο ­

ντά στη ν Α θήνα [ ...]. Ε κ εί θα π ρ έπ ει α ργότερα να εκ τ ε λ έσ τ η κ α ν » .''

Ό τ α ν σ τις 3 0 Ο κ τω β ρ ίο υ η π λ ειο ψ η φ ία τω ν ά τυ χω ν σ υ λ λ η φ θ έν τω ν έ φ τα σ ε στο

σ τρ α τό π εδ ο σ υ γ κ εν τρ ώ σ εω ς , ο Β έμ π ερ , ο α ξιω μ α τικ ό ς Ic τη ς μ ερα ρ χία ς, σ η μ ε ίω σ ε

μ ε εν θο υ σια σ μ ό ό τι η σύ λλ η ψ η τω ν ο μ ή ρω ν θα έ π ρ ε π ε «να ε ίχ ε επ εν ερ γ ή σ ει κατά

κ ά π ο ιο ν τρόπ ο εκ φ ο β ισ τικ ά στις μ εγ α λ ύ τερ ες π ό λ εις» / 2

10 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/16, ΚΤΒ, 25.10.43.' ' Κεντρική Υπηρεσία: V 508 ΑΖ 1116/68, ένορκη κατάθεση στις 8.2.46.12 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/16, ενημερωτικό φυλλάδιο για την κατάσταση του εχθρού, 10.11.43.

Φ ο τ . 94. Γερμανοί στρατιώτες μπροστά στην ανατι­ναγμένη σιδηροδρομική γέφυρα κοντά στο Ίσαρι.

28 6 V. Η Ε ΠΙ Χ Ε Ι Ρ Η Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ»

Σ τη ν π ρ α γ μ α τικ ό τη τα ό μ ω ς οι γ ερ μ α ν ικ ές ε π ιχ ε ιρ ή σ ε ις έφ ερ α ν α κ ρ ιβ ώ ς τ ο αντί­

θ ετο α π ο τέλ εσ μ α : τ ις ε π ό μ ε ν ε ς εβ δ ο μ ά δ ες , ο ΕΛΑΣ επ ρ ό κ ειτο να διεξα γά γει σ χ εδ ό ν

καθημ ερινά ε π ιθ έ σ ε ις εν α ντίον γερμ ανικώ ν μ ονά δω ν και εγ κ α τα σ τά σ εω ν , ό π ω ς φ α­

νερώ ν ο υ ν α π ο σ π ά σ μ α τα α π ό το η μ ερ ο λό γιο σ τρ α το ύ και τα εν η μ ερ ω τικ ά φ υλλά δια

για τη ν κ α τά στα σ η τ ο υ εχ θ ρ ο ύ αρ. 1 και 2 για τη ν π ερ ίοδ ο ανάμεσα σ τ ις 23 Ο κ τω β ρ ί­

ου και τ ις 21 Ν ο εμ β ρ ίο υ , τη ν η μ έρ α π ο υ ε π έ σ τ ρ ε ψ ε ο Λ ε Σ ου ίρ απ ό τη ν ά δ ειά τ ο υ .13

Σ τις 23 Ο κ τω β ρ ίο υ , α ν α τιν ά χθηκε μ ια σ ιδ η ρ ο δ ρ ο μ ικ ή γέφ υρ α κοντά στο Ίσ α ρ ι.

Σ τις 25 Ο κ τω β ρ ίο υ , επ ιτ έθ η κ α ν 50 έ ω ς 80 α ν τά ρ τ ες εναντίον μ ια ς ομ ά δα ς Γ ερ μ α ­

νώ ν το π ο γ ρ ά φ ω ν κοντά σ τ ο Ά ρ γ ο ς . Δ εν α ν α φ έρθηκα ν α π ώ λ ε ιε ς .

Σ τις 26 Ο κ τω β ρ ίο υ , α ν τά ρ τες ανατίναξαν και π ά λ ι τ η σ ιδ η ρ ο δ ρ ομ ικ ή γ έφ υ ρ α σ το

Κ αλό Ν ερ ό σ τη γραμμή Κ υ π α ρ ισ σία ς-Π ύ ρ γ ο υ , η ο π ο ία ε ίχ ε ε π ισ κ ε υ α σ τ ε ί μ ό λις τη ν

π ρ ο η γ ο ύ μ εν η μέρα. Τ η ν ίδια μέρα, 120 α ν τά ρ τες αιφ νιδίασαν κ ο ν τά σ τη Μ εγ α λ ό π ο -

λη δύο μ έλ η τ η ς αεροπ ορ ία ς, π ο υ όμ ω ς, αν και τρα υμ α τίσ τη κ α ν , κ α τά φ ερ α ν να δια­

φ ύγουν . Κ οντά σ το Μ ελ ιγ α λ ά έ γ ιν α ν π ο λ λ ές μ ικ ρ ές α ν α τινά ξεις γραμμών.

Σ τις 27 Ο κ τω β ρ ίο υ , α ν τά ρ τες ανατίναξαν μια σ ιδ η ρ ο δ ρ ομ ικ ή γέφ υ ρ α σ τη γραμμή

Μ ελ ιγα λ ά -Π ύρ γου . Α ρ γ ό τερ α α κ ο λ ο ύ θ η σ ε μια ε π ίθ εσ η εναντίον γ ερ μ α ν ικ ή ς π ερ ιπ ό ­

λ ο υ π ο υ π ερ ιφ ρ ο υ ρ ο ύ σ ε τ ις γρα μ μ ές.

Σ τις 29 Ο κ τω β ρ ίο υ , μια διμοιρία μ η χα ν ικ ο ύ δ έ χ τ η κ ε ε π ίθ εσ η απ ό 50 α ν τά ρ τες κ ο ­

ντά σ τ η ν Τ ρ ίπ ο λ η . Δ ύο Γερ μ α ν ο ί α ν α φ έρθηκα ν ω ς α γν ο ο ύ μ εν ο ι και δ ύ ο υ π ο ζύ γ ια μ ε

α γγλικές κ ο ν σ έρ β ες και σ τ ο λ έ ς έ π ε σ α ν στα χέρ ια τ ω ν Γερμ α ν ώ ν . Α μ έσ ω ς δ ια τά χθ η κ ε

η δ ιεξα γ ω γή τ η ς επ ιχ είρ η σ η ς «Ψ άρι», μ ε α π ο σ το λ ή τη ν « π ερ ικ ύ κ λ ω σ η και τη συ ν τρ ι­

βή» τω ν αν τα ρτώ ν π ο υ βρίσκοντα ν σ τη ν π ερ ιοχή Ψ αριού, Κ αλλιάνω ν, Κ αστανιάς και

Σ κ ο τειν ή ς και τ η σ ύ ^ ^ ψ η ομήρω ν για τ ο υ ς δύο α γ ν ο ο ύ μ εν ο υ ς μ η χα ν ικο ύ ς. Τ η δ ιε ­

ξαγω γή τ η ς επ ιχ είρ η σ η ς ανέλα βαν τμ ή μ α τα μονάδω ν α π ό τη ν Κ όρινθο, τη ν Τ ρ ίπ ο λ η

και τ ο Ά ργος. Η εκ τετα μ έν η επ ιχ είρ η σ η κ α τ έ λ η ξ ε για τ ο υ ς Γερμ α νούς σ ε π λή ρ η α π ο ­

τυχία : ο λ ο κ λ η ρ ώ θ η κ ε σ τ ις 6 Ν ο εμ β ρ ίο υ «χω ρίς επ α φ ή μ ε το ν εχθ ρ ό » , κ α θ ώ ς τα χω ριά

π ο υ ερ ευ ν ή θ η κ α ν είχ α ν εγ κ α τα λ ειφ θ εί α π ό τ ο υ ς κ α το ίκ ο υ ς και δ εν σ τ ά θ η κ ε δυνα τό

να ε ν τ ο π ισ τ ε ί ο εχθ ρ ό ς.

Σ τ ις 30 Ο κ τω β ρ ίο υ , 2 φ ορ τη γά και 1 επ ιβ α τικ ό α υ το κ ίν η το δ έχ τη κ α ν ε π ίθ ε σ η από

α ν τά ρτες σ το δρ όμ ο α π ό Β υτίνα π ρος Π ύργο. Οι Γερ μ α ν ο ί π ο υ επ έβ α ιν α ν στα ο χή μ α ­

τα α π ή χθη σα ν . Μ εσ ά ζ ο ν τ ες τω ν α ντα ρτώ ν π ρ ό τειν α ν ν α α φ εθ ο ύ ν ε λ εύ θ ερ ο ι οι α ιχμά­

λ ω το ι και να επ ισ τρ α φ ο ύ ν τα α υτοκίνητα , σ τη ν π ερ ίπ τω σ η π ο υ δ εν θα γίνονταν αντί­

ποινα ε ις β ά ρος τ ο υ π λ η θ υ σ μ ο ύ . Π ράγματι, σ τ ις 2 Ν ο εμ β ρ ίο υ , α φ έθ η κ α ν ελ εύ θ ερ ο ι οι

αγνοούμενοι σ τρ α τ ιώ τες και τ η ν επ ο μ έν η θα επ ισ τρ έφ ο ν τα ν και τα α υ το κ ίν η τα .Η

13 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/16, ΚΤΒ, στην περίοδο από 23.10.43 μέχρι 21.11.43 και ενημερωτικά φυλλά­δια για την κατάσταση του εχθρού 1, 2 και 3.

'4 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/16, ΚΤΒ, 30.10και 2.11.43.

ΔΙ ΑΠΡΑΓΜΑΤΕΥΣΕΙ Σ ΓΙΑ ΑΝ ΤΑΛΛΑΓΗ Α Ι Χ Μ Α Λ Ω Τ Ω Ν 2 8 7

Σ τις 2 Ν ο εμ β ρ ίο υ , στο δρ ό μ ο α π ό Κ αλαμάτα π ρ ο ς Τ ρ ίπ ο λ η μ ια γ ερ μ α ν ικ ή φ άλαγ­

γα α π ο τελ ο ύ μ εν η α π ό έν τεκ α φ ορτηγά δ έ χ τ η κ ε ε π ίθ εσ η κοντά στο Μ ελιγα λά . Τ ρ εις

Γερ μ α ν ο ί σ κ ο τώ θ η κ α ν και τ ρ ε ις τρ α υμ α τίστη κα ν.

Σ τις 3 Ν ο εμ β ρ ίο υ , αμερικα νικά β ομ βα ρδιστικά επ ιτ έθ η κ α ν εναντίον τ ο υ α ερ ο ­

δ ρ ο μ ίο υ σ τ ο ν Ά ρα ξο . Ρ ίχτη κα ν π ερ ίπ ο υ 80 β ό μ β ες . Υ π ή ρ ξ ε έν α ς τρα υμ α τία ς.

Σ τις 4 Ν ο εμ β ρ ίο υ , 200 α ν τά ρ τες υ π ό τη δ ιο ίκ η σ η εν ό ς Ιτα λ ο ύ λ ο χ α γ ο ύ π ο υ ε ίχ ε

λ ιπ ο τα κ τή σ ει επ ιτέθ η κ α ν εναντίον εν ό ς γερμανικού φ ορτηγού . Α ν α φ έρθη κα ν 4 ν ε ­

κ ρ ο ί, 3 α γνοούμ ενοι και 2 τρ α υ μ α τίες . Τ η ν επ ό μ εν η μ έρα , ο ιΓ ερ μ α ν ο ία ν τέδ ρ α σ α ν μ ε

τη ν π υ ρ π ό λ η σ η τ ο υ χ ω ρ ιο ύ Μ π ερ μ π ά τ ι και τη σύ λ λ η ψ η 120 ο μ ή ρω ν σ τ ις Λ ίμ ν ες.

Τ ο α π ό γ ευ μ α τ η ς 4 η ς Ν ο εμ β ρ ίο υ , 5 Γ ερ μ α ν ο ί α ιφ νιδ ιά στηκα ν σ το δρ ό μ ο απ ό Α ί­

γιο π ρ ο ς Κ όρινθο. Ε νώ έν α ς απ ό α υ τ ο ύ ς μ π ό ρ ε σ ε να δ ια φ ύ γ ει, οι υ π ό λ ο ιπ ο ι τρ α υ μ α ­

τίσ τη κ α ν και έ π ε σ α ν στα χέρια τω ν ανταρτώ ν.

Σ τις 5 Ν ο εμ β ρ ίο υ , δ έ χ τ η κ ε επ ίθ εσ η η φ ρουρά τ η ς γ έφ υ ρ α ς κοντά σ τη ν Κ αβάσιλα.

Γύρ ω σ τις ο κ τώ το βράδυ π ερ ίπ ο υ 70 α ν τά ρ τες επ ιτ έθ η κ α ν εναντίον εν ό ς τρ έν ο υ π ο υ

μ ε τ έ φ ερ ε εφ ό δια . Κ ατά τη ν ε π ίθ εσ η σ κ ο τώ θ η κ α ν 2 Γερμανοί, ενώ έν α ς σ τρ α τιώ τη ς

τρ α υ μ α τίσ τη κ ε . Τ ο π ρ ο σ ω π ικ ό τ ο υ τρ έν ο υ α π ήχθη . Τ η ν ίδια μέρα ένα φ ο ρ τη γ ό δ έ ­

χ τ η κ ε ε π ίθ εσ η κ οντά σ τ ο Ά ρ γ ο ς α π ό τ η ν π λ ευ ρ ά τω ν Γερμ α νώ ν υ π ή ρ ξα ν 4 νεκρο ί, 2

τ ρ α υ μ α τίες και 3 αγνοούμενοι.

Σ τις 6 Ν ο εμ β ρ ίο υ , οι Γ ερ μ α ν ο ί α π η ύ θυ ν α ν σ ε τμ ή μ α τ ο υ ΕΛΑΣ κοντά σ τη ν Κ αλα­

μάτα ένα τελ εσ ίγ ρ α φ ο : μ έλ η τ η ς γερ μ α νική ς Β έρ μ α χ τ π ο υ είχαν α ιχ μ α λ ω τισ τεί από

το ν ΕΛΑΣ θα έ π ρ ε π ε να α φ εθ ο ύ ν ελ εύ θ ερ α , δ ια φ ο ρ ετικ ά θα κα τα στρ έφ ο ν τα ν οι μ ο ­

ν ές Δ ίμ ιο β α ς και Β ελα ν ιδ ιά ς. Ο ΕΛΑΣ δ εν α ν τέδ ρ α σ ε σ τ ο τελ εσ ίγ ρ α φ ο α υ τ ό κι έτσ ι

σ τις 7 Ν ο εμ β ρ ίο υ ρίχτη κα ν αρχικά ο β ίδ ες εναντίον τω ν δύ ο μονα στηριώ ν, τα οπ οία

σ τη συ ν έχεια κ α τα λή φ θη κ α ν και λ εη λ α τή θ η κ α ν . «Α φού ερ εύ ν η σ α ν ο λ ό κ λη ρ ο το μ ο ­

να στήρι», α ν α φ έρει ο μονα χός Α μ β ρ ό σ ιο ς Ρ ο υ μ π α ίο ς, «π ή ρ α ν μ α ζί τ ο υ ς τ η ν π ο ικ ιλ -

μ έν η μ ε π ο λ ύ τ ιμ ε ς π έ τ ρ ε ς εικ ό ν α τ η ς Π αναγίας, άμφια, διάφορα ά λ λα α ν τικείμ ενα

και τα ζώ α. Έ ρ ιξα ν π α ν το ύ π υ ρ ίτιδ α και κ α τέσ τρ εψ α ν μ ετά το μονα στήρ ι ο λ ο σ χ ερ ώ ς

μ ε φ ω τιά και ο β ίδ ες» . Ο Ρ ο υ μ π α ίο ς δ ιέ ψ ευ σ ε το ν ισχυρ ισμ ό ότι το μ οναστήρι ήταν

«αρχηγείο τ ο υ ΕΛΑΣ» σ υ μ π λ η ρ ώ ν ο ν τα ς ό τι ή τα ν « α π ο λ ύ τω ς α λ η θ ές» ότι «δεν κ α θ ο ­

δη γ ή θη κ α ν ή οργα νώ θηκαν π ο τ έ [μ έσ α α π ό το μ ο να στήρ ι] επ ιχ ε ιρ ή σ ε ις εναντίον

τ ω ν γερμανικώ ν μονάδω ν».'5

Η μαρτυρία τ ο υ Ρ ο υ μ π α ίο υ λ ή φ θ η κ ε υ π ό ψ η α π ό τ ις γ ερ μ α ν ικ ές α ρ χές π ο υ το

1968 εν ή ρ γη σα ν π ρ ο α ν α κ ρ ίσ εις για τ ις μ α ζικ ές σ φ α γ ές σ τη ν Κ αλαμά τα . Σ τη ν ουσία

όμ ω ς η π ερ ιγρ α φ ή τ ο υ Ρ ουμ π α ίου έρ χετα ι σ ε α ν τίθεση μ ε τη ν αναφορά το υ Π ίτερ

Φ ρ έ ιζ ε ρ , τη ν ο π ο ία σ υ ν έτ α ξ ε το 1944 μ ετά τη ν επ ισ τρ ο φ ή τ ο υ σ το Κ άιρο: στο μονα-

15 Κεντρικό Γραφείο: V 508 ΑΖ αρ. 1116/68, προανακριτικές εργασίες.

288 V. Η Ε Π Ι ΧΕ Ι ΡΗ Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ»

στήρι α υ τό π ρ α γ μ α το π ο ιή θ η κ ε μ ε π ρ ω το β ο υ λ ία το υ Γ εω ρ γ ίο υ '6 η συνά ντηση μ ε τον

Ιτα λό λοχα γό Μ π έλλ α , ό π ου έγ ιν ε η δ ια π ρ α γ μ ά τευ ση για τη ν π α ρ ά δ ο ση το υ σ τρ α ­

τ ιω τικ ο ύ εξ ο π λ ισ μ ο ύ τω ν Ιτα λώ ν μ ετά τη σ υ ν θ η κ ο λ ό γ η σ η τ η ς ιτα λ ικ ή ς φ ρουράς

σ τη ν Κ α λ α μ ά τα .'7

Σ τις 7 Ν ο εμ β ρ ίο υ , οι Γερ μ α ν ο ί συ νέλα β α ν σ τη Σ π ά ρ τη 97 ν έο υ ς τ η ς ΕΠΟΝ, τ η ς

οργά νω σης ν εο λ α ία ς τ ο υ ΕΑΜ. Κ ο ν τά σ τ ο Α ίγιο α ν τά ρ τες επ ιτ έθ η κ α ν εναντίον τ ρ έ ­

νου π ο υ μ ε τ έ φ ε ρ ε εφόδια· 2 Γερ μ α ν ο ί σ κ ο τώ θη κ α ν , έν α ς τρ α υ μ α τίσ τη κ ε και 2 ανα­

φ έρ θη κ α ν ω ς αγνοούμ ενοι.

Σ τις 8 Ν ο εμ β ρ ίο υ , έγιν α ν απ ό τ ο υ ς Γ ερ μ α ν ο ύ ς έ ρ ε υ ν ε ς σ το χω ριό Ρ ω μ α νού κοντά

σ τη ν Π άτρα, κατά τ ις ο π ο ίε ς σ υ ν ελ ή φ θ η σ α ν 13 άτομα.

Σ τις 9 Ν ο εμ β ρ ίο υ , α ν α φ έρ θ η κ ε ό τ ι σ τη μ ονή Ο μ π λ ο ύ , ν ο τ ίω ς τ η ς Π ά τρα ς, βρί­

σκοντα ν «200 κ ο μ μ ο υ ν ισ τές υ π ό τη δ ιο ίκ η σ η τ ο υ συνταγμ α τά ρχη Α νδρ ικόπ ουλου».

Σ τις 12 Ν ο εμ β ρ ίο υ , κ α τα λήφ θη κα ν α π ό γερ μ α ν ικές μ ο ν ά δ ες τα χω ριά Γα ρ έα και

Ψ ηλή Β ρύ ση κ ο ν τά στα Α χούρια, κ α τα σ χ έθ η κ α ν π ρ ο κ η ρ ύ ξεις και ένα ς α σύ ρμ α τος και

σ υ ν ελ ή φ θη σ α ν 12 όμηροι. Κ ατά τη διάρκεια αιφ νιδια στικής έρευν α ς στη συνοικία το υ

Αγίου Ν ικολά ου στη ν Π άτρα σ υ ν ελ ή φ θη σ α ν «8 γν ω στο ί κο μ μ ο υ ν ισ τές» και «οι γυναί­

κ ες 5 κ α τα ζη το ύ μ εν ω ν κομ μ ουνιστώ ν». Τ αυτόχρονα συ ν ελ ή φ θη σα ν 30 όμ ηροι και 3

πρώ ην Ιτα λοί σ τρ α τιώ τες π ο υ είχαν ε ν ω θ εί μ ε το υ ς αντάρτες. Μ ία ακόμη « εκ τετα μ έν η

αιφ νιδιαστική έρευνα» σ τη ν Κ όρινθο ο δ ή γ η σ ε σ τη σύλληψ η «57 υ π ό π τω ν » . Κ ατά τη ν

έρ ευν α «β ρ έθηκα ν ορισμ ένα ό π λ α και ελ ά χ ισ το ς γερμ ανικός και ιτα λ ικ ό ς οπ λισμ ό ς» .

Σ τ ις 13 Ν ο εμ β ρ ίο υ , κ α τα σ χ έθ η κ α ν α π ό τ ο υ ς Γ ερ μ α ν ο ύ ς σ τ ο ν Κ εφ α λ ά κοντά στη

Σ π ά ρτη 24 το υ φ έκ ια , 3 π ιστό λια και σ φ α ίρ ες. Σ κ ο τ ώ θ η κ ε ένα ς Έ λ λ η ν α ς και σ υ ν ελ ή ­

φ θη σ α ν 5.

Σ τις 14 Ν ο εμ β ρ ίο υ , σ υ ν ελ ή φ θ η σ α ν σ τη ν Τ έμ ε ν η κοντά στο Α ίγιο 10 Έ λ λ η ν ε ς και

3 Ιτα λ ο ί π ο υ είχαν σ τη ν κ α το χ ή τ ο υ ς ένα π ισ τό λ ι και υλικό π ροπ α γά νδα ς.

Σ τις 17 Ν ο εμ β ρ ίο υ , έλα β α ν χώ ρα στο ν Π ύργο « α π ερ γ ίες π είν α ς» κα τά τ η ς ελ λ η ν ι­

κ ή ς κ υ β έρ ν η σ η ς τω ν δω σιλόγω ν. Ο ι δ ια δ η λ ω τέ ς π ρ ο σ έφ ερ α ν σ τ ο υ ς Γερ μ α ν ο ύ ς π έ ­

ν τ ε ο μ ή ρ ο υ ς «για να α π ο δ είξο υ ν το ν καθαρά ε σ ω τε ρ ικ ό π ο λ ιτικ ό σκ ο π ό » .

Σ τ ις 19 Ν ο εμ β ρ ίο υ , ξ εκ ίν η σ ε μια επ ιχ είρ η σ η εναντίον 150 έ ω ς 200 αντα ρτώ ν π ο υ

είχαν ε ν τ ο π ισ τ ε ί κοντά στο Κ α στρίτσ ι. Μ ε τ ά α π ό α σ θεν ή α ν τίστα ση οι α ν τά ρ τες υ π ο ­

χώ ρ ησα ν. Ε κ τό ς απ ό τη ν α ν εύ ρ εσ η « εν ό ς μ ικρού αριθμ ού ό π λω ν », οι Γερ μ α ν ο ί π ήραν

26 ο μ ή ρ ο υ ς και κ α τέσ τρ εψ α ν σ τη σ υ ν έχ ε ια τα κτίρ ια τ ο υ χω ριού. Ά λ λ ο υ ς 1 0 ο μ ή ρ ο υ ς

συ ν έλ α β α ν σ το Κ α στρίτσ ι κοντά σ τη ν Π άτρα, γ ια τί β ρ έθη κ α ν σ ε ένα εκ κ λη σ ά κ ι ό π λα

και έν α ς α σ ύ ρ μ α το ς. Τ η ν ίδια μέρα εκ τελ έσ τη κ α ν σ τη ν Π άτρα 12 Έ λ λ η ν ε ς λόγω κ α ­

τ ο χ ή ς όπ λω ν .

16 Βλ. κεφ. «Η SOE στην Πελοπόννησο».17 PRO: HS 5/698, έκθεση του λοχαγού Π. Μ. Φρέιζερ.

ΔΙ ΑΠΡΑΓΜΑΤΕΥΣΕΙ Σ ΓΙΑ ΑΝ ΤΑΛΛΑΓΗ Α Ι Χ Μ Α Λ Ω Τ Ω Ν 28 9

Ο ι ε π ιθ έ σ ε ις τ ο υ Ε^ΛΑΣ ο δή γησα ν λ ο ιπ ό ν σ τη ν α ν τίδραση τω ν δ υ ν ά μ εω ν κ α το χ ή ς,

π ο υ γινόταν ό λ ο κα ι π ιο βίαιη και κ ο ρ υ φ ώ θ η κ ε μ ε α ιφ ν ιδ ια στικ ές έ ρ ε υ ν ε ς , κα τά τη

διάρκεια τω ν ο π ο ίω ν η 1 17η μ εραρχία κ α τα δρ ομ ώ ν σ υ γ κ έν τρ ω σ ε σ χ εδ ό ν 4 .0 0 0 ο μ ή ­

ρ ο υ ς μ έχ ρ ι τα μ έσ α Ν ο εμ β ρ ίο υ : α π ό τ η ν π λ ευ ρ ά τ ω ν Γερ μ α ν ώ ν ε π ρ ό κ ειτ ο για ένα σ η ­

μαντικό μ έσ ο για τη ν α π ελ ευ θ έρ ω σ η τ ο υ λ εγ ό μ εν ο υ λ ό χ ο υ Σ ό μ π ερ μ έσ ω αντα λλαγής

αιχμαλώ τω ν.

Για τη ν ηγεσία τ η ς μ ερα ρ χία ς το π ο ύ α κρ ιβ ώ ς βρίσκοντα ν οι α ιχμ ά λω τοι ήτα ν ένα

αίνιγμα. Κ α θώ ς η επ ικ ο ιν ω ν ία μ ε τα Κ αλάβρυτα, τα Μ α ζέικα και τ ις γύρω π ερ ιο χ ές

ε ίχ ε δ ια κ ο π εί, οι α ν τίστοιχοι δρόμοι δ εν μ π ο ρ ο ύ σα ν π λ έ ο ν να χ ρ η σ ιμ ο π ο ιη θ ο ύ ν και

οι α ν αφ ορές σ υ ν δ έσ μ ω ν είχαν γ ίνει π ια σ π ά ν ιες , ο Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ δ εν ή ξ ερ ε τ ις

π ρ ώ τ ε ς μ έ ρ ε ς μ ετά τη σ υ μ π λ ο κ ή κοντά σ τη ν Κ ερ π ιν ή ο ύ τ ε καν εάν οι σ τρ α τιώ τες

το υ ζού σα ν ακόμη. Ό μ ω ς μ ετά απ ό α ν α κρίσεις σ υ λ λ η φ θ έν τω ν αν τα ρτώ ν έγ ιν ε φ α ν ε­

ρό ότι οι α ιχμ ά λω το ι βρίσκοντα ν κ ά π ο υ κ ο ν τά σ τη ν ο ρ ο σ ειρ ά τ ο υ Χ ελ μ ο ύ .

Κ αθώ ς υ π ήρ χα ν π λ έο ν σ η μ εία ζω ή ς, ο Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ χρ η σ ιμ ο π ο ίη σ ε τ ις γν ω ­

σ τ έ ς και α π ο τ ελ εσ μ α τ ικ ές μ εθ ό δ ο υ ς : ά σ κ η σ ε π ίεσ η σ το υ ς π ρ ο ύ χ ο ν τες το υ Α ιγίου και

στο ν μ η τρ ο π ο λ ίτη Κ α λα β ρ ύτω ν και Α ιγιαλείας και α π α ίτη σ ε ρητά να κ α τευ θυ ν θο ύ ν

στη ν κ α τεχ ό μ εν η α π ό τ ο υ ς α ν τά ρ τες π ερ ιο χ ή και να ε π ιτ ύ χ ο υ ν τη ν α π ελ ευ θ έρ ω σ η

τω ν α ιχμ αλώ τω ν. Σ τη ν π ερ ίπ τ ω σ η π ο υ η α π ο σ το λ ή α υ τή α π έβ α ιν ε άκα ρπ η , η γερ μ α ­

νική Β έρ μ α χ τ θα ά ρ χιζε τη ν εφ α ρ μ ο γή «αντιποίνω ν» και τη ν ε κ τ ε τ α μ έν η κα τα στρ ο φ ή

χωριών.

Ο μ η τρ ο π ο λ ίτη ς έδ ω σ ε εν το λ ή να π α ρ ο υ σ ια σ τεί μ π ρ ο σ τά το υ αργά το βράδυ κά ­

π ο ια ς Π α ρ α σ κ ευ ή ς τ ο υ Ν ο εμ β ρ ίο υ τ ο υ 1943 ο ιερ έα ς Κ ω νστα ντίνος Χ ρόνης. 18 Λόγω

τ η ς α π ειλ ή ς το υ Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ , ο μ η τρ ο π ο λ ίτη ς ήτα ν εξα ιρετικά ανήσυχος, ό π ω ς

έγραψ ε ο Χ ρ ό ν η ς σ τις σ η μ ειώ σ εις του . Έ λ α β ε τη ν εν το λ ή να τα ξ ιδ έψ ει τη ν επ ό μ εν η

μ έρα σ υ ν ο δ ευ ό μ εν ο ς α π ό μια ομάδα α π εσ τα λ μ έν ω ν σ τη ν π ερ ιο χ ή τω ν αν τα ρτώ ν και

να δ ια π ρ α γ μ α τευ θεί ε π ιτό π ο υ μ ε τ ο ν Μ ίχο τη ν α π ε λ ε υ θ έρ ω σ η τ ω ν Γερμα νώ ν.

Σ τη ν α π ο σ το λ ή α υ τή σ υ μ μ ετείχ α ν ε κ τ ό ς α π ό το ν Χ ρ όν η έν α ς ακόμ η ιερ έα ς , ένα

μ έλ ο ς το υ ερ γ α τικ ο ύ κ έν τρ ο υ , ο δή μ α ρ χος το υ Α ιγίου Α λ έξα ν δ ρ ο ς Κ αζά νης και ο δ ι­

κη γό ρ ο ς Π ανα γιώ τη ς Μ εν τ ζ ελ ό π ο υ λ ο ς . Α ν κα ι όλο ι π α ρ α κά λεσα ν τ ο ν μ η τρ ο π ο λ ίτη

να η γη θεί ο ίδ ιος τ η ς α π ο σ το λ ή ς , κ α θ ώ ς γν ώ ρ ιζε το ν Μ ίχο π ροσω π ικά , ο θ ρ η σ κ ευ τ ι­

κ ό ς η γ έ τ η ς α ρ ν ή θη κ ε. Ό π ω ς φ α ίνετα ι και από μια έ κ θ ε σ η π ο υ σ υ ν έ τ α ξ ε ο Χ ρ ό ν η ς

α ργότερα , το ν Ιούνιο τ ο υ 1945, ο μ η τρ ο π ο λ ίτ η ς δ εν π ρ έ π ε ι να ήτα ν ιδια ίτερα θαρρα­

λ έο π ρ ό σ ω π ο , αν και δ ια τη ρ ο ύ σ ε π ρ ο φ α ν ώ ς φ ιλ ικ ές σ χ έσ ε ις μ ε η γετικ ά σ τ ε λ έχ η τ ο υ

ΕΑΜ. Ο Χ ρ ό ν η ς α ν τιθ έτω ς δ έ χ τ η κ ε α π ε ιλ ές κατά τη δ ιά ρκεια τω ν δ ια π ρ α γ μ α τεύ σεω ν

λό γ ω τ η ς επ ικ ρ ιτ ικ ή ς τ ο υ σ τά σ η ς α π ένα ντι σ το υ ς α ν τά ρ τ ες .'9

18 Μετά τη λήξη του πολέμου, ο Χρόνης έγινε αρχιμανδρίτης Φιλίππων και Νεαπόλεως.19 Έκθεσις αρχιμ. Κωνσταντίνου Χρόνη, 26.8.41-8.6.45. Αντίγραφο στο αρχείο του συγγραφέα.

290 V. Η Ε ΠΙ Χ Ε Ι Ρ Η Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ»

Έ τ σ ι , το π ρ ω ί τ ο υ Σ α β β ά το υ ξ εκ ίν η σ ε η ομ άδα τ ω ν α π εσ τα λ μ έν ω ν α π ό τ ο Αίγιο

για τη Βυσοκά. Τ ο χω ρ ιό , π ο υ ο ν ο μ ά ζετα ι σή μ ερ α Σ κ επ α σ τό , β ρ ίσ κ ετα ι π ο λ ύ κ οντά

στα Κ αλάβρυτα . Εδώ ε ίχ ε εγ κ α τα σ τή σ ει το α ρχηγείο τ ο υ ο Μ ίχος. Ο Χ ρ όν η ς θυμάται

ότι εκ είν ο το π ρ ω ί ο καιρός ήτα ν β ρ ο χ ερ ό ς και ό τι κατά τη διά ρκεια τ η ς δ εκ ά ω ρ η ς

π ο ρ εία ς «διά φ οροι δ ε α ν τα ρτικα ί ο μ ά δ ες και συνα γω νιστα ί τ ο υ ΕΑΜ», π ο υ π ρ ο φ α ­

ν ώ ς γνώ ριζαν ή δ η το σ κ ο π ό τ η ς α π ο σ το λ ή ς , τ ο υ ς π λ η ρ ο φ ο ρ ο ύ σ α ν ό τι ο κ ό π ο ς τ ο υ ς

ή τα ν μ ά τα ιος: οι Γερ μ α ν ο ί δ εν ε π ρ ό κ ε ιτ ο να α φ εθ ο ύ ν ελ εύ θ ερ ο ι. Α ν τιθ έτω ς, τα μ έλ η

τ η ς α ν τιπ ρ ο σ ω π εία ς θα έ π ρ ε π ε να π ρ ο σ έχ ο υ ν μ ή π ω ς κ ρ α τη θ ο ύ ν και οι ίδιοι α ιχμ ά ­

λω τοι.

«Τα ίδια η κ ο ύ α μ εν και εν Σ κ ε π α σ τ ώ π α ρά τω ν δια φ όρω ν επ ισ ή μ ω ν και α ν επ ισ ή ­

μω ν το υ ΕΑΜ», γρά φ ει ο Χ ρ ό ν η ς, «μέχρι τ η ς δ εκ ά τ η ς π ρ ω ιν ή ς τ η ς Κ υ ρια κή ς, π ό τ ε

εγ είν α μ ε δ ε κ τ ο ί υ π ό τ ο υ Α ρχηγείου». Ο ιερ έα ς κ α τέγ ρ α ψ ε το ν Ιούνιο τ ο υ 1945 τ ις

α ν α μ ν ή σεις τ ο υ απ ό τη συν ά ν τη σ η αυτή :

Η συζήτησις μετά το υ Αρχηγείου υπήρξεν θυελλώ δη ς και κυρίως μ ετα ξύ εμού

μόνον διότι τα υπ όλοιπα μέλη τη ς Επιτροπής εφοβήθησαν, ο δε του Εργατικού Κ έ­

ντρου επ ή ρ ε το μ έρος μάλλον τω ν ανταρτών. Κυρίως τ ο Αρχηγείον ετόνιζεν ότι δεν

συμ φ έρει ε ις τον Αγώνα να απολυθώσιν οι αιχμάλωτοι έστω και αν επ ρόκειτο να κα-

ταστραφή και ολόκληρον το Αίγιον, διότι θα χάσουν τρόπον τινά την αξιοπρέπειαν

αυτού, π ο λύ δε περισσότερον δεν ήτο δυνατόν να γείνη τούτο , διότι δεν υπήρχε

κίνδυνος πραγματικός κ.λπ. Εγώ έφθασα εις το σημείον να το υς είπω να π ροσέ­

ξουν, διότι θα το υ ς πάρωμεν όλοι με τις π έτρ ες εάν επιβληθούν αντίποινα, πράγμα

που το θεώρησαν προσβολήν και εγένετο μικροεπεισόδιον. «Είναι απειλή και πρό­

σεξε» μοι είπ ε ένας εξ Αιγίου ιατρός εκ των αρχηγών του ΕΑΜ που παρίστατο κατά

την συζήτησιν.

«Δεν υπολογίζω την ζωήν μου όπ ω ς σεις που κρύ π τεσθε και κάνετε τον παλη-

καρά εν ασφαλεία εδώ ευρισκόμενος» του απήντησα, «και αδιαφορήτε διά τους

υπολοίπους»· επ ενέβ η τό τε ο αρχηγός Μ ίχος και ε ίπ ε να ησυχάσωμεν και θα ευρε-

θη μία λύ σις ικανοποιητική την οποίαν θα μας ανακοινώση την επ ομ ένην ημέραν.20

Τ ο α π όγευ μ α τη ς Κ υριακής ο Χ ρ όν η ς ε π ισ κ έφ θ η κ ε τα Κ αλάβρυτα , ό π ο υ ξαφ νικά

β ρ έθ η κ ε π ερ ικ υ κ λ ω μ έν ο ς α π ό π ερ ίπ ο υ 300 φ ο β ισ μ έν ο υ ς κ α το ίκ ο υ ς. Ό τ α ν ένα ς από

το υ ς α ν τά ρ τες α ν α κοίνω σε ό τι στο μ ετα ξ ύ ε ίχ ε βγει α π όφ α ση να μ ην α π ε λ ε υ θ ερ ω ­

θού ν οι α ιχμ ά λω τοι, ο Χ ρ ό ν η ς ή τα ν π λ έ ο ν ε κ τ ό ς ε α υ τ ο ύ και α π ευ θ ύ ν θ η κ ε σ τ ο υ ς Κ α­

λα β ρ υ τιν ο ύ ς μ ε τα π ρ ο φ η τικ ά λόγια : «Εάν δ εν α π ο λ υ θ ώ σ ιν οι α ιχμ ά λω τοι, ό τα ν μ ά ­

θ ε τ ε ό τι έρ χο ν τα ι οι Γερ μ α ν ο ί να φ ύ γ ε τ ε δ ιό τι θα σα ς ε κ τ ε λ έ σ ο υ ν ή εά ν έλ θ ο υ ν α ερ ο ­

πλάνα να κ ρ υ β ή τε δ ιό τ ι θα σα ς β ομ βα ρδίσουν, ό τ ι ε ις το Αίγιον ο Σ εβ α σ μ ιώ τα το ς και

20 Ό.π.

ΔΙ ΑΠΡΑΓΜΑΤΕΥΣΕΙ Σ ΓΙΑ ΑΝΤΑΛΛΑΓΗ Α Ι Χ Μ Α Λ Ω Τ Ω Ν 291

ό λοι τα Κ α λ ά β ρ υ τα , τ ο Σ κ επ α σ τό ν , τη ν Κ ερ π ίν η και τ ο υ ς Ρ η γ ο ύ ς ^ κ ] , τ α έ χ ο μ εν ξ ε ­

γρά ψ ει α π ό το ν χ ά ρτη ν».21

Η π ρ ο ειδ ο π ο ίη σ η το υ ιερέα ε ίχ ε π ρ ο φ α ν ώ ς τ ο επ ιθ υ μ η τ ό α π ο τέλ εσ μ α , καθώ ς η

δ ε ύ τ ερ η συν ά ν τη σ η μ ε τη ν η γεσ ία το υ ΕΑΜ τ η Δ ευ τέρ α έγ ιν ε κά τω α π ό π ιο ή π ιες

σ υ ν θ ή κ ες σ ε σ ύ γ κ ρ ισ η μ ε τ η συν ά ν τη σ η τ η ς Κ υρια κή ς. Π ρος ικ α ν ο π ο ίη σ η τω ν α π ε ­

σ τα λ μ έν ω ν α π ό τ ο Α ίγιο, οι α ν τά ρ τες τ ο ύ ς π α ρ έδ ω σ α ν ένα έγγρα φ ο για τ ο υ ς Γ ερ μ α ­

ν ο ύ ς, σ τ ο ο π ο ίο έκα να ν τη ν π ρ ό τ α σ η για μια ανταλλαγή α ιχμ αλώ τω ν. Π ρο φ α ν ώ ς το

κείμ εν ο π ερ ιε ίχ ε και τα ο ν ό μ α τα τω ν π ρ ο σ ώ π ω ν εκ είν ω ν τω ν ο π ο ίω ν τη ν α π ε λ ε υ θ έ ­

ρω σ η α π α ιτο ύ σα ν οι α ν τά ρ τες.

Ο Δ ημ ή τριο ς Μ ίχ ο ς έγρ α ψ ε στα α π ο μ ν η μ ο ν εύ μ α τά τ ο υ ό τι ο Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ

τ ο υ ζ ή τ η σ ε σ ε επ ισ τ ο λ ή τ ο υ να « επ ισ τρ έψ ο υ μ ε τ ο υ ς αιχμαλώτους»22 και το ν ο π λ ισ μ ό

π ο υ ε ίχ ε π έ σ ε ι στα χέρια τω ν αν τα ρτώ ν μ ετά τ η μάχη τ η ς Κ ερ π ιν ής. Σ χ ετ ικ ά μ ε το

θέμ α τ η ς αν τα λλαγής α ιχμ αλώ τω ν, σ η μ ειώ ν ει ο Μ ίχο ς: « Τ ο υ [Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ ]

α π α ν τή σ α μ ε π ω ς ε ίμ α σ τε δ ια τεθ ε ιμ έν ο ι ν ’ α ν τα λ λά ξο υ μ ε τ ο υ ς α ιχ μ α λώ το υ ς μ ε δ ι­

κ ο ύ ς μ α ς π ο υ εκ ρ α το ύ ν το παρά τ ω ν σ τρ α τευ μ ά τω ν κ α το χ ή ς» / 3

Σ ύμ φ ω να μ ε τ ο ν Μ ίχο , η αντίδραση τ ω ν Γερμ α νώ ν σ τη ν π ρ ό τα σ η για ανταλλαγή

α ιχμ α λώ τω ν υ π ή ρ ξ ε αρνητική : «αλλά δ εν δ έ χ τ η κ ε [ο Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ ] π ά νω σ ' αυτό

καμιά σ υ ζή τη σ η . Ή θ ε λ ε να επ ιβ ά λ ει ό ρ ο υ ς ν ικ η το ύ π ρ ο ς η ττη μ έν ο υ ς» / 4

Ό μ ω ς ο Χ ρ ό ν η ς θυμ ά τα ι ό τ ι οι Γερμ α νοί, μ ε τά τη ν επ ισ τρ ο φ ή τ ο υ σ τ ο Α ίγιο, δ εν

εκ δ ή λ ω σ α ν π ο λ λ έ ς α ν α σ το λ ές να α π ο δ εχ το ύ ν τη ν π ρ ό τα σ η για ανταλλαγή α ιχμ α λώ ­

τω ν. Σ υ ν έτα ξα ν μια α π ά ν τησ η , τη ν ο π ο ία μ ε τέ φ ερ ε και π άλι ο Χ ρ όν η ς. Ο ιερ έα ς θυ ­

μάται ό τι οι Γερμ α νοί εξέφ ρ α ζα ν σ τη ν επ ισ το λ ή τ η ν α φ ελ έσ τα τη απορία τ ο υ ς για το

γεγονός ό τ ι ό λ ο ι οι α ιχμ ά λω τοι π ο υ έ π ρ ε π ε σ ύ μ φ ω ν α μ ε τ ο υ ς α ν τά ρ τες να α φ εθ ο ύ ν

ε λ εύ θ ερ ο ι ή τα ν « κ ο μ μ ο υ ν ισ τές» και έ θ ετα ν τη ν ερ ώ τη σ η αν οι α ν τά ρ τες θα επ έμ εν α ν

πραγματικά σ ’ α υ τή τ ο υ ς τη ν α π α ίτη ση .

Ο Χ ρ ό ν η ς δ εν μας π λ η ρ ο φ ο ρ εί σ χ ετ ικ ά μ ε τη ν α π ά ν τη σ η τω ν α ν τα ρτώ ν σ τη γ ερ ­

μανική επ ισ το λ ή , εκ φ ρ ά ζει ό μ ω ς τ η ν π α ρ α κά τω υ π ό θ εσ η :

Οι αντάρται εις το δεύτερον αυτόν έγγραφον φαίνεται ότι απήντησαν με τρόπον

που εξερ έθισεν το υς Γερμανούς και τό τε οι Γερμανοί μας εκάλεσαν να μεταφέρω -

μεν τρίτον έγγραφον διό να απολυθούν οι αιχμάλωτοι και απολύσωσιν και αυτοί

21 Ό.π.22 Ο Μίχος έγραψε στα απομνημονεύματά του ότι οι Γερμανοί ουσιαστικά ζητούσαν να επιστρα­

φούν οι αιχμάλωτοι <<με τους νεκρούς αναστημένους». Γεγονός παραμένει ότι εκείνη τη χρονι­κή στιγμή οι Γερμανοί δεν γνώριζαν ακόμη ότι οι τρεις τραυματίες στα Καλάβρυτα είχαν εκτε- λεστεί.

23 Μίχος, ό.π., σ. 20.24 Ό.π.

292 V. Η Ε ΠΙ Χ Ε Ι Ρ Η Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ»

τους Έλληνας αδιαφορούντες, όπ ω ς μας είπον διά τα όσα θα υποστώ μ εν, όταν εις

τους αντάρτας π ροστεθώ σι και τόσα κακοποιά στοιχείαΠ Ρ

Π ά ντω ς ο Κ ω νστα ντίνος Χ ρ ό ν η ς ε ίχ ε π λ έ ο ν τ η ν εν τύ π ω σ η ότι «δεν θα τη ρ ο ύ σ α ν

οι αντά ρται τη ν υ π ό σ χ εσ ίν τω ν» και δ εν επ ιθ υ μ ο ύ σ ε π λ έο ν να μ ετα φ έρ ει μ η νύμ α τα

ανάμ εσα σ τις δύο π λ ε υ ρ ές , κ α θ ώ ς μ ε τη μ έθο δο α υ τή θα χ ε ιρ ο τ έρ ευ ε α π λ ώ ς η α τμ ό ­

σφαιρα τ ω ν δ ια π ρ α γ μ α τεύ σεω ν . Α ντ’ α υ το ύ , π α ρ α κ ά λ εσ ε σ χ εδ ό ν γ ο ν α τισ τό ς το ν μ η ­

τρ ο π ο λ ίτη να κάν ει χρ ή ση τ η ς επ ιρ ρ ο ή ς τ ο υ και να εν τά ξ ε ι σ τις δ ια π ρ α γ μ α τεύ σ εις

τη ν η γεσία τ ο υ ΕΑΜ σ τ ο Α ίγιο ή να μ ετα β εί ο ίδ ιος σ τη Β υσοκά για να « τελ ε ιώ σ ει ευ -

ν ο ϊκ ώ ς το ζήτημ α». Ό μ ω ς ο κ α τα τρ ο μ α γ μ έν ο ς μ η τρ ο π ο λ ίτη ς , ο ο π ο ίο ς εκ είν η τη ν

τό σ ο κρίσιμη σ τιγ μ ή δ εν ή θ ε λ ε ή δ εν μ π ο ρ ο ύ σ ε να χρ η σ ιμ ο π ο ιή σ ει το κ ύ ρ ο ς το υ , αρ-

ν ή θ η κ ε να υ π ο σ τ η ρ ίξε ι το ν Χ ρ όνη . Μ ε τη δ ικα ιολογία ότι ο ίδ ιος δ εν γ ν ώ ρ ιζε τα μ έλη

το υ ΕΑΜ σ τη Β υσ ο κ ά , έσ τ ε ιλ ε και π άλι το ν Χ ρόνη στα βουνά για να μ ετα φ έρ ει τη νέα

α πά ντηση τω ν Γερμανώ ν.

Η σ τά σ η τ ο υ Χ ρ όνη απ ένα ντι σ το ΕΑΜ ή τα ν α ν αμ φ ίβολα α ρ ν η τικ ή και γι’ α υ τό ε ί ­

χ ε δ ε χ τ ε ί σ τ ο μ εσ ο δ ιά σ τη μ α α ρ κ ετ έ ς α π ε ιλ έ ς απ ό τ ο υ ς α ν τά ρ τες ότι θα το ν σ κ ό τ ω ­

ναν ή θα το ν αιχμαλώ τιζα ν. Κ ατά παρόμοιο τρ ό π ο , α π ειλή θη κ α ν και τα υ π ό λ ο ιπ α μ έ ­

λη τ η ς αρχικής α ν τιπ ρ ο σ ω π εία ς, έ τσ ι ώ σ τ ε στη νέα τ ο υ α π ο σ το λ ή ο Χ ρ ό ν η ς σ υ ν ο ­

δ ευ ό τα ν π λ έ ο ν μ όνο από δύ ο άτομα.

Ό μ ω ς η α ν τιπ ρ ο σ ω π εία α υ τή δ εν έ φ τα σ ε μ έχρι τη Β υσ ο κά , κα θώ ς κοντά σ τη ν

Κ ερ π ιν ή τα μ έλ η τ η ς έμ α θα ν ότι η ηγεσία τ ο υ ΕΑΜ είχ ε εγ κ α τα λ είψ ει στο μ ετα ξύ το

αρχηγείο τ η ς Β υ σ ο κ ά ς. Ο Χ ρ ό ν η ς θα έ π ρ ε π ε να π α ρ α δ ώ σ ει τη ν α π ά ν τη σ η τω ν Γ ε ρ ­

μανών σ ε κ ά π ο ιο ν κ α π ετά ν ιο τ ο υ ΕΛΑΣ μ ε τ ο π ο λ εμ ικ ό ψ ευ δ ώ ν υ μ ο «Κ αραϊσκά κης»,

ο ο π ο ίο ς θα τη μ ε τ έ φ ε ρ ε σ τ η σ υ ν έχ εια σ τ η ν η γεσ ία τ ο υ ΕΑΜ.

Ο Χ ρ όνη ς α κ ο λ ο ύ θ η σ ε τ ις ο δ η γ ίες τω ν α ν τα ρτώ ν και ε π έσ τ ρ εψ ε χω ρίς α π ά ντηση

σ το Αίγιο, ό π ο υ έ δ ω σ ε αναφορά σ τ ο υ ς Γ ερ μ α ν ο ύ ς. Α π ό κοινού π ερ ίμ εν α ν π λ έο ν μ ε

αγωνία τη γ ρα π τή α π ά ν τη σ η τω ν αν τα ρτώ ν ο Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ , ο Χ ρ όν η ς και οι

π ρ ο ύ χ ο ν τες τ ο υ Α ιγίου. Ο Μ ίχο ς έγ ρ α ψ ε αργότερα σ τα α π ο μ ν η μ ο ν εύ μ α τά το υ : «Τ ο υ

[Εμ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ ] α π α ν τή σ α μ ε μ ’ ένα δρ ιμ ύτα το έγγραφ ο και έ τ σ ι δ ια κόψ α μ ε τ ις

δ ια π ρ α γ μ α τεύ σ εις» .26 Σ τ ις 29 Ν ο εμ β ρ ίο υ 1943, ό π ω ς α ν α φ έρ ει ο Χ ρ ό ν η ς , έ φ τα σ ε α υ ­

τή η τ ελ ευ τα ία επ ισ το λ ή τ ω ν α ν τα ρτώ ν «ω ς α ν α μ έν ετο » , «όχι ευ χ ά ρ ισ το ς» και «α ν ε­

φ ά ρ μ ο στο ς» , σ τ ο Αίγιο: ε κ τ ό ς α π ό τη ν α π ελ ευ θ έρ ω σ η τω ν Ε λλή νω ν, σ τ ο υ ς ο π ο ίο υ ς

ε ίχ ε γίνει ον ο μ α σ τικ ή αναφορά, «κ ρ α το υ μ έν ω ν π ο υ ευ ρ ίσ κ ο ν το ε ις Γερμανίαν» - π ι ­

θανώ ς και εκ είν η το υ π ρ ο έδ ρ ο υ τ ο υ ΚΚΕ Ν. Ζ αχαριάδη, π ο υ β ρ ισκότα ν έγ κ λ εισ το ς

στο σ τρ α τό π εδ ο σ υ γ κ εν τρ ώ σ εω ς τ ο υ Ν τα χ ά ο υ -, οι α ν τά ρ τες α π α ίτη σα ν τ η ν α π ελ ευ -

25 Χρόνης, ό.π.26 Μίχος, ό.π., σ. 179.

ΔΙ ΑΠΡΑΓΜΑΤΕΥΣΕΙ Σ ΓΙΑ ΑΝΤΑΛΛΑΓ Η 2 93

Φ η τ. 95-96. Οι όύο μεσολαβητές, ο ιερέας Κωνσταντίνος Χρόνης και ο υπολοχαγός Φραντς Γιονππε.

θ έρ ω σ η 50 Ε λλή νω ν για κ ά θ ε Γερμανό α ιχμ ά λω το , α κ ο λ ο υ θ ώ ν τα ς π ισ τά τη γερ μ α νι­

κή α π ειλ ή να εκ τελ ο ύ ν τα ι για το θάνατο εν ό ς Γερ μ α ν ο ύ 50 Έ λ λ η ν ες .

Ο Χ ρ ό ν η ς α γ ν ο ο ύ σε ό μ ω ς ότι ο Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ ε ίχ ε κάνει μια ακόμη, κ ά π ω ς

α ν ορ θό δ ο ξη π ρ ο σ π ά θ εια να διεξα γά γει α π ευ θ εία ς δ ια π ρ α γ μ α τεύ σεις μ ε τη ν ηγεσία

τω ν αντα ρτώ ν σ χ ετικ ά μ ε τη ν αν τα λλαγή τω ν α ιχμ αλώ τω ν. Τ η λ ε π τ ή αυτή α π ο σ το λ ή

ε ίχ ε αναθέσει ο δ ιο ικ η τή ς το υ τά γ μ α το ς στον ελ λ η ν ο μ α θή υ π ο λ ο χ α γ ό Φ ρ α ν τς Γ ιο ύ π -

π ε , π ο υ ε ίχ ε υ π ό τ ις δ ια τα γές το υ τ ο ν 4ο λό χο το υ 7 4 9 ο υ συ ν τά γμ α το ς.

Ό τα ν μ ετά τη λ ή ξ η το υ π ο λ έμ ο υ ξεκ ίν η σα ν α ν α κρίσεις ε ις βάρος τ ο υ Γ ιο ύ π π ε στο

π λα ίσ ιο τω ν ερ ευ ν ώ ν σχετικ ά μ ε τη σφ αγή στα Κ αλάβρυτα , ο δ ικ η γό ρ ο ς του π ε ρ ιέ ­

γρα ψ ε σ ε επ ισ το λ ή τ ο υ π ρ ο ς τη ν εισα γγελία τη ν ά π ο ψ η τ ο υ π ελ ά τη τ ο υ ^ 7

Μ ε τη μεσολάβηση Ελλήνων κληρικών ξεκίνησαν οι π ρ ώ τες επ α φ ές ανάμεσα

στον διοικητή το υ τάγματος Εμπερσμπέργκερ και τους αντάρτες. Α ντικείμενο των

διαπραγματεύσεων ήταν π ανταλλαγή τω ν αιχμαλωτισθέντων Γερμανών στρατιω­

τώ ν με Έ λ λ η ν ες αιχμαλώτους. Η διεξαγωγή μιας παρόμοιας συνομιλίας ανατέθηκε

και στο ν π ελ ά τη μας από μ έρους το υ ταγματάρχη Εμπερσμπέργκερ. Η συνάντηση

έλαβε χώρα σε κάποιο χωριό της Π ελοποννήσου ανάμεσα στο Αίγιο και τα Καλά­

βρυτα - δεν θυμάται π λ έο ν το όνομα το υ χωριού. Ο π ελ ά τη ς μας π ορεύθηκε με το

λόχο το υ ώ ς την είσοδο του χωριού σε απόσταση βολής. Εκεί παρέμεινε ο λόχος

2' Εισαγγελία Μπόχουμ, φάκελος 33Js655/72.

2 94 V. Η Ε Π Ι Χ Ε Ι Ρ Η Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ»

εκ τό ς τω ν ορίων του χωριού. Ο π ελά τη ς μας πήγε στη συνέχεια συνοδευόμενος

από έναν διερμηνέα στο σπίτι το υ κληρικού. Εδώ έπ ρ επ ε να παραδώσει το όπλο

του. Α μέσω ς μετά εμφανίστηκαν οι εκπρόσω ποι των ανταρτών. Οι συζη τήσεις δεν

στέφ θηκαν από επιτυχία. Οι αντάρτες απέρριψαν όμως την ανταλλαγή των αιχμα­

λώτων. Ο π ελ ά τη ς μας έκανε μετά τη σχετική αναφορά του στον διοικητή το υ τάγ­

ματός του ταγματάρχη Εμπερσμπέργκερ. Μ ετά από σύντομο χρονικό διάστημα ήρ­

θ ε άνωθεν η διαταγή για τ η διεξαγωγή μιας αντεπιχείρησης/8

Σ ε τη λ εφ ω ν ικ ή συ ν δ ιά λεξη μ ε το ν συγγραφ έα , ο Γ ιο ύ π π ε επ ιβ εβ α ίω σ ε ό τι σ υ ζ ή τ η ­

σ ε ό ν τω ς μ ε τη ν ηγεσία τω ν ανταρτώ ν. Ό μ ω ς δ ια φ ο ρ ο π ο ιή θ η κ ε κά π ω ς α π ό τη ν π ρ ό ­

τα σ η τ ο υ δ ικ η γό ρ ο υ τ ο υ σ τ ο ό τ ι οι α ν τά ρ τες «απέρριψ αν» τ η ν ανταλλαγή αιχμαλώ των.

Ο Μ ίχο ς ε ίχ ε π ρά γματι εν δ ια φ ερ θ εί για κάποια ανταλλαγή, αλλά άλλοι, π ο υ είχα ν ε π ί ­

σ η ς λ ά β ει μέρος μ α ζί μ ε το ν Μ ίχο σ τις δ ια π ρ α γ μ α τεύ σεις , π ρόβ α λλα ν «συ ν εχώ ς ν έ ες

α π α ιτή σεις» . Έ γ ιν ε ε π ίσ η ς λό γ ο ς για μια ανταλλαγή 50 Ε λλ ή ν ω ν για κά θε Γερμανό.

«Α υτό θα μ π ο ρ ο ύ σ α μ ε να το δ εχ το ύ μ ε» , θυμ ά τα ι σή μ ερ α ο Γ ιο ύ π π ε. «Α λλά θα

έ π ρ ε π ε να α φ εθο ύν ελ εύ θ ερ ο ι και γν ω στο ί κ ο μ μ ο υ ν ισ τές , σ το υ ς ο π ο ίο υ ς ε ίχ ε γ ίν ει

ον ο μ α σ τικ ή αναφορά και ο ι ο π οίο ι β ρ ίσκοντα ν σ ε σ τρ α τό π εδ α σ υ γ κ εν τρ ώ σ εω ς . Μ ια

τ έτ ο ια α π ό φ α σ η δ εν μ π ο ρ ο ύ σ ε να λ η φ θ ε ί α π ό τ η ν ηγεσία τ η ς δ ικ ή ς μ α ς μεραρχία ς.

Ε ξά λλο υ , οι Έ λ λ η ν ε ς α ν τιπ ρ ό σ ω π ο ι μ ού έδ ω σ α ν τ η ν εν τύ π ω σ η ό τι δ εν ή τα ν όλοι τ η ς

ίδιας άπ οψ η ς. Α φ ού τ ο υ ς εξή γ η σ α π ο ιε ς ε π ιπ τ ώ σ ε ις θα υ π ή ρ χα ν σ τη ν π ερ ίπ τ ω σ η

π ο υ συ ν έβ α ιν ε κάτι σ το υ ς α ιχ μ α λ ώ το υ ς, χω ρ ίσ α μ ε χω ρ ίς να έχ ο υ μ ε φ τά σ ει σ ε κά π οιο

σ υ γ κ εκ ρ ιμ έν ο α π ο τέλ εσ μ α » .29

Ό τ α ν ο Λ ε Σ ουίρ επ έσ τ ρ εψ ε α π ό τη ν άδειά το υ σ τις 21 Ν ο εμ β ρ ίο υ και αν έλα β ε

πάλι τη δ ιο ίκ η σ η τ η ς μ ερα ρ χία ς,30 «α π ό τη ν π λ ευ ρ ά τω ν αντα ρτώ ν δ εν είχαν υ π ά ρ ξει

π ερ α ιτέρ ω εξ ελ ίξ ε ις » , α ν έφ ερ ε ο Φ ρ α ν τς Γ ιο ύ π π ε. Ο σ τρ α τη γ ό ς « έχα σ ε π λ έο ν την

υ π ο μ ο ν ή το υ . Ή τα ν τ η ς ά π ο ψ η ς ότι, μ ετά τ ις δ ια π ρ α γ μ α τεύ σεις π ο υ διή ρκ εσα ν ο λ ό ­

κ λ η ρ ε ς εβ δ ο μ ά δ ες και τ ις α π α ιτή σ εις τω ν αν τα ρτώ ν π ο υ άλλαζαν σ υ ν εχ ώ ς, δ εν μ π ο ­

ρ ο ύ σ ε π λ έ ο ν να ε π ιτ ευ χ θ ε ί μια ειρ η ν ικ ή λ ύ σ η τ ο υ π ρ ο β λ ή μ α το ς. Έ τ σ ι έ δ ω σ ε α μ έσ ω ς

διαταγή να α ν α ζη τη θο ύ ν οι α ιχ μ ά λω το ι και να α π ελ ευ θ ερ ω θ ο ύ ν μ ε τη χρ ή ση β ία ς.31

28 Επιστολή του Γκύντερ Μπίσπινγκ, δικηγόρου, με ημερομηνία 1.10.73 προς την εισαγγελία του Μπόχουμ. Αντίγραφο στο αρχείο του σιηΎραφέα.

29 Τηλεφωνική συνδιάλεξη με τον Γιούππε (σις 13.4.96.30 Ο Αλεξάντερ Μπούρκβεν εγκατέλειψε την 117η μεραρχία καταδρομών στις 10 Νοεμβρίου, για

να αναλάβει την αναπληρωματική διοίκηση της 11ης μεραρχίας εδάφους-αέρος. Μέχρι την επιστροφή του Λε Σουίρ, η μεραρχία διοικείτο από τον ταξίαρχο Σούστερ-Βόλνταου, ο οποίος ανήκε στο επιτελείο του Φέλμυ. Φαίνεται πως οι επιδόσεις του Μπούρκβεν κρίθηκαν θετικά από τους προϊσταμένους του, καθώς στο τέλος του χρόνου του ανατέθηκε η διοίκηση της 1 Ι 4ης μεραρχίας καταδρομών και προήχθη σε ταξίαρχο.

3* Τηλεφωνική συνδιάλεξη με τον Γιούππε στις 13.4.96.

Σ τ ο σ τ α υ ρ ο δ ρ ό μ ι

Αν και ο Γ ερ μ α ν ό ς δ ικ τά το ρ α ς ή τα ν κα τη γο ρ ημ α τικά α ν τίθ ετο ς σ τ ις ο π ο ιεσ δ ή π ο τ ε

δ ια π ρ α γ μ α τεύ σ εις μ ε « κ ο μ μ ο υ ν ισ τές επ α ν α σ τά τες» , ο Φ έ λ μ υ ε ίχ ε ε π ιτ ρ έ ψ ει στον

Μ π ο ύ ρ κ β εν να π ρ ο σ π α θ ή σ ει να επ ιτύ χ ει τη ν ανταλλαγή αιχμαλώ τω ν.

Ό τ α ν όμ ω ς στα μ έσ α Ο κ τω β ρ ίο υ μια μοίρα τ η ς π ο λ εμ ικ ή ς α ερ ο π ο ρ ία ς δ έχ τ η κ ε

επ ίθ εσ η α π ό α ν τά ρ τες το υ ΕΛΑΣ κ οντά σ τη ν Ο ινόη, ένα χω ριό β ο ρ είω ς τ η ς εθν ικ ή ς

οδού Α θη ν ώ ν -Κ ορ ίν θο υ , και συ ν ετρ ίβ η ο λο κ λ η ρ ω τικ ά , εν ώ ο ι επ ιζ ή σ α ν τες π ρ ο φ α ­

νώ ς σφ αγιά στηκαν, ο Φ έ λ μ υ α ν α γ κ ά σ τη κ ε να μ ετα β ά λ ει τη σ τά σ η τ ο υ σ χ ετ ικ ά μ ε τη

μ ελ λ ο ν τικ ή α ν τιμ ετώ π ισ η τω ν α ν τιστα σια κώ ν οργα νώ σεω ν. Υ π ο χ ώ ρ η σ ε έ τσ ι και στις

π ιέσ εις τω ν δ ιο ικ η τώ ν το υ , ο ι οπ οίοι απα ιτούσα ν τη ν εφ αρμογή «αντιποίνω ν» ε ις β ά ­

ρο ς τ ο υ ά μ α χου π λ η θ υ σ μ ο ύ ω ς α ν τίδραση σ τις π ιέ σ ε ις τ ω ν ανταρτώ ν. Α ργότερα ο

Φ έλ μ υ θα χα ρ α κ τή ρ ιζε το «σφ αγιασμό» τω ν σ τρ α τιω τώ ν α υ τώ ν «σαν να ή τα ν ζώ α» ω ς

τ ο « σ η μ είο κα μ π ή ς» σ τη μέχρι τ ό τ ε σ χ ετ ικ ά μ ετρ ιο π α θ ή σ τά σ η το υ α π έν α ν τι στη ν κ ί­

ν η ση τω ν επ α ν α σ τα τώ ν .1

Τ ι α κ ρ ιβ ώ ς ε ίχ ε σ υ μ β εί; Η μ οίρα α ερ ο π ο ρ ία ς, ευ ρ ισ κ ό μ εν η σ ε μια σ τεν ή κοιλάδα,

έ π ε σ ε σ τις 16 Ο κ τω β ρ ίο υ 1943 σ ε εν έδ ρ α τω ν αν τα ρτώ ν και δ έχ τ η κ ε π υ κ ν ο ύ ς π υ ρ ο ­

β ο λ ισ μ ο ύ ς α π ό τ ο υ ς γ ύ ρω λ ό φ ο υ ς . Η μοίρα ε ξ ο ν τ ώ θ η κ ε σ χ εδ ό ν π λή ρ ω ς· ο δ ιο ικ η τή ς

τ ο υ λ ό χο υ , όλο ι οι α ξιω μ α τικοί και πάνω α π ό 100 σ τρ α τιώ τες έχασαν τη ζω ή το υ ς ,

εν ώ π ερ ίπ ο υ 30 ά ν δρες α ιχμ α λω τίσ τη κ α ν α π ό τ ο υ ς α ν τά ρ τες.

«Έ ν α ς βαριά τρ α υ μ α τισ μ έν ο ς σ τρ α τιώ τη ς , μ ε τρα ύμ α α π ό μαχαίρι σ τ ο σ τή θ ο ς» ,

α ν έφ ερ ε ο στρ α τη γ ό ς Ν τρ ου μ , δ ιο ικ η τή ς τ η ς 11η ς δ ιο ίκ η σ η ς π ο λ εμ ικ ή ς α ερ ο π ο ρ ία ς,

«κ α τά φ ερ ε α ρ γ ό τερ α [ ...] να γ λ ιτώ σει» . Τ ο όνομά το υ ή τα ν Ν τέρ ν ερ . Α ν έφ ερ ε ό τι

«όλοι οι α ιχ μ ά λ ω το ι σφ αγιά στηκαν απ ό τ ο υ ς σ υ μ μ ο ρ ίτες μ ε θ η ρ ιώ δ η τρ ό π ο . Τ ο υ ς

άνοιξα ν τη ν κοιλιά μ ε μαχαίρια, α φ ή ν ο ν τά ς τ ο υ ς να π εθ ά ν ο υ ν μ ε φ ρ ικ το ύ ς π ό ν ο υ ς» .

Ο σ τρ α τη γ ό ς Ν τρ ουμ σ υ ν α ν τή θ η κ ε μ ε το ν Φ έ λ μ υ το α π ό γ ευ μ α τ η ς ίδ ια ς κ ιόλας

η μ έρ α ς, για να σ υ ζ η τ ή σ ει σ χ ετικ ά μ ε τ η ν επ ίθ εσ η και το ν «θηρ ιώ δ η σφ αγιασμό» τω ν

στρ α τιω τώ ν το υ , π ο υ « είχ ε π ρ ο κ α λ έσ ει γενικά σ ε ό λ ε ς τ ις μ ονά δες και τα επ ιτ ελ ε ία

στη ν Ε λλάδα εξα ιρ ετικ ή οργή». Ό μ ω ς παρά τ ις π ιέσ εις τω ν δ ιο ικ η τώ ν τω ν μ ερ α ρ ­

χ ιώ ν , ο Φ έ λ μ υ π α ρ έμ ε ιν ε α μ ετά π ε ισ το ς . Α ρ ν ή θ η κ ε να « εκ δ ικ η θ εί μ ε το ν ίδ ιο τρ ό π ο .

Η γ ν ώ μ η τ ο υ ή τα ν σ τ η σ υ γ κ εκ ρ ιμ έν η π ερ ίπ τω σ η » , α ν α φ έρ ει ο Ν τρ ου μ , «ότι οι σ υ μ ­

μ ο ρ ίτες έ π ρ ε π ε να σ υ ν τρ ιβ ο ύ ν σ τη μάχη και ό τ ι δ εν θα έ π ρ ε π ε να γίνονται αντίποινα

ε ις βάρος το υ π λ η θ υ σ μ ο ύ , εά ν δ εν ε ίχ ε α π ο δ ειχ τ ε ί η συ μ μ ετο χ ή το υ » .2

1 Δίκη της Νυρεμβέργης, υπόθεση VII, σ. 6849.2 Ό.π., ένορκη κατάθεση του στρατηγού Ντρουμ, σ. 6848.

296 V. Η Ε ΠΙ Χ Ε Ι Ρ Η Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ»

Ο Φ έ λ μ υ ε ίπ ε σχ ετικ ά μ ετά τ η λ ή ξη το υ π ο λ έμ ο υ :

Στεκόμουν [ ...] σ ε ένα σταυροδρόμι: θα έπ ρ επ ε να εφαρμόσω την ίδια στιγμή

αντίποινα ή θα έπ ρ επ ε να δοκιμάσω μία ακόμη φορά άλλα μέσα και μ εθόδους, για

να αλλάξω την κατάσταση; Κι έτσι προσπαθήσαμε με προκηρύξεις και ραδιοφωνικά

μηνύματα και κάθε είδους προπαγανδιστικά μ έσα να π είσουμ ε τις συμμορίες ότι θα

έπ ρ επ ε να φέρονται πολιτισμένα. Αλλά, δυστυχώς, η όλη προσπάθεια αποδείχτηκε

τελείω ς ανεπιτυχής. Η κατάσταση δεν βελτιώ θηκε, αλλά χειροτέρ ευε συνεχώ ς.3

Ο Λ ε Σουίρ δ εν μ π ο ρ ο ύ σ ε να κ α τα λά β ει τη δ ισ τα κ τικ ή π ο λιτικ ή τ ο υ Φ έ λ μ υ . Ό τα ν

σ τις 21 Ν ο εμ β ρ ίο υ ε π έσ τ ρ εψ ε α π ό τη ν άδειά το υ , δ εν δ ίσ τα σ ε να μ ε μ φ θ ε ί το ν Φ έλ μ υ

για τη ν ιδιαίτερα υψ ηλόφ ρονη -α π ό τη δική τ ο υ ο π τικ ή γ ω ν ία - σ υ μ π ερ ιφ ο ρ ά το υ

α π έν α ν τι σ το υ ς αντά ρτες: μ ετά τη ν α π ώ λεια τ η ς μοίρας τ η ς π ο λ εμ ικ ή ς α ερο π ο ρ ία ς

στις 16 Ο κ τω β ρ ίο υ και τη ν αιχμαλω σία το υ λόχου Σ ό μ π ερ , ο Φ έλ μ υ θα έ π ρ ε π ε να ε ί­

χε δ ια τά ξει ήδη την επ ό μ εν η μ έρα τη ν εφ α ρ μ ογή «αντιποίνω ν».

Ω ς γνω στόν , πριν α π ό τη ν έν α ρ ξη τ η ς ά δ ειά ς τ ο υ , ο Λ ε Σ ο υ ίρ ε ίχ ε έ ρ θ ε ι σ ε αντι­

π α ρ ά θ εσ η μ ε το ν δ ιο ικητή τ η ς Β έρ μ α χ τ Σ π ά ιν τελ σ χ ετικ ά μ ε τ ο θέμα τ η ς α ρ μ ο δ ιό τη ­

τα ς για τη δ ιεξα γ ω γή π α ρ ό μ ο ιω ν ε π ιχ ε ιρ ή σ ε ω ν .4Κ α θ ώ ς ο Λ ε Σουίρ δ ιε κ δ ικ ο ύ σ ε αυτό

τ ο δικα ίω μα για το ν εα υ τό το υ , ε ίχ ε δ ώ σ ει ε ν τ ο λ έ ς σ το ν Μ π α ρ τ και το ν Μ π ο ύ ρ κ β εν

να δ ια π ρ α γ μ α τευ το ύ ν α ν τίστοιχα μ ε τ ο το π ικ ό α ρ χη γ είο 1042.

Μ ε π ό σ η επ ιμ ο ν ή ο Μ π α ρ τ κ α ι ο Μ π ο ύ ρ κ β εν π ρ ο σ π ά θ η σ α ν να εξα σφ α λίσο υ ν

από τ ο το π ικ ό αρχηγείο τη ν α ρ μ ο διό τη τα για τη ν ε κ τ έ λ ε σ η ο μ ή ρ ω ν τ ο φ α ν ερ ώ ν ει το

γεγονός ό τι αγνόησαν τη ν επ ισ το λ ή το υ Φ έλ μ υ π ρος τη ν 117η μ εραρχία κ α τα δρ ομ ώ ν

σ τ ις 29 Ο κ τω β ρ ίο υ , σ τη ν ο π ο ία τ ο υ ς υ π εν θ ύ μ ιζ ε ό τι τη ν εδ α φ ικ ή κυριαρχία σ τη ν Π ε ­

λο π ό ν ν η σ ο α σ κ ο ύ σ ε τ ο το π ικ ό α ρ χη γείο 1042 , και συ ν έχισα ν α π τό η το ι τ ις δ ια π ραγ­

μ α τ ε ύ σ ε ις τ ο υ ς μ ε το το π ικ ό αρχηγείο . Σ τις α ρ χ ές Ν ο εμ β ρ ίο υ ο λ ο κ λ η ρ ώ θη κ α ν οι σ υ ­

ζ η τή σ ε ις μ ε ευν ο ϊκ ό για τη μεραρχία α π ο τέλ εσ μ α και ο Μ π α ρ τ έ δ ω σ ε , όχι χω ρ ίς κά ­

π ο ιο αίσθημα υ π ερ η φ ά ν εια ς , εν το λ ή να κ α τα γρ α φ εί στη ν έκ θ εσ η δρ α σ τη ρ ιο τή τω ν

τ η ς μεραρχίας σ τις 5 Ν ο εμ β ρ ίο υ τ ο ε ξ ή ς :

Η εφαρμογή αποτελεσματικώ ν αντιποίνων εν όψει τω ν ανταρτικών επ ιθέσεω ν

που έχουν α υξηθεί τον τελευτα ίο καιρό α π έτυ χ ε μέχρι τώρα, γιατί το τοπικό αρχη­

γείο αρ. 1042 ζητούσε να εκχω ρείται η αρμοδιότητα για την εφαρμογή παρόμοιων

μέτρων με διαταγή του στρατιω τικού διοικητή στην Ελλάδα, χωρίς όμως να έχει στη

διάθεσή του δυνάμεις για την πραγματοποίησή τους. Μ ετά από μακροχρόνιες δια­

πραγματεύσεις, κατέστη σήμερα δυνατό να π εισ τεί το τοπ ικό αρχηγείο l 042 να μ ε­

3 Ό.π.4 Βλ. κεφ. «Ανακατάταξη της διοίκησης στα Βαλκάνια».

ΣΤΟ Σ Τ Α Υ Ρ Ο Δ Ρ Ο Μ Ι 2 97

ταβιβάσει τα δικαιώματα και τις υπ οχρεώ σεις το υ σε σχέση μ ε τ α αντίποινα στη μ ε­

ραρχία.5

Εν όψ ει τω ν α ν α ρίθμ ητω ν α ντα ρτικώ ν ε π ιθ έσ εω ν π ρ α γ μ α το π ο ιή θ η κ ε τη ν ε π ό μ ε ­

νη κ ιόλας μ έρα , σ τ ις 6 Ν ο εμ β ρ ίο υ , η π ρ ώ τη τιμ ω ρ ία π ρ ο ς π α ρ α δ ειγ μ α τισμ ό : ο

Μ π ο ύ ρ κ β εν δ ιέ τα ξ ε τη ν εκ τέλ εσ η «18 κ ο μ μ ου νιστώ ν» στη ν Τ ρ ίπ ο λ η , ό π ω ς σ η μ ε ιώ ­

ν ετα ι σ τη ν αναφορά τ η ς Β έρ μ α χ τ, « σ ε αντίποινα» για μια ε π ίθ εσ η συ μ μ ο ρ ιτώ ν κοντά

σ το Ίσ α ρ ι στις 27 Ο κ τω β ρ ίο υ» , θύμα τ η ς ο π ο ία ς υ π ή ρ ξ ε μια γερμανική π ερ ίπ ο λ ο ς .6

Οι 18 Έ λ λ η ν ε ς ή τα ν οι π ρ ώ τ ο ι ε κ τ ε λ ε σ θ έ ν τ ε ς όμ η ροι σ τ η ν Π ελ ο π ό ν ν η σ ο !

Ο Λ ε Σουίρ δ εν α μ φ έβ α λ λ ε κ α θ ό λ ο υ ότι ω ς δ ιο ικ η τή ς μ εραρχία ς και α ν ώ τα το ς

δ ιο ικ η τή ς ε ίχ ε το δικαίω μα, μ ε βάση τη ν τ ό τ ε ν ο μ ο θ ετ ικ ή κατά σταση/ να δ ια τά ζει

τη ν εφ α ρ μ ογή «αντιποίνω ν». Η δια τα γή το υ Κ ά ιτελ σ τις 16 .9 .41 , σύμ φ ω ν α μ ε τη ν

ο π ο ία «η θανα τική π οινή για 50 έ ω ς 100 κ ο μ μ ο υ ν ισ τές» εθ ε ω ρ ε ίτ ο «κα τά λλη λη» τ ι­

μω ρία για το θάνα το εν ό ς Γερ μ α ν ο ύ σ τρ α τιώ τη , δ εν ε ίχ ε χά σει τη ν ισχύ τη ς .8 Ε κ τό ς

α υ το ύ , ο Λ ε Σ ουίρ τ ό ν ισ ε κα τη γορ ημ α τικά , και χω ρ ίς π ερ ιθώ ρ ια π α ρ εξη γ ή σ εω ν , στο ν

π λ η θ υ σ μ ό μ ε γ ν ω σ το π ο ίη σ η στα ελ λ η ν ικ ά ότι υ π ή ρ χ ε η δ υ ν α τό τη τα εφ α ρ μ ο γή ς «α υ­

στη ρ ό τα τω ν α ν τιπ οίνω ν ε ις βάρος τ η ς ζ ω ή ς κα ι τ η ς κ ιν η τή ς και α κ ίν η τη ς π ερ ιο υ σ ία ς

το υ» . Ε π ιπ λ έο ν , σ τ ις 11 Σ επ τεμ β ρ ίο υ 1943 υ π εν θ ύ μ ισ ε γ ρ α π τώ ς σ το υ ς νομ άρχες «ότι

ό λ ε ς οι δ ια τά ξεις θα εφ α ρ μ ό ζο ν τα ι μ ε α π ό λ υ τη α υ σ τη ρ ό τη τα και ό τι σ τη ν π ερ ίπ τω σ η

π α ρ α β ά σεω ν θα τιμ ω ρ ού ν τα ι επ ίσ η ς και οι ήδη υ π ά ρ χ ο ν τες όμ η ρο ι» .9

Ό τ α ν ο Λ ε Σουίρ ανέλα βε στις 21 Ν ο εμ β ρ ίο υ π άλι τα κ α θή κ ο ν τά του, α σ χ ο λ ή θ η κ ε

α μ έσ ω ς εκ ν έο υ μ ε τ ο θ έμ α και σ υ ν έτ α ξ ε τη ν επ ό μ εν η μέρα μια ο ξεία α π ά ν τη σ η στη ν

επ ισ το λ ή τ ο υ Φ έ λ μ υ τ η ς 29η ς Ο κ τω β ρ ίο υ . Ο Λ ε Σουίρ επ α ν έλ α β ε σα φ έσ τα τα το υ ς

λ ό γ ο υ ς π ο υ ε ίχ ε ήδη καταγράψ ει ο Μ π α ρ τ σ το η μ ερ ο λ ό γιο π ο λ έμ ο υ :

Το τοπικό αρχηγείο 1042 δεν είναι σε θέση να ασκήσει την οπ οιαδήποτε μορφή

εδαφικής κυριαρχίας. Δ εν έχει στη διάθεσή το υ μονάδες. Η εδαφική κυριαρχία θα

ασκη θεί ε ξ ολοκλήρου από την 117n μεραρχία καταδρομών στο πλαίσιο τω ν υπαρ-

χουσώ ν δυνάμεων. Ο διοικητής τη ς 117ης μεραρχίας καταδρομών [ ...] διορίστηκε

στρατιωτικός διοικητής της Π ελοποννήσου και έχει ω ς εκ τούτου το δικαίωμα

άσκησης τη ς γερμανικής εδαφ ικής κυριαρχίας στην Π ελοπόννησο.10

5 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/16, ΚΤΒ, 5.11.43, σ. 37.6 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/16, ΚΤΒ, 6.11.43.7 Βλ. κεφ. <<Η ελληνηαί αντίσταση και οιγερμανικές “διαταγές για ανίποινα”».8 ΟΑ-ΣΤ: RH 24-18/213, κομμουνιστική επαναστατική κίνηση στις κατεχόμενες περιοχές.9 Κρατικό Αρχείο Μονάχου: φάκελος 106 AR-Z 422/88, σ. 210. Βλ. επίσης ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/15, σ.

30 και κεφ. «Αλλαγή φρουράς: κωδική ονομασία “Άξονας”».10 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/16, προσθήκη ενός λόχου στρατιωτικής αστυνομίας στην ll7 n μεραρχία κατα­

δρομών, 22.11.43.

298 V. Η Ε Π Ι Χ Ε Ι Ρ Η Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ»

Και π ρα γμ ατικά , μ ετά τη ν π αραλα βή α υ τή ς τ η ς ε π ισ το λ ή ς ο Φ έ λ μ υ δ ε ν δ ια φ ώ ν η ­

σ ε ξανά μ ε το ν Λ ε Σουίρ. Μ ετά τ η σ φ α γ ή τ η ς μ οίρα ς τ η ς α ερ ο π ο ρ ία ς, τη ν αιχμαλω σία

το υ λ ό χ ο υ Σ ό μ π ερ και τ ις π ο λ λ α π λ ές ε π ιθ έ σ ε ις εν α ν τίο ν μ ελ ώ ν και εγ κ α τα σ τά σ εω ν

τ η ς Β έρ μ α χ τ, ο Φ έ λ μ υ υ ιο θ έτ η σ ε τη ν αδιά λλα κτη π ο λ ιτικ ή το υ Λ ε Σουίρ και σ υ μ φ ώ ­

ν η σ ε μ α ζί τ ο υ ότι μόνο μ ε ε κ τ ε λ έ σ ε ις ο μ ή ρω ν και μια νέα μ εγ ά λ η επ ιχ είρ η σ η εν α ν τί­

ον τω ν α ν τα ρτώ ν θα μ π ο ρ ο ύ σ ε π λ έο ν να ε π ιτ ε υ χ θ ε ί μια «σχετική ε ιρ ή ν ευ σ η τη ς χ ώ ­

ρ α ς» .11 Εν ό ψ ει α υ τ ή ς τ η ς κ α τά σ τα σ η ς, ο Φ έ λ μ υ δ ιέ τ α ξ ε σ τ ις 3 Δ εκ εμ β ρ ίο υ το διορι­

σ μ ό τ ο υ Λ ε Σ ουίρ ω ς « π ο λ εμ ικ ο ύ δ ιο ικ η τή τ η ς Π ελ ο π ο ν ν ή σ ο υ .12

Φ ητ. 97· Ο «πολεμικός διοικητής της Πελοποννήσον» Καρλ φαν Λε Σονίρ κατά τn διάρκεια διακοπών στο Οvvτερβέσσεv.

11 Οι διαφωνίες σχετικό με τις εκτελέσεις ομήρων το Μάιο του 1944 επρόκειτο να εξελιχθούν ξανά σε ανοιχτή διαμάχη ανάμεσα στους δύο στρατιωτικούς, η οποία κατέληξε στο να παραιτη­θεί ο Λε Σουίρ το καλοκαίρι του 1944 από την ηγεσία της <<δικής του» 117ης μεραρχίας κατα­δρομών και να ζητήσει τη μετάθεσή του στο ανατολικό μέτωπο.

12 OA^T:RH 26-117/16, 3.12.43.

« Μ ό ν ο γ ι α τ η ν ε κ δ ί κ η σ η θ α ζ ο ύ μ ε τ ώ ρ α » :

η σ τ α δ ι ο δ ρ ο μ ί α τ ο υ Β ί λ λ ι μ π α λ ν τ Α κ α μ π χ ο ύ μ π ε ρ

Σ τα γρα φ εία τ η ς 117η ς μ ερα ρ χία ς κα τα δρ ομ ώ ν σ υ ν τα σ σό τα ν κ ά θ ε μήνα η έκ θ εσ η

«Κ α τά λογος θ έσ εω ν α ξιω μ α τικ ώ ν και υ π α λλή λω ν » μ ε όνομ α, βα θμ ό και α ρ μ ο δ ιό τη ­

τ ε ς μ ελ ώ ν τ η ς ε π ιτ ελ ικ ή ς η γεσ ία ς: ξεκ ιν ώ ν τα ς μ ε το ν «δ ιο ικ ητή τ η ς μ ερα ρ χία ς σ τρ α ­

τ η γ ό φ ον Λ ε Σουίρ», α κ ο λ ου θο ύ σα ν ο νομ α στικά ο ι σ υ ν ερ γ ά τες π ο υ υπ ά γοντα ν ά μ ε ­

σα σ ’ α υτόν , ό π ω ς οι ε π ιτ ελ ικ ο ί α ξιω μ α τικ ο ί Μ π α ρ τ (Ia ) και Β έμ π ε ρ (Ic ) και π ερ ίπ ο υ

είκ ο σ ι ακόμ η α ξιω μ α τικ ο ί και υ π ά λ λ η λ ο ι τ ο υ ε π ιτ ελ ε ίο υ . Ε κ τό ς α π ό τ ο υ ς τα μ ίες ,

τ ο υ ς γ ια τρ ο ύ ς, τ ο υ ς ν ο σ ο κ ό μ ο υ ς και τ ο υ ς δύ ο ιερ είς - έ ν α ν κ α θ ο λ ικ ό και έν α ν δια-

μ α ρ τ υ ρ ό μ εν ο -, οι υ π ό λ ο ιπ ο ι ή τα ν υ π εύ θ υ ν ο ι για δ ιά φ ο ρ ο υ ς τ ο μ ε ίς , ό π ω ς η σ υ ν τή ­

ρ η σ η τω ν ο χη μ ά τω ν , ο α ν εφ ο δ ια σ μ ό ς τω ν μονάδω ν μ ε τρό φ ιμ α , ό π λ α και π ο λ εμ ο φ ό ­

δια , η ο ικ ο δ ό μ η σ η αμυντικώ ν εγκ α τα στά σ εω ν σ τη ν ακτογραμμή και ο σ χ εδ ια σ μ ό ς

τω ν επ ιχ ειρ ή σ εω ν εναντίον τω ν α ντα ρτώ ν.

Α π ό τη ν επ ο χ ή τ η ς δη μ ιουργία ς τ η ς μ εραρχίας, το ν Α π ρίλιο τ ο υ 1943 , σ τ ις μ ηνι­

α ίες εκ θ έσ ε ις γινόταν αναφορά και σ ε κ ά π οιον α ν θυ π ο λο χα γό Α κ α μ π χ ο ύ μ π ερ ω ς

«δ ιο ικ η τή τ ο υ τ μ ή μ α το ς υ π ο ζυ γ ίω ν τ η ς μεραρχίας»· ή τα ν δ η λ α δ ή ο υ π εύ θ υ ν ο ς για τη

σ υ ν τή ρ η σ η τω ν α λ ό γω ν και τω ν μ ουλα ρ ιώ ν τ η ς μονά δα ς, π ο υ ή τα ν α π ο λ ύ τω ς απ α­

ρα ίτητα για τ ις ο ρ ειν ές επ ιχ ε ιρ ή σ ε ις . Ό μ ω ς στο ν κ α τά λογο θ έσ εω ν τ η ς 1ης Σ ε π τ ε μ ­

βρίου εμ φ α ν ίζετα ι ξαφνικά κά τω α π ό τ ο όνομα το υ Α κ α μ π χ ο ύ μ π ερ η π ρ ο σ θ ή κ η :

«διορ. διοικ. τ . σω φ . διμ. 117 μ ερ .» .1

Ο Λ ε Σουίρ ε ίχ ε λ ο ιπ ό ν α ν α θ έσ ει σ το ν Α κ α μ π χ ο ύ μ π ερ τ η «δ ιο ίκησ η τ η ς σω φ ρ ο ν ι­

σ τ ικ ή ς δ ιμ οιρίας τ η ς 1 17η ς μ εραρχία ς». Μ ε τ ο δ ιο ρ ισ μ ό α υ τό ν ο στρ α τηγός υ π ά κ ο υ ­

σ ε σ ε μια διαταγή τ ο υ αν ώ τατου α ρ χη γείο υ σ τρ α το ύ , σύμφ ω να μ ε τ η ν οποία θα έ π ρ ε ­

π ε σ ε κ ά θ ε μ εραρχία να δ η μ ιο υ ρ γ η θ εί μια «σω φ ρ ο ν ισ τικ ή διμοιρία», ό π ο υ θα « υ π η ­

ρ ετο ύ σ α ν σ τρ α τιώ τες π ο υ ε ίχ α ν π ερ ά σ ει π ειθ α ρ χ ικ ό ή ε ίχ α ν κ α τα δ ικ α σ τεί μία μ ό ν ο

φ ορά και η π οιν ή τ ο υ ς ε ίχ ε μ ετα β λ η θ ε ί σ ε φ υ λά κ ισ η , αλλά δ εν τ η ν είχαν εκ τ ίσ ε ι α κ ό ­

μη λ ό γ ω τ η ς έλ λ ειψ η ς κα τά λ λη λω ν χώρων».2 Α ντί να εκ τίσ ο υ ν τ η ν π ο ιν ή φ υ λά κ ισ η ς

για τ ις π ρ ά ξ εις το υ ς , αυτά τα λεγό μ εν α «κα κοπ οιά στοιχεία» θα «απομακρύνονταν»

α π ό τα δ ύ ο συντάγματα τ η ς μ ερα ρ χία ς και θα τά σσονταν υ π ό τ ις δια τα γές το υ

Α κα μ π χ ού μ π ερ π ρος «σω φ ρονισμ ό» και για « ιδ ια ίτερ ες» επ ιχ ειρ ή σ ε ις .

«Π ρος δ ια τή ρ η σ η τ η ς π ειθ α ρ χ ία ς το υ κ ά θ ε κ α τα δικ α σ μ έν ο υ » , ο Α κ α μ π χ ο ύ μ π ερ

δ ιέτα ξε τη ν κ α θη μ ερ ιν ή εξά σ κ η σ η , π ο υ μ π ο ρ ο ύ σ ε να δ ια ρ κ έσ ει μ έχρι και έ ξ ι ώ ρ ες ,

μια α π ο τελ εσ μ α τικ ή μ έθ ο δ ο για να κ α μ φ θ εί το η θ ικ ό α κ ό μ η κα ι τ ο υ π ιο σ κ λ η ρ ο τρ ά ­

1 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/15, συνημμένο 1.2 ΟΑ-ΣΤ:RH26-117/15, ΚΤΒ, 9.8.43.

300 V. Η Ε ΠΙ Χ Ε Ι Ρ Η Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ

χη λο υ σ τρ α τιώ τη . «Ενώ η π λ ειο ψ η φ ία θ έλ ει και π ρ ο σ π α θ εί να α ν τεπ εξ έλ θ ε ι στις

α π α ιτή σ εις» , αναφ έρει μια αναφορά εμ π ειρ ιώ ν , « υ π ά ρ χει ακόμ η έν α ς μ ικ ρό ς αρ ιθμ ός

α δ ιό ρ θω τω ν π ο υ χρ ειά ζον τα ι φ υλά κ ισ η ή α σ κ ή σ εις μ ε τ ά το τ έ λ ο ς τ η ς υ π η ρ εσ ία ς» .3

Σ τη ν π ερ ίπ τ ω σ η εν ό ς π ο λ έμ ο υ σαν α υ τό ν στη ν ανατολική Ε υ ρ ώ π η , οι δ ιμ ο ιρ ίες

α υ το ύ τ ο υ τ ύ π ο υ μάχονταν σ τη ν π ρ ώ τη γραμμή και είχαν τ ις α ν ά λογες υ ψ η λ ές α π ώ ­

λ ε ιε ς . Σ τη ν Π ελ ο π ό ν ν η σ ο ό μ ω ς , ό π ο υ ο α ν τα ρ το π ό λ εμ ο ς εν α ν τίο ν εν ό ς ουσια στικά

«αόρατου εχθρού» ήτα ν π λ έο ν κ α θ η μ ερ ιν ό τη τα και μ όνο σπάνια υ π ή ρ χα ν π ο λ εμ ικ ές

ε μ π λ ο κ έ ς μ ε τ ο υ ς α ν τά ρ τες, η διμοιρία τ ο υ Α κ α μ π χ ο ύ μ π ερ εχ ρ η σ ιμ ο π ο ιείτο π ρ ω ­

ταρχικά για τ ις ε κ τ ε λ έ σ ε ις ο μ ή ρ ω ν π ο υ δ ιέτα ζ ε ο Λ ε Σουίρ.

Π οιος ή τα ν α κριβώ ς α υ τό ς ο ά ν θρ ω π ο ς σ το ν ο π ο ίο α ν έθ εσ ε ο Λ ε Σουίρ α π ό το

Σ επ τέμ β ρ ιο τ ο υ 1943 τη δ ιο ίκ η σ η τ η ς σ ω φ ρ ο ν ισ τικ ή ς διμ οιρίας; Για να α π α ν τη θ εί το

ερ ώ τη μ α α υ τό , ε ίν α ι α π α ρ α ίτη τη μια σ ύ ν το μ η π α ρ έκ β α σ η σ τ η θ υ ελ λ ώ δ η π ρ ο π ο λ ε μ ι­

κ ή ιστο ρ ία τ η ς Α υστρία ς κ α τά τ ις δ ε κ α ε τ ίε ς τ ο υ ’20 και το υ ’30 και σ τ ις ε π ιπ τ ώ σ ε ις

π ο υ ε ίχ ε σ τη στα διοδρομ ία εν ό ς αν θρ ώ π ου π ο υ εθ ε ω ρ ε ίτ ο έν α ς α π ό τ ο υ ς π ρ ώ το υ ς

και π ιο φ α ν α τικού ς υ π ο σ τ η ρ ικ τές τ ο υ εθν ικ ο σ ο σ ια λ ισ τικ ο ύ κινήμ α τος.

Ο Β ίλ λ ιμ π α λ ν τ Α κ α μ π χ ο ύ μ π ερ γ εν ν ή θ η κ ε σ τ ις 30 Μ α Ό υ 1905. Η μ η τέρ α το υ

ή τα ν ρά π τρια σ το Κ ίρχντορ φ τ ο υ Κ ρ εμ ς σ τη ν Ά νω Α υστρία . Ο π α τέρ α ς το υ , Β ίλλι-

μ π α λ ν τ Μ ίττερ , ένα ς πρώ ην υ π ά λ λ η λ ο ς τω ν σιδηρ ο δρ όμ ω ν , ε ίχ ε μ ετα ν α σ τεύ σ ει σ το

Γουινσκόνσιν τ ω ν ΗΠΑ και ε ίχ ε δ ια κόψ ει κ ά θ ε επ α φ ή μ ε τη ν πατρίδα του. Μ ετά απ ό

οκτά χρ ονη σχο λικ ή εκ π α ίδ ευ σ η , ο νεαρός Β ίλ λ ιμ π α λ ν τ ξεκ ίν η σ ε μια μ α θ η τεία διά ρ­

κ ε ια ς δ υ ό μ ισ ι ε τ ώ ν ω ς μ η χα νικός στη ν επ ιχ είρ η σ η Σ τά μ π ιλ σ τη Β ιέννη . Μ ετ ά τ η ν

επ ιτυ χ ή ο λ ο κ λ ή ρ ω σ η τ η ς μ α θ η τεία ς τ ο υ το 1924, δ ιο ρ ίσ τη κ ε σ τα αυστριακά ο μ ο ­

σπ ονδ ια κά τα χυδ ρο μ εία .

Ό μ ω ς η α π α σ χ ό λ η σ ή τ ο υ ω ς υ π α λ λ ή λ ο υ δ ιή ρ κ εσ ε μόνο μ ερ ικ ο ύ ς μ ή ν ες , κ α θ ώ ς οι

π ρ ο ϊσ τά μ εν ο ί τ ο υ π λ η ρ ο φ ο ρ ή θ η κ α ν ότι ο Α κ α μ π χ ο ύ μ π ερ ε ίχ ε γίνει το Μ ά ρ τιο το υ

1923 μ έ λ ο ς τ η ς το π ικ ή ς ορ γ ά ν ω σ η ς τ ο υ εθν ικ ο σ ο σ ια λ ισ τικ ο ύ κ ό μ μ α το ς σ τ ο Μ άιντ-

λινγκ τ η ς Β ιέν ν η ς και ε ίχ ε σ υ μ μ ετά σ χ ει ω ς μ έλ ο ς τ η ς SA4 σ τη ν « επ ιδ ρ ο μ ή κ α τά το υ

σ ω μ α τε ίο υ Ά γ κ ο τ α ςΊσ ρ α ελ » . Τ η ν ε π ο χ ή εκ είν η ο Τ ύ π ο ς ε ίχ ε α φ ιερ ώ σ ει π ο λ υ σ έλ ιδ α

στη βίαιη ε π ίθ εσ η τω ν τρ α μ π ού κ ω ν τ η ς SA εναντίον τ ω ν Εβραίω ν συ μ π ο λ ιτώ ν .

Ο Α κ α μ π χ ο ύ μ π ερ κ α τα δ ικ ά σ τη κ ε σ ε δ ίμ η νη «αυστηρή κρά τησ η» και α π ο λ ύ θ η κ ε ,

χάνοντας έ τσ ι τη σ χ ετ ικ ά σίγουρη θ έσ η τ ο υ στα τα χυδρομ εία . Για το ν νεα ρ ό άνδρα

σ τά θ η κ ε α δ ύ να το να βρει ξανά μια σ ίγουρη θ έσ η εργα σία ς, κάτι το ο π ο ίο α π έδ ιδ ε γ ε ­

μ ά το ς μ ίσ ο ς στα ε κ τ ε ν ή άρθρα π ο υ α σ χο λή θη κ α ν μ ε τη ν επ ιδ ρο μ ή και σ τη σ χ ετ ικ ή

3 Αναφορά εμπειριών των σωφρονιστικών διμοιριών, 9.8.43. Αρχείο του συγγραφέα.4 SA = Sturmabteiliing (Τμήμα εφόδων). Επρόκειτο για μια ένστολη και οπλισμένη πολιτική ομάδα

του εθνικοσοσιαλιστικού κόμματος, με μαχητικό και προπαγανδιστικό χαρακτήρα. Η SA εχρη­σιμοποιείτο ως εκτεταμένο στράτευμα (το 1933 ανήκαν στην SA περίπου 700.000 νεαρά μέλη) σε οδομαχίες και πράξεις τρομοκρατίας εναντίον του κράτους και των πολιτικών αντιπάλων.

Η Σ Τ Α Δ Ι Ο Δ Ρ Ο Μ Ι Α Τ ΟΥ Β Ι Λ Λ Ι ΜΠ ΑΛ Ν Τ Α Κ Α Μ Π Χ Ο Υ Μ Π Ε Ρ 301

αναφορά τ ο υ ο ν ό μ α τό ς τ ο υ σ το ν «εβ ρ α ϊκ ό -μ α ρ ξιστικ ό» Τ ύ π ο τ η ς Β ιέν ν η ς. Έ τ σ ι , τα

επ ό μ εν α χρόνια , τα έβ γα ζε π έρ α αναλα μβάνοντας δ ιά φ ο ρ ες β ο η θ η τικ ές εργα σίες ή

ερ γ α ζό μ εν ο ς ω ς μ ηχανικός φ ορ τη γώ ν.

Τ ο καλοκαίρι τ ο υ 1926 όμ ω ς ο Α κ α μ π χ ο ύ μ π ερ κ α τά φ ερ ε να λά βει μ έρ ο ς σ τ ο σ υ ­

νέδριο τ ο υ εθν ικ ο σ ο σ ια λ ισ τικ ο ύ κ ό μ μ α το ς Γερμ α νίας σ τη Βαϊμάρη και για τ ο υ ς ε π ό ­

μ ε ν ο υ ς κα λοκα ιρ ινούς μ ή ν ες μ π ό ρ ε σ ε να βρει δ ο υ λ ειά σ τ ο β ο ρ ειο δ υ τικ ό Μ έκ λ εν -

μ π ο υ ρ γ κ κ οντά σ το υ ς α ρ τα μ ά νους, μια α κ ρ ο δ εξιά , λ α ϊκ ισ τικ ή κ ίν η σ η εθ ελ ο ν τώ ν γ ε­

ωργώ ν και επ ο ίκ ω ν , π ο υ ε ίχ ε έ ρ θ ε ι σ το π ρ ο σ κ ή ν ιο μ ε ρα τσιστικά συ νθήμ α τα υ π έρ

τω ν γερ μ α νικώ ν π α ρ α δόσεω ν. Η κ ίν η σ η αυτή ιδ ρ ύ θ η κ ε α π ό το ν Β ίλλ ιμ π α λν τ Χ έν -

τ σ ε λ , έναν «ειδ ικό τ η ς φ υ λ ετ ικ ή ς υ γ ιειν ή ς» , το 1924. Σ ύμ φ ω να μ ε το ν Χ έ ν τ σ ε λ , «Ar-

tam » σ ή μ α ιν ε «α ν α νέω ση μ έσ α α π ό τ ις π α τρ ο π α ρ ά δ ο τες δυ ν ά μ εις τ ο υ λαού: τ ο αίμα,

τ η γη, το ν ή λιο , τ η ν α λ ήθεια » . Ο ι αρταμάνοι επ εδ ίω κ α ν «τη ν α ν α νέω ση τ ο υ λαού» με

σ κ λ η ρ ή α γ ρ ο τικ ή εργασία , κ α ν όν ες ζ ω ή ς και τη ν ίδρ υση α π ο ικ ιώ ν σ τ η ν Α νατολή.

Ό λ α σχ εδ ό ν τα 2 .0 0 0 μ έλ η τη ς κ ίν η σ η ς τ ω ν α ρταμ ά νω ν ανήκαν ταυτόχρονα και στο

εθν ικ ο σ ο σ ια λ ισ τικ ό κόμμα. Μ έλ η τη ς κ ίν η σ η ς α υ τή ς ήτα ν σημ α ντικά π ρ ό σ ω π α τω ν

ναζί, ό π ω ς ο κ α το π ιν ό ς « δ ιο ικ η τή ς τ ω ν SS» Χ ά ινριχ Χ ίμ μ λ ερ , ο « δ ιο ικ η τή ς τω ν αγρο­

τ ώ ν τ ο υ Ράιχ» Ρ ίχαρντ Β ά λ τ ερ Ν τα ρ ρ έ και ο δ ιο ικ η τή ς τ ο υ σ τ ρ α τ ο π έδ ο υ σ υ γ κ εν τρ ώ ­

σ ε ω ς σ το Ά ο υ σ β ιτς Ρ ο ύ ν το λ φ Χ ε ς . Ο Χ ίμ μ λ ερ « έμ α θ ε π ο λ λ ά απ ό τ ο υ ς α ρταμ ά νους »,

τα οποία χ ρ η σ ιμ ο π ο ίη σ ε αρ γότερα σ τη ν οργάνω ση τω ν SS, ό π ω ς π .χ . τη ν ανέγερση

« σ τρ α τευ μ έν ω ν χω ριώ ν» και τ η δημ ιουργία «φ ρ ουρ ίω ν για τάγμ ατα », ό π ο υ θα εκ π α ι­

δ ευ ό τα ν η μ ελ λ ο ν τικ ή « ελ ίτ τ ω ν SS».5

Τ ο Μ ά ιο τ ο υ 1929 ο Α κ α μ π χ ο ύ μ π ερ κ α τετά γ η σ το ν α υστρ ια κό ο μ ο σπ ο ν δ ια κ ό

σ τρ α τό και υ π η ρ έτ η σ ε ω ς υ π ο δ εκ α ν έα ς σ το 5ο σύνταγμ α π εζ ικ ο ύ . Λ όγω όμ ω ς τη ς

δρ ά σης τ ο υ ω ς μ έλ ο υ ς το υ π αράνομου εθν ικ ο σ ο σ ια λ ισ τικ ο ύ κ ό μ μ α το ς μ ε σ κ ο π ό τη ν

«π ρο σ ά ρ τη ση » τ η ς π α τρ ίδ α ς τ ο υ σ το γερμανικό Ράιχ, α ν α γκά στη κε το ν Ιούλιο το υ

1933 να εγ κ α τα λ είψ ει τ ο σ τρ ά τευ μ α . Ά ν ερ γο ς π λ έ ο ν ο νεα ρ ός άνδρας σ τρ ά φ η κ ε στα

ε π ίσ η ς α π α γ ορ ευ μ έν α αυστριακά SS.6 Τ ο ν Α π ρίλιο το υ 1934 εν τά χ θ η κ ε σ το 89ο τ μ ή ­

3 W. Be^-H . Graml-W. WeiB, Enzyklopadie des Nationalsozialismus, Μόναχο 1997, σ. 376.6 SS είναι η συντομογραφία του Schutzstaffel (Μονάδα προστασίας). Πρόκειται για μονάδα επιλέ­

κτων που δημιουργήθηκε το 1925 με σκοπό την προστασία του Χίτλερ και άλλων σημαντικών προσωπικοτήτων του εθνικοσοσιαλιστικού κόμματος και η οποία μετά το 1933 εξελίχθηκε στο σημαντικότερο πολιτικό όργανο ασφάλειας και τρομοκρατίας. Από το 1929, όταν ο Χ. Χίμμλερ έγινε «γενικός διοικητής των SS», μέχρι το 1933 αυξήθηκε ο αριθμός των μελών της οργάνωσης από 280 σε 209.000. Από το 1933 ο Χίμμλερ δημιούργησε τα «Διαθέσιμα στρατεύματα των SS» (Verfuguηgstruppe) και τους «Συνδέσμους νεκροκεφαλής των SS» (Totenkopfverbaηde), που ανέ- λαβαν την περιφρούρηση των στρατοπέδων συγκεντρώσεως. Μετά την έναρξη του πολέμου, οι μονάδες στελεχών των SS εντάχθηκαν στα ένοπλα SS. Οι ομάδες δράσης που δημιουργήθηκανεπί- σης κατά τη διάρκεια του πολέμου ήταν υπεύθυνες για τη θανάτωση εκατομμυρίων Εβραίων, ανταρτών και πολιτικών αντιπάλων. Κατά τη διάρκεια της δίκης της Νυρεμβέργης, τα SS χαρα­κτηρίστηκαν, σε αντίθεση με τη γερμανική Βέρμαχτ, εγκληματική οργάνωση.

302 V. Η Ε Π Ι Χ Ε Ι Ρ Η Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ

Φ η τ. 98. Αστυνομικές φωτογραφίες του Βιλλι- μπαλvτ Ακαμπχούμπεp, μετά m ούλλnψri του το 1934.

μα SS και το ν Ιο ύ λ ιο μ υ ή θ η κ ε σ το ν μικρό κ ύ κ λ ο σ υ ν ω μ ο τώ ν π ο υ σχ εδ ία ζα ν τη ν ε π ί ­

θ εσ η εναντίον τ η ς κ α το ικ ία ς το υ Α υ στρια κ ο ύ κ α γκελά ρ ιου Ν τό λ λ φ ο υ ς , για να ε π ιτ ύ ­

χο υ ν διά τ η ς βίας τη ν «π ροσάρτηση» τ η ς Α υ στρία ς σ τ ο γερ μ α νικό Ράιχ.

Ο μ ό λ ις τρια ντα εννιά χρονος Έ ν γ κ ελ μ π ερ τ Ν τό λ λ φ ο υ ς ε ξ ε λ έ γ η σ τ ις 20 Μ α ιο υ

1932 κ α γκελά ρ ιος τ η ς Α υ σ τρ ία ς α π ό τη χρ ιστια ν ο σο σ ια λιστικ ή κ ο ιν ο β ο υ λευ τικ ή

ομάδα, κ υ ρ ίω ς ε π ε ιδ ή οι α ιφ νίδ ιες ε π ιτ υ χ ίες τ ο υ Χ ίτλ ερ δ εν ήτα ν χω ρ ίς ε π ιπ τ ώ σ ε ις

σ το π ο λ ιτικ ό κλίμα τ η ς π α τρ ίδ α ς το υ .7 Δ ύ ο μ ή ν ες α ργότερα η Α υστρία υ π έγ ρ α ψ ε σ τη

Λ ωζάννη ένα εθ ν ικ ό δά νειο ύ ψ ο υ ς τρ ια κ ο σ ίω ν εκ α το μ μ υ ρ ίω ν αυστρ ια κώ ν σελινιώ ν.

Τ ο δά ν ειο α υ τό εγ κ ρ ίθ η κ ε μόνο υ π ό τη ν π ρ ο ϋ π ό θ εσ η ό τ ι μ έχρι τ ο 1952 η Α υστρία δ εν

θα υ π έγ ρ α φ ε καμία ο ικ ο ν ο μ ικ ή ι1 π ο λ ιτικ ή συμμα χία μ ε το γ ερ μ α ν ικ ό Ρ άιχ. Σ τη ν Α υ­

στρ ία η α π ό φ α ση α υ τή υ π ή ρ ξ ε εξα ιρ ετικ ά α μ φ ιλ εγ ό μ εν η και ο δ ή γ η σ ε σ ε β ία ιες π α ν ε ­

θ ν ικ ές δ ια μ α ρ τυ ρ ίες και σ τη ν τρ ο μ α κ τικ ή άν οδο τ η ς εθ ν ικ ο σ ο σ ια λ ισ τικ ή ς κ ίν ησ ης.

Π ραγματικά , ο Ν τό λ λ φ ο υ ς μ π ό ρ εσ ε να α ν τιμ ετω π ίσ ει τ ις α ν εξ έ λ εγ κ τ ες π λ έο ν

δια μ αρτυρίες και τα ρ α χ ές π ο υ επ α κ ο λ ο ύ θ η σ α ν τη ν «άνοδο σ τη ν εξου σ ία » το υ εθν ι­

κ ο σ ο σ ια λισ τικ ο ύ κ ό μ μ α το ς σ τη Γερμανία μ όνο μ ε τ ο π ρα ξικόπ η μ α σ τις α ρ χές Μ α ρ τί­

ο υ 1933, όταν ήρθη η ισ χ ύ ς τ ο υ κ ο ιν ο β ο υ λ ευ τικ ο ύ συ ν τά γ μ α το ς και ο Ν τό λ λ φ ο υ ς σ υ ­

ν έχ ισ ε να κυ β ερ ν ά μ ε τη β ο ή θεια τ ο υ « σ τρ α τιω τικ ο ύ -ο ικ ο ν ο μ ικ ο ύ ν ό μ ο υ ε ξ ο υ σ ιο δ ό ­

τ η σ η ς» , π ο υ π ρ ο ερ χ ό τα ν α π ό τη ν ε π ο χ ή τ ο υ Α ' Π α γ κ ο σμ ίο υ Π ο λ έμ ο υ . Τ ο Μ ά ιο α κ ο ­

λ ο ύ θ η σ ε η α π α γ όρ ευ σ η το υ κο μ μ ο υ ν ισ τικ ο ύ κ ό μ μ α το ς και σ τ ις 19 Ιου ν ίο υ η α π α γ ό ­

ρ ευ σ η τ ο υ εθν ικ ο σ ο σ ια λ ισ τικ ο ύ κ ό μ μ α το ς, π ο υ ε ίχ ε ω ς α π ο τ έλ εσ μ α να κα τα φ ύγουν

π ο λ λ ο ί Α υστριακοί εθ ν ικ ο σ ο σ ια λ ισ τές σ τη Γερμανία. Μ ετά α π ό α τ έλ ε ιω τες α ιμ α τη ­

ρ ές ο δ ο μ α χ ίες , ο «Α υ στρ ο φ α σίστα ς δ ικ τά το ρ α ς» , ό π ω ς το ν α π ο κ α λο ύ σα ν οι π ο λ ιτ ι­

κοί το υ α ν τίπ α λο ι, α π α γ ό ρ ευ σ ε όλα τα υ π ό λ ο ιπ α κόμ μ ατα , ε κ τ ό ς α π ό τ ο κόμμα το υ

7 Σημαντικό ρόλο στην εκλογή του Ντόλλφους έπαιξαν οι τοπικέςεκλογέςτης 27ης Απριλίου 1932 στηνΚάτω Αυστρία, το Σάλτσμπουργκ, το Κέρτεν, το Στάιερμαρκ και τη Βιέννη, όπου οι εθνικο- σοσιαλιστέςείχανγια πρώτη φορά να παρουσιάσουν σημαντικές επιτυχίες.

Η Σ Τ Α Δ ΙΟ ΔΡΟ Μ ΙΑ ΤΟΥ Β ΙΛΛ ΙΜ ΠΑΛΝ Τ Α Κ Α Μ Π Χ Ο Υ Μ Π Ε Ρ 303

«Π α τρ ιω τικ ο ύ Μ ετώ π ο υ » π ο υ ε ίχ ε ιδ ρ ύσ ει ο ίδ ιο ς , και ε π έ β α λ ε μια ομ ο σπ ο ν δ ια κ ή

ν ο μ ο θεσ ία κατά τα φ α σιστικά π ρότυπ α .

Ό μ ω ς η νέα κ α τά στα σ η δ εν η ρ έμ η σ ε τ ο υ ς ο π α δ ο ύ ς τ η ς εθν ικ ο σ ο σ ια λ ισ τικ ή ς κ ί­

ν η σ η ς, κ α θώ ς η α π α γ όρ ευ σ η το υ κ ό μ μ α τό ς τ ο υ ς υ π ή ρ ξ ε γι' α υ το ύ ς το ένα υσμ α για

τη ν οργάνω ση τω ν δ ικώ ν τ ο υ ς π ρ α ξικ ο π η μ α τικ ώ ν σ χ εδ ίω ν .8 Μ ετά από α ρ κ ετ ές ανα­

β ο λ ές , ο ρ ίσ τη κ ε η 25η Ιο υ λ ίο υ 1 9 ΐ$ ·ω ς η μ έρ α το υ π ρ α ξικ ο π ή μ α το ς, γιατί εκ είν η τη ν

ημ έρ α θα συ ν εδ ρ ία ζε το υ π ουρ γικό συμ βούλιο το υ Ν τό λ λ φ ο υ ς.

Δ ύο η μ έρ ες νω ρίτερ α , ο Α κ α μ π χ ο ύ μ π ερ ε ίχ ε π ρ ο α χ θ εί από τα π αράνομα α υ ­

στρ ια κά SS σ ε «υπ ολοχα γό τ ω ν SS». Έ χ ο ν τα ς π λ έ ο ν το ανάλογο κ ύ ρο ς και τη δ υ ν α τό ­

τη τα να π α ίρ νει α π ο φ ά σ εις , έλ α β ε από τ ο υ ς ο ρ γ α ν ω τές τ ο υ π ρ α ξικ ο π ή μ α το ς τη ν

εν το λ ή να κα τα λά β ει μ ε τ ο υ ς άν δρες τ ο υ σ τ ις 25 Ιο υ λ ίο υ l9 J ^ τ ο τη λ εφ ω ν ικ ό κέν τρ ο

τ η ς καγκελαρίας και να φ υλά ξει η ς π ίσ ω ε ξ ό δ ο υ ς , ώ σ τ ε να μ ην μ π ο ρ έσ ει να δια φ ύγει

κανένα α π ό τα μ έλ η τ ο υ υ π ο υρ γ ικ ο ύ συ μ β ο υ λίο υ .

Τ ο π ρ ω ί ε κ ε ίν η ς τ η ς κα λ οκα ιριά τικης η μ έρ α ς, ο Α κ α μ π χ ο ύ μ π ερ κ α τευ θ ύ ν θ η κ ε

π ρος το γυμναστήριο το υ «Γερμ α νικού γυμ ν α σ τικ ο ύ ομ ίλου» σ τη ν οδό Ζ ιμ π εν σ τέρ ν -

γ κ α σ σε, ό π ο υ σ υ ν α ν τή θ η κ ε μ ε τ ο υ ς υ π ό λ ο ιπ ο υ ς σ υ ν ω μ ό τες , το «λόχο τ ο υ 89ου τ μ ή ­

μ α το ς SS». Μ έσ α σ τ ο γυμ να στή ριο μ ο ίρ α σε σ τ ο υ ς ά ν δρ ες το υ χ ε ιρ ο π ο ίη τ ες σ τ ο λ έ ς ,

ό μ ο ιες μ ε σ τρ α τ ιω τ ικ ές , και τ ο υ ς ό π λ ισ ε μ ε π ισ τό λ ια και το υ φ έκ ια . Ω ς <<υπολοχαγός

τ ω ν SS», ο Α κ α μ π χ ού μ π ερ φ ό ρ εσ ε τη σ το λ ή α ν θυ π ο λο χα γο ύ και κ α τευ θ ύ ν θ η κ ε με

τη ν ομάδα του π ρ ο ς τ η ν καγκελαρία σ τη ν π λ α τεία Μ π ά λ λ χα ο υ ς. Μ ε το ό π λο στα χ έ ­

ρια π ή δ η ξ ε π ρ ώ το ς από το όχημ ά τ ο υ ς και μ π ή κ ε διά τ η ς βίας σ το κτίριο. Χ ω ρ ίς να

συν α ν τή σ ου ν ιδ ια ίτερ η α ν τίστα ση , κ α τέλα β α ν το τη λ εφ ω ν ικ ό κ έν τρ ο και «τη ν π ίσω

πόρτα τ η ς α ίθο υσ α ς, όπ ου συ ν εδρ ία ζε το υπ ουργικό συ μ β ού λιο»/

Τ ο π ρ α ξικ ό π η μ α α π έτ υ χ ε ό μ ω ς, κ α θ ώ ς ο α υ σ τρ ια κ ό ς σ τρ α τό ς δ εν έκ α ν ε τη ν π α ­

ραμικρή π ρ ο σ π ά θ εια να β ο η θ ή σ ει τ ο υ ς π ρ α ξικ ο π η μ α τίες . 10 Ο ά τυ χο ς Ν τό λ λ φ ο υ ς δ ο ­

λ ο φ ο ν ή θ η κ ε θ η ρ ιω δ ώ ς μ έσ α σ τη ν καγκελαρία.

8 Στα χρόνια που ακολούθησαν, ο Χίτλερ αρνείτο κατηγορηματικά ότι γνώριζε τα σχέδια των πραξικοπηματιών και ότι ήταν κατά κάποιον τρόπο συνυπεύθυνος, αν και οι ιδιωτικές σημειώ- σειςτου πρώην διοικητή του στρατολογικού γραφείου VII στηΒαυαρία στρατηγού Βίλχελμ Άνταμ φανερώνουν σαφέστατα ότι ο Χίτλερ ήταν πληροφορημένος.

9 ΑυστριακόΚρατικόΑρχείο: φάκελοςτου ΟμοσπονδιακούΥπουργείου Εσωτερικών (ΒΜΙ 30.685­16/70), ερωτηματολόγιο υποψηφιότητας της 5ης Μαίου 1937.

10 Ανκαι το εθνικοσοσιαλιστικό κόμμα ήταν ιδιαίτερα δημοφιλές στα φτωχότερα στρώματα και τους ανέργους λόγω της αντικομμουνιστικής και αντισημιτικής πολιτικής του, ο Τέο Χάμπιχτ, ένας Γερμανός που διηύθυνε την απαγορευμένη αυστριακή τοπική ομάδα από τη Βαυαρία, είχε υπερεκτιμήσει πλήρως τον αριθμό των υποστηρικτών του κόμματος αλλά και τη βοήθεια που θα δέχονταν από τον αυστριακό στρατό. Εξάλλου, φαίνεται πως μέλη της κυβέρνησης είχαν πλη- ροφορηθεί το επικείμενο πραξικόπημα κι έτσι αρκετοί υπουργοί μπόρεσαν εγκαίρως να διαφύ­γουν.

304 V. Η Ε Π ΙΧΕ ΙΡΗ Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ

Π α νικός κ α τέλ α β ε τ ο υ ς π ρ α ξικ ο π η μ α τίες ότα ν α ν τιλή φ θη κ α ν ό τ ι η α υστριακή

η γεσ ία τ η ς SA δ εν επ ρ ό κ ειτ ο να τη ρ ή σ ει τη ν υ π ό σ χ εσ ή τ η ς να α φ ο π λ ίσ ει συγχρ όνω ς

μ ε τ ο π ρ α ξικ ό π η μ α τ ις π ισ τ έ ς σ το ν Ν τό λ λ φ ο υ ς μ ο ν ά δ ες τ ο υ σ τρ α το ύ και τ η ς α σ τυ ν ο ­

μίας. Α υ τή ή τα ν ο λοφ ά νερ α η εκ δ ίκ η σ η τω ν ανδρώ ν τ η ς SA α π έν α ν τι σ το υ ς π ρ α ξικ ο ­

π η μ α τίες για τ η δο λ οφ ον ία τ ο υ δ ιο ικ η τή τ ο υ ς Ρ εμ και τ ω ν π ιο σ η μ α ν τικ ώ ν υ φ ισ τα μ έ­

νων το υ , π ο υ ε ίχ ε δ ια τά ξει ο Χ ίτ λ ε ρ μ ό λ ις τ ρ ε ις εβ δ ο μ ά δ ες πριν, σ τ ις 30 Ιου ν ίο υ 1 9 3 4 .11

Α πεγνω σμ ένοι ο ι π ρα ξικοπ η μ α τίες τηλεφ ώ νη σα ν από τ ο τηλεφ ω νικό κέντρ ο τ η ς κα­

γκ ελα ρ ία ς, π ο υ βρ ισκότα ν ακόμη στα χέρια τ ο υ Α κ α μ π χ ο ύ μ π ερ , σ τη γερ μ α νική αντι­

π ρ ο σ ω π εία για να ζ η τή σ ο υ ν β ο ή θεια . Ο Χ ίτλ ερ ά φ η σ ε όμ ω ς το υ ς α ν θρ ώ π ο υ ς τ ο υ σ το

έ λ ε ο ς τ η ς μοίρας το υ ς . Δ εν θ έλ η σ ε να ε π έ μ β ε ι γιατί φ ο β ό τα ν τη ν αντίδραση τ η ς Ιτα λ ί­

ας, κα θώ ς μάλιστα ο Μ ουσσολίνι ε ίχ ε συγκεντρώ σει μ ονά δες στα σύνορα μ ε την Αυστρία.

Έ τ σ ι η «επ α νά στα ση » π α τά χ θ η κ ε και ο ι π ρ α ξικ ο π η μ α τίες σ υ ν ελ ή φ θ η σ α ν και π α ­

ρα δόθηκα ν σ τ ο α στυνομ ικό τμ ή μ α τ η ς οδού Μ α ρ ο κ κ α ν ερ σ τρ ά σ σ ε. Ο Χ ίτλ ερ π ρ ο -

σ π ο ιή θ η κ ε το ν α θ ώ ο , έ κ λ ε ισ ε τα σύνορα, έ σ τ ε ιλ ε έν α σ υ λ λ η π η τή ρ ιο τη λεγ ρ ά φ η μ α

σ τη χήρα τ ο υ Ν τό λ λ φ ο υ ς και «έκα ψ ε» το ν Χ ά μ π ιχ τ, το ν η γ έτη τ η ς α υ σ τρ ια κ ή ς τ ο π ι­

κ ή ς ο ργά ν ω σ ης τω ν εθν ικ ο σο σια λ ισ τώ ν . Ενώ ο ι π ρ ω τερ γ ά τες τ ο υ π ρ α ξικ ο π ή μ α το ς

απ α γχονίστηκα ν δημ όσια σ τη Β ιέν ν η , ο μ ό λ ις τρ ια ν τα εξά χ ρ ο ν ο ς υ π ο υ ρ γ ό ς Π λ η ρ ο ­

φ ορ ιώ ν Κ ο υ ρ τ φ ον Σ ούσνιγκ α ν έλ α β ε τη θ έσ η τ ο υ κα γκελάριου . Χ ω ρ ίς να έ χ ε ι ε π η ­

ρ εα σ τεί από τα γ εγονότα , ο ν εα ρ ό ς κα γ κ ελά ρ ιος υ π ο σ χ έθ η κ ε σ το ν επ ίσ η μ ο λόγο το υ

ό τ ι θα α κ ο λ ο υ θ ο ύ σ ε π ιστά τη γραμμή π ο υ ε ίχ ε χαράξει ο Ν τό λ λ φ ο υ ς. Η υ π ό σ χ εσ η

α υ τή ο δ ή γ η σ ε α ν α π ό φ ευ κ τα σ τη ν επ ιδ είν ω σ η τω ν ή δ η τετα μ έν ω ν σ χ έσ εω ν ανάμεσα

σ το γερμ ανικό Ράιχ και τη ν Α υστρία .

Σ ε α ν τίθεσ η μ ε τ ο υ ς π ρ ο ϊσ τα μ έν ο υ ς το υ , ο Α κ α μ π χ ο ύ μ π ερ και ο ι ά ν δρ ες τω ν SS

π ο υ ε ίχ ε υ π ό τ ις δ ια τα γές τ ο υ επ έζη σ α ν . Ω ς « σ υ μ μ ετ έχ ο ν τ ες σ ε μ ικρότερ ο βαθμό

σ τ ο π ρ α ξικ όπ η μ α » κα τα δικ ά σ τη κ α ν α π ό τ ο α ν ώ τα το σ τρ α το δ ικ είο τ η ς Β ιέν ν η ς «σε

βαριά κατα ναγκαστικά έργα α ο ρ ίστο υ χρ ό ν ο υ » .!2 Οι π ρ α ξικ ο π η μ α τίες κ λ είσ τη κ α ν

σ το σ τρ α τό π εδ ο Β έλ λερ σ ν το ρ φ «κτίριο 491», ζούσα ν σ ε παραπήγματα χω ρίς θέρμανση

και κ ο ιμ όν το υ σα ν σ ε διώ ροφ α ξύλινα κρεβ ά τια μ έσα σ ε στενόχω ρα δω μά τια . Ε π ειδ ή

π α ρ ’ όλα α υ τά ο Α κ α μ π χ ο ύ μ π ερ σ υ ν έχ ισ ε να δρα για το υ ς να ζί, μ ετα φ έρ θ η κ ε λό γ ω

« ρ ιζο σ π α σ τικ ή ς σ υ μ π ερ ιφ ο ρ ά ς» ε π ί τ ρ ε ις μ ή ν ες σ τ ο λ εγ ό μ εν ο «κτίρ ιο ξυ λο δα ρ μ ο ύ

αρ. 14», ένα σ ω φ ρ ο ν ισ τικ ό τμ ή μ α , ό π ο υ « υ π έσ τη ξυ λ ο δ α ρ μ ο ύ ς και κ α κ ο π ο ιή σ εις» .

Ό μ ω ς π α ρ ά τα καψ όνια, τ ο υ ς ε ξ ευ τ ελ ισ μ ο ύ ς κ α ι τ ις α υ σ τη ρ ές α π α γ ο ρ εύ σ εις , οι

π ρ α ξικ ο π η μ α τίες συ νέχισα ν να δ ια τη ρ ο ύ ν επ α φ ή μ έ σ ω μ υ σ τικ ή ς α λ ληλογραφ ίας μ ε

11 Ο Ερνστ Ρεμ (1887-1934) ήταν διοικητής της SA, υπουργός του Ράιχ άνευ χαρτοφυλακίου και ένας από τους προδρόμους του Χίτλερ.

12 Αυστριακό Κρατικό Αρχείο: ΒΚΑ 333.923-StB./35; 318.071-StB./37, γραφείο επαναπατρισθέ- ντων και ελέγχου, Μόναχο, 3.5.37.

Η Σ Τ Α Δ ΙΟ Δ ΡΟ Μ ΙΑ ΤΟΥ Β ΙΛ Λ ΙΜ ΠΑΛΝ Τ Α Κ Α Μ Π Χ Ο Υ Μ Π Ε Ρ 305

τ η ν η γεσία τ ω ν SS σ τ η Γερμανία . Α π ό κο ιν ού κ α τέσ τρ ω σ α ν σ χ έδ ια για τ η ν αναδιοργά­

ν ω σ η το υ δ ικ ο ύ τ ο υ ς «89ου τμ ή μ α το ς SS» και τ η ν υ π α γ ω γή τ ο υ σ τη δ ιο ίκ η σ η τ η ς η γ ε ­

σ ία ς τ ω ν SS σ το Ράιχ. Ό μ ω ς α ν ά μ εσα σ το υ ς φ υ λ α κ ισ μ έν ο υ ς ξέσ π α γ α ν σ υ χν ά καβγά­

δες, κ α θ ώ ς ο ρ ισ μ έν ο ι ή θ ελ α ν να λ ειτο υ ρ γ η θο ύ ν , εν ώ ο Α κ α μ π χ ο ύ μ π ερ και οι άλλοι

ή τα ν α υστη ρ ά α ν τίθετο ι.

Τ η ν Π ρω τοχρονιά τ ο υ 1935 α π α γ γέλθη κ α ν π ο ιή μ α τα π ο υ είχαν σ υ ν θ έσ ε ι οι ίδιοι

ο ι κ ρ α το ύ μ εν ο ι και τρ α γ ο υ δ ή θ η κ ε τ ο «Τ ρα γούδι το υ Χ ο ρ σ τ Β έ σ σ ε λ » .η Α μ έσ ω ς μ ετά

έγ ιν ε α π ό τη δ ιεύ θ υ ν σ η τ η ς φ υ λ α κ ή ς έρ ευ ν α στα π α ρ α π ή γ μ α τα , κ α τά τη ν ο π ο ία β ρ έ­

θη κ α ν εν ο χ ο π ο ιη τικ ά έγγρα φ α π ο υ εξυ μ ν ο ύ σ α ν τη δολοφ ον ία τ ο υ Ν τό λ λ φ ο υ ς .!4

Λ όγω τ ο υ «α ν τεθν ικ ο ύ π ερ ιεχ ο μ έν ο υ » , ο Α κ α μ π χ ο ύ μ π ερ κα ι ο σ ύ ν τρ ο φ ό ς το υ

Γ ιόζεφ Φ ίτ σ τ ο υ μ α ν τιμ ετώ π ισ α ν τ η ν κατηγορία τ η ς ε σ χ ά τ η ς π ρ ο δ ο σ ία ς. Ενώ ο Φ ίτ σ -

το υ μ π α ρ α δ έχ τη κ ε ότι ή τα ν μ έλ ο ς τ ο υ εθν ικ ο σο σια λισ τικ ο ύ κ ό μ μ α το ς και τ ω ν SS, αν

και σ ε π ερ ίπ τ ω σ η κατα δίκης το ν π ερ ίμ εν ε β έβ α ιο ς θά να τος, ο π ρ ο φ α ν ώ ς κ α τα τρ ο ­

μ α γμ ένος Α κ α μ π χ ο ύ μ π ερ α ρ ν ή θη κ ε κα τη γο ρ ημ α τικά ότι υ π ή ρ ξ ε π ο τ έ μ έλ ο ς τω ν SS.

Ε ξά λ λο υ , για να β ελ τιώ σ ε ι τ η ν κρίσ ιμ η θ έσ η το υ , π ρ ό δ ω σ ε τα σχέδ ια τ ω ν σ υ ν τρ ό φ ω ν

το υ να π υ ρ π ο λ ή σ ο υ ν τα π α ρ α π ή γμ α τα στα ο π ο ία κρ α το ύν τα ν φ υλα κισ μ έν ο ι.

Τ ελ ικ ά όμ ω ς οι δ ύ ο άνδρες δ εν κ α τα δικ ά σ τη κ α ν , δ ιό τι σ τις 11 Ιο υ λ ίο υ 1936 η Γ ε ρ ­

μανία και η Α υστρία υ π έγρα ψ αν μια συ μ φ ω ν ία μ ε σ κ ο π ό τ η ν εξο μ ά λ υ ν σ η τ ω ν τ ε τ α ­

μ έν ω ν σ χ έσ εω ν α ν άμ εσα σ τ ις δ ύ ο χώ ρ ες. Ο Σ ού σνιγκ υ π ο σ χ έθ η κ ε α μ ν ησ τία για τα

13 Ο Χορστ Βέσσελ (1907-1930), νεαρός ηγέτηςτης SA από το Βερολίνο, εντάχθηκε στο εθνικοσο- σιαλιστικό κόμμα Γερμανίας το 1926 και συνέθεσε το εμβατήριο «Ψηλά το λάβαρο... >>, που έγι­νε γνωστό ως το «Τραγούδι του Χορστ Βέσσελ». Μετά το θάνατό του, το τραγούδι αυτό έγινε ένα είδος δεύτερου εθνικού ύμνου (δίπλα στο Τραγούδι της Γερμανίας). Ο Βέσσελ σκοτώθηκε κατά τη διάρκεια μιας οδομαχίας.

14 Με ατελείωτους παθιασμένους στίχους και περιπαικτικά ποιήματα κατέγραφαν τις χίμαιρές τους, που λίγα όμως χρόνια αργότερα θα αποτελούσαν αιματηρή πραγματικότητα. Παραθέτω εδώ ένα παράδειγμα αυτού του πράγματι αρρωστημένου τρόπου σκέψης:

[...] Εικονικά κατηγόρησαν τους νεκρούς η καταδίκη τους έγκλημα, γι’ αυτό όρκο κάνουμε ιερό να πληρωθεί της μοίρας η κατάρα.Μόνο για την εκδίκηση θα ζούμε τώρα Κι απαιτούμε της τιμωρίας την ισχύ.Γαλήνη στους νεκρούς θα δώσουμε Στην αιώνιά τους νύχτα του θανάτου [... ].[...] Πολλοί από μας έπεσαν, κάποιοι από δημιουχέρι,όμως όλα τα χρέη μας θα ξεπληρωθούν, στης πατρίδας παίρνουμε όρκο τ όνομα κι αν κάποτε στον ουρανό δείτε σημάδι κόκκινο και μαύρο τότε δικός μας θα ’ναι ο κόσμος, δικός μας και ο θάνατος.Θάνατος στους εχθρούς μας, κι αυτό θα ’ναι για μας ευχαριστία, υποχρέωση και χρέος για να δημιουργήσουμε, να ζησουμε· αυτή θα ’ναι για μας η εποχή η πιο ωραία [...].

306 V. Η ΕΠ ΙΧΕ ΙΡΗΣ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ»

Φητ. 99. Το καλοκαίρι του 1934 ο <<υπολοχαγός ζων 55» και «κάτοχος του πηρασημου αίματος» Βίλ- λιμπαλντ Ακαμπχούμπερ (πρώτη σειρά, 6εύτερος από αρ/στερά) επέστρεψε θριαμβευτικά στη Βιέννη.

φ υ λα κ ισ μ έν α μ έλ η το υ εθν ικ ο σ ο σ ια λ ισ τικ ο ύ κ ό μ μ α το ς, από τη ν ο π ο ία ουσια στικά

ε π ω φ ε λ ή θ η κ ε και ο Α κ α μ π χ ο ύ μ π ερ : σ τις 26 Φ εβ ρ ο υ α ρ ίο υ 1937, μ ετά α π ό φ υ λά κιση

τριάντα εν ό ς μ ηνώ ν, α φ έθ η κ ε ε λ εύ θ ερ ο ς α π ό το σ τρ α τό π εδ ο εργα σία ς Β έλ λ ερ σ -

ντορφ με «άδεια το υ κα γκελά ρ ιου», όμ ω ς μ όνο αφ ού υ π έγ ρ α ψ ε μ π ρ ο σ τά σ τη δ ιο ίκ η ­

σ η τ η ς ο μ ο σ π ο ν δ ια κ ή ς α σ τυνομ ία ς σ τ η Β ιέν ν η γ ρ α π τή δ ή λ ω σ η ότι θα α π έχ ε ι «στο

μ έλλον από κ ά θε π ρ ά ξη εναντίον τ ο υ κ ρ ά το υ ς και τ η ς κ υ β ερ ν ή σ εω ς [ ...] και π ρ ο ς

ό φ ελ ο ς το υ εθν ικ ο σ ο σ ια λ ισ τικ ο ύ κ ό μ μ α το ς» . Ε π ιπ λ έο ν υ π ο χ ρ εώ θ η κ ε να δ ε χ τ ε ί το ν

όρο ότι δ εν θα εγ κ α τα λ είπ ει ο ύ τε τη ν π ερ ιο χ ή τ η ς Β ιέν ν η ς ο ύ τε τ ο σ π ίτ ι τ ο υ μ ετά τις

ο κ τώ το βράδυ χω ρ ίς σ χ ετ ικ ή άδεια .

Τ ο ν Α π ρίλιο ο Β ίλλ ιμ π α λν τ Α κ α μ π χ ο ύ μ π ερ π α ν τρ εύ τη κ ε τη σύ ζυ γ ό τ ο υ Κ ριστίνε

και δ ιέφ υ γ ε σ τη συνέχεια σ τη Γερμανία , γιατί, ό π ω ς έγραψ ε ο ίδ ιο ς, «β ά σει ν έω ν π α ­

ρ α κ ο λ ο υ θή σ εω ν μ ετά τη ν α π ο φ υ λά κ ισή » τ ο υ λό γ ω τ η ς δ ρ α σ τη ρ ιό τη τά ς τ ο υ υ π έρ

το υ εθ ν ικ ο σ ο σ ια λ ισ τικ ο ύ κ ό μ μ α το ς, η σύ λλ η ψ ή το υ ή τα ν π λ έ ο ν θ έμ α η μ ερ ώ ν . Φ τ ά ­

νοντας σ τ ο Π α σσά ου π α ρ ο υ σ ιά σ τη κ ε σ τη ν υ π η ρ εσ ία π ρ ο σ φ ύ γ ω ν , η ο π οία το υ β ρ ήκε

μια θ έσ η σ τ ο σ τ ρ α τ ό π εδ ο ε κ π α ίδ ευ σ η ς τω ν SS σ τ ο Ράνις τ η ς Θ ουριγγία ς.^ Ε κ εί έγινε

δ εκ τό ς λα μ βάνοντας το ν αριθμό μ έλ ο υ ς 2 2 2 .9 3 1 . Ή δ η το ν Ιούλιο τ ο υ 1937 π ρ ο ή χθη

σ ε α ν θυ π α σ π ισ τή τω ν SS και φ ύ λα κ α το υ ο π λ ο σ τα σ ίο υ το υ σ τ ρ α τ ο π έδ ο υ ε κ π α ίδ ευ ­

ση ς τω ν SS λόγω « τη ς σ υ μ π ερ ιφ ο ρ ά ς και τω ν επ ιδ ό σ εώ ν το υ [ ...], κ α θ ώ ς δ εν π α ρ ο υ ­

σιά ζει μ όνο επ α γ γ ελ μ α τικ ές ικ α ν ό τ η τ ες α λ λ ά και ερ γ α τικ ό τη τα και ενδια φ έρον».

*5 Αυστριακό Κρατικό Αρχείο: ΒΜΙ 30.685-16/70, ερωτηματολόγιο υποψηφιότητας των SS της 5ης Μαίου 1937.

Η Σ Τ Α Δ ΙΟ ΔΡΟ Μ ΙΑ ΤΟΥ Β ΙΛΛ ΙΜ ΠΑΛ ΝΤ Α Κ Α Μ Π Χ Ο Υ Μ Π Ε Ρ 307

Λίγο αρ γότερα , ο Α κ α μ π χ ο ύ μ π ερ έγ ιν ε δ ε κ τ ό ς μ ε το ν αριθμό μ έ λ ο υ ς 1 .208 .918

σ το εθν ικ ο σ ο σ ια λισ τικ ό κόμ μ α τ η ς Γερμανίας16 και στη ν π έμ π τ η ε π έ τ ε ιο τ η ς «ανό­

δου» το υ Χ ίτλ ερ σ τ η ν «εξου σ ία » , σ τ ις 30 Ια ν ουα ρ ίου 1938, α κ ο λ ο ύ θ η σ ε η προαγω γή

το υ στη ν κλά ση τω ν α ξιω μ α τικώ ν μ ε το βαθμό του ανθυπ ολοχα γού τω ν SS.n

Ενώ λ ο ιπ όν ο Α κ α μ π χ ού μ π ερ εκ π α ιδ ευ ό τα ν ω ς μ έλ ο ς τω ν SS σ τη Γερμανία, οι τ α ­

ρ α χές στη ν Α υστρία έπ α ιρνα ν όλο και μ εγ α λ ύ τερ ες δ ια σ τά σ εις . Ο Κ ουρτ φ ον Σ ο ύ σ -

νιγκ έδ ω σ ε τ ελ ικ ά σ τη χώ ρα τ ο υ το μοιραίο χ τύ π η μ α , ότα ν το Φ εβ ρ ο υ ά ρ ιο τ ο υ 1938

στο Μ π ερ χ τεσ γ κ ά ν τεν υ π ο χ ώ ρ η σ ε μ π ρ ο σ τά σ τη ν α π ειλ ή το υ Χ ίτλ ερ να κα τα λά β ει

«μ ε αστραπιαία τα χύτη τα » τη ν Α υστρία σ ε π ερ ίπ τω σ η π ο υ ο Α υστριακός κα γκελάριος

αρνιόταν να α ν τα π οκ ρ ιθεί σ τις α π α ιτή σ εις το υ . Η α π ειλ ή ε ίχ ε το επ ιθ υ μ η τό α π ο τ έ λ ε ­

σμα: ο Σ ούσνιγκ υ π ο σ χ έθ η κ ε να δ ο θεί αμνηστία και σ τα υ π ό λο ιπ α μ έλ η το υ εθ ν ικ ο σ ο ­

σια λισ τικο ύ κ ό μ μ α το ς π ο υ βρίσκονταν ακόμη σ τ ις α υ σ τρ ια κ ές φ υ λ α κ ές και να ε π ι ­

τ ρ έψ ει σ τ ο υ ς μ ισ η το ύ ς εθ ν ικ ο σ ο σ ια λ ισ τές να μ π ο υ ν σ τη ν α υ σ τρ ια κ ή κυβ έρ ν η ση .

Έ τ σ ι ο ι Α υ στρια κ ο ί να ζί τ η ς Β ιέν ν η ς επ έσ τ ρ εψ α ν θρια μ β ευ τικ ά σ τ ις θ έ σ ε ις τ ο υ ς

στη ν α σ τυ ν ο μ ία και στο σ τρ ά τευ μ α . Ο η γ έτη ς τ ο υ ς , ο τρια ντα εννιά χρονος Ά ρτου ρ

Ζ ά υ ς-Ιν κ β α ρ τ, α ν έλ α β ε το Υ π ο υ ρ γ είο Ε σ ω τερ ικ ώ ν , εν ώ σ τις 28 Φ εβ ρ ο υ α ρ ίο υ σ το

Μ όναχο ο Χ ίτλ ερ εξ έφ ρ α σ ε μ ε ικ α ν ο π ο ίη σ η τ η ν ά π οψ η ό τι ο ι όροι π ο υ ε ίχ ε δ ε χ τ ε ί ο

Σ ούσνιγκ «θα έλυ ν α ν α υ το μ ά τω ς to α υ στριακό ζή τη μ α ».

Η π ρ ο φ η τεία το υ Χ ίτλ ερ θα εκ π λ η ρ ω ν ό τα ν σ υ ν το μ ό τερ α α π ’ ό ,τ ι π ρ ο σ δ ο κ ο ύ σ ε ο

ίδιος. Β έβ α ια τη ν τ ελ ευ τα ία στιγμ ή ο Σούσνιγκ π ρ ο σ π ά θ η σ ε να οργα νώ σει ένα δ η μ ο ­

ψ ή φ ισμ α «για μια ελ εύ θ ερ η κα ι γερ μ α νική , α ν εξά ρ τη τη και σο σ ια λ ισ τικ ή , για μια χρ ι­

στιανική και εν ω μ έν η Α υστρία», αλλά η « π ρ ό κ λη ση » α υ τή ήτα ν, σύμ φ ω ν α μ ε τ ο ν Χ ίτ ­

λερ, αρκετή για να δ ικ α ιο λο γ ή σει τη ν ε ισ β ο λ ή τω ν δ υ ν ά μ εω ν το υ γερ μ α ν ικ ο ύ Ράιχ.

Τ η στιγ μ ή π ο υ ο π ρώ ην ά σ τεγ ο ς [ο Χ ίτ λ ερ (Σ .τ .Μ .)] αν ακοίνω νε τη ν «π ρ οσά ρ τη ση »

σ τ ο γερμανικό Ράιχ μ π ρ ο σ τά σ ε χ ιλ ιά δ ες σ υ μ π α τρ ιώ τες τ ο υ π ο υ ζη τω κρ α ύγα ζα ν

σ τη ν π λ α τε ία Η ρ ώ ω ν σ τη Β ιέννη , ο Κ ου ρτ φ ον Σ ού σνιγκ βρισκότα ν ή δη καθ’ οδό ν

π ρ ο ς κά π οιο γερμ ανικό σ τρ α τό π εδ ο σ υ γ κ εν τρ ώ σ εω ς .

Σ ε α υ το ύ ς π ο υ επ έσ τρ εψ α ν σ τ ο «O stm ark», ό π ω ς α π ο κ α λ είτο τώ ρ α η Α υστρία ,

α ν ή κ ε και ο τρια ντα τρ ιά χρ ονος Β ίλλ ιμ π α λν τ Α κ α μ π χ ο ύ μ π ερ . Ο έπ α ρ χ ο ς Γ ιό ζεφ

Μ π ύ ρ κ ελ ς απ ό τη ν « υ π η ρ εο ία μέριμνας εθν ικ ο σο σια λισ τώ ν » δ ιε υ θ έ τ η σ ε α μ έσ ω ς τη ν

π ρ ό σ λ η ψ ή τ ο υ «στη θ έσ η π ο υ ε ίχ ε π ρ ο τιμ ή σ ει» σ τη δ ιο ίκ η σ η τ η ς Β ιέν ν η ς και όρισε,

«στο π λα ίσιο τ ο υ π ρ ο γ ρ ά μ μ α το ς επ α ν ο ρ θ ώ σ εω ς» , να το υ δ ο θ ε ί το π ο σ ό ν τω ν 1.000

μ άρκω ν ω ς α π ο ζη μ ίω σ η για τ η ν «π ρ ο σ β ο λ ή π ο υ υ π έσ τη » . Αλλά τ ό σ ο τα SS όσο και ο

16 Αυστριακό Κρατικό Αρχείο: ΒΜΙ 30.685-16/70, επιστολή προς το κεντρικό γραφείο των SS στο Μόναχο με ημερομηνία 20 Ιουλίου 1937.

17 Ο γερμανικός όρος γιατο βαθμό του ανθυηασπιστήτων SS είναι hauptscharfiihrer, καιγια το βαθμό του ανθυπολοχαγού των SS, SS-Untersturrnfuhrer.

308 V. Η Ε Π ΙΧΕ ΙΡΗ Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ»

Χ ίτλ ερ ευχα ρ ίσ τη σ α ν ε π ίσ η ς το ν Α κ α μ π χ ο ύ μ π ερ μ ε το ν τρ ό π ο το υ ς : σ τ ις 25 Ιο υ λ ίο υ

1938, σ τη ν τ έτ α ρ τη ε π έ τ ε ιο τ η ς α π ο τ υ χ η μ έν η ς κ α τά λ η ψ η ς τ η ς κ α γκελα ρ ία ς, π ρ ο ή ­

χθη σ ε λοχα γό τ ω ν SS,'8 εν ώ σ τ ις 20 Σ επ τεμ β ρ ίο υ 1939 ο Γερμ α νός δ ικ τά το ρ α ς α π έν ει-

μ ε «στον σ ύ ν τρ ο φ ο τ η ς π ρ ώ τ η ς στιγμ ής» το «π αράσημο α ίμ α το ς»19 π ο υ δινόταν π ρά γ­

ματι σ ε ελ ά χ ισ το υ ς , β ά ζον τά ς το ν έτσ ι στο ν σ τ ε ν ό τα το κ ύ κ λο τω ν λ εγ ό μ εν ω ν «παλαι­

ών σ υ μ π ο λ εμ ισ τώ ν » του .

Ό τ α ν τη ν ίδια επ ο χ ή ξ έ σ π α σ ε ο Β ' Π α γκό σμ ιο ς Π ό λ εμ ο ς και η Π ολω νία κ α τα λ ή ­

φ θ η κ ε α π ό τ ο υ ς να ζί, ο Α κ α μ π χ ο ύ μ π ερ κ α τετά γ η ο ικ ειο θ ελ ώ ς σ το στρ α τό . Σ το σ τρ α ­

τ ό π ε δ ο τ ο υ σ υ ν τά γ μ α το ς π εζ ικ ο ύ 133 π έρ α σ ε α π ό στρ α τιω τικ ή ε ξ έ τ α σ ή 0 και σ τ ις 7

Ν ο εμ β ρ ίο υ 1939 ξ εκ ίν η σ ε εκ ε ί επ ίσ η μ α η σ τρ α τιω τικ ή τ ο υ θ η τεία ω ς υ π ο δ εκ α ν έα .

Λίγο αρ γότερα π ρ ο ή χ θ η σ ε α ν θυπ ολοχα γό και ο τρ ια ν τα τετρ ά χ ρ ο ν ο ς α ν έλα β ε τη δ ι­

οίκ η σ η τ ο υ 9 ο υ λ ό χο υ , ότα ν δ η μ ιο υ ρ γ ή θ η κ ε η 7 1 7 η μεραρχία π εζ ικ ο ύ σ τ η Β ιέννη.

Ω ς δ ιο ικ η τή ς α υ το ύ τ ο υ λ ό χ ο υ , ο Α κ α μ π χ ο ύ μ π ερ ή τα ν σ υ ν υ π εύ θ υ ν ο ς για τ ις φρι-

κ τ ές μ α ζικ ές σ φ α γ ές π ο υ δ ιέ π ρ α ξ ε τ ο 74 9 ο σύνταγμ α κατά τ ο υ σ ερ β ικ ο ύ λ α ο ύ στη ν

π ερ ιοχή τ ο υ Κ ρα γκούγεβατς και τ ο υ Κ ρά λιεβ ο το ν Ο κ τώ β ρ ιο το υ 1941. Ο Γκ α ρ χ έφ ερ

θυμάται ό τι ο Α κ α μ π χ ο ύ μ π ερ α π ο κ α λ είτο α π ό τ ο υ ς σ υ ν τρ ό φ ο υ ς τ ο υ «Αλ Κ α π όνε»,

κατά τ ο όνομ α τ ο υ δ ια β ό η το υ εγκ λη μ α τία και μ α φ ιό ζο υ α π ό τ ο Σ ικάγο.

Α ρ γ ό τερ α , το ν Α πρίλιο τ ο υ 1943, ό τα ν η μ εραρχία α ν α δ ιο ρ γ α ν ώ θ η κ ε,ο ι θ έσ ε ις

τω ν α ξιω μ α τικ ώ ν κ α τα λή φ θη κ α ν α π ό ν ε ό τ ε ρ ο υ ς και η μονάδα μ ε τα φ έρ θ η κ ε σ τ η ν Ελ-

λάδα,2' ο Α κ α μ π χ ο ύ μ π ερ α ν έλ α β ε ερ γ α σ ίες γρα φ είου : σ το μ έλ λ ο ν θα α σ χ ο λ είτο μ ε τη

φ ροντίδα τω ν υ π ο ζυγ ίω ν τ η ς μεραρχίας. Π ροφ α νώ ς εν θ ο υ σ ια σ μ έν ο ς α π ό τ ις ικανό­

τ η τ ε ς τ ο υ « έμ π ισ το υ και έμ π ειρ ο υ δ ιο ικ η τή » , ο Λ ε Σ ο υ ίρ τ ο υ α ν έθ εσ ε επ ιπ λ έ ο ν α π ό

το Σ επ τέμ β ρ ιο και τη δ ιο ίκ η σ η τ η ς ν εο δ η μ ιο ύ ρ γ η τη ς «σω φ ρ ο ν ισ τικ ή ς διμοιρίας».

Ή τα ν α π ο λ ύ τω ς φ υ σιο λο γ ικ ό π ο υ ο «Αλ Κ α π όνε» υ π ή ρ ξ ε η π ρ ώ τ η επ ιλ ο γ ή το υ σ τρ α ­

τηγο ύ : σ το π ρ ό σ ω π ο το υ Α κ α μ π χ ο ύ μ π ερ ο Λ ε Σ ουίρ ε ίδ ε να εν ώ ν ο ν τα ι όλα τα χαρα­

κ τη ρ ισ τικ ά π ο υ χρ εια ζό τα ν , κα τά τ η ν ά π οψ ή τ ο υ , ο δ ιο ικ η τή ς μ ιας τ έτ ο ια ς μονάδας:

« σ κ λ η ρ ό τη τα , α δ υ σ ώ π η τη σ υ μ π ερ ιφ ο ρ ά , π ειθα ρ χία και α π ό λ υ τη υ π α κοή ».

18 Ο γερμανικός όρος γιατο βαθμό τουυπολοχαγού τω ν SS είναι SS-ObersturmfUhrer.19 Αριθμός 2169.20 Επιστολή τουΑκαμπχούμπερ προςτογραφείο προσωπικούτηςεπαρχιακής διοίκησηςτουεθνι-

κοσοσιαλιστικού κόμματος Γερμανίας με ημερομηνία 7 Νοεμβρίου 1939. Αντίγραφο στο αρχείο του συγγραφέα.

21 Βλ. κεφ. <<0 σχηματισμός της 717ης μεραρχίας πεζικού και η δραστηριότητά της στη Σερβία».

Ο χ α ν τ ί π α λ ο ι σ χ η μ α τ ι σ μ ο ί

Ό τ α ν ο Λ εΣ ο υ ίρ ε π έ σ τ ρ ε ψ ε απ ό τη ν ά δειά τ ο υ σ τ ις 21 Ν ο εμ β ρ ίο υ 1943, η κατα νομ ή

τ η ς μ ερα ρ χία ς τ ο υ σ ε ο λ ό κ λ η ρ η τη ν Π ελ ο π ό ν ν η σ ο ε ίχ ε ή δ η ο λ ο κ λ η ρ ω θ εί. Μ α ζί με

τ ις μ ο ν ά δ ες π ο υ υ π ά γ ο ν τα ν άμεσα σ το ν Λ ε Σ ουίρ1 η 117η μ εραρχία κα τα δρ ομ ώ ν

α π ο τ ελ ε ίτο π λ έ ο ν α π ό π ερ ίπ ο υ 17 .000 ά ν δ ρ ες .2 Η μ εραρχία ε ίχ ε σ τη δ ιά θ εσ ή τ η ς 5

τεθ ω ρ α κ ισ μ έν α , 280 μ ο τ ο σ ικ λ έτ ες , 200 α υ το κ ίν η τα και 2 7 0 φ ορτηγά . Ή τα ν ε ξ ο π λ ι­

σμ έν η μ ε 12 .000 το υ φ έκ ια , 3 .5 0 0 π ισ τό λ ια , 700 ο π λ ο π ο λ υ β ό λ α , 100 ό λ μ ο υ ς και 24

ορειν ά π υ ρ ο β ό λ α και κανόνια.

Μ ε εξα ίρ εσ η τα σω φ ρ ονιστικά τάγματα , τα τάγμ ατα 999, π ο υ σ υ ν έχ ιζα ν να θ ε ω ­

ρούνται α π ό τ ο υ ς ίδ ιο υ ς τ ο υ ς δ ιο ικ η τές τ ο υ ς « ύ π ο π τα , πανούργα και α π ρ ό β λ επ τα » ,3

ο Λ ε Σ ο υ ίρ χ α ρ α κ τή ρ ιζε το η θ ικ ό τ η ς μ ονά δα ς «κ ά π ω ς καλό». Ο ι « σ υ ν εχ ε ίς ε π ιχ ε ιρ ή ­

σ εις» εν ίσχυα ν τ ο «αίσθημ α α λ λη λ εγ γύ η ς» σ τ η μονάδα, αν και, ό π ω ς π α ρ α τή ρ η σ ε, οι

ε π ιδ ό σ εις τω ν σ τρ α τιω τώ ν δ εν έβ ρ ισκ α ν αναγνώριση στα α ν ώ τερ α δ ιο ικ η τικ ά κλιμ ά­

κια. Π ράγματι, τ ο λ εγ ό μ εν ο « επ ίδ ο μ α μ ετώ π ο υ » για τ ο υ ς σ τρ α τιώ τες ε ίχ ε κ α τα ρ γ η θεί

και οι μ ερ ίδ ες τρ ο φ ή ς είχ α ν μ ειω θεί. Μ ό λ ις το 1944 δ ιέκ ρ ιν ε ο Γερ μ α ν ό ς δ ικ τά το ρ α ς

τ ο υ ς κ ινδύ νου ς π ο υ συ ν δ έο ν τα ν μ ε τ ις επ ιχ ε ιρ ή σ ε ις εναντίον α ν τα ρτώ ν α υξά νοντα ς

αν τίστοιχα τα επ ιδ ό μ α τα και δη μ ιο υ ρ γ ώ ν τα ς σ τ ις 30 Ιανουα ρ ίου «το π α ρ ά σ η μ ο για

τ η ν κ α τα π ο λ έμ η σ η συ μ μ ο ρ ιώ ν [... ] σ ε αναγνώριση τ η ς σ υ μ μ ετο χ ή ς στο ν αγώνα κατά

τω ν συ μ μ ορ ιώ ν, ο ο π ο ίο ς δ ιεξα γ ό τα ν α π ό το ν α ν τίπ α λ ο όλο και π ιο οργα νω μ ένα , όλο

και π ιο βίαια».4

Ο Λ ε Σ ουίρ χ α ρ α κ τή ρ ιζε το υ λ ά χ ισ το ν τη ν « υ π α κ ο ή και τη ν π ειθ α ρ χία » τ η ς μ ονά­

δα ς τ ο υ «εμ φ α ν ώ ς β ελ τιω μ έν η » . Ο ι σ τρ α τ ιώ τες ήτα ν «π ιο π ρ ο σ εκ τικ ο ί, ο σ τρ α τιω τι­

κ ό ς χα ιρ ετισ μ ό ς κ α λ ό ς, η σ το λ ή σ ε γ εν ικ ές γ ρ α μ μ ές καθαρή».5 Ό μ ω ς η επ ιθ εώ ρ η σ η

τω ν ν έω ν κ α τα λυ μ ά τω ν ε ίχ ε ω ς α π ο τέλ εσ μ α μια έν το ν η κριτική : κ α θ ώ ς ή τα ν α ν α μ ε­

1 Σύνταγμαπεζικού 965 (999) αμύνης πόλεων και φρουρίων, τάγματα αμύνης οχυρώσεων πεζικού 1108 και 1109, 2ο και 3ο τάγμα τουσυντάγματος αεροπορικών καταδρομών 22, 2ο τάγμα του συ­ντάγματος πυροβολικού Ι 09, επιτελείο Χάινριχ, επιτελείο Φαλκενστάιν, αντιαεροπορική μονά­δα Κορίνθου.

2 341 αξιωματικοί, 2.285 υπαξιωματικοί, 12.946 στρατιώτες, 1.529 βοηθητικοί εργάτες.3 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/16, αναφορά της 1.12.43, σ. 208.4 Το παράσημο ετοποθετείτο στην αριστερή επιστήθιατσέπη και διακρινόταν σε τρεις βαθμίδες:

1η βαθμίδα (χάλκινο) για 20 μάχιμες μέρες, 2η βαθμίδα (αργυρό) για 50 μάχιμες μέρες, 3η βαθ­μίδα (χρυσό) για 100 μάχιμες μέρες. Ως μάχιμες μέρες υπολογίζονταν όλες οι ημέρες αναδρομι­κά από την I η Ιανουαρίου 1943, κατά τις οποίες οι στρατιώτες είχανπολεμήσεισώμα με σώμα με τους αντάρτες (DeutscheMihtarzeitschrift αρ. 23, σ. 73).

5 ΟΑ-ΤΤ: RH 26-117/16, ^ α ρ . 1435/43, απόρ., 9.12.43, σ.242.

310 V. Η Ε Π ΙΧΕ ΙΡΗ Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ

νόμ ενο ότι η μονάδα θα π α ρ έμ εν ε κ α τ ’ αρχήν στα νέα τ η ς κα τα λύμ α τα α π α ίτη σ ε α π ό

τ ο υ ς δ ιο ικ η τές το υ να φ ρ ο ν τίσ ο υ ν για τη ν τα κ το π ο ίη σ η τω ν σ τρ α τιω τώ ν τ ο υ ς και να

εν ερ γ ή σ ο υ ν ώ σ τ ε οι χώ ροι να γίνουν «κ α λ ύ τερ ο ι και π ιο φ ιλικοί» . Α π α γ ό ρ ευ σ ε να

κρέμ οντα ι σ το υ ς το ίχ ο υ ς όπ λα , τα οποία ανήκαν ουσια στικά σ τη ν ο π λ α π ο θ ή κ η , και

δ ιέ τα ξ ε οι σ τ ο λ έ ς «να το π ο θ ετ ο ύ ν τα ι σ ε κ ρ εμ ά σ τρ ες για λό γ ο υ ς π ρ ο σ τα σία ς το υ ρ ο υ ­

χ ισ μ ού » . Α π α γ ό ρ ευ σ ε κα τη γορ ημ α τικά σ το υ ς σ τρ α τ ιώ τες τ ο υ να επ ισ κ έπ το ν τα ι τ α ­

β έρ ν ες π ο υ θεω ρ ο ύ ν τα ν α π α γ ο ρ ευ μ έν ες για τη γερμ ανική Β έρ μ α χ τ. Π έρ α ν το ύ το υ ,

δ ιέτα ξ ε «να α π α γ ο ρ ε υ τ ε ί n ε ίσ ο δ ο ς του ελ λ η ν ικ ού π λ η θ υ σ μ ο ύ σ ε εσ τια τό ρ ια π ο υ π ρ ο ο ρ ί­

ζοντα ν για τη Β έρ μ α χτ, «για να α π ο φ ε υ χ θ ε ί η σ υ ν εχ ή ς κ α τα σ κ ό π ευ σ η και π α ρ α κ ο λ ο ύ ­

θηση τω ν σ τρ α τιω τώ ν μ α ς» .6

Ό π ω ς ε ίχ ε ή δ η κάν ει τ ο ν Α ύ γο υ στο , ο Λ ε Σ ο υ ίρ δ ια μ α ρ τυ ρ ή θ η κ ε ε κ ν έ ο υ γ ια τ η ν

« εν τελ ώ ς α ν επ α ρ κή τρ ο φ ο δ οσ ία » τ ω ν σ τρ α τιω τώ ν τ ο υ , π ο υ ε ί χ ε ω ς α π ο τέλ εσ μ α , π α ­

ρά τα δρ α κ ό ν τεια μ έτρ α , π ο λ λ ο ί Γ ερ μ α ν ο ί να α κ ο λ ο υ θ ή σ ο υ ν τ ο π α ρ ά δ ειγ μ α τ ω ν Ιτα ­

λώ ν και να κ α τα κ λέβ ο υ ν το ν ελ λ η ν ικ ό π λ η θ υ σ μ ό , αλλά και τη Β έρ μ α χτ, κάνοντας μ α ύ­

ρη αγορά μ ε ο τ ιδ ή π ο τ ε έ π ε φ τ ε στα χέρια τ ο υ ς . Ο σ τρ α τη γ ό ς έ β λ ε π ε ό τι η κύρια αιτία

το υ φ α ιν ο μ έν ο υ τω ν κ λ ο π ώ ν ή τα ν η π λ η θ ω ρ ισ τικ ή ε ξ έλ ιξ η τ ο υ ελ λ η ν ικ ο ύ ν ο μ ίσμ α ­

το ς , π ο υ σ υ ν δ εό τα ν φ υσικά ά μ εσα μ ε τη μ ε ίω σ η τ η ς α γ ορ α στικής α ξία ς τ η ς δραχμ ής.

Ο Λ ε Σ ουίρ σ η μ είω ν ε ό τ ι α υ τό « είχ ε α ρ ν η τικ ές ε π ιπ τ ώ σ ε ις σ τ ο η θ ικ ό τ η ς μονάδας»:

« 0 σ τρ α τιώ τη ς τ ο εκ λα μ β ά ν ει ω ς ελ λ ιπ ή φ ροντίδα , ό τα ν μ ε τ ο μ ισθό τ ο υ δ ε ν μ π ο ρ εί

να αγοράσει τ ίπ ο τ ε . Τ ο α π ο τ έλ εσ μ α είναι ό τ ι ο α π λ ό ς σ τ ρ α τ ιώ τ η ς υ π ο κ ύ π τ ε ι συχνά

σ τις π ρ ο σ π ά θ ε ιες κολα κεία ς το υ ελ λ η ν ικ ο ύ π λ η θ υ σ μ ο ύ και α π ο δ έχ ετα ι τ ις εκ ά σ το τε

π ρ ο σ κ λ ή σ εις» /

Α υτό π ο υ ο στρ α τη γ ό ς χα ρ α κ τή ρ ισ ε ω ς « π ρ ο σ π ά θ ειες κ ο λ α κ εία ς τ ο υ ελλ η ν ικ ο ύ

π λ η θυ σ μ ο ύ » έμ ειν ε στη μνήμη τ ο υ α συ ρ μ α τισ τή Φ ρ ίν τχ ελ μ Γ ιεσ τ κ ά π ω ς δ ια φ ο ρ ετι­

κά .8 Α π ό τα εκ τεν ή μ ετα π ο λ εμ ικ ά α π ο μ ν η μ ο ν εύ μ α τά το υ π ρ ο κ ύ π τ ει σα φ ώ ς ότι οι

σ τρ α τιώ τες σ ε κ ά θ ε ευκα ιρία έκ λ εβ α ν για να γ εμ ίσ ο υ ν τ η ν κατσαρόλα το υ ς . Ό τ α ν π .χ.

δ ια τά χ θ η κ ε μια επ ιχ είρ η σ η εν α ν τίο ν το υ χω ρ ιο ύ Σ τρ έζο β α ,9 ο Γ ιεσ τ έλ α β ε α π ό το ν

δ ιο ικ η τή τ ο υ τη σ υ ν ή θη διαταγή μ έσ ω α συ ρμ ά του να τ ο π ο θ ε τ η θ ε ί π υ ρ ο β ο λ ικ ό κοντά

σ το « κ α τειλ η μ μ έν ο από το ν εχθρό» χω ρ ιό , ώ σ τ ε μ ε το ν τρ ό π ο α υ τό «να π ρ ο ετο ιμ α ­

σ τ ε ί μ ε ο β ίδ ες η επ ίθ εσ η » . Σ τη ν π ρα γμ α τικό τη τα ό μ ω ς τ ο χω ρ ιό ή τα ν « εν τελ ώ ς

άδειο», θυμ ά τα ι ο Γ ιεσ τ : «Π ροφ α νώ ς ο λ ό κ λ η ρ ο ς ο π λ η θ υ σ μ ό ς το ε ίχ ε σκά σει. Κ άποιοι

ό μ ω ς δ εν το ε ίχ α ν β ά λει σ τα πόδια: τα π ο υ λερ ικ ά , τα γουρούνια και τα π ρόβα τα».

6 Ό.π. (έμφαση όπως και στο πρωτότυπο).7 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/13, μάχιμη ισχύς και ανεφοδιασμός μετρόφιμα, 2.8.43, συνημμένο 4 και 6.8 Βλ. κεφ. << Η μετατόπιση της 117ης μεραρχίας καταδρομών στην Ελλάδα».9 Η σημερινή Δάφνη.

ΟΙ Α Ν Τ ΙΠ Α Λ Ο Ι Σ ΧΗ Μ ΑΤ ΙΣ Μ ΟΙ 311

Ενώ οι σύντροφ οι τ ο υ Γιεστ ερ ευ ν ο ύ σ α ν τη ν π ερ ιο χ ή α ν α ζη τώ ντα ς το ν εχθρ ό , ο

ασυ ρμ α τισ τή ς π ή ρ ε «ως σ υ ν ή θω ς το δρ όμ ο για να βρει τρόφ ιμ α , κ α θώ ς κινητό μ αγει­

ρείο δεν υ π ή ρ χ ε και ή μ αστα ν αναγκασμ ένοι να φ ρ ο ν τίσ ο υ μ ε μόνοι μας για τη δια τρ ο­

φ ή μας». Ό τα ν κ ά π ο τε ο Λ ε Σουίρ εμ φ α ν ίσ τη κ ε ξαφ νικά «στο υ ς άγριους π ο λ εμ ισ τές

του», θυμ ά ται ο Γ ιεσ τ , δ εν ε ίπ ε τ ο παραμικρό σ χ ετικ ά μ ε τα π ρόβ α τα και τα π ο υ λ ερ ικ ά

π ο υ κ ο υβ α λούσα ν, «αλλά ήταν σίγουρα σ ε θέση να φ α ν τα σ τεί π ερ ί τίν ο ς επ ρ ό κ ειτ ο » .10

Ή δ η τ ο Σ επ τέμ β ρ ιο ο Λε Σουίρ ε ξ έ δ ω σ ε μια « έκ τα κ τη η μ ερ ή σ ια διαταγή», στην

οπ οία σ τ η λ ίτευ ε τη ν « α ύ ξη ση φ α ινομ ένω ν ό π ω ς η λεηλα σία και η κ λ ο π ή γερ μ α νικού

και ιτα λ ικ ο ύ σ τρ α τιω τικ ο ύ υ λ ικ ο ύ και έμ ψ υ χ ω ν και άψ υχω ν αγαθώ ν τ ο υ ελ λ η ν ικ ο ύ

π λ η θυ σ μ ο ύ απ ό τη ν π λ ευ ρ ά Γερ μ α ν ώ ν στρατιω τώ ν», υ π εν θ υ μ ίζο ν τα ς «και πάλι

εντο ν ό τα τα » σ το υ ς α ξιω μ α τικ ο ύ ς τ ο υ τ ις α μ έτ ρ η τες σ χ ετ ικ ές δ ια τα γές π ο υ ε ίχ ε εκ -

δ ώ σ ει σ το π α ρ ελ θό ν . Π ραγματικά α π α ίτη σ ε α π ’ όλα τα επ ιτ ελ ε ία μια γρα πτή ε π ιβ ε ­

β α ίω ση μ έχρ ι τη ν 1η Ο κ τω β ρ ίο υ ό τι η υ π εν θ ύ μ ισ η α υ τή ε ίχ ε φ τ ά σ ει « έω ς το ν τ ελ ευ ­

τ α ίο στρατιώ τη » , δ ια φ ο ρ ετικ ά θα τ ιμ ω ρ ο ύ σ ε τ ις ο π ο ιε σ δ ή π ο τ ε π α ρ εκ τ ρ ο π ές μ ε τις

«π ιο α υ σ τη ρ ές π ο ιν έ ς » .11

Τ α α π ο τελ έσ μ α τα ό μ ω ς τ η ς « έκ τα κ τη ς η μ ερ ή σ ια ς δια τα γής» ή τα ν μηδαμινά. Κ α­

τά τη διά ρκεια τ η ς α π ο υ σ ία ς τ ο υ Λ ε Σ ουίρ , οι π ερ ιπ τ ώ σ ε ις κ λ ο π ή ς α υ ξή θη κ α ν σ ε

«δραμα τικό βαθμό», κ ά τι π ο υ α νάγκασε το τ ο π ικ ό φ ρ ο υρ α ρ χείο 1042,*2 π ο υ υ π α γ ό ­

ταν ά μ εσα σ το ν Σ π ά ιν τελ , να α ν α φ ερ θ εί χω ρ ίς π ερ ισ τ ρ ο φ ές σ τις «εν μέρει β α ρ ύ τα τες

π α ρ α β ά σεις Γερ μ α ν ώ ν σ τρ α τιω τώ ν σ το ν το μ έα τ η ς π ειθ α ρ χία ς και τ η ς ε υ π ρ έπ ε ια ς , οι

ο π ο ίες το ν τ ελ ευ τα ίο . καιρό έχ ο υ ν α υ ξη θεί, ενώ ο τρ ό π ο ς μ ε το ν ο π ο ίο λαμβάνουν

χώρα θυ μ ίζει π λ έο ν κ α τα σ τά σ εις α π ό τη ν Άγρια Δ ύ σ η » .13

Π αρά τ η διαταγή π ο υ ε ξ έ δ ω σ ε ο Σ π ά ιν τελ σ τ ις 22 Ν ο εμ β ρ ίο υ - π ο υ εσ τά λ η σ ε

ό λ ες τ ις μ ο ν ά δ ες τ η ς Β έρ μ α χ τ οι ο π ο ίες βρίσκοντα ν σ τη ν Π ελ ο π ό ν ν η σ ο -, «σύμ φ ω να

μ ε τη ν ο π ο ία α π α γορ εύ οντα ι α υ θ α ίρ ετες κ α τα σ χ έσ ε ις τροφ ίμ ω ν, κ ιν η τή ς π ερ ιο υ σ ία ς

κ .λ π . σ υ ν έβ η σ α ν [ ...] κ υ ρ ίω ς σ τ ις επ α ρ χ ίες Αχ:αΐας και Α ργολίδας π ο λ υ ά ρ ιθ μ ες και

ση μ α ν τικές π α ρ α β ά σ εις Γερμ α νώ ν στρ α τιω τώ ν ε ις βάρος τ η ς ασφ ά λειας και τ η ς π ε ­

ριουσία ς τω ν κα τοίκω ν , π ο υ δεν μπορούν παρά να θ εω ρ η θ ο ύ ν λ η σ τ ε ίε ς» .^

Ε κ τό ς τω ν άλλω ν, σ τ ις π ερ ιο χ ές α υ τ ές δύ ο Γερ μ α ν ο ί σ τρ α τ ιώ τες είχαν κ λ έψ ει από

κάποιον Έ λ λ η ν α ένα χρ η μ α τικό π ο σ ό ύ ψ ο υ ς 1 .4 3 0 .0 0 0 δραχμώ ν και ένα δα χτυλίδι

από π λα τίνα , α ερ ο π ό ρ ο ι και ν α ύ τες απ ειλούσα ν τ ο υ ς τα β ερ ν ιά ρ η δ ες μ ε όπ λα , αντί

να π ληρώ νουν τ ο υ ς λο γα ρ ια σμ ο ύ ς το υ ς , εν ώ μια Ελληνίδα β ιά σ τη κ ε από κά π οιον

10 F. Jost, «Kriegserinnerungen» ( 1945, αδημ., αντίγραφο στο αρχείο του συγγραφέα), σ. 47.11 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/15, έκτακτη ημερήσια διαταγή, 23.9.43 (έμφαση όπως καιστοπρωτότυπο).12 Βλ. κεφ. «Ανακατάταξη της διοίκησης στα Βαλκάνια».13 ΟΑ-ΣΤ: RH 19 ΧΙ lOa, αναφορά της 31.12.43.14 Ό. π., σ. 44.

312 V. Η ΕΠ ΙΧΕ ΙΡΗ Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ»

Γερμ α νό σ τρ α τιώ τη , ο ο π ο ίο ς τ η ς έ κ λ ε ψ ε και τ ο ρολόι. «Μ ια ιδια ίτερα επ α ίσχυ ν τη

π ερ ίπ τω σ η » κ λ ο π ή ς συ ν έβ η σ το χωριό Μ α λα ν τρ έν ιο κοντά σ το Ά ργος, το ο π ο ίο

«στις 16 Δ εκ εμ β ρ ίο υ 1943 κ α τα λ εη λ α τή θ η κ ε α π ό 16 Γ ερ μ α ν ο ύ ς σ τρ α τ ιώ τες π ο υ ο δ η ­

γούσαν φ ορ τη γά [ ...]. Μ ια αγρότισσα , π ο υ π ρ ο φ α ν ώ ς εν α ν τιώ θ η κ ε σ τη ν κ λ ο π ή αυτή ,

κ α κ ο π ο ιή θ η κ ε και τρ α υ μ α τίσ τη κ ε» . Σύμφω να μ ε π λ η ρ ο φ ο ρ ίες τ ο υ π ρ ο έδ ρ ο υ το υ

χωριού, η ζημιά υ π ο λ ο γ ίσ τη κ ε στα τριάντα μ ε σαράντα εκ α το μ μ ύρ ια δ ρ α χ μ ές .^

Α ν και ο ι «γ κ α γ κ σ τερ ικ ές μ έθο δ ο ι» , ό π ω ς σ η μ ειώ ν ετα ι σ τη ν αναφορά, επ ικ ρ ίθ η -

καν α υ σ τη ρ ά και οι κ λ έ φ τ ε ς τ ιμ ω ρ ή θη κ α ν , οι ν ο υ θ ε σ ίες τ ο υ Λ ε Σ ου ίρ και τ ο υ Σ π ά ι­

ν τελ δ εν φ α ίνετα ι να επ η ρ έα σ α ν ιδια ίτερ α το ν Γ ιεσ τ και τ ο υ ς σ υ ν τρ ό φ ο υ ς το υ . «Ε μ είς

οι ν εό τερ ο ι υ π ο φ έρ α μ ε σ υ ν εχ ώ ς α π ό τη ν π είνα », λ έ ε ι ο Φ ρ ίν τχ ελ μ Γ ιεσ τ . «Α νταλλά­

ζαμε, οργα νώ να με, κ λ έβ α μ ε μ ε ο π ο ια δ ή π ο τε ευκαιρία μας δινόταν και κά ν α μ ε ό,τι

μ π ο ρ ο ύ σ α μ ε για να β ελ τιώ σ ο υ μ ε τις ισχ ν ές μας μερίδες».16

Ό τ α ν μ ετά τη ν επ ισ τρ ο φ ή τ ο υ Λ ε Σουίρ ο Β ά λτερ Μ παρτ έ δ ω σ ε π ρ ο φ ο ρ ικ ή ανα­

φ ορά, δ εν σ υ ζ η τ ή θ η κ ε μ όνο τ ο θέμα το υ η θικ ο ύ , τ η ς π ειθ α ρ χία ς και τ η ς σ υ μ π ερ ιφ ο ­

ράς τ η ς μ ονάδας, α λ λ ά κ υ ρ ίω ς η δραμ α τική επ ιδ είν ω σ η τ η ς σ τρ α τη γ ικ ή ς θ έσ η ς . Η

άμυνα μ ετά α π ό μια π ιθα νή α π ό β α ση και η π ρ ο σ τα σία τ η ς π ερ ιο χ ή ς γύρω απ ό το ν

Ισ θ μ ό β ρ ίσκοντα ν σ ε ά μ εσ ο κ ίνδυνο λόγω τ ο υ γ εγ ο ν ό το ς ότι ο λ ό κ λ η ρ η η π ερ ιο χ ή ν ο ­

τ ίω ς τ ο υ Ξ υ λ ό κ α σ τρ ο υ , το υ Α ιγίου και τ η ς Π ά τρα ς και β ο ρ είω ς τ η ς Τ ρ ίπ ο λ η ς ελ εγ χ ό ­

ταν α π ό τ ο υ ς α ντά ρτες. Ο Μ π α ρ τ χα ρα κ τήρ ισ ε σ ε γ εν ικ ές γρα μμές ό λ η τη ν Π ελ ο ­

π ό ν ν η σ ο « σ υ μ μ ο ρ ιό π λη κ τη » . Δ εν ή τ α ν π λ έ ο ν δυνα τόν να γίνεται λ ό γ ο ς για ε ιρ ή ν ευ ­

ση τ η ς χώ ρας. Τ ο ΕΑΜ-ΕΛΑΣ ε ίχ ε εγ κ α θιδ ρ ύ σ ει ένα «κρά τος εν κρά τει» και α σ κ ο ύ σ ε

«α π εριό ρισ τα τη δική το υ κ ο μ μ ο υ ν ισ τικ ή κ υ β ερ ν η τικ ή ισχύ». Η ορεινή εν δοχώ ρ α

β ρισκότα ν έ τ σ ι « π λ ή ρ ω ς υ π ό το ν έλ εγ χ ο τω ν συμ μ οριώ ν».

«Λ όγω τω ν γ ν ω στώ ν ιτα λικώ ν ραδιουργιώ ν», ο ε ξ ο π λ ισ μ ό ς τω ν αντα ρτώ ν μ ε όπ λα

και διά φ ορα μ ηχα νήμ α τα μ π ο ρ εί να θ εω ρ η θ ε ί «κα λός». Ό ν τ α ς καλά οργα νω μ ένο το

ΕΑΜ-ΕΛΑΣ ε ίχ ε σ τη διά θεσή τ ο υ α υτόνομ η δ ιο ίκ η σ η , δ ικα στήρ ια και γραφ εία στρα-

το λ ό γ η σ η ς . Α κόμ η και π ο λ ύ κ ο ν τά σ τ ις β ά σεις τ ω ν γερ μ α νικώ ν μονάδω ν οι α ν τά ρ τες

«ασκούσαν α π ερ ιό ρ ισ τα τη ν εξο υ σ ία το υ ς» .

Ε π ιθ έσ ε ις εναντίον φαλάγγων γερ μ α νικώ ν φ ο ρ τη γώ ν , εναντίον ομ ά δω ν π ο υ π ρ ο ­

σ τά τευ α ν τ ις σ ιδ η ρ ο δ ρ ο μ ικ ές γ ρ α μ μ ές , κ α θ ώ ς κα ι ενα ντίον μ ικ ρ ό τερ ω ν μ ονάδω ν

«λαμβάνουν π λ έο ν χώ ρα σχ εδ ό ν κα θημ ερινά ». Α ν τίθετα , οι ε π ιχ ε ιρ ή σ ε ις π ο υ δ ιεξή -

γαν σ υ ν εχ ώ ς οι γερ μ α ν ικ ές μ ο ν ά δ ες π α ρ έμ εν εν σ τ ο μ εγ α λ ύ τερ ο π ο σ ο σ τό τ ο υ ς χω ρίς

α π ο τελ έσ μ α τα , κ α θ ώ ς «οι συ μ μ ο ρ ίες σ υ ν εχ ίζο υ ν να α κ ο λ ου θο ύ ν τη ν τα κ τ ικ ή τη ς

15 Ό.π., σ. 45. «Αποσπάστηκαν διά της βίας και εκλάπησαν από τους αγρότες: 500 οκάδες λάδι, 15 πρόβατα, αρκετές κατσίκες, μια μεγάλη ποσότητα αλευριού, ένα γουρούνι, επιπλέον Ι .200.000 δραχμές σε μετρητά, ένα ρολόι, πολυάριθμα κουζινικά, κ.λπ.».

16 Συζήτηση με τον Γιεστ στις 30.11.99.

ΟΙ Α Ν Τ ΙΠ Α Λ Ο Ι Σ ΧΗΜ ΑΤ ΙΣ Μ ΟΙ 313

α π ο φ υ γ ή ς μ εγ α λ ύ τερ ω ν ά μ εσ ω ν εμ π λ ο κ ώ ν μ ε γ ερ μ α ν ικ ές μ ο ν ά δ ες» . Μ εγ α λ ύ τερ η

επ ιτυ χ ία εγγυότα ν , ό π ω ς π α ρ α τη ρ ο ύ σ ε ο Μ π αρτ σ το τ έ λ ο ς τ η ς αναφοράς το υ , «η α ύ­

ξη σ η τω ν σ υ λ λ ή ψ εω ν ο μ ή ρ ω ν και μια επ ιπ λ έ ο ν υ π ο σ τή ρ ιξη τω ν ήδη υ π α ρ χο υ σώ ν

εθν ικ ισ τικ ώ ν ομάδω ν».17

Α πό τ ις α ν α φ ο ρ ές π ο υ έλ α β ε σ χ ετ ικ ά μ ε τη ν κ α τά στα σ η τ ο υ εχ θ ρ ο ύ ο Λ ε Σουίρ

π λ η ρ ο φ ο ρ ή θ η κ ε ό τ ι τα «κέντρα τω ν συμ μ οριώ ν» βρίσκοντα ν, σύμφ ω να μ ε τ ις π λ η ­

ρο φ ο ρ ίες το υ τ μ ή μ α το ς κ α τα σ κ ο π εία ς, σ τη ν π ερ ιοχή Κ αλαβρύτω ν, Μ α ζέικ ω ν , Μ οί­

ρας και Κ ουμ αρίου . Μ όνο κατά τ ις δ ύ ο τ ε λ ε υ τ α ίε ς εβ δ ο μ ά δ ες είχαν γ ίνει σ τη ν π ερ ιο ­

χή α υ τή π ά ν ω απ ό ε ίκ ο σ ι ε π ιθ έ σ ε ις εναντίον γερ μ α νικώ ν μονάδω ν.

Ε κ τό ς α π ό τα γεγ ο ν ό τα π ο υ έχ ο υ ν ήδη περιγραφει'18 και είχ α ν σ υ μ β εί κα τά τη ν

α π ο υ σ ία τ ο υ Λ ε Σ ουίρ , ο Μ π α ρ τ έκ α ν ε ιδ ια ίτερ η αναφορά σ τις α κ ό λ ο υ θ ες π ερ ιπ τ ώ ­

σ ε ι ς .19

Σ τις 5 Ν ο εμ β ρ ίο υ , α π ή χθη σα ν σ τ ο Ζ ευγολα τιό 4 Γερμα νοί.

Σ τις 7 Ν ο εμ β ρ ίο υ , κα τά τ η δ ιά ρκεια ε π ίθ εσ η ς εναντίον εμ π ο ρ ικ ο ύ τ ρ έν ο υ , σ κ ο τ ώ ­

θηκα ν 2 Γερμ α νοί, τρ α υ μ α τίσ τη κ ε έν α ς και 2 θ εω ρ ή θη κ α ν α γνοού μ ενοι. Κ ατά τη

διάρκεια α ιφ ν ιδ ια στικ ή ς έρ ευ ν α ς σ τ η ν Α ίγ ε φ α β ρ έθ η κ α ν ό π λα και υ λ ικ ό π ροπ α γά ν­

δα ς και «συ ν ελ ή φ θη σ α ν 13 η γ έτες τω ν κομ μ ο υ ν ισ τώ ν ». Τ ο χωριό Ρ ω μ α ν ό ς δ έχ τη κ ε

επ ίθ εσ η π υ ρ ο β ο λ ικ ο ύ λόγω « κ ο μ μ ο υ ν ισ τικ ή ς σ υ γ κ έν τρ ω σ η ς» . Σ τη ν αναφορά η Γκού-

ρα χ α ρ α κ τη ρ ίσ τη κ ε «έδρα τ ω ν το π ικ ώ ν συμμοριώ ν».

Σ τις 9 Ν ο εμ β ρ ίο υ , δ ια π ισ τώ θ η κ ε ό τι η μ ονή Ο μ π λ ο ύ , λίγα μόνο χ ιλ ιό μ ετρ α ν ο τί­

ω ς τ η ς Π ά τρα ς, ή τα ν έδρα τ ο υ η γ έτη τω ν αν τα ρτώ ν Α νδρ ικόπ ου λου .

Σ τις 13 Ν ο εμ β ρ ίο υ , α ν έφ ερ ε κ ά π ο ιο ς σ ύ ν δ εσ μ ο ς ό τι ο Μ ίχο ς και τ ο ε π ιτ ε λ ε ίο το υ

βρίσκοντα ν π λ έο ν σ το ν Μ ικρό Μ π ο ν τιά . Ε κ εί β ρ ίσκοντα ν ε π ίσ η ς 3 Ά γγλοι α ξιω μ α τι­

κοί, 5 Ιτα λο ί και 2 Ά γγλοι α σ υ ρ μ α τισ τές . Σ τη ν Κ ου ρού λα ε ίχ ε λ ά β ει χώ ρα, σύμ φ ω να

μ ε σ χ ετ ικ ές π λ η ρ ο φ ο ρ ίες , μια σ υ γ κ έν τρ ω σ η το υ ΕΑΜ σ το π ρ ο α ύ λιο τ η ς εκ κ λη σ ία ς.

Ε κ ν έο υ δ ια π ισ τώ θ η κ ε η ύ π α ρ ξη μ υ σ τικ ο ύ ασύρμ α του σ το Π υργάκι και επ ιβ εβ α ιώ ­

θ η κ ε η αναφ ορά ό τι κοντά σ τη Φ τ έ ρ η υ π ή ρ χ ε ένα «καλά κ α μ ου φ λ α ρ ισ μ έν ο α ερ ο δ ρ ό ­

μιο». Κ οντά σ τα Φ λ ά μ π ο υ ρ α κα ι τη Ρακίτα ρίχτηκαν α π ό τ ο υ ς Ά γγλους ό π λ α κα ι π ο ­

λ εμ ο φ ό δ ια και έ π ε σ α ν μ ε α λ εξ ίπ τω τ ο Ά γγλοι και Έ λ λ η ν ε ς π ρ ά κ το ρ ες .

Σ τ ις 14 Ν ο εμ β ρ ίο υ , « κ α τα σ χ έθ η κ ε» κατά τ η δ ιά ρκεια α ιφ νιδ ια στική ς έρ ευ ν α ς

σ τη ν Τ έμ εν η υλικό π ροπ α γά νδα ς. Έ ν α ς από τ ο υ ς συ ν δ έσ μ ο υ ς α ν έφ ερ ε τη «σχετική

μ ετα φ ο ρ ά συμμοριώ ν απ ό τη ν η π ειρ ω τικ ή χώρα π ρος τη β όρεια Π ελ ο π ό ν ν η σ ο , στη ν

παράλια π ερ ιο χ ή ανάμεσα σ τη ν Π άτρα και το Ά γιο [sic] ».20

17 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/16, εκτίμηση της κατάστασης, 29.11.43, σ. 162.18 Βλ.κεφ. «Διαπραγματεύσεις γιατηνανταλλαγή αιχμαλώτων».19 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/16, κατάσταση των συμμοριών, 26.11.43, σ. 223.20 Πρόκειται για το Αίγιο.

314 V. Η Ε Π ΙΧ Ε ΙΡΗ Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ»

Σ τις 16 Ν ο εμ β ρ ίο υ , η μονή Ο μ π λ ο ύ χ α ρ α κ τη ρ ίσ τη κ ε ε κ ν έ ο υ «κεν τρ ικ ό αρχηγείο

τω ν συμ μ οριώ ν» και το χωριό Σ ο ύ λι α ν α τολικά τ η ς Π άτρας «βάση τω ν συμ μ ορ ιώ ν

τ ο υ Α νδρ ικό π ο υ λο υ ». Κ ατά τη διά ρκεια επ ιχ είρ η σ η ς εναντίον τ ο υ χω ρ ιο ύ Κ α στρίτσ ι,

διέφ υ γα ν π ερ ίπ ο υ 80 α ν τά ρ τες στα γύρω βουνά, εν ό σ ω π λη σία ζα ν οι γερ μ α ν ικ ές δ υ ­

νά μεις. Σ ε ένα εκ κ λ η σ ά κ ι β ρ έθη κ α ν ό π λ α , π ο λ εμ ο φ ό δ ια και έν α ς ασύρμ α τος.

Σ τις 19 Ν ο εμ β ρ ίο υ , π ρ α γ μ α το π ο ιή θ η κ ε επ ιχ είρ η σ η εναντίον τ ο υ χω ριού Κ α σ τού -

τσι. Κ α τα σχέθη κ α ν ό π λ α και π ο λ εμ ο φ ό δ ια και έγ ιν ε α ν τιλη π τό ό τι «κατά ύ π ο π το

τρόπ ο στο χω ριό βρίσκοντα ν λίγοι ά ν δρες».

Σ τις 21 Ν ο εμ β ρ ίο υ , δ ια π ισ τώ θ η κ ε ότι η Β υ σ ο κ ά ή τ α ν τ ο α ρχηγείο τ ο υ Μ ίχου . Έ γ ι­

ν ε αναφορά ότι ε κ ε ί βρίσκοντα ν ε κ τ ό ς από α ρ κ ετο ύ ς Έ λ λ η ν ε ς α ξιω μ α τικ ο ύς και μια

«ομ άδα π ερ ιφ ρ ο ύ ρ η σ η ς» α π ο τελ ο ύ μ εν η α π ό 160 α ν τά ρ τες π ο υ ή τα ν εξο π λ ισ μ έν ο ι

μ ε ο π λ ο π ο λ υ β ό λ α , α υτό μ α τα ό π λα και ό λ μ ο υ ς. Π ερ ίπ ο υ 1 χλμ. ν ο τίω ς τ ο υ χω ρ ιού

υ π ο τίθ ετα ι ότι κ α τα σ κ ευ α ζό τα ν υ π ό τη ν κα θο δ ή γ η σ η Ά γγλω ν και Α μ ερικα νώ ν α ξιω ­

μ α τικώ ν ένα α ερ ο δ ρ ό μ ιο , π ο υ π ιθα ν ώ ς θα ο λο κλ η ρ ω ν ό τα ν στα μ έσ α Δ εκ εμ β ρ ίο υ .

Ε π ιπ λ έο ν , σ ύ μ φ ω ν α μ ε π λ η ρ ο φ ο ρ ίες βρισκότα ν κ ο ν τά σ τη Μ οίρα , ένα χω ριό α ν α το­

λικά τ ο υ Σ ο υ λ ίο υ , μια «συμ μ ορία α π ο τελ ο ύ μ εν η απ ό 300 ά ν δρες» . Σ τη ν Π άτρα π ο λ ­

λοί' γιατροί' και φ α ρ μ α κ ο π ο ιο ί εφ ο δία ζα ν τ ο υ ς α ν τά ρ τες μ ε ια τρ ο φ α ρ μ α κ ευ τικ ό υ λ ι­

κό, ενώ η το π ικ ή α στυνομ ία δ ια τη ρ ο ύ σ ε « σ τ εν ό τα τες επ α φ ές» μ ε το ΕΑΜ.

Η ισχύς τω ν α ντα ρτικώ ν ομ ά δ ω ν στα Κ αλάβρυτα , τα Μ α ζέικ α , τη Μ οίρα και το

Κ ούμαρι υ π ο λο γιζό τα ν για το κ ά θ ε χω ριό σ το υ ς 300 ά ν δρες. Κ ατά τ ’ άλλα οι α ν τά ρ τες

εμ φ α νίζοντα ν σ υ ν ή θ ω ς σ ε ομ ά δ ες τω ν 60 έω ς 100 ανδρών, α λλά μ ετα κ ιν ο ύ ν τα ν σ υ ν ε ­

χώ ς και - μ ε εξα ίρ εσ η τα Κ αλάβρυτα και τη Μ οίρα, π ο υ βρίσκοντα ν «μ ονίμ ω ς στη ν

κατοχή» τω ν α ν τα ρ τώ ν - π α ρ έμ εν α ν στα χωριά μ όνο κατά τη διάρκεια τω ν εξα να γκα ­

στικ ώ ν στρ α το λ ο γ ή σ εω ν . Ο εξο π λ ισ μ ό ς τ ο υ ς ε θ ε ω ρ ε ίτ ο «π ο λύ κα λ ό ς» . Ε κ τό ς από

το υ φ έκ ια και χ ειρ ο β ο μ β ίδ ες , είχαν σ τη δ ιά θεσ ή τ ο υ ς βαριά και ελαφ ρά ο π λ ο π ο λ υ β ό ­

λα και α υ τό μ α τα όπ λα , εν ώ ο ρουχισμός τ ο υ ς α π ο τ ελ ε ίτο «κυρίω ς α π ό π ο λιτικ ά ρ ο ύ ­

χα , α ν α μ εμ ειγμ έν α μ ε μ εμ ο ν ω μ έν α κομ μ άτια α π ό ελ λ η ν ικ ές κα ι ιτα λ ικ ές σ τρ α τιω τι­

κ έ ς σ τ ο λ ές» , εν ώ τα υ π ο δ ή μ α τά τ ο υ ς ήτα ν εξα ιρ ετικ ά π ρ ο β λ η μ α τικ ά .21

Μ ία μ έρα μ ετά τη ν αναφορά τ ο υ Μ π α ρ τ π ρ ο ς το ν Λ ε Σ ουίρ σ χ ετ ικ ά μ ε τ η δραμ α­

τ ικ ή για τ ο υ ς Γερ μ α ν ο ύ ς επ ιδ είν ω σ η τ η ς κ α τά σ τα σ η ς, έφ τα σ α ν δύ ο α κό μ η π λ η ρ ο φ ο ­

ρίες π ο υ έ μ ε λ λ ε να ο δ η γ ή σ ο υ ν σ ε δρ α στική αλλαγή τ η ς σ τ ά σ η ς τ ο υ Λ ε Σ ουίρ. Α π ο ­

φ ά σ ισ ε π λ έ ο ν και α υ τ ό ς να δ ια τά ξει ε κ τ ε λ έ σ ε ις ο μ ή ρω ν σ ε αντίποινα για το θάνατο

Γερμ α νώ ν στρ α τιω τώ ν , οι ο π ο ίες θα διεξά γοντα ν α π ό τ η σ ω φ ρ ο ν ισ τικ ή διμοιρία π ου

δ ιο ικ ο ύ σ ε ο Α κ α μ π χ ού μ π ερ .

Ε π ρ ό κ ειτ ο , α π ό τη μία π λ ευ ρ ά , για μια ε π ίθ ε σ η εναντίον t , .5ς γερ μ α νικού α υ το κ ι­

ν ή το υ π ο υ έγ ιν ε σ τις 23 Ν ο εμ β ρ ίο υ κ ο ν τά στα Ν ικολέικα , στον επ α ρχια κό δρόμο Π α-

21 ΟΑ-ΣΤ: Η.Η 26-117/ 16, κ ατάσταση τ ω ν σ υ μ μ ο ρ ι ώ ν , 26.11.43, σ. 294.

ΟΙ Α Ν Τ ΙΠ Α Λ Ο Ι Σ ΧΗΜ Α Τ ΙΣ Μ Ο Ι 315

τρ ώ ν -Κ ο ρ ίν θο υ . Κ ατά τη διά ρκεια τ η ς ε π ίθ εσ η ς σ κ ο τ ώ θ η κ ε κά π ο ιο ς υ π ο λ ο γα χό ς Ρ έ-

φ ερ , ο α ν θυ π ο λο χα γό ς κ ό μ η ς φ ον Μ π ό τμ ε ρ τ ρ α υ μ α τίσ τη κ ε , εν ώ ο ο δ η γ ό ς τ ο υ α υ το ­

κ ινήτου έ π ε σ ε στα χέρ ια τω ν ανταρτώ ν, Α π ό τη ν άλλη π λευρ ά , α ν α φ έρ θ η κ ε ότι « π ε ­

ρ ίπ ο υ 50 α ν τά ρ τες είχαν ε π ιτ ε θ ε ί από θ έ σ ε ις εκ α τ έρ ω θ εν τ ο υ δ ρ ό μ ο υ » Σ π ά ρ τη ς-Γ υ -

θ ε ίο υ εναντίον γ ερ μ α νική ς φάλαγγας φ ορ τη γώ ν. Ό τ α ν οι Γερ μ α ν ο ί έσ τειλ α ν μια «μ ο ­

ν ά δα α π ελ ευ θ έρ ω σ η ς» στο σ η μ είο τ η ς ε π ίθ εσ η ς , «οι α ν τά ρ τες κα τέφ υ γα ν στα β ο υ ­

νά», έ τ σ ι ώ σ τ ε δ εν σ τά θ η κ ε δυνα τό να γίνει αν οικτή μ ά χη . Α π ό τ η ν επ ίθ εσ η οι Γ ερ μ α ­

νοί είχαν 4 ν εκ ρ ο ύ ς , 10 βαριά και 12 ελ α φ ρ ά τ ρ α υ μ α τισ μ έν ο υ ς.22

Ο Λ ε Σ ουίρ α ν τέδ ρ α σ ε σ τ ις ε π ιθ έ σ ε ις δ ια τά ζο ν τα ς σ τ ις 24 Ν ο εμ β ρ ίο υ τ η ν ε κ τ έ λ ε ­

ση «20 η γ ετώ ν τω ν κ ο μ μ ο υ ν ισ τώ ν ω ς π ρ οσω ρ ινά αντίποινα» για το ν ν εκ ρ ό υ π ο λ ο χα -

γό Ρ έφ ερ . Τ η ν ίδια στιγμ ή δ ιεξ ή χ θ η α π ό το 1ο τάγμα τ ο υ 7 3 7 ο υ σ υ ν τά γ μ α το ς εξ ο ν υ ­

χιστική έρ ευ ν α σ τη Σ π ά ρτη, κατά τη διά ρκεια τ η ς ο π ο ία ς σ υ ν ελή φ θη σα ν 3 Έ λ λ η ν ε ς

και κ α τα σ χ έθ η κ α ν το υ φ έκ ια , π ιστόλια , π ο λ εμ ο φ ό δ ια και υλικό π ροπ α γά νδα ς.

Ό τ α ν σ τ ις 25 Ν ο εμ β ρ ίο υ μία ακόμ η γερμ ανική φάλαγγα φ ο ρ τη γ ώ ν δ έ χ τ η κ ε ε π ίθ ε ­

ση α π ό τ ο υ ς α ν τά ρ τες ανάμεσα σ τη ν Τ ρ ίπ ο λη και τη Σ π ά ρ τη , κατά τη ν ο π οία σ κ ο τώ ­

θηκα ν 4 Γερμανοί, εν ώ 9 θ εω ρ ή θη κ α ν α γνοούμ ενοι - α π ό τ ο υ ς ο π ο ίο υ ς κ α ν είς δ εν γύ ­

ρισε π ο τ έ σ τη μονάδα τ ο υ - ο Λ ε Σ ουίρ δ ιέ τα ξ ε ω ς ά μ εσα «αντίποινα» τη ν ε κ τ έ λ εσ η

100 ομήρω ν στο σ η μ είο τη ς επ ίθ εσ η ς . Π ρο φ α ν ώ ς, μ ε το ν αριθμό α υ τό θα λαμβανόταν

εκ δίκ η σ η για το θάνατο τω ν 4 Γερμ α νώ ν π ο υ είχαν σ κ ο τ ω θ ε ί σ τις 23 Ν ο εμ β ρ ίο υ κατά

τη ν επ ίθ εσ η εναντίον τ η ς φάλαγγας φ ο ρ τη γ ώ ν ανάμεσα σ τη Σ π ά ρτη και το Γύ θειο .

Αν και σ τ ο η μ ερ ο λ ό γιο π ο λ έμ ο υ σ η μ ε ιώ θ η κ ε σ τ ις 26 Ν ο εμ β ρ ίο υ ό τ ι εκ τελ έσ τ η κ α ν

«ω ς π ρο σ ω ρ ιν ό μ έτρ ο αν τιπ οίνω ν για τη συμ μ ο ρ ιτικ ή ε π ίθ εσ η στο δρ όμ ο Τ ρ ιπ ό λ ε -

ω ς -Σ π ά ρ τη ς σ το σ η μ είο τ η ς ε π ίθ ε σ η ς 100 όμ η ρο ι α π ό το σ τρ α τό π εδ ο σ τη ν Τ ρ ίπ ο ­

λη », ο α ρ ιθμ ός τω ν θυμ ά τω ν δ εν α ν τα π οκρ ίνετα ι στα π ρά γμ α τα :23 κ α θ ’ οδόν π ρος τον

τ ό π ο τ η ς ε κ τ έ λ ε σ η ς , οι Γερμανοί, μ έσ α στη ν οργή τ ο υ ς για τη δολοφ ονία τω ν συ ν τρ ό ­

φ ω ν τ ο υ ς , «συνέλαβ αν 18 α γ ρ ό τες και β ο σ κ ο ύ ς σ το υ ς αγρούς κοντά σ το σ η μ είο τη ς

ε κ τ έ λ ε σ η ς και το υ ς εκ τέλ εσ α ν μαζί μ ε το υ ς 100 ομ ή ρους».24 Έ τ σ ι έχασαν τη ζω ή το υ ς

συνολικά 118 ά ν θρ ω π οι. Τ ο όνομα εν ός θ ύ μ α το ς , το υ για τρού Κ αρβούνη, έμ ε ιν ε μ έ­

χρι σή μ ερ α α ξέχ α σ το . Αν και οι Γ ερ μ α ν ο ί θ έλ η σ α ν να το υ χα ρίσουν τη ζω ή, ο για τρός

ε π έ μ ε ιν ε - ό π ω ς θυμ ο ύ ν τα ι α υ τ ό π τ ε ς μ ά ρ τ υ ρ ε ς - να ε κ τ ε λ ε σ τ ε ί μ α ζί μ ε τ ο υ ς σ υ μ π α ­

τ ρ ιώ τες τ ο υ .25

Τ ρ εις μ έρ ες α ρ γό τερα , σ τις 28 Ν ο εμ β ρ ίο υ , ο Λ ε Σουίρ δ ιέ τα ξ ε να γ ίν ει αιφ νιδια­

στική έρ ευ ν α σ τη ν Παλαιά Κ όρινθο, κατά τη διά ρκεια τ η ς ο π ο ία ς «β ρ έθη κ α ν κάποια

22 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/16, ΚΤΒ, 23.11.43.23 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/16, ΚΤΒ, 26.11.43.24 Επιστολές τουΚ. Μπρούσαλη προς τον συγγραφέα μεημερομηνία 22.1.01 και7.3.01.2 5 Η.Ρ. Drogemnuller, <<Das Griechenland der Partisa^m), αδημοσίευτο χειρόγραφο, σ. 19.

316 V. Η Ε Π ΙΧΕ ΙΡΗ Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ»

όπ λα , εξα ρ τή μ α τα ο π λ ισ μ ο ύ και υλικό π ρ οπ α γά νδα ς» , εν ώ σ υ ν ελ ή φ θ η σ α ν και 67

ό μ η ρ ο ι.26

Ό π ω ς είναι γνω στό, τη ν επ ό μ εν η μέρα δ ια κόπ η κα ν οριστικά ο ι π ρ ο σ π ά θ ειες για

μια ειρηνική επ ίλ υ σ η το υ π ρ ο β λ ή μ α το ς τω ν αιχμ αλώ τω ν: ο Λ ε Σουίρ α π ά ν τη σ ε στη ν

τελ ευ τα ία επ ισ το λ ή το υ Μ ίχο υ μ ε βία δ ια τά ζοντα ς το βομ βα ρδισμ ό το υ υ π ο τ ιθ έμ ε ­

ν ο υ κ εν τρ ικ ο ύ α ρ χη γείου τ ο υ Ε^ΛΑΣ. Σ τ ις 29 Ν ο εμ β ρ ίο υ , 12 α εροπ λά να κ α θ έτο υ εφ ο ρ -

μ ή σ ε ω ς τ ο υ ΙΟου σ μ ή ν ο υ ς επ ιτέθ η κ α ν κ α τά το υ χω ρ ιο ύ Σ κ επ α σ τό (Β υ σ ο κ ά ), 3 χλμ.

δυτικά τω ν Κ αλαβρύτω ν, κ α τα σ τρ έφ ο ν τα ς σχ εδ ό ν ο λ ο σ χ ερ ώ ς τ ο δη μ ο τικό σχο λείο ,

κ οντά σ το ο π ο ίο ε ίχ ε βέβαια β ρ εθ εί ο η γ έτη ς τω ν αντα ρτώ ν μ ε το ε π ιτ ελ ε ίο το υ , αλλά

τη ν ημ έρ α το υ β ομ β α ρδισμ ού δ εν β ρ ισκότα ν εκ εί. Π ολλά σπίτια το υ χω ρ ιού π ήραν

φ ω τιά .27 Αν και ο δ ά σ κ α λ ο ς το υ χω ρ ιού κ α τά φ ερ ε να σ ώ σ ει τα παιδιά , έχα σ α ν τη ζω ή

τ ο υ ς 13κάτοικοι.28

Μ ετ ά το β ομ β α ρδισμ ό , ο δ ιο ικ η τή ς α ν τικ α τα σ κ ο π εία ς τ η ς 1 1 7η ς μ ερα ρ χία ς κ α τα ­

δρομώ ν έ δ ω σ ε εν το λ ή σ ε έναν σύ ν δ εσ μ ο , π ιθα νώ ς σ ε κ ά π οιον π ερ ιο δ ευ ο ν τα έμ π ο ρ ο ,

να π ά ει «μ ε σ κ ο π ό τη συ λ λ ο γ ή π λ η ρ ο φ ο ρ ιώ ν σ τη Β υσοκά », για να ε λ έ γ ξ ε ι τα α π ο τ ε ­

λ έσμ α τα τ ο υ β ομ β α ρδ ισμ ού και να κ ά ν ει α ν τίστοιχη α ν α φ ο ρ ά ”

Τ α γεγονότα π ο υ π ερ ιγρ ά φ η κ α ν π α ρ α π ά ν ω ενίσ χυ σα ν τη ν α π ό φ α ση το υ Λ ε Σ ουίρ

- μ ε τη ν άδεια το υ «α ν ώ τα του δ ιο ικ η τή τ η ς ομ ά δα ς σ τρ α το ύ Ε [και] το υ κ εν τρ ικ ο ύ

αρχηγείου το υ 69 ο υ σ ώ μ α τ ο ς » -30 να ξεκ ιν ή σ ει τ η μ εγά λ η επ ιχ είρ η σ η εν α ν τίο ν τω ν

αν τα ρτώ ν σ τη ν π ερ ιο χ ή ν ο τ ίω ς τ η ς Π ά τρα ς, τη ν ο π ο ία ε ίχ ε α ρχίσει να σ χ εδ ιά ζει ή δη

α π ό τα μ έσ α Ο κ τω β ρ ίο υ . Σ ’ α υ τό έ π α ιξ ε κ ά π ο ιο ρό λ ο και μια λα ν θα σμ έν η αναφορά,

κ α θώ ς τ έσ σ ε ρ ις μ ό λ ις μ έρ ες μ ετά τη ν ανάληψ η τω ν κ α θη κ ό ν τω ν το υ ο σ τρ α τη γ ό ς

όρισε ω ς η μ ερ ομ ηνία έν α ρ ξη ς α υ τή ς τ η ς επ ιχ είρ η σ η ς τη ν 4η Δ εκ εμ β ρ ίο υ : τη ν ημ έρ α

26 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/16, ΚΤΒ, σ. 54.27 Από την κατάθεση κάποιου Ιταλού υπαξιωματικού η γερμανική αντικατασκοπεία γνώριζε ήδη

από τα μέσα Νοεμβρίου ότι ο Μ ίχοςκαιτο επιτελείο του, μαζίμε μια ομάδα !50 φρουρών εξο­πλισμένων με βαριά και ελαφρά οπλοπολυβόλα, αυτόματα όπλα και όλμους, βρίσκονταν στη Βυσοκά (Σκεπαστό) (ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/ 16, ενημερωτικό φυλλάδιο γιατηνκατάσταση του εχθρού αρ. 3, 30.11.43, σ. 170).

28 Ο πρώην πρόεδρος του Σκεπαστού έδωσε στον συγγραφέα στις 13.12.99 έναν κατάλογο με τα ονόματα των νεκρών: «I. Καραμούζης Νικόλαος, 2. Αντωνακόπουλος Γεώργιος, 3. Αντωνακό- πουλος Δημήτριος, 4. Γίδας Αθανάσιος, 5. ΚατσικοπούλουΑκριβούλα, 6. Ντάνος Αθανάσιος, 7. Ανδριόπουλος Παναγιώτης, 8. Μπουρογιάννης Αθανάσιος, 9. Παπαφράγκος Αναστάσιος, 10. Ανδρικοπούλου Σταθούλα, 11. Πετρούτσος Παναγιώτης, 12. Θεοδωρακόπουλος Χρήστος, 13. Κανέλλης Νικόλαος». Τα τελευταία τρία θύματα κατάγονταν από τα Δουμενά και βρίσκονταν κατά πάσα πιθανότητα τυχαία στο Σκεπαστό· το ίδιο θα πρέπει να ισχύει και για τη Σταθούλα Ανδρικοπούλου, που καταγόταν από τον Πριόλιθο.

29 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/ 16, ΚΤΒ, 29.11.43.30 Αυτό κατέθεσε ο στρατηγός Βίντερ κατά τη διάρκεια της ανακρίσεώς του (Δίκη τηςΝυρεμβέρ-

γης, υπόθεση VII, σ. 9015).

ΟΙ Α Ν Τ ΙΠ Α Λ Ο Ι Σ ΧΗ Μ ΑΤΙΣ Μ ΟΙ 317

π ο υ ε π έ σ τ ρ ε ψ ε α π ό τη ν ά δειά το υ , ο Λ ε Σ ουίρ π λ η ρ ο φ ο ρ ή θ η κ ε ό τ ι κατά π ά σ α π ιθ α ­

ν ό τη τα σ τα Κ α λάβρυτα «βρίσκοντα ν 30 τ ε λ ε ίω ς γυμ νοί α ιχμ άλω τοι Γερ μ α ν ο ί σ τρ α ­

τ ιώ τ ες » .3* Μ ε α π ό λ υ τη β εβ α ιότητα π ρ ό κ ειτα ι για π λ α σ τ ή αναφορά, κ α θ ώ ς τη ν επ ο χ ή

εκ είν η δ εν υ π ή ρ χ ε ο ύ τ ε έν α ς Γερ μ α ν ό ς α ιχ μ ά λ ω το ς στα Κ αλάβρυτα .

Α υ τή η επ ιχ είρ η σ η , π ο υ π ή ρ ε τη ν κ ω δική ονομασία «Κ αλάβρυτα», θα διεξα γό τα ν

α π ό τ ο μ έγ ισ το τμήμα τη ς μ ερα ρ χία ς, μ ε σ κ ο π ό τη ν « εξό ν τω σ η ισχυρώ ν εχθρ ικ ώ ν

συ μ μ ο ρ ιώ ν σ τη ν π ερ ιο χ ή Π α τρ ώ ν -Μ α ζέικ ω ν -Κ α λ α β ρ ύ τω ν -Τ ρ υ π ιώ ν » .32 Ω ς «α π ό ρ ­

ρη τη υ π ό θ ε σ η αρχηγείου» δ ιέ τ α ξ ε ο Λ ε Σ ουίρ να μ ο ιρ α σ τεί η α ν τίστοιχη εν το λ ή τ ο υ

σ ε ό λ α τα συντάγμ α τα κα ι τα ε π ιτ ελ ε ία τ η ς μ εραρχία ς κα ι σ τ ο 6 8 ο σώ μ α σ τρ α το ύ .33

Σ ε α υ τή τη ν «αναγνωριστική και εκ κ α θα ρ ισ τικ ή επ ιχ είρ η σ η εναντίον τω ν σ υ μ μ ο ­

ριώ ν σ τις π ερ ιο χ ές Α ιγ ίο υ-Τ ρ υ π ιώ ν -Κ α λα β ρ ύτω ν και Β υτίνα ς-Λ α γκα δίω ν-Μ α ζέι-

κω ν», σ η μ είω ν ε ο Λ ε Σ ουίρ, θα έ π ρ επ ε να λά β ουν μ έρ ο ς μ εγά λα τμ ή μ α τα τω ν συ ντα γ­

μ άτω ν κ α τα δρ ομ ώ ν 737 και 749 , τ ο υ συντά γμ α τος π υ ρ ο β ο λ ικ ο ύ 670 και το «μ εγα λύ ­

τ ερ ο τμ ή μ α τ η ς αναγνω ριστικής μονάδας 116» υ π ό τ ις ε ν τ ο λ έ ς τω ν δ ιο ικ η τώ ν τ ο υ ς

Γκνα ς και Β έλφ ινγκερ .

Για α υ τή τη ν αναγνω ριστική και εκ κ α θ α ρ ισ τικ ή επ ιχ είρ η σ η , το ε π ιτ ε λ ε ίο το υ Λ ε

Σ ο υ ίρ σ χ εδ ία σ ε μια π α ρ όμ οια τα κ τικ ή μ ε εκ είν η τω ν επ ιχ ειρ ή σ εω ν «Χ ιονίστρα» και

«Βυτίνα», π α ρ ό τι είχαν θ εω ρ η θ ε ί α π ό τη ν π λ ευ ρ ά τω ν Γερμ α νώ ν ε ν τ ε λ ώ ς α π ο τυ χ η ­

μ ένες: μ ε τα υ τό χρ ο ν η και π ερ ιφ ερ εια κ ή δρά ση ό λ ω ν τω ν μονάδω ν α π ό δια φ ο ρετικά

σ η μ εία εκ κ ίν η σ η ς θα έ π ρ ε π ε να π ερ ικ υ κ λ ω θ ο ύ ν και να εξο ν τω θ ο ύ ν οι α ν τά ρ τες στη ν

π ερ ιο χ ή τω ν Κ αλα β ρ ύτω ν. Ενώ τα τά γμ α τα τ ο υ Β έλ φ ιν γ κ ερ «θα χτέν ιζα ν και θα εκ κ α ­

θάριζαν τη ν π ερ ιο χ ή Α ιγ ίο υ -Γ ο υ μ εν ίτσ α ς-Κ α λ α β ρ ύ τω ν -Τ ρ υ π ιώ ν » και θα π ρ ο χ ω ρ ο ύ ­

σαν κατά μή κος το υ δ ρ ό μ ο υ Π α τρ ώ ν -Χ α λ α ν δ ρ ίτσ α ς π ρος Κ αλάβρυτα , ο ι δυ ν ά μ εις

τ η ς «ομάδας μ ά χη ς Γκνα ς», π ο υ είχαν σ υ γ κ εν τρ ω θ εί σ τη Β υτίν α , θα π ροχω ρ ού σα ν

π ρ ο ς τα Μ α ζέικ α και θα εμ π ό δ ιζα ν τ ο υ ς α ν τά ρ τες, π ο υ εν δ εχ ο μ έν ω ς θα π ρ ο σ π α θ ο ύ ­

σαν να α π οφ ύγουν σύγκρουση μ ε τ ο 74 9 ο σύνταγμα, να δια φ ύγουν π ρος νότο.

31 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/16, κατάσταση των συμμοριών, 26.11.43, σ. 224.32 Στο ένθετο παρατίθεται αντίγραφο (κλίμακα 1:1) του πρωτοτύπου του επιτελικού χάρτη της

117ης μεραρχίας που χρησιμοποιήθηκεγια την επιχείρηση «Καλάβρυτα». Καθώς η Βέρμαχτ είχε στη διάθεσή της μόνο περιορισμένο χαρτογραφικό υλικό σχετικά με την Πελοπόννησο, ο συγκε κριμένος χάρτης δημιουργήθηκε από τη συνένωση διαφόρων φύλλων της ίδιας κλίμακας (1:100.000). Πάνω του σημειώθηκαν το κεντρικό αρχηγείο της μεραρχίας, η ισχύς και οι πορεί­ες των μονάδων, καθώς και η ώρα και η ημερομηνία. Για την παράθεση του χάρτη στο αρχικό του μέγεθος στάθηκε απαραίτητο να αφαιρεθούν από τον συγγραφέα συγκεκριμένα τμήματα στην άνω (Κορινθιακός κόλπος) και στη δεξιά πλευρά του, τα οποία δεν είχαν σημασία για τη διεξαγωγήτης επιχείρησης. Παρ’ όλα αυτά, η θέση κάποιων σημειώσεων, όπως π.χ. <<μάχιμη ομά δα Γκλιτς>>, έχει αλλαχθεί στο αντίγραφο.

33 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/16, διαταγή για την επιχείρηση «Καλάβρυτα», 25.11.43, σ. 221. Βλ. επίσης και το παράρτημα εγγράφων.

318 V. Η Ε Π ΙΧ Ε ΙΡΗ Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ»

ΚΟΙΝΟΠΟΙΗΣΙΣΏ ς έξελεαστικόν μέτρον διά τήν δειλήν καί έπίβουλον έπίθεσιν ανταρ­τών είς γερμανικήν φάλαγγα αύτοκινήτων είς τόν δρόμον Τριπόλεως Σπάρτης τήν ήμέραν 25 Νοεμβρίου 1943 έξετελέσθησαν οί κάτωθι:

ΤΗΝ 26 NOEM BPIOY ΕΙΣ ΤΟΠΟΝ ΕΦΟΡΜ ΗΣΕΩΣ1)Φράγγος IΙροκ,ό.πιος2) Χαρίτος Ά ΰανάοιοςJ) Νικόλαος4) Χρυνόϋονλος Σωΐή(ΐιοι;:"') Χ(ιυΟυβιχσ»ώτΐ|ς Ά ϋανάσιος6) Κορωνιύς Γεώργιος7) ! Ιαπαηλίου ΧρΓοτος8) Ριατράκο; Ρν«>νγιοςΗ) Άν6ριταύ.%ης Παναγιώτης10) Τριήρης Λ;:«>νίδας11)” Α νδριτοάκ>|ς Σαράντος12) ‘Αλίμπγκίδης Δημήίρως13) Κονκομέλη; Νιχί.λαος14) Τζφανύκοχιλος Ιωάννης15) Ί'ζφανύπουλυς ΔημυηΟενης16) ΙΙαπαΜαχος Γρηγόρ"><;17) Λυχνίας Διιμήτριο;18) Κουτοονιχόλη; Ευθύμιος 1 9) Μακρ ; Γεώργιος20) Άλεμαγχίδης Ζαχαρίας :!1) Άλι:μαγκϊδηςΤωάννης :?2) Κόν ως Θ;;05ωρυςU3) Χιο;; Θεόδωρο;24) ΗυυλαΟχος Πέτρο;:!5) Κουιουμΰ,υ; Τζ,ανέχος26) Καραγιανάχος 'Ιωάννης27) * Αν\ωνόΛον/.ος Ρκώργιος25) Τζφιηόπουλο, Η ρασΗνΰς29) Ί'ζιβανόπουλος ^ωχρά ης30) Κεχαγιάς Ευάγγελος31) Κ·χα>ίά; Ήλίας32) Κεχαγιάς Νικόλαος33) Μα ιχΰχη Βαοιλιχή34) Φ\χ««Η»)ς- Μ ελ τιος35) Καρβοόνης Χρί,οιθ;3G) Ζερβομ«ιΰΧϋς Άν ιώνιος 31) 2:άλμας Ήλίας38) Γχουζυύλης Γεώργιος39) θεοφύλη-; ‘Ανάργυρος40) Κοντάκο; Ήλίας-ii) Λαμίιρύ,ιΟυλύς Χπνρος 42] Ντοριώχης Παναγιώτης 431 ΚαφενζόΛουί.ος Κων)νος 44) Φλώ'ρος Ιωάννης 45} Ράπατας Κων}»·ος 461 Κουτρουμάνης Παναγιώτης 47} Τριήρης Αντώνιος48 Λεβειζιώνης Νικόλαος49 ‘ Α λιμήσης );πϋρος 5Ο Κιρχινέζοι; Ιωάννης

έχ Τριπύλιως

Ιχ Σπάρτης

Γιΐ· Μιι:νωλόπουλος Εμμανουήλ Γιαννακόπουλο; Παναγιώτης

Γ»;-Ι| Καρτερούλης Δημψριος .j.;! Τζινιέρη:; Νικόλαος

Λύγκρης Νικόλαος δΐΗ Ηωζό/.u:; Ι\ώργιος .r>7j Σηνοδι»·6ς Γεώργιος 58| Σηνοδιπ ς Νικόλαος όϊί| Στι:λάχι]ς Παναγιώτης Ι.)Ο · Ι'ψ ο ινός Άνδρέας Η 1 Ηωφΐ'λογιαννύκος Γεώργιος (ί2 Μανιάτης Σταύρος U5J ΙΙωίΐαδόγιαννης Νικόλαος G 4 I Δρογκάιπι; 2:η\'1!0ς Uoj Κουρνιώτΐ].; Νικόλαος Litij Χατζιπ τράκος Ιωάννης 1>7| Μπλάθρας Ιΐαναγιώτης tig! Μπλά1Ιρας 1'ειίιργιθς l»Uj Τζίγχος Κων)· υς ίο) Ζαψι:ιρό:χυλος Χαράλαμπος ϊ 1| I Ια;ιαστά$ης Νικόλαος 7:!ί Ηαπαοτάβη; Γ-:ΰάγγε/.ος : I»; Σ^νράκος όϊύύορυ;7.:. 2ταυράκας Δν,μητριος7i> Φ,λι;ι:.'ΐό;υυλος ϋαναγΐο·χης Ίύ Κΐιοταΰιΰ&ιμ; 'Αναστάσιος ί 7 Θι:ο ρό;<ουλος ’Ανάργυρος 78 Ζερ(5ούλιας ::2ιαμάτιος 7‘.) Κυριαζής Ήλίας ΗΟ Κόοιβας Παρασκευδς t5 ί Κ ψαλάς: Χαρίλαος Η2| Ί1σι:ί.ίκης Ίωάν' »ς t>uj Ιΐρίμηας Λυμηίρης t)·!) Ι’οι'μεΐ.ιώχης ίlαvαΎιώ ης 8C· Κυν το'/ιάνο"; Λυμπέρης

Κϋ\ιντάν>)ς Βαο(/.ειος 87 Άλε ετοιωβίτης Μιχαήλ 8!J };υριάνης Κωσμάς 8S Γι:ωηγόηον?.οι; Ίωά 'λ- ις 9C Μαχριλιάς 1'·ώργιος9) Κ'-!ζί}ο\·νης !ζ«'\-σΐα'\· \·ος 9:: Παπαχω,·σται·ι1νος * Α{)ω·. ί. ΙΙλάγος Γεώργιος

94 Κουράς Σπί»ρος 9f· Καραχάλιος ΧπΟρος 9(; Χατζιπετράχος Π α, αγιώτης 97 Μ χαλόπου .ος Χρήοτος 'J8 Μ χράχος Άπ(>οχολος

Μενεγάκος Έμμα,'ουηλ ICO };χΐφΰκος Κ\'ριάκος

ο m m iisisHiui nu

Μαγούλα

ΜυσχρδΣκούρα‘Ανώγεια

ΒαμβαχΟΛίΠαρόρι

ΠλατάναΓύθειον

EΓrPAΦO 15. Η «αvακoίvωσn» τ ^ 26^ Νοεμβρίου 1943 σχετικά με τον τουφεκισμό 100 ομήρων κοντά στο Μ ονοδένδρι, στον κεντρικό δρόμο από Τρίπολη προς Σπάρτη.

ΟΙ Α Ν Τ ΙΠ Α Λ Ο Ι Σ Χ Η Μ Α Ώ Σ Μ Ο Ι 319

Ο Λε Σ ο υ ίρ δ ιέ τα ξ ε ρητά ό τ ι ο εχ θ ρ ό ς θα έ π ρ ε π ε «να δ έχ ετα ι ε π ίθ εσ η χω ρ ίς ε ν ­

δ ο ια σμ ο ύ ς και να ε ξ ο ν τ ώ ν ετ α ι μ ε τη χρ ή σ η όλω ν τω ν βαρέω ν όπ λω ν» και ό τ ι «τα χ ω ­

ριά από τα ο π ο ία θα π έσ ο υ ν π υ ρ ο β ο λ ισ μ ο ί [ ...] θα π υ ρ π ο λ ο ύ ν τα ι και οι ά ν δρ ες θα

εκ τελ ο ύ ν τα ι» .

Τ η ν 1η Δ εκ εμ β ρ ίο υ σ τις έν τεκ α α κ ρ ιβ ώ ς, ο Β έλ φ ιν γ κ ερ κα ι ο Γκνα ς έδ ω σ α ν π ρ ο ­

φ ορ ική αναφορά σ τ ο ν Λ ε Σ ο υ ίρ . Μ ετ ά το τ έ λ ο ς τ η ς συ ν ά ν τη σ η ς ο Β έλφ ιν γ κ ερ , π ο υ

ε ίχ ε αναλά βει τ η γ εν ικ ή δ ιο ίκ η σ η τ η ς επ ιχ είρ η σ η ς , σ υ ν έτα ξ ε τη «διαταγή γ ια τ η ν ε π ι ­

χ ε ίρ η σ η “Κ α λ ά β ρ υτα ”».34 Ο δ ιο ικ η τή ς τ ο υ συ ν τά γ μ α το ς έ δ ω σ ε λ ε π τ ο μ ε ρ ε ίς ε ν το λ ές

και ε ξ ή γ η σ ε τ ο υ ς σ τό χο υ ς τ η ς επ ιχ ε ίρ η σ η ς π ο υ ήταν:

α) Εξόντω ση τω ν συμμοριών που βρίσκονταν στην περιοχή Π ατρών-Μ αζέικων-

Καλαβρύτων-Τρυπιών.

β)Έρευνα τω ν χωριών για την αναζήτηση κομμουνιστών, όπλων, υλικού π ροπα­

γάνδας κ.λπ.

γ) Α ναζήτηση τω ν μ ελώ ν του Sου λόχου του 749ου συντάγματος καταδρομών

που είχαν συλληφ θεί στις 18.10.43 κοντά στους Ρωγούς και εφαρμογή αντί­

στοιχων αντιποίνων.

Τ ρεις ο μ ά δ ες μάχης - π ε ρ ίπ ο υ 3 .0 0 0 σ τ ρ α τ ιώ τ ε ς - θα λάμβαναν μ έρ ο ς σ τη ν ε π ι ­

χείρ η σ η :

1. «Ομάδα μάχης Βέλφινγκερ», με χώρο συγκέντρωσης την Πάτρα, εκ τό ς άλλων

με συμμετοχή του 2ου τάγματος και ενός λόχου του 3ου τάγματος του 749ου

συντάγματος.

2. «Ομάδα μάχης Εμπερσμπέργκερ», με χώρο συγκέντρωσης το Αίγιο, εκ τό ς άλ­

λω ν με συμμετοχή του 1ου τάγματος και ενός λόχου του 3ου τάγματος του

749ou συντάγματος.

3. «Ομάδα μάχης Γκνας», με χώρο συγκέντρωσης τη Βυτίνα, με συμμετοχή του

μεγαλύτερου τμήματος της αναγνωριστικής μονάδας 116 και δύο λόχω ν του

3ου τάγματος του 737ου συντάγματος καταδρομών.

Ο Β έλφ ιν γ κ ερ χώ ρισε τ ις δυ ν ά μ εις το υ σ τη ν Π άτρα σ ε μια «ορεινή ομάδα», τα λ ε -

γόμ ενα ορεινά τμ ή μ α τα , και σ ε μια «π εδ ιν ή ομάδα». Τ ο δ εύ τ ερ ο τμ ή μ α θα έ π ρ ε π ε ,

«α κ ο λ ου θώ ν τα ς π ισ τά τ ο υ ς δ ρ ό μ ο υ ς» , να φ τ ά σ ει μ ετά α π ό έ ξ ι μ έ ρ ε ς α π ό τα β ο ρ ειο ­

δυ τικά στα Κ αλάβρυτα . Τ α υ τόχρ ονα ο Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ θα έ π ρ ε π ε να α κ ο λ ο υ θ ή σ ει

το ν ίδιο δρόμο π ο υ ε ίχ ε π ά ρ ει ο Σ ό μ π ερ και, μ ετά α π ό «έρευνα » τω ν χω ρ ιώ ν π ο υ βρί­

σκοντα ν κατά μήκος του δρ όμ ου , να φ τά σ ει επ ίσ η ς μ έσ α σ ε έ ξ ι μ έρ ες στα Κ αλάβρυ ­

τα. Α π οσ τολ ή του Γκνας ήτα ν να δ ιεξα γ ά γ ει ένα είδος π α ρ α π λ α ν η τικ ή ς επ ιχ είρ η σ η ς :

μια ομάδα μ ο το π ο δ η λ α τισ τώ ν θα π ρ ο χ ω ρ ο ύ σ ε α π ό τ η Β υτίν α στα Λ αγκάδια, εν ώ ου-

34 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/16, διαταγή για την επιχείρηση «Καλάβρυτα» , 1.12.43, σ. 291.

320 V. Η ΕΠ ΙΧ Ε ΙΡΗ Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ

L ξ<3 £ Μί Ε ·O . PTRerEN ν· e-ANORN

v« s.f^e .E R F^U £,M Q R D VeBSCH LEPPU N GEN ·. σ *. WAFF6NfUNpe., m /-v^ftwoRjssTeueN , uJFTUNDepiATze Π iHAUPTQUARTIB-R

TS&hlDPR

ErrPAΦO 16. Η περιοχιί Οράσης για την επιχείρηση «Καλάβρυτα», με αναφορά στα υποτιθέμενα κεντρι­κά αρχηγεία των ανταρτών, τα σημεία ρίψεων με αλεξίπτωτο, τα σημεία προσγείωσης, τους εχθρικούς ασύρματους και το χρόνο και τον τόπο των «επιθέσεων, φόνων και απαγωγών».

σια στικά τ ο μ εγ α λ ύ τερ ο τμ ήμ α τω ν μονάδω ν θα έ π ρ ε π ε να κ α τα λ ά β ει τ ο π έρ α σ μ α

ν ο τιο δ υ τικ ά τ ω ν Κ α λα β ρ ύτω ν για να εμ π ο δ ίσ ε ι το ν εχ θ ρ ό να δ ια φ ύ γει α π ό το ν κλοιό .

Σ ύ μ φ ω ν α μ ε τα σχέδ ια , η ε ίσ ο δ ο ς τ ο υ Γκ ν α ς στα Κ αλάβρυτα θα γ ινότα ν τη ν έ β δ ο ­

μη μ έρ α μ ε τ ά τ η ν έν α ρ ξη τ η ς επ ιχ είρ η σ η ς . Κ αι ο ι τ ρ ε ις μ ά χιμ ες ο μ ά δ ες θα π α ρ έμ ε ­

ναν ε κ ε ί δ ύ ο μ έ ρ ε ς , θα «ερευν ο ύ σ α ν » τη ν π ό λ η και θα επ έσ τ ρ εφ α ν μ ετά στα κα τα λύ-

ματά τ ο υ ς .

Οι λ ό χ ο ι θα έπα ιρνα ν μ α ζί τ ο υ ς τρό φ ιμ α για τ ο υ ς σ τρ α τ ιώ τες και τα υ π ο ζύγ ια μ ό ­

ν ο για έ ξ ι μ έ ρ ε ς : κατά τ ’ άλλα, θα έ π ρ ε π ε «να ζή σ ο υ ν σ ε γ εν ικ ές γ ρ α μ μ ές ε κ μ ετ α λ ­

λ ευ ό μ εν ο ι τ η χώ ρα», δηλα δή οι π ρ ό εδ ρ ο ι τω ν χω ριώ ν «θα υ π ο χρ εώ ν ο ν τα ν να π ρ ο μ η ­

θ εύ σ ο υ ν τα απ α ρα ίτη τα τρόφ ιμ α », εν ώ ο ι « κ α τα σ χ έσ εις α π ό τ η ν π λ ε υ ρ ά μ εμ ο ν ω μ έ­

νω ν σ τρ α τιω τώ ν » είχαν α π α γ ο ρ ευ τ εί ρητά.

Ό π ω ς φ α ίν ετα ι α π ό τ ις «γ εν ικ ές ο δ η γ ίες μ άχης» για τη ν επ ιχ είρ η σ η , ο Β έλ φ ιν γ κ ερ

α κ ο λ ο ύ θ η σ ε κατά γράμμα τη ν π ρ ό τα σ η το υ Λ ε Σουίρ σ τη διαταγή τ η ς 2 5 η ς Ν ο εμ β ρ ί­

ΟΙ Α Ν Τ ΙΠ Α Λ Ο Ι Σ ΧΗΜ Α Τ ΙΣ Μ Ο Ι 321

ου: «Τα χω ριά α π ό τα οποία θα π έσ ο υ ν π υ ρ ο β ο λ ισ μ ο ί [...] θα π υ ρ π ο λ ο ύ ν τα ι και ο ι άν­

δ ρ ες θα εκ τελ ο ύ ν τα ι» . Πιο λ επ το μ ερ ώ ς οι «ο δ η γ ίες μ άχης» τ ο υ Β έλ φ ιν γ κ ερ είχαν ω ς

ε ξ ή ς :

Η επιτυχία τ η ς επιχείρησης δ εν θα προσδιοριστεί α π ό τα κερδισμένα εδάφη,

αλλά από το μέγεθος των απω λειώ ν το υ εχθρού και το ύψ ος των λαφύρων. Σημαντι­

κό είναι να ανακαλυφθούν οι συμμορίες στα κ ρ η σ φ ^ ετ ά το υς και να εξαναγκα­

στούν σ ε κατά παράταξη μάχη [ ...]. Τα χωριά από τα οποία θα πέσουν πυροβολι­

σμοί θα πυρπολούνται και οι άνδρες θα εκτελούνται. Στα εδάφ η τω ν συμμοριών θα

π ρ έπ ει να αναμένεται εχθρική αντιμετώπιση απ ό την πλευρά το υ πληθυσμού. Ιδι­

αίτερη προσοχή απαιτούν όλα τα μοναστήρια και τα εκκλησάκια, καθώ ς και απομο­

νωμένα σπίτια, γιατί τις π ερ ισσό τερ ες φ ορές εκ εί μπορεί να υπάρχουν κρυμμένα

οπλοστάσια. Μ ε την είσοδο γερμανικών μονάδων σε κάποιο χωριό θα π ρέπ ει να π α ­

ρεμποδίζεται αμέσω ς κάθε επικοινωνία ανάμεσα στα χωριά, καθώς και οι κωδω νο­

κρουσίες. Κ άθε ύ π ο π το ς για συνεργασία με τις συμμορίες κάτοικος, άνδρας ή γυ­

ναίκα, θα συλλαμβάνεται όμηρος.

Ό μ ω ς δ εν κ α τ έσ τ ρ ω σ ε μόνο ο γ ερ μ α νικός σ τρ α τό ς σχ έδ ια για να κ α τα φ έρ ει το

«α π ο φ α σ ισ τικ ό χ τύ π η μ α » κατά τω ν α ν τα ρτώ ν μ ε τη ν ε π ιχ είρ η σ η «Κ αλάβρυτα». Ε κ εί­

ν ες τ ις η μ έρ ες π ά ρ θη κ α ν και α π ό ελ λ η ν ικ ή ς π λ ε υ ρ ά ς σ η μ α ν τικ ές α π ο φ ά σ εις.

Μ ετά τη ν α π ο χ ώ ρ η σ η τω ν Ιτα λ ώ ν και μ ε σ κ ο π ό τη ν ο μ ό φ ω ν η δ ια π ρα γμ ά τευ ση

μ ε το υ ς Β ρ ετα ν ο ύ ς, τ ο κ εν τρ ικ ό α ρ χη γείο το υ π ελ ο π ο ν ν η σ ια κ ο ύ Ε ΛΑΣ - τ ο λ εγ ό μ εν ο

8ο τ ά γ μ α - ο ρ γ α ν ώ θη κ ε ή δη κα τά τ ο Σ επ τέμ β ρ ιο σύμφ ω να μ ε τη δ ιο ικ η τικ ή δομ ή

π ο υ ίσ χ υ ε σ τη ν ελ λ η ν ικ ή η π ειρ ω τικ ή χώ ρα, ό π ο υ η τριανδρία π ο υ α π ο τ ελ ε ίτο α π ό

το ν Ά ρη Β ελ ο υ χ ιώ τη (κ α π ετά ν ιο ς), το ν Σ τέφ α ν ο Σαράφη (σ τρ α τιω τικ ό ς) και το ν Αν-

δρ έα Τ ζή μ α (π ο λ ιτ ικ ό ς ) δ ιο ικ ο ύ σ ε τις μ ονά δες το υ Ε^ΛΑΣ.

Σ τη ν Π ελ ο π ό ν ν η σ ο ο Δ ημ ή τριο ς Μ ίχο ς ε θ ε ω ρ ε ίτ ο ο σ τρ α τιω τικ ό ς (α ν ώ τα το ς

δ ιο ικ η τή ς) τ ο υ 8ου τά γ μ α το ς το υ Ε^ΛΑΣ. Σ το π λ ευ ρ ό τ ο υ βρίσκοντα ν ο Π α ν τελ ή ς Λά­

σκα ς (μ ε τ ο π ο λ εμ ικ ό ψ ευ δ ώ ν υ μ ο « Π ελο π ίδ α ς» ) ω ς κ α π ετά ν ιο ς και ο ι Ν ίκ ο ς Δ ιένη ς

(μ ε το π ο λ εμ ικ ό ψ ευ δ ώ ν υ μ ο «Π α π ο ύ α ς») και Γιάννης Μ ιχα λ ό π ο υ λ ο ς (μ ε το π ο λ εμ ι­

κό ψ ευ δ ώ ν υ μ ο «Ω ρίω ν») ω ς π ο λ ιτικ ο ί. Ω ς γνω στόν , στα τ έ λ η Ιο υ λ ίο υ οι Δ ιέν η ς και

Μ ιχ α λ ό π ο υ λ ο ς είχα ν π ερ ά σ ει μ ε το λ εγ ό μ εν ο α ρ χη γείο «Π », μ ετά α π ό διαταγή το υ

Ά ρη Β ελ ο υ χ ιώ τη , μ ε ψ αροκάικα α π ό τη ν η π ειρ ω τικ ή χώρα σ το Α ίγιο, για να δη μ ιο υ ρ ­

γήσουν μ α ζί μ ε το ν Μ ίχ ο μια α π ο τελ εσ μ α τικ ή α ν τιστα σια κή ο ρ γ ά ν ω σ η ^

Η δομή ό μ ω ς α υ τή δ εν θα κ ρ α το ύ σ ε για π ο λύ . Μ ε α π ώ τερ ο σ κ ο π ό τη ν έν α ρ ξη τ η ς

« τελ ικ ή ς φ ά σ η ς τ ο υ α ν τιστα σια κού αγώνα σ τη ν Π ελ ο π ό ν ν η σ ο » ,36 ο ρ γ α ν ώ θ η κ ε ανά­

μ εσ α σ τις 28 και 30 Ν ο εμ β ρ ίο υ στη Γορτυνία , σ ’ ένα χω ριουδάκι κοντά σ τη Σ τρ έζο β α ,

35 Βλ. κεφ. <<Το αντάρτικο στην Πελοπόννησο» και <<Η SOE στην Πελοπόννησο».36 Γ. Χ. Ρουμελιώτης, Λάκωνες αγωνιστές της εθνικής αντίστασης, Αθήνα 1988, σ. 15.

322 V. Η Ε Π ΙΧΕ ΙΡΗ Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ»

Φ η τ. 100-10 1. Αριστερά: ο Νίκος Διένης ή «Παπού- ας>> (άνω τμήμα, στη μέση, με γενειάΟα). Κάτω Οεξιά: ο Δημήτριος ΚασσάνΟρας η «ΑλέξανΟρος».

η «Π ρώ τη Π α μ π ελ ο π ο ν ν η σ ια κ ή Δ ιά σκεψ ις» τ ω ν α ν τα ρ τικ ώ ν ο ρ γ α ν ώ σ εω ν τ η ς Π ελ ο ­

π ο ν ν ή σ ο υ , σ τ η ν ο π οία σ υ μ μ ετείχ α ν όλοι οι σ η μ α ν τικ ο ί εκ π ρ ό σ ω π ο ι τ ο υ ΕΑΜ, το υ

ΕΛΑΣ, τ η ς ΕΠΟΝ και τ η ς ΕΑ.37 Α π ο φ α σ ίσ τη κ ε, μ ετά α π ό π ρ ό τα σ η τ η ς η γ εσ ία ς το υ

ΕΑΜ σ τη ν Α θήνα, μια «α π ό καιρό π ρο γρα μ μ α τισμ έν η π ο λ ιτ ικ ή και σ τρ α τιω τικ ή ανα­

διοργά νω ση τ ο υ π ελ ο π ο ν ν η σ ια κ ο ύ ΕΛΑΣ».38

Κ α θ ώ ς ο Μ ιχ α λ ό π ο υ λ ο ς («Ω ρίω ν») ε ίχ ε σ τα λ εί τ ο ν Ο κ τώ β ρ ιο σ τ η Μ εσ σ η ν ία μ ε

σ κ ο π ό να οργα νώ σει τ η ν το π ικ ή α ν τιστα σια κή κ ίνηση , έ π ρ ε π ε να ε κ λ εγ ε ί σ τη Σ τρ έ-

ζοβα μια νέα τριανδρία: ο Δ η μ ή τρ ιο ς Μ ίχο ς ο ρ ίσ τη κ ε κ α π ετά ν ιο ς τ η ς μ εραρχία ς, εν ώ

ο ν εο α φ ιχ θ είς Δ η μ ή τρ ιο ς Κ α σσά νδρας (μ ε τ ο π ο λ εμ ικ ό ψ ευ δ ώ ν υ μ ο «Α λέξα ν δρ ο ς»)

α ν έλ α β ε τ ο ρόλο τ ο υ σ τρ α τιω τικ ο ύ , π ο υ ε ίχ ε αρχικά ο Μ ίχ ο ς, κ α ι ο Π ο λ ύ δ ω ρ ο ς Δα-

ν ιη λ ίδ η ς (μ ε το π ο λ εμ ικ ό ψ ευ δ ώ ν υ μ ο «Α χιλλέα ς») ο ρ ίσ τη κ ε-π ο λ ιτ ικ ό ς .39

Ο π ρ ώ η ν συνταγμ α τά ρχης το υ ιπ π ικ ο ύ Κ ασσά νδρας α π ο φ ο ίτη σ ε τ ο 1916 α π ό τη

Σ χο λή Ε υ ελ π ίδ ω ν και σ π ο ύ δ α σ ε α ργότερα στη Γαλλία σ τη ν E cole Superieure de G uerre

(Α νω τά τη Σ χ ο λ ή Π ο λ έμ ο υ ). Ε θ εω ρ είτ ο «α ρ ιστοκρα τική , ε κ λ επ τ υ σ μ έ ν η και τίμ ια

37 Εθνική Αλληλεγγύη.38 Π. Ροδάκης, Καλάβρυτα 1941-1944, Αθήνα 1999, σ. 231-234.39 Drogenmuller, ό. π.

ΟΙ Α Ν Ί ΙΠ Α Λ Ο Ι Σ Χ Η Μ Α ΪΙΣ Μ Ο ! 323

π ρ ο σ ω π ικ ό τη τα » . Ω ς υ π ο τ ιθ έμ εν ο ς ο π α δ ό ς τ ο υ Β εν ιζ έλ ο υ α π η λλά γη τ ο 1935 τω ν

στρ α τιω τικώ ν τ ο υ κα θη κ ό ν τω ν , αλλά επ α ν εν ερ γ ο π ο ιή θ η κ ε το 1939 εν όψ ει τ η ς α λ­

βανικής εκ σ τρ α τε ία ς εναντίον τω ν Ιτα λώ ν ε ισ β ο λ έω ν .40 Ό τ α ν ο Κ α σσά νδρας έφ τα σ ε

μ ε το τρ έν ο απ ό τη ν Α θήνα σ το Α ίγιο, η π ρ ώ τη τ ο υ π ρά ξη ήτα ν να α ν α ζη τή σ ει το ν

επ ίσ κ ο π ο Θ εό κ λ η τ ο , ο ο π ο ίο ς ό μ ω ς ε ίχ ε τη ν ε ν τύ π ω σ η ό τι ο Κ ασσά νδρας ήτα ν κ ο μ ­

μ ο υ ν ισ τή ς, κ α θώ ς μ ά λ ισ τα ε ίχ ε δ ιο ρ ισ τεί π ρ ό σ φ α τα σ τρ α τιω τικ ό ς τ ο υ ΕΛΑΣ. Ό μ ω ς ,

ό π ω ς α κρ ιβ ώ ς κα ι ο Μ ίχ ο ς , ο π ρ ο κ ά το χ ό ς το υ , ο Κ ασσά νδρας α υ το χα ρ α κ τη ρ ίσ τη κ ε

α π ένα ντι σ το ν επ ίσ κ ο π ο ω ς π α τρ ιώ τη ς , ο ο π οίος ε ίχ ε το ν διακαή π ό θ ο να εκ δ ιώ ξ ε ι

τ ο σ υ ν το μ ό τερ ο δ υ ν α τό το ν κ α τα κ τη τή α π ό τ η χώ ρα: έ τσ ι ή τα ν έτο ιμ ο ς να υ π η ρ ετ ή ­

σ ει το λα ό τ ο υ α κό μ η και μ έσα α π ό τ ο υ ς κ ό λ π ο υ ς τ ο υ α ρ ισ τερ ο ύ ΕΛΑΣ.4’

Σ ε α ν τίθεσ η μ ε τ ο υ ς π α τρ ιώ τες Μ ίχο και Κ ασσάνδρα, ο τρ ίτο ς τ η ς τριανδρίας, ο

Π ο λ ύ δ ω ρ ο ς Δ ανιηλίδης («Α χιλ λ έα ς»), ήτα ν γ ν ω σ τό ς κ ο μ μ ο υ ν ισ τή ς και «ένας από

το υ ς σ η μ α ν τικ ό τερ ο υ ς κ ο μ μ ο υ ν ισ τές ε ιδ ικ ο ύ ς σ ε στρατιω τικά θέμ α τα ». Μ έχ ρ ι την

επ ο χ ή τ η ς εκ λ ο γ ή ς το υ σ τη θέση το υ π ο λιτικ ο ύ το υ π ελ ο π ο ν ν η σ ια κ ο ύ ΕΛΑΣ ήταν

υ π εύ θ υ ν ο ς για σ τρ α τιω τικ ά θ έμ α τα σ τη ν κ εν τρ ικ ή επ ιτρ ο π ή το υ ΚΚΕ σ τη ν Α θήνα.42

Ο Δ α ν ιη λίδ ης ε θ ε ω ρ ε ίτ ο « π ισ τό ς στη γραμμή τ ο υ κ ό μ μ α το ς μ π ο λ σ εβ ίκ ο ς» , α π ρ ό σ ι­

τ ο ς , σ υ ν τη ρ η τικ ό ς και α διάλλα κτα σ κ λ η ρ ό ς σ τ ις α π ο φ ά σ εις του.43

Μ ε σ κ ο π ό τη μ ετα τρ ο π ή τω ν «αντα ρτικώ ν δ υ ν ά μ εω ν σ ε τ α κ τ ικ ές μ ο ν ά δ ες» , σ η ­

μ ειώ ν ει ο τα ξία ρ χο ς Σ τέφ α ν ο ς Σ α ρά φ η ς, εν τά χθη κ α ν ό λ ες ,ο ι μ ο ν ά δ ες τ ο υ ΕΛΑΣ σ ύ μ ­

φ ω να μ ε τα π ρ ό τυ π α τ ο υ π ρ ώ η ν ελ λ η ν ικ ο ύ σ τρ α το ύ σ τη λ εγ ό μ εν η 3η π ελ ο π ο ν ν η σ ια -

κή μεραρχία και χω ρ ίσ τη κ α ν σ ε τάγματα και συντάγμ α τα . Έ τ σ ι δη μ ιουργήθηκα ν το

6ο κορινθια κό , το 11ο αρκαδικό, τ ο 12ο α χα ϊκο η λεια κό , τ ο So λα κω ν ικό και το 9ο

μ εσ σ η ν ια κ ό σύνταγμα , κ α θ ώ ς κα ι τα «α ν εξά ρτητα τάγματα Κ α λα β ρ ύτω ν κα ι Αιγια-

λείας».44 Η σημ α σία π ο υ α π έ κ τ η σ ε ο α ν α διοργα νω μ ένος π ελ ο π ο ν ν η σ ια κ ό ς ΕΛΑΣ για

τη ν κ εντρ ική επ ιτρ ο π ή φ α ίνετα ι ξεκ ά θα ρ α α π ό το γ εγ ο ν ό ς ό τι οι π ελ ο π ο ν ν η σ ια κ ές

μονά δες έπα ιρνα ν π λ έ ο ν τ ις ε ν το λ έ ς τ ο υ ς α π ευ θεία ς α π ό τη ν Α θήνα και όχι α π ό το

κ εν τρ ικ ό α ρχηγείο το υ ΕΛΑΣ σ τη βόρεια οροσειρά τ η ς Π ίνδου.45

Σ χ ετ ικ ά μ ε τη ν ισχύ τω ν συ ντα γμ ά τω ν υ π ά ρ χο υ ν α λ λ η λ ο σ υ γ κ ρ ο υ ό μ εν ες π λ η ρ ο ­

φ ο ρ ίες . Σ ύ μ φ ω ν α μ ε τ ις γ ερ μ α ν ικ ές π η γ ές , η 3η μ εραρχία ε ίχ ε μ ό ν ο σ τη ν π ερ ιο χ ή

Π α τρώ ν-Κ α λα β ρ ύτω ν-Α ιγίου π ερ ίπ ο υ 1.500 έ ω ς 2 .0 0 0 «μ ά χιμ ους σ τρ α τιώ τες» , οι

ο π ο ίο ι ε ίχ α ν π ίσ ω τ ο υ ς ά λ λο υ ς 1.500 μ ε 2.000 « εφ εδ ρ ικ ο ύ ς» . Σ τ ις π ερ ισ σ ό τ ε ρ ε ς π ερ ι-

40 Περωδικό του ΕΑΜ, Αντίσταση, αρ. 24, 1993, σ. 42.4* Παπαστεριόπουλος, ό.π., σ. 275.42 Φ. Ν. Γρηγοριάδης, Τσ αντάρτικο: ΕΑΑΣ-ΕΔΕΣ-ΕΚΚΑ 5/42, τόμ. 5, Αθήνα 1964, σ. 291.43 Γ. Καράγιωργας, Η ΟΠΛΑ χωρίς θρύλο, Αθήνα 1997, σ. 28.44 Βλ. κεφ. <<Η ένοπλη συμπλοκή της Κερπινής>>.45 Σ. Σαράφης, Ο ΕΛΑΣ, Αθήνα 1964, σ. 159 και 172.

324 V. Η Ε Π ΙΧΕ ΙΡΗ Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ

π τ ώ σ ε ις , η λεγό μ εν η εφ εδ ρ ε ία το υ Ε ΛΑΣ α π ο τ ελ ε ίτο α π ό α γ ρ ό τες, ο ι ο π ο ίο ι, ό π ω ς

α ν α φ έρει η π λ ειο ψ η φ ία τ ω ν γερ μ α ν ικ ώ ν αναφ ορώ ν, « τη ν ημέρα α σχολο ύ ν τα ν ειρ η ν ι­

κά μ ε τ η ν εργασία σ τ ο υ ς α γ ρ ο ύς και τη νύχτα έκα να ν ε π ιθ έ σ ε ις εν α ν τίο ν γερ μ α νικώ ν

θέσ εω ν ». Σ ύ μ φ ω ν α μ ε τ ις γ ερ μ α ν ικ ές π λη ρ ο φ ο ρ ίες , οι α ν τά ρ τες σ τη βόρεια Π ελ ο ­

π ό ν ν η σ ο δ ιέθ ετα ν π ερ ίπ ο υ 200 ο π λ ο π ο λ υ β ό λ α και α υτό μ α τα , 5 .0 0 0 το υ φ έκ ια , 200

π ιστό λια , χ ε ιρ ο β ο μ β ίδ ες , 4 έ ω ς 8 ό λ μ ο υ ς κ α ι α γγλικούς α σ ύ ρμ α το υ ς.

Σ χ ετ ικ ά μ ε τ ις δ ρ α σ τη ρ ιό τη τες τω ν αν τα ρτώ ν σ τις υ π ό λ ο ιπ ε ς επ α ρ χ ίες τ η ς Π ελ ο ­

π ο ν ν ή σ ο υ , σ τ η Λ ακωνία, τη Μ εσ σ η ν ία και τ η ν Α ρκα δία , η γερ μ α νική α ν τικα τα σκο-

π εία δ εν ή τα ν π ο λ ύ καλά π λ η ρ ο φ ο ρ η μ έν η , κα θώ ς σ τις π ερ ιο χ ές α υ τ ές οι α ν τα ρ τικ ές

επ ιθ έσ ε ις δ εν ε ίχ α ν π ά ρ ει ακόμ η τ η ν έκ τα σ η π ο υ είχα ν σ τη β όρεια Π ελ ο π ό ν ν η σο . Οι

Γερμανοί υ π έθ ετ α ν α π λ ώ ς ό τι εδ ώ υ π ή ρ χα ν « π ερ ίπ ο υ 3 .0 0 0 καλά εξο π λ ισ μ έν ο ι σ υ μ ­

μ ο ρ ίτες» , οι ο π ο ίο ι σ ε π ερ ίπ τ ω σ η ανάγκης θα μ π ο ρ ο ύ σ α ν να δ ε χ τ ο ύ ν εν ισ χ ύ σ εις α π ό

μια «εφ εδ ρ εία » α π ο τελ ο ύ μ εν η α π ό π ερ ίπ ο υ 2 .5 0 0 ά ν δ ρ ες .46

46 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-1 17/16, ε νημερωτ ικό φυλλάδιο για την κατάσταση του εχθρού αρ. 4, σ. 229.

Η ε π ι χ ε ί ρ η σ η « Α ν δ ρ ί τ σ α »

Τ η ν 1η Δ εκ εμ β ρ ίο υ , ο Λ ε Σ ο υ ίρ έλ α β ε τ η ν αναφορά ό τι σ το ν σ ιδ η ρ ο δ ρ ομ ικ ό στα θμ ό

τ η ς Α ν δρ ίτσα ς, ν ο τιο δ υ τικ ά τ ο υ Ά ρ γ ο υ ς, ε ίχ ε λ ά β ει χώ ρα « επ ίθ εσ η συ μ μ ορ ιτώ ν»:

« 8 0 -1 0 0 σ υ μ μ ο ρ ίτ ες είχαν ε π ιτ ε θ ε ί τ η νύχτα τ η ς 3 0 ή ς Ν ο εμ β ρ ίο υ π ρ ο ς 1η Δ εκ εμ β ρ ί­

ο υ εναντίον τ ο υ σ τα θμ ο ύ . Κ ατά τ η διά ρκεια τ η ς σ υ μ π λ ο κ ή ς σ κ ο τώ θ η κ α ν 2 Έ λ λ η ν ε ς

και 1 Ο Γερμ α νοί, εν ώ τρ α υ μ α τίσ τη κ α ν 4 Γ ερ μ α ν ο ί.1

Σ τ η ν π ε ρ ίπ τ ω σ η α υ τή ο στρ α τη γ ό ς α ν τέδ ρ α σ ε δ ια τά σσ ο ν τα ς τη ν ά μ εσ η δ ιεξα γ ω ­

γή μιας « εκ κ α θ α ρ ισ τικ ή ς επ ιχ είρ η σ η ς» μ ε τη ν κ ω δικ ή ονομασία «Α νδρίτσα»: δ ύ ο εν ι-

σ χ υ μ έν ο ι λό χ ο ι τ ο υ 2ο υ τά γ μ α το ς τ ο υ 7 1 7 ο υ σ υ ν τά γ μ α το ς κα τα δρ ομ ώ ν -σ υ ν ο λ ικ ά

δηλα δή 2 5 0 ά ν δ ρ ες - θα «εκκαθάριζα ν» κατά τ η δ ιά ρκεια «μιας π ο λ υ ή μ ερ η ς ε π ιχ ε ί ­

ρησης» τη ν π ερ ιο χ ή εκ α τ έρ ω θ εν και κατά μ ή κ ο ς τ η ς σ ιδ η ρ ο δ ρ ο μ ικ ή ς γραμμής, εν ώ

τ ο χω ρ ιό Α νδρίτσα «θα έ π ρ ε π ε να κ α τα λ η φ θ εί μ ε α ιφ νιδιασμό». Π έρα ν τ ο ύ τ ο υ , «οι

κ ά το ικ ο ι τ ω ν χω ρ ιώ ν κα τά μ ή κ ο ς τ η ς σ ιδ η ρ ο δ ρ ο μ ικ ή ς γρα μ μ ής θα έ π ρ ε π ε να τ ο π ο ­

θ ετ ή σ ο υ ν α μ έσ ω ς φ ύ λ α κ ες , ο ι ο π ο ίο ι μ έρα νύχτα» θα α ν έφ ερ α ν σ τ ο υ ς Γερ μ α ν ο ύ ς

φ ρ ο υ ρ ο ύ ς τ ο υ ς ξ έν ο υ ς π ο υ θα π λη σ ία ζα ν σ τ ις ρά γες. Σ τη ν π ερ ίπ τ ω σ η π ο υ οι χ ω ρ ικοί

αρνούνταν να υ π α κ ο ύ σ ο υ ν σ τ η ν εν το λ ή , θα εκ τελο ύ ν τα ν .

Π οια ή τα ν η π ρ ο ϊστο ρ ία τ η ς ε π ίθ ε σ η ς εναντίον τ ο υ σ τα θμ ο ύ ; Ο α ν εφ ο δ ια σμ ό ς

τω ν εγ κ α τεσ τη μ έν ω ν σ το α ν α τολικό τμ ή μ α τ η ς Π ελ ο π ο ν ν ή σ ο υ γερ μ α νικώ ν σ τ ρ α τ ευ ­

μ ά τω ν γινόταν σχ εδ ό ν α π ο κ λ εισ τ ικ ά μ έσ ω «τη ς ζ ω τ ικ ή ς για τ ις γ ερ μ α ν ικ ές μ ονά δ ες»

σ ιδ η ρ ο δ ρ ο μ ικ ή ς γρα μ μ ής π ο υ σ υ ν έ δ ε ε τη ν Κ ορινθο μ ε τ ο Ά ργος, τη Μ εγ α λ ό π ο λ η

και τη ν Τ ρίπ ολη . Μ ετά το ν α φ ο π λ ισ μ ό τω ν Ιτα λώ ν, π ο υ κι εδ ώ «είχαν π ο υ λ ή σ ει ένα

μ εγά λο μ έρ ο ς το υ εξ ο π λ ισ μ ο ύ τ ο υ ς σ το υ ς Έ λ λ η ν ε ς και κατά συ ν έπ εια σ το υ ς αντά ρ­

τ ε ς » , η α ν τίστα σ η ε ίχ ε εν τα θ ε ί α π ότομ α , «με α π ο τέλ εσ μ α οι γ ερ μ α ν ικ ές μ ο ν ά δ ες να

μ π ο ρ ο ύ ν π λ έο ν να μετα κινούνται μόνο μ ε π λή ρ ω ς επ α ν δ ρ ω μ έν α τρένα , μολονότι κι

αυτά ακόμη δ έχο ν τα ν ε π ιθ έ σ ε ις .2

Ε π ειδ ή ο ι τ ρ ε ις α λ λ επ ά λ λ η λ ες γ έφ υ ρ ες π ο υ β ρ ίσκοντα ν κ α τά μ ή κ ο ς τ η ς γρα μ μ ής

είχαν επ α ν ειλ η μ μ έν ω ς υ π ο σ τ ε ί ζ η μ ιέ ς α π ό α ν τα ρ τικ ές ε π ιθ έ σ ε ις , τ ο εγ κ α τεσ τη μ έν ο

σ το Ν α ύ π λιο 20ό τάγμ α το υ 7 3 7 ο υ συ ν τά γ μ α το ς ε ίχ ε λ ά β ει διαταγή να π ερ ιφ ρ ο υ ρ εί

τ ο τμ ή μ α α υ τό τ η ς γ ρα μ μ ής α δ ια λ είπ τω ς. Κ ατά τη δ ιά ρκεια τ η ς εβ δο μ α δια ία ς α λ λα ­

γ ή ς, ένα ς λ ό χ ο ς ε ίχ ε τ η ν α π ο σ το λ ή να επ ιβ λ έπ ει τη γύρω ορεινή π ερ ιο χ ή . Η εβ δ ο μ α ­

δια ία αλλαγή φ ρ ο υ ρ ά ς λά μ β α νε χώ ρα σ τ ο ν σ ιδ η ρ ο δ ρ ομ ικ ό σ τα θ μ ό τ η ς Α νδρίτσα ς.

1 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/ 16, ΚΤΒ 1.12.43, σ. 58.2 Ό.π., σ. 75.

326 V. Η ΕΠ ΙΧΕ ΙΡΗ Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ»

Φ ο τ . 102 . Ο Αουγκουστ ΒύστεφεΑντ (στο μέσον, μπροστινή σειρά) και ο Αουγκουστ ΣιΑντ (δεξιά, όπλα στον ΒύστεφεΑντ) με μέλη του 2ου τάγματος του 737ου συντάγματος στο Ναύπλιο.

Ό τ α ν αργά τ ο βράδυ τ η ς 3 0 ή ς Ν ο εμ β ρ ίο υ τ ο τρ έν ο , γ εμ ά το μ ε Γερ μ α ν ο ύ ς σ τρ α ­

τ ιώ τ ε ς και Έ λ λ η ν ε ς π ο λ ίτε ς , έφ τα σ ε σ τη ν ώ ρα τ ο υ σ το στα θμ ό τ η ς Α νδρ ίτσα ς, το

πρόγραμμα π ρ ο έ β λ ε π ε και π άλι αλλαγή φ ρ ουρ ά ς. Ο ι σ τ ρ α τ ιώ τ ες ε ίχ α ν κ α τ εβ ε ί μ έσα

σ το σκο τά δ ι α π ό το τρ έν ο και βρίσκοντα ν ω ς ε π ί τ ο π λ ε ίσ τ ο ν ή δ η σ το κτίρ ιο το υ

στα θμ ο ύ , ότα ν ξαφ νικά «δ έχτη κ α ν π υρά α π ό ό λ ε ς τ ις π λ ε υ ρ ές . Ο ι α ν τά ρ τες π υ ρ ο β ο ­

λού σα ν μ έσ α α π ό π ό ρ τ ε ς και π αρ ά θυρα χ ρ η σ ιμ ο π ο ιώ ν τα ς ο π λ ο π ο λ υ β ό λ α και α υ τό ­

ματα όπ λα . Ο ι σ τρ α τ ιώ τες δ εν είχα ν τη ν παραμικρή δ υ ν α τό τη τα να αμυνθούν». Οι

Γερ μ α ν ο ί είχαν ου σια σ τικά μ όνο 1 Ο ν εκ ρ ο ύ ς ε π ε ιδ ή οι α ν τά ρ τες δ εν κα τέλ α β α ν το

κ τίρ ιο α λ λ ά α π ο σ ύ ρ θη κ α ν α μ έσ ω ς στα γ ύ ρ ω βουνά μ ετά τ η ν ε π ίθ εσ η .3

Δ ιο ικ η τή ς το υ 2ου τά γ μ α το ς το υ 737ο υ συντά γμ α τος ή τα ν εκ είν η τη ν ε π ο χ ή ο σα-

ρα ντάχρονος ταγμ ατά ρχης Ά ο υ γ κ ο υ σ τ Β ύ σ τεφ ελ ν τ , ο ο π ο ίο ς μ ετά τη σ υ ν θ η κ ο λ ό γ η ­

ση τ η ς Ιτα λία ς και σ τ ο πλα ίσιο τω ν μ έτρ ω ν ανασυγκρότησης το υ Λ ε Σ ουίρ ε ίχ ε π ρο α χθεί

τη ν 1η Ο κτω β ρ ίου σ ε ταγμ ατά ρχη και ε ίχ ε μ ε τ α τ ε θ ε ί μ ε τ ο τάγμα τ ο υ σ τ ο Ναύπλιο.4

3 Ό.π., σ. 76.4 Ο Άουγκουστ Βύστεφελντ είχε καταταγεί το 1924 ως στρατιώτης δωδεκαετούς θητείας στον γερ­

μανικό στρατό, όπως και ο Χανς Σόμπερ. Αφού τελείωσε το σχολείο, ο νεαρός θα γινόταν οικο­δόμος παρ’ όλα αυτά δεν ολοκλήρωσε τη μαθητεία του, καθώς όπως αναφέρει ο Βύστεφελντ «σκοπός μου ήταν πάντανα γίνωστρατιώτης>>. Μετά το τέλος της θητείας του το 1936, ο εκ πεποι- θήσεως εθνικοσοσιαλιστής εργάστηκε στηντοπική διοίκηση του Κρέφελντ. Το 1938 «ζήτησε άδεια πέντε εβδομάδων» για να μπορέσει να λάβει μέρος ως ανθυπολοχαγός στην κατοχή της Σουδη- τίας. Το 1939 ο Βύστεφελντ επιστρατεύθηκε εκ νέου και συμμετείχε στην εκστρατεία κατά της Πολωνίας και της Ρωσίας.

Την 1η Απριλίου 1942, ο Βύστεφελντ προήχθη σε λοχαγό του 523ου συντάγματος πεζικού, αλλά για καλή του τώητραυματίστηκε τον Ιούλιο του 1942 στο Στάλινγκραντ και εστάλη για ανάρ­ρωση στην πατρίδα του. Ενώ το σύνταγμά του αφανίστηκε καθ' ολοκληρίαν στη μάχη του Στά-

Η ΕΠ ΙΧΕ ΙΡΗΣ Η «ΑΝΔΡΙΤΣΑ» 327

Η μονάδα π ο υ δ έχ τη κ ε τη ν επ ίθ εσ η ήταν ο 7ος λ ό χο ς τ ο υ 2ου τάγμ ατος υπ ό τη

διο ίκηση τ ο υ τριανταεννιάχρονου λοχα γού Ά ο υ γ κ ο υ σ τ Σ ιλντ α πό τ ο Έ σ σ ε ν τ η ς π ερ ιο ­

χ ή ς το υ Ρουρ.5 0 Σ ιλντ ή τα ν , ό π ω ς και ο Β ύ σ τεφ ελ ν τ , έν α ς εξα ιρ ετικ ά έμ π ε ιρ ο ς σ τρ α ­

τ ιώ τ η ς , π ο υ ε ίχ ε σ υ μ μ ετά σ χ ει στη Γιουγκοσλαβία σ τη ν επ ιχ είρ η σ η «W eiB» ω ς μ έλ ο ς

τ η ς 7 1 7 η ς και α ργότερα τ η ς 117πς μ εραρχία ς ή δη από τη ν επ ο χ ή τ η ς δημιουργία ς τη ς.

Τ ο 1957 π εισα γγελία το υ Μ π ό χ ο υ μ ξεκ ίν η σ ε π ρ ο κ α τα ρ κ τικ ές δ ια δικ α σ ίες ε ις β ά ­

ρος τω ν Σ ιλντ και Β ύ σ τεφ ελ ν τ , β α σιζό μ εν η σ ε έν ορ κ ες κ α τα θ έσ ε ις π ο υ είχαν κά ν ει τ ο

1946 οι σ τα θμ ά ρ χ ες Κ α ρ α μ ή τρ ο ς6 από τη ν Α νδρίτσα και Γ ια ν ν όπ ο υ λο ς α π ό τ ο Ά ργος

και ο γ α ιο κ τή μ ο ν α ς Κ ουβ α ρ ά ς α π ό τ ο υ ς Μ ύ λ ο υ ς. Ό τ α ν ο Β ύ σ τ εφ ελ ν τ ανακρίθηκε

σ τις 6 Ν ο εμ β ρ ίο υ 1957 σ τ ο 14ο α σ τυνομ ικό τμήμα, π ερ ιέγ ρ α ψ ε τη ν αντίδραση το υ Λε

Σ ουίρ , ότα ν ο τ ελ ε υ τα ίο ς έλ α β ε τη ν 1 π Δ εκ εμ β ρ ίο υ τη λ εφ ω ν ικ ά τη ν αναφορά τ ο υ Β ύ-

σ τ εφ ελ ν τ σ χ ετικ ά μ ε τη ν ε π ίθ εσ η :

Κατά τη διάρκεια της αναφοράς ήταν εξαιρετικά εκνευρισμένος και ή θελε να

μου επιρρίψει ευθύνες. Στο τ έλ ο ς μου ε ίπ ε με επ ιθετικό τόνο: <<Η διαταγή σάς είναι

γνωστή!». ' Ηξερα ποια εντολή εννοούσε. Επρόκειτο για τη διαταγή σύμφωνα με την

οποία για κάθε νεκρό Γερμανό στρατιώ τη θα έπ ρ επ ε να εκτελεσ τού ν 10 κάτοικοι

της σχετικής περιοχής. Του απάντησα εξίσου εκνευρισμένος ότι μια τέτο ια διαταγή

δεν μπορούσε φυσικά να υλοπ οιηθεί κατ’ αυτόν τον τρόπο. Ο στρατηγός απαίτησε

από μένα να ειδοποιήσω αμέσως τον λοχαγό Σιλντ [ ...].

λινγκραντ το χειμώνα του Ι 942-43, ο Βύστεφελντ ανέλαβε τα Χριστούγεννα του I 942 καθιίκονα διοικητή του 2ου τάγματος του 737ου συντάγματος της 117ης μεραρχίας καταδρομών. Όταν η μεραρχία μετατέθηκε τον Απρίλιο του 1943 στην Ελλάδα, ο Βύστεφελντ βρισκόταν και πάλι στο νοσοκομείο, καθώς είχε τραυματιστεί κατά τη διάρκεια συμπλοκών με αντάρτες στη Γιουγκοσ­λαβία στο πλαίσιο της επιχείρησης <<Weifi>>. Μόλις κατά τις αρχές Ιουνίου ανέλαβε και πάλι τη διοίκηση του 2 ου τάγματος και εγκαταστάθηκε στο Άργος (Κρατικό Αρχείο Μονάχου: Stanw 22297, σ. 73).

5 Ο Σιλντ ήταν από το 1919 έως το 1926 ανθρακωρύχος στα ορυχεία <<Frohliche Μ ο ^ Μ ο η ^ » του Βαττενσάιντ και «Emtracht-Tiefbau» του Έσσεν-Στέελε προτούενταχθείστον γερμανικό στρατό ως επαγγελματίας στρατιώτης. Αν και κατά τη διάρκεια της θητείας του δεν παρακολούθησε ποτέ κάποια στρατιωτική σχολή ούτε πήρε μαθήματα στη σχολή αξιωματικών, προήχθη το 1939 σε ανθυ- πολοχαγό, το 1940 σε υπολοχαγό και με τη δημιουργία της 117ης μεραρχίας καταδρομών, την 1.4.43, σε λοχαγό. Ωςδιοικητήςλόχου έλαβε μέρος το 1941 στηνεκστρατεία κατά της Γιουγκοσλαβίας και παρέμεινε στηΣερβοκροατία «προςδιασφάλιση στρατιωτικών εγκαταστάσεων» μέχριτη μετάθε­σή του στην Πελοπόννησο την άνοιξη του 1943 (Κρατικό Αρχείο Μονάχου: Stanw22297).

6 Σύμφωνα με τον Γεώργιο Μίλη από την Ανδρίτσα, από τονοποίοπήρε συνέντευξη ο συγγραφέ­ας στις 10 Αυγούστου 2000, ο σταθμάρχης Καραμήτρος είχε τοποθετήσει κάτω από ένα παράθυ­ρο του σταθμού έναν πάγκο, ώστε ο Φρίξος Ανδριανόπουλος, αντάρτης του ΕΛΑΣ, να μπορέσει από αυτή την υπερυψωμένη θέση να ρίξει ανενόχλητος με το οπλοπολυβόλο του τις θανατηφό­ρες βολές του στο χώρο όπου ήταν συγκεντρωμένοι οι Γερμανοί στρατιώτες. Ο Ανδριανόπουλος σκοτώθηκε λίγο αργότερα κατά τη διάρκεια της συμπλοκής που ακολούθησε και διήρκεσε περί­που είκοσι λεπτά.

328 V. Η ΕΠ ΙΧ Ε ΙΡΗ Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ»

Ο λοχαγός Σιλντ ήταν εξαιρετικά ταραγμένος και μ ε παρακάλεσε να κάνω τα

πάντα για να εμποδίσω κάτι τέτοιο . Τηλεφώ νησα ξανά στον στρατηγό φον Λεσου-

ιέρ [νοη Lesuier] [sic] και τον παρακάλεσα ε κ νέου να ανακαλέσει τη διαταγή. Μ ου

απάντησε ότι προφανώς στην επ ίθ εσ η θα π ρέπ ει να είχαν συμμετάσχει και κάτοικοι

και όχι μόνο αντάρτες. Ή τα ν απόλυτα π επ εισμ έν ος ότι οι αντάρτες υποδύονταν

την ημέρα τους άκακους γεωργούς, ενώ τη νύχτα συμμετείχαν στον ανταρτοπόλε­

μο. Ε π ιπλέον ήταν τη ς άποψης ότι ο πληθυσμός γνώριζε εκ τω ν προτέρω ν ότι θα γι­

νόταν η επ ίθεσ η . Άρα λοιπ όν είχε τη δυνατότητα να μας προειδοποιήσει, εφ όσον

μάλιστα ή ξερ ε τη σχετική διαταγή.

Παρά τις εκφ ραζόμενες αντιρρήσεις, επ έμ ειν ε «αν όχι 100, τό τε τουλάχιστον

50». Συμπλήρω σε επ ίσης ότι ο λοχαγός Σ ιλντ έ π ρ ε π ε να του τηλεφωνήσει αυτοπροσώ ­

πως. Δ εν γνωρίζω αν τελ ικ ά κάτι τέτο ιο έλαβε χώρα. Μ ετά από τη συζή τηση αυτή

φώναξα τον λοχαγό Σιλντ και τον ενημέρω σα σχετικά ότι ο στρατηγός Λ εσουιέρ

[sic] μείω σε τον αριθμό από 100 σε 50. Ο στρατηγός δεν όρισε κάποια προθεσμία,

αλλά επ έμ ειν ε στην άμεση εκ τέλ εσ η της διαταγής.

Κατά τη διάρκεια τη ς τηλεφ ω νικής συνδιάλεξης, ο στρατηγός φον Λεσουιέρ

[sic] α π είλη σ ε τόσο εμένα όσο και τον λοχαγό Σιλντ μ ε στρατοδικείο , στη ν π ερ ίπ τω ­

ση μη εκ τέλεσ η ς τη ς διαταγής. Α ναφέρθηκε επίσης στο γεγονός ότι επ έκ ειτο πιθα­

νότατα απόβαση και τόνισε π ο ιες επ ιπ τώ σ εις θα είχε κάτι τέτο ιο για μένα [ ...]7

Ό τ α ν σ τις 17 Δ εκ εμ β ρ ίο υ 1957 ο Σ ιλντ α ν α κρίθηκε από τη ν εισα γγελία , θυμ ότα ν

α κόμ η , αν και είχ α ν π ερ ά σ ει σ το μ ετα ξ ύ δ εκ α τ έσ σ ερ α χρόνια, τα ονόμ ατα , τ ο υ ς β α θ­

μ ο ύ ς και τ η χρονιά γ εν ν ή σ εω ς τ ω ν σ υ ν τρ ό φ ω ν τ ο υ . Π ρο φ α ν ώ ς δ εν ξ ε π έ ρ α σ ε π ο τ έ το

θάνατό τ ο υ ς . Ο ν εα ρ ό τερ ο ς ή τα ν μ όλις δ εκ α εν ν έα ετώ ν κα ι ο μ εγ α λ ύ τερ ο ς τριάντα

π έν τ ε . Ο Σ ιλντ επ ιβ εβ α ίω σ ε ότι δεν μ ίλησε π ρ ο σ ω π ικ ά μ ε το ν Λ ε Σ ο υ ίρ σ το τ η λ έ φ ω ­

νο, αλλά δ ια β εβ α ίω σ ε ότι ζ ή τ η σ ε επ ίμ ο ν α α π ό το ν Β ύ σ τ εφ ε λ ν τ να μ ε ιω θ ε ί ο αρ ιθμ ός

τ ω ν θυμ ά τω ν , κ α θ ώ ς τ ο ν θ εώ ρ η σ ε υ π ερ β ο λ ικ ό .

Για το ν π ρ ώ η ν δ ιο ικ η τή τ ο υ λ ό χ ο υ δ εν τ έ θ η κ ε π ο τ έ θ έμ α να α ρ ν η θεί να ε κ τ ε λ έ σ ε ι

τ η διαταγή. Ο Σ ιλντ ήτα ν τ η ς ά π οψ η ς ότι ο α ρ ιθμ ό ς τω ν θ υμ ά τω ν π ο υ ο Β ύ σ τ εφ ελ ν τ

ε ίχ ε κα τα φ έρ ει να μ ε ιώ σ ει από τα 100 στα 50 ή τα ν δίκα ιος και α ν έφ ερ ε : «Σ την π ε ρ ί­

π τ ω σ η π ο υ θα αρνιόμουν να ε κ τ ε λ έ σ ω τ η διαταγή θα έ θ ε τ α και τ η ζω ή μ ο υ σ ε κ ίν δυ ­

νο. Μ ε τ η νοοτροπ ία τ ο υ στρ α τη γ ο ύ Λ εσουιέρ [sic] θα έ π ρ επ ε να π ερ ιμ έν ε ι κα ν είς

ακόμη και ό τι θα δ ιέτα ζε τη ν επ ό μ εν η κιόλας μέρα και χω ρίς σ τρ α το δικ είο να μας

εκ τε λ έσ ο υ ν και τ ο υ ς δύο , το ν Β ύ σ τ εφ ελ ν τ και μ έν α » .8

Ο Σ ιλντ π α ρ ο υ σ ία σ ε κ α ι τ η δ ικ ή τ ο υ υ π ο κ ειμ εν ικ ή εικόνα τ η ς κ α τά σ τα σ η ς στη ν

π ερ ιο χ ή π ου ε ίχ ε να π ερ ιφ ρ ο υ ρ ή σ ει:

7 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/16, ΚΤΒ 1.12.43, σ. 77 (έμφαση όπως και στο πρωτότυπο).8 Κρατικό Αρχείο Μονάχου: Stanw 22297, σ. 87.

Η ΕΠ ΙΧΕ ΙΡΗΣ Η «ΑΝΔΡΙΤΣΑ» 329

Για λόγους καλύτερης κατανόησης τη ς τό τε κατάστασής μας, θα π ρέπ ει στο ση ­

μ είο αυτό να αναφέρω ότι στη ν περιοχή αυτή είχε λάβει χώρα μ α ολόκληρη σειρά

από παραβιάσεις του διεθνούς δικαίου από τη ν π λευ ρ ά τω ν ανταρτών, τω ν οποίω ν π

παρουσία ήταν έντονη, αν και ο πληθυσμός είχε συχνά ενημ ερω θεί σχετικά με τις

αναμενόμενες συνέπειες περαιτέρω επιθέσεω ν. Ο π ληθυσμός είχε απειληθεί με

αντίμετρα και αντίποινα. Θα μπορούσε κανείς να μιλήσει για μια ζώνη γεμάτη αντάρ­

τες , όπου ο καθένας -άνδρας, γυναίκα ή π α ιδ ί- ήταν με κάποιον τρόπο - ω ς μαχη­

τής, βοηθός ή υπ οστηρ ικτή ς- συνδεδεμένος με τους αντάρτες. Ή ταν βέβαια αδιά­

φορο αν οι άνθρωποι αυτοί συμμετείχαν εκούσια ή μ ετά από κάποια ήπια μορφή π ί­

εσης. Η σφαίρα που πλήγωνε θανάσιμα τον Γερμανό στρατιώτη δεν γνώριζε παρό­

μοιες διαφοροποιήσεις. Σ το σύνολό τους οι αντάρτες παρουσίαζαν την εικόνα ενός

συνονθυλεύματος από Έ λ λ η ν ες στρατιώ τες, φανατικούς κομμουνιστές, άνδρες και

γυναίκες από τον άμαχο πληθυσμό [... ] . Σ ε μικρές ομάδες η ακόμη και μεμονωμένα

οι αντάρτες οργίαζαν ανεμπόδιστα· εκτελούσαν την ύπουλη αποστολή τους παντού,

στα βουνά και στις π εδ ιά δες, στα δάση και στους δρόμους, νύχτα και μέρα, αλλά π ο ­

τέ ανοιχτά.9

Ο Σ ιλντ υ π ο λ ό γ ιζε ό τι σ τ ο υ ς δ εκ α π έ ν τ ε π ερ ίπ ο υ μ ή ν ες τ η ς π α ρ α μ ο ν ή ς τ ο υ στη ν

Π ελ ο π ό ν ν η σ ο ε ίχ ε «40 μ ε 50 ν εκ ρ ο ύ ς» σ τη μονάδα π ο υ δ ιο ικ ο ύ σ ε. Σ ε α υ το ύ ς έρ χ ο ­

ντα ν να π ρ ο σ τεθ ο ύ ν και οι τ ρ α υ μ α τίες , τω ν ο π ο ίω ν τ ο ν αριθμό δεν γνώ ριζε.

Ο Λ ε Σ ουίρ έ δ ω σ ε τη δ ια τα γή για τη ν ε κ τ έ λ ε σ η τ ω ν 50 ομ ή ρω ν σ το ν Β ίλλ ιμ π α λν τ

Α κ α μ π χού μ π ερ και την « εκ τελ εσ τ ικ ή διμοιρία» το υ , π ο υ α π ο τελ είτο α π ό 30 ά ν δ ρ ες.10

Η διμοιρία τ ο υ Α κ α μ π χ ο ύ μ π ερ π α ρ έλ α β ε το υ ς μ ελ λ ο θά ν α το υ ς α π ό κάποιο σ τρ α τό ­

π εδ ο σ τη ν Τ ρ ίπ ο λ η και έφ τα σ ε σ το στα θμ ό τ η ς Α ν δρ ίτσα ς σ τις 3 Δ εκ εμ β ρ ίο υ . Δ ύο

μ ερ ό ν υ χτα π ερ ίμ εν α ν οι κα τα δικα σ μ έν ο ι τη ν ε κ τ έ λ ε σ ή τ ο υ ς , κ λ εισ μ έν ο ι μ έσ α σ ε κ ά ­

π ο ιο α π ο θ η κ ευ τικ ό κ τ ίρ ιο τ ο υ σ τα θμ ο ύ .

Κι ό μ ω ς, για τη ν ε κ τ έ λ ε σ η τ η ς δ ια τα γή ς τ η ς 5 η ς Δ εκ εμ β ρ ίο υ η ε κ τ ε λ εσ τ ικ ή δ ιμ ο ι­

ρία τ ο υ Α κ α μ π χ ο ύ μ π ερ δ εν υ π ή ρ ξ ε τ ελ ικ ά α π α ρα ίτη τη . Η οργή τω ν α ν δρώ ν τ ο υ 7ου

λ ό χ ο υ εξα ιτία ς τ η ς μ οίρα ς τω ν σ υ ν τρ ό φ ω ν τ ο υ ς θα π ρ έ π ε ι να ή τα ν α π ερ ίγ ρ α π τη , κ α ­

θ ώ ς ο ύ τε έν α ς δ εν α ρ ν ή θη κ ε να σ υ μ μ ετ ά σ χ ει σ τη θ α ν ά τω σ η τω ν ομ ήρω ν. Ο Σ ιλντ

επ ιβ εβ α ίω σ ε μ ετά το ν π ό λ εμ ο ό τι «δεν υπ ήρ ξα ν α ν υπ α κ ο ές ή α ν τιρ ρ ή σ εις σχ ετικ ά μ ε

τη δια τα γή ».Η « Τ ό τε , ό π ω ς και σήμ ερα », κ α τ έ θ ε σ ε ο Σ ιλ ν τ σ τη γερμανική δικα ιοσύνη

κατά τη δ ιά ρκεια τω ν ανακρίσεω ν, ήταν τη ς γν ώ μ ης «ότι τα αντίποινα π ου δ ια τά χθ η ­

καν α ν τιστοιχούσα ν σ τη ν π ρ ά ξη και τ ις α π ώ λ ε ιες α π ό γ ερ μ α ν ικ ή ς π λ ευ ρ ά ς» .

9 Ό.π., σ. 85.10 Το γεγονός αυτό επιβεβαιώθηκε και από τονΧ. Χόφφμαν σε συζήτηση με τονσυγγραφέα στις

19.6.1998.11 Κρατικό Αρχείο Μονάχου: Staηw 22297, σ. 160.

330 V. Η Ε Π ΙΧΕ ΙΡΗ Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ»

Α κόμ η και είκ ο σ ι χρόνια μ ετά τ η λ ή ξη τ ο υ π ο λ έμ ο υ , ο Σ ιλντ «δ εν έν ιω θ ε τ η ν π α ­

ραμικρή ενοχή »: «Οι ε ν έρ γ ε ιε ς τω ν αντα ρτώ ν έβ ρισκ α ν υ π ο σ τή ρ ιξη και π ο λ λ έ ς φ ο ­

ρ ές ήτα ν δ υ ν α τές μ όνο μ ε τη β ο ή θ εια τ ο υ π λ η θυ σ μ ο ύ · για τ ο λόγο α υ τό ν τα εφ α ρ μ ο ­

ζό μ εν α αντίποινα α π ο τελ ο ύ σ α ν μια π ρ ά ξη α υ το π ρ ο σ τα σ ία ς, δ ια φ ο ρ ετικ ά ο αρ ιθμ ός

τω ν α ν τα ρ τικ ώ ν ε π ιθ έσ εω ν θα έπ α ιρ ν ε τρ ο μ α κ τικ ές δ ια σ τά σ εις» .12

Ε π ειδ ή κατά τη διάρκεια τ η ς ε π ίθ εσ η ς είχαν σ κ ο τ ω θ ε ί κα ι δ ύ ο Έ λ λ η ν ε ς , απαγχο-

νίστηκαν τελ ικ ά «μόνο» 48 όμηροι. Ο ύ τε ο Σ ιλντ ο ύ τ ε ο Β ύ σ τ εφ ελ ν τ έκανα ν σ τη ν π ο ­

ρεία τω ν αν α κρίσεω ν δ η λ ώ σ εις σχ ετικ ά μ ε τη ν α π ο τρό π α ιη μορφ ή θα ν ά τω ση ς τω ν

ομήρων: ο έν α ς μ ετά το ν άλλο οδη γούντα ν κά τω α π ό το ν π λά τα νο δίπ λα σ το κτίριο

το υ στα θμ ού και απα γχονίζοντα ν στα κλαδιά το υ δ έν τρ ο υ . Ό τ α ν π λ έο ν γέμ ισα ν τα

κλα διά , κ ρ εμ ά σ τη κ α ν οι υ π ό λ ο ιπ ο ι ά ν δ ρ ες απ ό τα δοκάρια σ τ ο π ρ ό σ τεγ ο το υ σ τα θ ­

μού και σ τα Κ α δ ιά τω ν δ έν τρ ω ν σ τ η ν απ ένα ντι π λ ευ ρ ά . Χ ρ η σ ιμ ο π ο ιο ύ σ α ν ένα σ ιδ ε ­

ρέν ιο β α ρέλι, σ τ ο ο π ο ίο ανέβαιναν ο μ ελ λ ο θά ν α το ς και ο δ ή μ ιό ς το υ . Α φ ού π ερ ν ο ύ σ ε

τη θηλιά σ τ ο λα ιμ ό το υ κ α τα δικα σμ ένου , ο δήμιος κ α τέβ α ιν ε και κ λ ο τ σ ο ύ σ ε τ ο βα ρέλι

σ τρ εφ ό μ εν ο ς μ ετά σ τ ο ε π ό μ ε ν ο θύμα. Τ α απ α ρα ίτητα σχοινιά είχαν κ α τα σ χ εθ εί α π ό

τ ο υ ς ιδ ιο κ τή τες γ α ϊδου ρ ιώ ν τ η ς Α νδρίτσας. Τ α π τώ μ α τα π α ρ έμ ειν α ν κρ εμ α σ μ έν α

«για εκφ ο β ισ μ ό » ε π ί ο κ τώ η μ έρ ες π ριν επ ιτ ρ α π εί σ το υ ς συ γ γ εν είς να π αραλά βουν και

να θάψ ουν τ ο υ ς ν εκ ρ ο ύ ς τ ο υ ς ,13 μ ετά απ ό μ εσ ο λ ά β η σ η το υ επ ισ κ ό π ο υ Τ ρ ιπ ό λ εω ς .

Α π ό γ ερ μ α ν ικ ή ς π λ ευ ρ ά ς τα αντίποινα δ εν είχ α ν τ ο π α ρ α μ ικρ ό α π ο τέλ εσ μ α : ο

Β ύ σ τεφ ελ ν τ θυμάται ό τι « μ ετά α π ό τη ν π ράξη α υ τή δ εν στα μ άτησαν οι επ ιχ ειρ ή σ ε ις

τω ν αντα ρτώ ν σ τη ν π ερ ιο χ ή μας». Ό τ α ν π λ η ρ ο φ ό ρ η σ ε το ν Λ ε Σ ο υ ίρ σχ ετικ ά μ ε τη ν

ε κ τ έ λ ε σ η τ η ς δια τα γής, α υ τό ς τ ο υ α π ά ν τη σ ε κο φ τά και σύ ν το μ α « εν τά ξει!» , κ λείν ο -

ν τά ς τ ο υ χω ρ ίς καμία π ερ α ιτέρ ω π α ρ α τή ρη ση τ ο τη λ έφ ω ν ο . 14

Τ ό σ ο ο Σ ιλντ ό σο και ο Β ύ σ τ εφ ελ ν τ («λυπ ά μ α ι πρα γμ ατικά π ο υ έ π ρ ε π ε τ ό τ ε να

π εθ ά ν ο υ ν τόσοι ά ν θρ ω π οι») δ ικα ιολόγησαν τη ν π ράξη το υ ς μ ετά τη λ ή ξη τ ο υ π ο λ έ ­

μ ου λ έγ ο ν τα ς ότι ή τα ν αναγκασμένοι να εν ερ γ ή σ ο υ ν κ α τ ’ α υ τό ν το ν τρ ό π ο : «Αν δ εν

μ ετέφ ερ α τη διαταγή σ τ ο υ ς κ α τω τέρ ο υ ς μ ου , θα π ερ ν ο ύ σ α α π ό σ τρ α το δ ικ είο , θα κ α ­

τα δ ικ α ζό μ ο υν και σίγουρα θα μ ε εκ τελ ο ύ σ α ν . Ή τ α ν η επ ο χ ή λ ίγ ο π ριν α π ό τη ν α π ό ­

βαση π ο υ αναμ ενότα ν α π ό τη ν Α φ ρική . Για το λ ό γ ο α υ τό ν α κόμ η και η π α ρ α μ ικ ρ ό τε-

ρη α ν υπ α κοή ετ ιμ ω ρ είτο σ κ λ η ρ ά » .Β

Η δικαιολογία ό τι κ ά π ο ιο ς ή τα ν ανα γκα σμ ένος να εν ερ γ ή σ ει έ τ σ ι υ π α κ ο ύ ο ν τα ς σ ε

δ ια τα γές χ ρ η σ ιμ ο π ο ιή θ η κ ε συ χνά α π ό τη ν υ π ερ ά σ π ισ η σ ε δ ίκ ες κατά τω ν εγ κ λ η μ α ­

τιώ ν π ο λ έμ ο υ - ό π ω ς και σ τ η δ ίκ η τ η ς Ν υ ρ εμ β έρ γ η ς - , α λλά δ εν μ π ό ρ ε σ ε ε π ’ ο υ δ εν ί

12 Ό.π., σ. 161.13 Συνέντευξη μετον Γεώργιο Μίλη στην Ανδρίτσα, 10.8.2000.14 Κρατικό Αρχείο Μονάχου: Stanw 22297, σ. 78.‘5 Ό.π., σ. 80.

Η ΕΠ ΙΧ Ε ΙΡΗ Σ Η «ΑΝΔΡΙΤΣΑ» 331

ΖΧΟΤΟΜΕΝΟΙ Λ1ΛΧΗ7ΕΓ ΤΟΥ Ε ΣΤΗ MJ

'■ ΦΡΙΙΟί ΑΝΔΡΙΑΝΟΠΟΥΛΟΣ • ΚΟΝΓΓΑΝΤΙΝΟΕ Α ΒΡΥΝΙΟΣ

ΚΡΕΜΑΣΜΕΝΟΙ ΣΤΙΣ1 ■: Π Α Ν Α Γ ία τ Η Σ & . Α Τ Γ ΐΛ Ε Ί Ο Σ2 ' ΧΡΗΣΤΟ% Π, ΑΡΠΝΙΟΣ

' 3 ,ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ Κ. ΒΑΠΑΣΑ ΙΩΑΝΝΗΣ Γ. ΓΑΛΑΝΗΣ Η ΣΓΟΥΡΓΓΣΑΣ

5 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Α. ΖΑΜΠΙΑΣ6 ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΣ Π ΑΤΡΑΣ7 Γ Ε Ω Ρ ΓΙΟ Σ ΓΕΩ ΡΓΓΤΣΗΣ8 ΓΕΩΡΓΙΟΣ X . ΔΑΛΑΜΓΠΡΗΣ ··> /G/.NMU »:10 A;?0i70A0r iAi'Pt!;; ΑΝΤΩΝΙΟΣ Η. 4ΗΜΑΚΟΣ J2 ΑίΆΝΑΣΙΟΣ Α.ΔΟ. ΥΣΑΣΗΣ <- e'i:o.4£i?o.t· ΖΑχοΑΙΗΣ 14 ·/ΟΑΝΝΗΣ Ν. ίΤΑΡΑΚΟΕ 18 Αθ ίΑΣΤΟΣ ΚΑΡ ΉΠίΤ, θεο ροχ η. κΝΑκωιι.ι:

17 ΠΟΛΥΖΩΗΤ'Ζ. ΚΑΡΙΑΟΣ Ιβ ΜΝΑΠΩτΗΣ Κ. KAPAAII.t 19 ΒΑΣΙΛΗΟΣ E.KOTOOffff ,ύ ΑΣΤΟΣ. ΚΟΥΜΑΡΕΛΟΕ?.i XP^or Δ,κο^^ισ;·■ .■ θΕΟΟ4ΩΡΟΕ Γ. ^^^Ο^ΥΛΟΣ 25 : Γ. ^ ΑΙΤΑΚΟΠΟΥΛΟΓ24 ΠΠΡΑΠΟΣ Γ.2£ K^OIOTNOr B. ZAPOIJOYAOI26 ΙΟΑΝΝιι N.MAXAIPAE27 θ£ΟΔΟΕΙΟΣ Σ. Μ ΕΝΚΟΣ 25 ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ ΜΗΤΡΑΚΟΣa CTANTlNOt Κ. ΜΠΕΧΡΑΚΗΣJO rmPriOt Π. MOYPrzlNOI

31 ΠΑΝΑΠΟΤΗΣ Κ. ΜΟΥΤΖΟΥΡΗΣ i 32 ΙΩΑΝΝΗΣ Γ. ΜΠΟΠΑΝΤΖΟΠΟΥΛΟΣ

33 ΓΕΩΡΓΙΟΣ Π. ΝΙΚΟΛΑΙ&ΗΣ , 3 4 ΧΡΗΣΤΟΣ X . ΠΑΝΑΓΟΥΛΙΛΣ ' 35 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Κ.ΠΕΤΡΑ&ΗΣ

36 ΑΝ&ΡΕΑΣ Γ. ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ37 ΝΙΚΟΛΑΟΣ Γ. ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ38 ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΡΑΛΛΗΣ39 ΑΠΟΣΤΟΛΗΣ Κ. ΣΙΔΕΡΗΣ

ί 40 ΣΠΥΡΟΣ Π. ΣΤΑΥΡΑΚΟΣI Λ1 ΛΕΟΝΙήΑΣ Α. ΣΤΑΥΡΟΠΟΥΛΟΣ : 42 ΠΑΡΑΣΚΕΥΑΣ t . ΣΤΑΥΡΟΠΟΥΛΟΣ

<3 ΜΑΝΟΛΗΣ ΤΣΑΓΓΑΡΗΣ i 44 ΠΑΡΑΣΚΕΥΑΣ Γ. ΤΣΟΥΣΗΣ

45 ΓΕΩΡΓΙΟΣ Ν. ΦΑΤΟΥΡΟΣ46 ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ Γ. ΦΛΙΝΤΡΑΣ47 ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ Λ.ΧΑΡΑΛΑΣ48 ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ X ΑΡΑΛΑΜΠΟΠΟΥ ΛΟΣ49 ΓΕΟΡΠΟΣ Α . ΦΑΡΡΟΣ5 0 ΝΙΚΟΛΑΟΣ Σ.ΚΟΣΤΑΚΗΣ

ΣΚΟΤΟΜΕΝΟΣ ΤΟΝ ΜΑΗ ΑΓΓΕΛΗΣ Α.ΜΙΛΗΣ

■ . ιΤΟ ΜΝΗΜΕΙΟ ΕΠΝΕ ΜΕ ΠΡΩΤΟΒΟΥΛΙΑ

ΤΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ ΤΟΝ ΑΠΑΝΤΑΧΟΥ ΑΝΔΡΙΤΣΙΟΤΟΝ ΚΑΙ ΤΟΝ

ΑΝΤΙΣΤΑΣΙΑΚΟΝ ΟΡΓΑΝΩΣΕΩΝ

Φωτ. 103. Το μνημείο με τα ονόματα των Ελλήνων θυμάτων στον σιδηροδρομικά σταθμά της Ανδρίτσας.

τρ ό π ω να α π ο δ ειχθεί. Τ ο Κ εν τρ ικό Γρ α φ είο Δ ιο ίκ η ση ς Τ ο π ικ ώ ν Δ ικ α στη ρ ίω ν στο

Λ ούν τβ ιχσ μ π ο υ ργκ π ρ α γ μ α το π ο ίη σ ε το 1963 μια εκ τετα μ έν η έρ ευ ν α , από την οπ οία

π ρ ο έκ υ ψ ε ότι η δικαιολογία «αναγκαστικής υ π α κ ο ή ς σ ε διαταγή» δ εν μ π ο ρ εί να

ισχύσ ει, κα θώ ς « ού τε μ ία π ερ ίπ τ ω σ η σ ω μ α τικ ή ς τιμ ω ρία ς ή θα ν ά τω ση ς ω ς α π ο τέλ εσ μ α

α ν υπ α κ ο ή ς σ ε εγ κ λ η μ α τικ ές δ ια τα γές δ ε ν μ π ό ρ ε σ ε να α π ο δ ε ιχ τ ε ί» .16

Κ αι ο Φ ρ α ν τς Γ κ α ρ χ έφ ερ , π ο υ γν ώ ρ ιζε π ο λ ύ καλά τ ο ν Λ ε Σ ουίρ , α π ο ρ ρ ίπ τει τον

ισχυρισμ ό τω ν Σ ιλν τ και Β ύ σ τεφ ελ ν τ : «Αν οι ά ν δρ ες αρνούντα ν να υ π α κ ο ύ σ ο υ ν στη

διαταγή, τ ό τ ε θα μ ε τ ε τ ίθ εν τ ο κατά π ά σ α π ιθα ν ό τη τα στο ανατολικό μ έτω π ο , αλλά σ ί­

γουρα δεν θα εκ τελο ύ ν τα ν » . 17

Τ ελ ικ ά δ ε ν α σ κ ή θ η κ ε π ο ιν ική δ ίω ξη ε ις βάρος τω ν Σ ιλντ και Β ύ σ τ εφ ελ ν τ . Ο ι π ρ ο ­

κ α τα ρ κ τικ ές δ ια δ ικ α σ ίες δια κόπ η κα ν, γιατί ό π ω ς γρά φ ει σ τ ις 2 5 .1 1 .1 9 6 0 ο δ ιευ θύ ν ω ν

εισ α γ γ ελ έα ς σ τη ν α ιτιολόγ η σή το υ :

16 Κεντρικό Γραφείο Διοίκησης Τοπικών Δικαστηρίων στο Λούντβιχσμπουργκ, Zum Problem des sog. Befehlsnotstandes in NSG- Verfahren. Rechtliche und tatsachliche Aspekte nach dem derzeitigen Stand der Erkenntnisse, Λούντβιχσμπουργκ 1 963, σ. Ι .

'7 Συνέντευξη στις 7.11.98. Με παρόμοιο τρόπο εκφράστηκε και ο πρώην υποδεκανέας της Ι 1 7ης μεραρχίας καταδρομών και κατοπινός συγγραφέας Χανς Χόφφμαν σε επιστολή που απηύθυνε σε κάποιον από τους πρώην συντρόφους του: «Η Βέρμαχτ δεν ανάγκασε κανέναν να συμμετά­σχει σε εκτελέσεις» (επιστολή του Χόφφμαν προς τον Καν στις 17.6.90. Αντίγραφο της επιστο­λής στο αρχείο του συγγραφέα).

332 V. Η Ε Π ΙΧΕ ΙΡΗ Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ»

Οι υπάρχουσες υποψ ίες δεν επαρκούν. Κη:.ι ι.. η συμπεριφορά τω ν κατηγορου­

μένων Β ύστεφ ελντ και Σιλντ, οι οποίοι <- κ ι ί Λ;- ·:ηι\ τα αντίποινα υπακούοντας σε

διαταγές, δεν μπορεί να ερμ ηνευτεί ω ς πράξη τιμω ρητέα σύμφω να με το υς τ ό τ ε και

σήμερα ισχύοντες νόμους του διεθνούς δικαίου. Τα αποτελέσματα τω ν έω ς τώρα

ερευνώ ν οδηγούν στο συμπέρασμα ότι, αντιθέτως, η επ ίθ εσ η τω ν ανταρτών, οι

οποίοι δεν παρουσιάστηκαν με ευκρινή χαρακτηριστικά σημεία ω ς εμπόλεμοι,

όπ ω ς π ροβλέπουν οι κανονισμοί τη ς σύμβασης τη ς Χάγης σχετικά με τ η διεξαγωγή

πολέμου, αντιβαίνει στους ισχύοντες νόμους του διεθνούς δικαίου. Έναντι παρό­

μοιων επ ιθέσ εω ν ιδιαίτερης βαρύτητας που αντιβαίνουν στο διεθνές δίκαιο τα αντί­

ποινα ήταν και είναι επ ιτρεπ τά .18

18 Κρατικό Αρχείο Μ ονάχου : Stanw 22297, σ. 146.

Ο δ ε κ α ν έ α ς [ O b e r ja g e r ] Κ ό ν ρ α ν τ Ν τ έ ν ε ρ τ ,

ο α π ο κ α λ ο ύ μ ε ν ο ς « Τ έ ν ν ε ρ »

5ο λό χο υ π ό τ η διο ίκησ η τ ο υ Σ ό μ π ερ .

Ο Ν τ έ ν ερ τ ε θ ε ω ρ ε ίτ ο έμ π ε ιρ ο ς σ τρ α τιώ ­

τ η ς . Τ ο φ θινόπ ω ρο το υ 1935 π α ρ ο υ σ ιά σ τη -

Φ η τ. 104. Ο δεκανέας Κόνραντ Ντένερτ. κ ε στη στρ α τολογία , υ π η ρ έτ η σ ε τη θ η τεία

τ ο υ σ το σ τρ α τό τ ο υ Ράιχ και σ τη συ ν έχεια

σ τη Β έρ μ α χ τ λα μ β ά νοντα ς μ έρ ο ς σ τ ις εκ σ τ ρ α τε ίε ς κατά τ η ς Π ολωνίας, τ η ς Γαλλίας

και τη ς Ελλάδας.

Κ αθώ ς ο εικ ο σ ιεν ν ιά χρ ο ν ο ς μ ιλ ο ύ σ ε ελ λ η ν ικ ά , το υ ζ η τ ή θ η κ ε σ τις 16 Ο κτω β ρ ίου

να α σ χ ο λ η θ εί μ ε μ ετα φ ρ ά σ εις στα γρα φ εία τ ο υ ε π ιτ ελ ε ίο υ το υ τά γ μ α το ς.'Ο τα ν η ε ί ­

δ η σ η σ χ ετ ικ ά μ ε τ η ν έν ο π λ η σ υ μ π λ ο κ ή κοντά σ τη ν Κ ερ π ιν ή έγ ιν ε γ ν ω στή , σ υ ν ό δ ευ -

σ ε το ν Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ σ τη ν α ν α ζή τη σ η τ ο υ λ ό χ ο υ Σ ό μ π ερ και δ ιεξή γ α γ ε μ ετά α π ό

εν το λ ή τ ο υ Γκ α ρ χ έφ ερ τ ις α ν α κρίσεις τ ω ν κ α το ίκ ω ν στη ν Κ ερ π ιν ή και τ ο υ ς Ρ ω γ ο ύ ς .2

Σ τη σ υ ν έχεια ο Ν τέν ερ τ π α ρ έμ ε ιν ε σ το ε π ιτ ελ ε ίο τ ο υ Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ . Π ρ ο φ α ­

ν ώ ς ο δ ιο ικ η τή ς τ ο υ τά γ μ α το ς σ υ μ π ά θ η σ ε το ν Σ ά ξονα, ο ο π ο ίο ς α ν έλα β ε ε π ίσ η ς το

ρ ό λ ο τ ο υ δ ιερ μ η ν έα κ α τά τη δ ιά ρ κ εια τω ν π ρ ο σ π α θ ειώ ν να β ρ εθ εί μια λ ύ σ η το υ π ρ ο ­

Ό τ α ν κατά τις π ρ ω ιν ές ώ ρ ες τ η ς 16η ς Ο κ τ ω ­

β ρίου 1943 ο Χ α ν ς Σ ό μ π ερ ζ ή τη σ ε , εν όψ ει

τ η ς ε π ικ ε ίμ εν η ς α ν α γνω ριστικής επ ιχ ε ίρ η ­

σ η ς σ τη ν π ερ ιο χ ή τω ν Κ αλα β ρ ύτω ν, να π α ­

ρ ο υ σ ια στο ύ ν οι ά ν δρ ες το υ , έ λ ε ιπ ε έν α ς απ ό

τ ο υ ς σ τρ α τ ιώ τες το υ . Ε π ρ ό κ ειτο για το ν ε ι-

κ οσιεννιά χρονο δ εκ α ν έα Κ όνραντ Ν τ έ ν ερ τ .1

Ο Ν τέν ερ τ γ εν ν ή θ η κ ε σ τ ις 1 6 Α π ρ ιλ ίο υ 1914

σ τη Δ ρ έσ δ η , ό π ο υ τ ε λ ε ίω σ ε το γ υ μ ν ά σ ιο και

το λύκειο μαθα ίνοντα ς τη ν αρχαία ελ λ η ν ικ ή

γλώ σσα. Σ το π λα ίσ ιο τ η ς δη μ ιουργία ς τη ς

117η ς μεραρχίας κατα δρομ ώ ν, ο Σά ξονας ήρ­

θ ε στη ν Π ελ ο π ό ν ν η σ ο και εν τά χ θ η κ ε στον

1 Ο βαθμόςτου Oberjager ισοδυναμεί με εκείνον του Oberschutze [δεν υπάρχει ελληνικό αντίστοιχο για τους δύο αυτούς στρατιωτικούς βα θμ ός (Σ.τ.Μ.)]. Κατώτερός τους στην ιεραρχία της γερ­μανικής Βέρμαχτ ήταν μόνο ο Jager (=καταδρομέας) και ο Schiitze (=οπλίτης).

2 Βλ. κεφ. <<Η αναζήτηση τωναγνοουμένων>>.

334 V. Η Ε Π ΙΧ Ε ΙΡΗ Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ»

β λ ή μ α το ς τω ν α ιχμ α λώ τω ν μ ε ειρηνικά μ έσα , σ ε συνεργα σία μ ε τ ο υ ς π ρ ο ύ χ ο ν τες το υ

Αιγίου.

Κ ατά τ ις εβ δ ο μ ά δ ες ανάμεσα σ τ ι ς 6 Ό κ τ ω β ρ ί ο υ και τη ν επ ισ τρ ο φ ή τ ο υ Λ ε Σουίρ

στη μ εραρχία , ο Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ α ν έθ εσ ε σ το ν Ν τέν ερ τ και κα θή κο ν τα στο ν το μ έα

τ η ς α ν τικ α τα σκ ο π εία ς: κ α θ ώ ς ο δ εκ α ν έα ς μ ιλ ο ύ σ ε ελλη ν ικ ά , τ ο υ α ν α τ έθ η κ ε η δ ιεξ α ­

γω γή αν α κρίσεω ν υ π ο τ ιθ έμ ε ν ω ν αν τα ρτώ ν και υ π ο σ τη ρ ικ τώ ν τ ο υ ς σ τ ο Α ίγιο, μ ε σ κ ο ­

π ό τ η συ λλογ ή π λ η ρ ο φ ο ρ ιώ ν σ χ ετ ικ ά μ ε τη ν τύ χ η και το ν τό π ο π α ρ α μ ο ν ή ς τω ν αιχ­

μ ά λ ω τω ν Γερμανώ ν.

Α ν και α υ το ύ τ ο υ ε ίδ ο υ ς οι α ν ακρίσεις γίνονταν σ υ ν ή θ ω ς α π ό μ έλ η τ η ς μ υ σ τικ ή ς

στρ α τιω τικ ή ς α σ τυ ν ο μ ία ς,3 δ εν ή τα ν π ερ ίερ γ ο να π α ρ ευ ρ ίσ κ ο ν τα ι και μ έλ η τ ο υ τ μ ή ­

μ α το ς α ν τικ α τα σ κ ο π εία ς το υ επ ιτ ελ ε ίο υ τ η ς μ ερα ρ χία ς ή τ ο υ τά γ μ α το ς κ α τά τη διά ρ­

κ εια τω ν α ν ακρίσεω ν σ τ ις φ υ λ α κ ές τ η ς μ υ σ τικ ή ς α στυνομ ία ς. Τ ο γ εγ ο ν ό ς ό μ ω ς ό τι

μ έλ η κ ά π ο ιο υ τά γ μ α το ς ήταν σ ε θ έσ η να διεξα γά γουν α ν εξά ρ τη τα και σ ε δ ικ ο ύ ς τ ο υ ς

α ν α κριτικούς χ ώ ρ ο υ ς α ν α κρίσεις υ π ό π τω ν , χ ω ρ ίς τη ν εν η μ έρ ω σ η ή τ η σ υ μ μ ετο χ ή

τ η ς μ υ σ τικ ή ς σ τρ α τιω τικ ή ς α σ τυν ο μ ία ς, ήτα ν μά λλον α σ υ ν ή θιστο .

Ό π ω ς α ν έφ ερ ε μ ετά τη λ ή ξη τ ο υ π ο λ έμ ο υ κά π οιο π ρ ώ η ν μ έλ ο ς τ ο υ τ ο π ικ ο ύ τ μ ή ­

μ α το ς τ η ς μ υ σ τικ ή ς σ τρ α τιω τικ ή ς αστυνομ ία ς σ τ ο Αίγιο, συγ κ εκ ριμ έν α ο υ π α ξιω μ α τι-

κ ό ς Ρ ολφ Μ π ο ύ σ σ ε , ο Ν τέν ερ τ α ν έκ ρ ιν ε υ π ο τιθ έμ εν ο υ ς α ν τά ρ τες και υ π ο σ τη ρ ικ τές

τ ο υ ς σ ε έναν ανακριτικό χώ ρο π ο υ ε ίχ ε δ ια μ ο ρ φ ω θ εί απ ό το lo τάγμα. Ο Μ π ο ύ σ σ ε

δ ια π ίσ τω σ ε ότι ο Ν τέν ερ τ χ ρ η σ ιμ ο π ο ιο ύ σ ε β ία ιες και σ α δ ισ τικ ές μ εθ ό δ ο υ ς . «Είδα μ ε

τα ίδια μ ου τα μάτια», α ν α φ έρ ει ο Μ π ο ύ σ σ ε , «ότι κ α τά τ η δ ιά ρκεια τω ν ανακρίσεω ν

τύ φ λ ω ν ε τ ο υ ς φ υ λ α κ ισ μ έν ο υ ς μ ε μια δυνα τή λά μ π α , τ ο υ ς α ν ά γκα ζε να γδυθούν και

τ ο υ ς χ τ υ π ο ύ σ ε μ ε μια λ ε π τ ή λω ρ ίδ α ».4 Μ ετά το ν π ό λ εμ ο , επ ιζ ή σ α ν τες επ ιβ εβ α ίω σ α ν

τ ις μ εθ ό δ ο υ ς βασανιστηρίω ν π ο υ ε ίχ ε π ερ ιγρ ά ψ ει ο Μ π ο ύ σ σ ε . Τ ο όνομα «Τ ένν ερ »,

ό π ω ς ε ίχ ε α λ λ ο ιω θ ε ίτ ο όνομα τ ο υ Ν τ έ ν ε ρ τ α π ό τ ο υ ς Έ λ λ η ν ε ς , δ ε ν επ ρ ό κ ειτο ν α λ η -

σ μ ο ν η θ ε ίπ ο τ έ .

Π ρά γμ α τι, μια διαμαρτυρία τ ο υ Μ π ο ύ σ σ ε ο δ ή γ η σ ε τ ο υ ς π ρ ο ϊσ τα μ έν ο υ ς τ ο υ

Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ να τ ο υ υ π εν θ υ μ ίσ ο υ ν ό τι οι α ν α κρίσεις κ ρ α το υ μ έν ω ν ανήκαν ο υ ­

σια στικά σ τα κα θή κ ο ν τα τ η ς μ υ σ τικ ή ς σ τρ α τιω τικ ή ς α στυν ο μ ία ς. Αν και π ροσω ρ ινά ο

Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ α κ ο λ ο ύ θ η σ ε τη ν εν το λ ή αυτή, ο Ν τέν ερ τ «ξα ν ά ρχισε τις π α λ ιές μ ε ­

θ ό δ ο υ ς του»,5 ό π ω ς θυμά ται ο Μ π ο ύ σ σ ε , όταν το Φ εβ ρ ο υ ά ρ ιο -Μ ά ρ τιο 1944 το τ ο π ι­

κ ό π α ρ ά ρ τη μ α τ η ς μ υ σ τ ικ ή ς σ τρ α τιω τικ ή ς α σ τυν ο μ ία ς σ το Α ίγιο δ ια λ ύ θη κ ε.

3 Η μυστική στρατιωτική αστυνομία ήταν η αστυνομία της αντικατασκοπείας του στρατεύματος. Κάθε ανώτατο αρχηγείο στρατού είχε το δικό του τμήμα μυστικής αστυνομίας. Στα καθήκοντά της ανήκε η αποκάλυψη και η εξουδετέρωση εχθρικών ενεργειών δολιοφθοράς, υπονόμευσης και κατασκοπείας.

4 Κρατικό Αρχείο Μονάχου: Staηw 22297, σ. 177.5 Ό.π.

Ο ΔΕΚΑΝΕΑΣ Κ Ο Ν ΡΑ Ν Τ ΝΤΕΝΕΡΤ, Ο Α Π Ο Κ Α Λ Ο Υ Μ Ε Ν Ο Σ «ΤΕΝΝΕΡ» 335

Σ ύμ φ ω να μ ε ελ λ η ν ικ ές κ α τ α θ έσ ε ις , ο Ν τέν ερ τ έλ α β ε μ έρ ο ς σ τ ις 2 7 Ν ο εμ β ρ ίο υ σ ε

μ ια επ ιχ είρ η σ η το υ 3 ο υ λ ό χ ο υ το υ 7 4 9 ο υ συ ν τά γ μ α το ς εναντίον τ ο υ χ ω ρ ιο ύ Α χλαδιά

ν ο τ ίω ς τ ο υ Α ιγίου. Ενώ α π ό το λ ό χ ο κ α τα σ χ έθ η κ α ν «μ ικρός α ρ ιθμ ός ό π λ ω ν και ε ξ ο ­

π λ ισ μ ό ς» , ο εχθρ ό ς ε ίχ ε «5 ν εκ ρ ο ύ ς και α ρ κ ετο ύ ς τρ α υ μ α τίες» . Σ ύ μ φ ω ν α μ ε Έ λ λ η ν ε ς

α υ τ ό π τε ς μ ά ρ τυ ρ ες , κατά τ η διάρκεια τ η ς « επ ιχ είρ η σ η ς» σ υ ν ελ ή φ θ η η Μ αρία Βασι­

λ ο π ο ύ λ ο υ , η ο π ο ία α ν α κ ρ ίθη κ ε μ ε βασα νιστήρια και μ ε τη ν α π ειλ ή ό π λ ο υ σ το δ η μ ο ­

τ ικ ό σ χ ο λ είο σ χ ετικ ά μ ε τ ο κ ρ η σ φ ύ γ ετο τω ν αν τα ρτώ ν και τ ο υ άνδρα τη ς . Η ίδια α ν έ­

φ ε ρ ε μ ετα ξ ύ ά λλω ν ό τ ι κ α κ ο π ο ιή θ η κ ε σεξο υ α λ ικ ά α π ό τ ο υ ς Γ ερ μ α ν ο ύ ς σ τρ α τιώ τες .

Τ η ν επ ό μ εν η μ έρα π έθ α ν ε α π ό καρδια κή π ρ ο σ β ο λ ή [ ...]. Τ η ς γ ερ μ α ν ικ ή ς μονάδας

η γ ε ίτο ο “Τ έν ν ερ ”».6

Δ εν είναι β έβ α ιο αν η Μ αρία Β α σ ιλ ο π ο ύ λ ο υ π ρά γμ α τι β ιά σ τη κ ε α π ό τ ο υ ς Γ ερ μ α ­

ν ο ύ ς σ τρ α τ ιώ τες , κ α θ ώ ς ο Λ ε Σ ο υ ίρ , π ο υ α π α ιτο ύ σ ε α π ό λ υ τη τ ή ρ η σ η τ η ς υ π α κ ο ή ς

και τ η ς «π ειθα ρ χία ς» , θα ε ίχ ε σίγουρα τιμ ω ρ ή σ ει κά τι τ έ τ ο ιο μ ε σ τρ α το δικ είο . Γι’ α υ ­

τ ό ό μ ω ς δ εν υ π ά ρ χ ει καμ ία α π ό δ ειξη . Ε κ τό ς α υ το ύ , ο Ν τέ ν ερ τ δ εν «η γ είτο τ η ς γ ερ ­

μανικής μ ονάδας». Ο ά ν θρ ω π ο ς α υ τό ς δ εν ή τα ν τ ίπ ο τ ε ά λ λ ο παρά δ εκ α ν έα ς και κ α θ ’

ό λ η τη δ ιά ρκεια τ ο υ π ο λ έμ ο υ δ εν δ ιο ίκ η σ ε π ο τ έ κά π ο ια μονάδα. Ο ι α υ τ ό π τε ς μ ά ρ τυ ­

ρ ες μά λλον θυ μ ή θ η κ α ν το όνομ ά τ ο υ γ ια τί κ α τά π ά σ α π ιθα ν ό τη τα θα ε ίχ ε κά ν ει τη ν

ανάκριση μ ε ά κ ρ ω ς βίαιο τρ ό π ο , εν ώ π α ρ ά λλ ηλα θα π ρ έ π ε ι να ε ίχ ε και τ ο ρό λ ο το υ

δ ιερ μ η ν έα τ ο υ δ ιο ικ η τή το υ 3ου λ ό χ ο υ κ α τά τ η δ ιά ρκεια τ η ς επ ιχ είρ η σ η ς κ α τά τ η ς

Α χλαδιάς.

Ο Κ όνραντ Ν τέν ερ τ ε ίχ ε π ρ ο φ α ν ώ ς κ α τα λ η φ θ εί α π ό α ισθή μ α τα εκ δ ίκ η σ η ς μ ετά

τη ν α ιχμ α λω σία τω ν συ ν τρ ό φ ω ν τ ο υ τ ο ύ 5ου λ ό χ ο υ κ ο ν τά σ τη ν Κ ερ π ιν ή . Για τ η σ τ ά ­

ση τ ο υ α υ τή έ τ υ χ ε τ η ς α π ό λ υ τ η ς επ ιδ ο κ ιμ α σ ία ς τ ο υ Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ , τ ο υ δ ιο ικ η τή

τ ο υ τά γ μ α το ς, ο ο π ο ίο ς ε ίχ ε α π ο τύ χει να φ έρ ει εις π έρ α ς μ ε επ ιτυ χ ία τις δια π ραγμ α­

τ ε ύ σ ε ις για τη ν ανταλλαγή α ιχμ αλώ τω ν. Σ χ ετ ικ ά μ ε τ ις εν έρ γ ε ιέ ς το υ , ο δ ιο ικ η τή ς

τ ο υ τά γ μ α το ς ε ίχ ε μ ε τ η σειρά τ ο υ εξα σ φ α λ ισ μ έν η τη ν α π ερ ιό ρ ισ τη υ π ο σ τή ρ ιξη το υ

δ ιο ικ η τή τ η ς μ ερα ρ χία ς, κ α θ ώ ς ο Λ ε Σ ου ίρ α μ έσ ω ς μ ετά τη ν επ ισ τρ ο φ ή τ ο υ α π ό τη ν

ά δεια έ δ ε ιξ ε ξεκ ά θα ρ α μ ε το β ομ β α ρδισμ ό τ ο υ κ εν τρ ικ ο ύ α ρ χη γ είο υ τ ο υ Μ ίχο υ , τη

θ α ν ά τω σ η τω ν ο μ ή ρ ω ν σ τ ο Μ ο ν ο δ έν δ ρ ι και τη ν Α νδρίτσα και τη διαταγή για τ η δ ιε ­

ξαγω γή τ η ς επ ιχ ε ίρ η σ η ς «Κ αλάβρυτα» π οια θα ή τα ν η μ ελ λ ο ν τικ ή τ ο υ στά ση : μ ετά

α π ό π ρ ο σ π ά θ ειες έ ξ ι εβ δο μ ά δω ν για μια ειρ η ν ικ ή επ ίλ υ σ η τ ο υ π ρ ο β λ ή μ α το ς , ο ι άν­

δρ ες α υ το ί στή ρ ιζα ν π λ έο ν π ρο φ α ν ώ ς τ ις ε λ π ίδ ες τ ο υ ς σ τη βία για να «λύ σου ν το

π ρ ό β λ η μ α τω ν αν τα ρτώ ν με μια μ εγά λη επ ιχ είρ η σ η » και να επ ιτύ χ ο υ ν δυναμικά την

α π ελ ευ θ έρ ω σ η του λ ό χ ο υ Σ ό μ π ερ .

Χ α ρ α κ τη ρ ιστικ ά για τ η ν κ α τά σ τα σ η και τη ν ο ο τρ ο π ία τ ω ν α ν δρώ ν α υ τώ ν είναι τα

γ εγονότα τ η ς 3 η ς Δ εκ εμ β ρ ίο υ , ό τα ν ο Ε μ π ε ρ ^ π έ ρ γ κ ε ρ σ υ ν ο δ ευ ό μ εν ο ς α π ό το ν

6 Κεντρικό Γραφείο : 177 Js 52-77/68.

336 V. Η Ε Π ΙΧΕ ΙΡΗ Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ»

Ν τέν ερ τ ε π ισ κ έφ θ η κ ε τ ο π α ρ ά ρ τη μ α τ η ς μ υ σ τικ ή ς σ τρ α τιω τικ ή ς α στυνομ ία ς σ το Α ί­

γιο α π α ιτώ ν τα ς κ α τη γορ ημ α τικά α π ό το ν δ ιευ θ υ ν τή τ ο υ τμ ή μ α το ς Π έτερ σ εν και το ν

αν α π λη ρω τή τ ο υ Μ π ο ύ σ σ ε -κ α ι ο ι δύο είχ α ν το βαθμό υ π α ξ ιω μ α τ ικ ο ύ - να ε κ τ ε λ ε -

σ το ύ ν «α μ έσω ς σ ε αντίποινα για τ η ν ε π ίθ εσ η εν α ν τίο ν Γερμ α νώ ν στρ α τιω τώ ν » ο κ τώ

π ο λ ίτε ς , για τ ο υ ς ο π ο ίο υ ς , α π ό έρ ε υ ν ε ς π ο υ είχ α ν γίνει, υ π ή ρ χ ε «υπ οψ ία ό τι σ υ ν ερ ­

γάζονταν μ ε τ ο υ ς α ν τά ρ τες» . Ω ς λόγο π ρ ο σ δ ιό ρ ισε ο Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ μια ανταρτική

ε π ίθ εσ η π ο υ ε ίχ ε π ρ α γ μ α το π ο ιη θ εί τ η ν π ρο η γ ο ύ μ εν η μέρα ανατολικά το υ Α ιγίου

εναντίον γερμανικού φ ορτηγού και κατά τ η ν ο π οία είχα ν σ κ ο τ ω θ ε ί έν α ς α ν θυ π ο λο -

χα γός και έν α ς σ τρ α τιώ τη ς. Α ν και ο Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ έ σ τ ε ιλ ε α μ έσ ω ς στο ση μ είο

τ η ς ε π ίθ εσ η ς το ν 3ο λό χο το υ 7 4 9 ο υ συ ν τά γ μ α το ς και τμ ή μ α τα τ ο υ συ ν τά γ μ α το ς π υ ­

ρ ο β ο λ ικ ο ύ 670, η α ν α ζή τη σ η τ ω ν α ν τα ρτώ ν α π έβ η ά κα ρπ η .7

Τώρα λο ιπ όν θα έ π ρ επ ε ο κ τώ Έ λ λ η ν ε ς να π λ η ρ ώ σ ο υ ν μ ε τ η ζω ή το υ ς τ η ν α π ό ­

π ειρ α τω ν σ υ μ π α τρ ιω τώ ν το υ ς . Κ α θώ ς ό μ ω ς ο ι δ ύ ο ά ν δρ ες τ η ς μ υ σ τικ ή ς αστυνομ ία ς

δ εν είχα ν στα χέρια τ ο υ ς τη ν π αραμ ικρή α π ό δ ειξη για τ η ν ο π ο ια δ ή π ο τε εν οχή τω ν

π ο λ ιτώ ν α υτώ ν, απέρριψ αν το α ίτημ α το υ Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ , χω ρ ίς όμ ω ς να π α ρ α λεί-

ψ ουν να επ ικ ο ιν ω ν ή σ ο υ ν τη λ εφ ω ν ικ ά μ ε το κ εν τρ ικ ό γ ρα φ είο σ τη ν Π άτρα, α π ’ ό π ο υ

τ ο υ ς π λ η ρ ο φ ό ρ η σ α ν λα κω νικά ό τι δ εν μ π ο ρ ο ύ σ ε «να γ ίν ει τ ίπ ο τ ε για τ η μ α τα ίω ση

τ η ς εκ τέ λ εσ η ς » .

Α μ έσ ω ς ο Μ π ο ύ σ σ ε κ α ι ο Π έτ ερ σ ε ν επ έ σ τ η σ α ν τ η ν π ρ ο σ ο χή τ ο υ Ε μ π ερ σ μ π έρ ­

γ κ ερ σ τ ο υ ς ισ χ ύ ο ν τες κ α ν ονισμ ούς: κ α τά τ η δ ιά ρκεια μιας ε κ τ έ λ ε σ η ς θα έ π ρ ε π ε να

είναι π α ρ ό ν τες έν α ς α ξιω μ α τικ ό ς και έν α ς για τρός. Η π λ η ρ ο φ ο ρ ία ό μ ω ς α υ τή ά φ η σ ε

το ν Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ α διάφ ορο: ο τα γμ α τά ρχη ς π ρ ό τ ε ιν ε σ τ ο υ ς δύο υ π α ξιω μ α τικ ο ύ ς

να «υπ οδυθούν» α υ το ί τ ο ν α ξιω μ α τικ ό και το ν γιατρό. Και ο ι δύο αρνή θη κα ν κ α τη γ ο ­

ρημ α τικά και ότα ν ο Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ τ ο υ ς κ α τη γ ό ρ η σ ε ό τι «αρνούνται να ε κ τ ε λ έ -

σουν διαταγή αν ω τέρ ου», οι δύο υ π α ξιω μ α τικ ο ί τ ο ύ α ν τέτα ξα ν ό τ ι δ εν τ ελ ο ύ σ α ν υ π ό

τ ις δ ια τα γ ές το υ .

Π αρά τ ις α ν τιρ ρ ή σ εις τ ο υ Μ π ο ύ σ σ ε και το υ Π έτ ερ σ ε ν , η μοίρα τ ω ν ο κ τ ώ κ ρ α το υ ­

μ έν ω ν επ ισ φ ρ α γ ίσ τη κ ε τ η ν ίδια κ ιό λα ς μέρα: εκ τε λ έσ τ η κ α ν γύρω στα μ εσά ν υ χτα από

«ά ν δρες του τάγματος [το υ Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ ]» , ό π ω ς σ η μ ειώ ν ει ο Μ π ο ύ σ σ ε , « μ ε μια

σφ αίρα σ το ν αυχένα». Ο Μ π ο ύ σ σ ε υ π έ θ ε σ ε ό τ ι ο Ν τέν ερ τ ή τα ν ε κ ε ίν ο ς π ο υ η γ ή θ η κ ε

το υ ε κ τ ε λ ε σ τ ικ ο ύ α π ο σ π ά σ μ α το ς, κ α θ ώ ς ε ίχ ε μ ά λ ισ τα «α σ κ ή σ ει ιδ ια ίτερ η π ίεσ η για

να ε κ τ ε λ ε σ τ ο ύ ν τελ ικ ά οι κ ρ α το ύμ εν ο ι» . Παρ’ όλα αυτά, είναι μ ά λ λον π ιθα ν ό τερ ο οι

όμ η ρο ι να ε κ τ ε λ έσ τ η κ α ν α π ό τ η σ ω φ ρ ο ν ισ τικ ή διμοιρία τ ο υ Α κ α μ π χ ο ύ μ π ερ , κα θώ ς,

σ τ ο π λα ίσ ιο τ η ς α π ό φ α σ η ς να δ ιεξ α χ θ εί η επ ιχ ε ίρ η σ η «Κ αλάβρυτα», ο υ π ο λο χα γό ς

ε ίχ ε τ α χ θ ε ί άμεσα υ π ό τ ις δ ια τα γές το υ Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ . Σ ύμ φ ω να μ ε το ν Μ π ο ύ σ -

7 OA-ST: ΡΗ 26-117/16, ΚΤΒ 2.12.43, σ. 58.

Ο ΔΕΚΑΝΕΑΣ Κ Ο Ν ΡΑ Ν Τ ΝΤΕΝΕΡΤ, Ο Α Π Ο Κ Α Λ Ο Υ Μ Ε Ν Ο Σ «ΤΕΝΝΕΡ» 337

σ ε :« τ α π τώ μ α τα [ ...] ρ ίχτηκαν μ ετά α π ό το ν Ν τέν ερ τ και τ ο υ ς ά ν δρ ες τ ο υ σ ε έναν γ υ ­

μνό τά φ ο » .8

Ε π ιπ λ έο ν , μ ετά το ν π ό λ εμ ο , ο Μ π ο ύ σ σ ε θυμ ό τα ν ό τ ι λίγο καιρό α ργότερα ο Ν τ έ ­

ν ερ τ « σ κ ό τω σ ε κ ο ν τά σ το ν τ ό π ο τ η ς ε κ τ έ λ ε σ η ς , κ α τά τη διά ρκεια τ η ς ν υ χτερ ιν ή ς

α π α γ ό ρ ευ σ η ς, έν α ν Ιτα λό α ξιω μ α τικ ό π υ ρ ο β ο λ ώ ν τα ς το ν σ το ν αυχένα , το ν ο π ο ίο

έ ρ ιξ ε ε π ίσ η ς μ έσ α σ ε λά κκο». Ο Μ π ο ύ σ σ ε α γ ν ο ο ύ σε ό μ ω ς π ο ιό ς ή τα ν ακρ ιβ ώ ς ο λ ό ­

γ ο ς π ο υ ο δ ή γ η σ ε το ν Ν τ έ ν ερ τ σ τ ο φ όνο τ ο υ Ιτα λ ο ύ . Υ π έ θ ε τ ε ό μ ω ς ό τι μ ά λ λον επ ρ ό -

κ ε ιτ ο για « ιδιω τική εν έρ γ εια » το υ δ εκ α ν έα , κ α θ ώ ς τ ό σ ο η ε κ τ έ λ ε σ η τ ο υ Ιτα λ ο ύ όσο κι

εκ είν η τω ν ο κ τώ Ε λ λή ν ω ν είχαν γίνει χ ω ρ ίς α π ό φ α ση σ τρ α το δικ είο υ : οι ε κ τ ε λ έ σ ε ις

δ εν γ ν ω σ το π ο ιή θη κ α ν σ το ν π λ η θ υ σ μ ό , ό π ω ς γινόταν σ υ ν ή θω ς «για λ ό γ ο υ ς εκ φ ο β ι­

σμ ο ύ » .9

Α ν τιθ έτω ς γ ν ω σ το π ο ιή θ η κ ε μ ε ανακοίνω ση στο ν άμαχο π λ η θ υ σ μ ό η «επ ίσ η μ η »

ε κ τ έ λ ε σ η 50 α κό μ η ομ ή ρω ν σ ε «αντίποινα» για το θά να το τω ν 2 Γ ερ μ α ν ώ ν σ τρ α τιω ­

τώ ν π ο υ είχ α ν σ κ ο τ ω θ ε ί κατά τη διάρκεια τ η ς ε π ίθ εσ η ς α ν τα ρτώ ν ανατολικά τ ο υ Αι­

γίου. Μ ε εν το λ ή τ ο υ Λ ε Σ ουίρ η ε κ τ έ λ ε σ η τω ν ομ ή ρω ν έγ ιν ε τη ν ίδια μ έρα μ ε τη θ α ­

νά τω ση τ ω ν 8 Ε λλή νω ν π ο υ ε ίχ ε δ ια τά ξει ο Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ . Η α ν τίστο ιχη σ η μ ε ίω ­

ση σ τ ο π ο λ εμ ικ ό η μ ερ ο λό γιο τ η ς 117η ς μ ερα ρ χία ς κ α τα δ ρ ο μ ώ ν σ τις 3 Δ εκ εμ β ρ ίο υ

α ν α φ έρει λα κω νικά : «Για τ η ν επ ίθ εσ η σ τ ις 2 .1 2 .4 3 [ ... ] ε κ τ ελ έσ τ η κ α ν σ το Α ίγ ιο 5 0 ό μ η ­

ρ ο ι» .10

8 Κρατικό Αρχείο Μονάχου: Stanw 22297, σ. 177.9 Ό.π., σ. 178.

10 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/16, ΚΤΒ 3.12.43 (έμφαση όπως και στο πρωτότυπο).

Ο ι ε π ι χ ε ι ρ ή σ ε ι ς « Κ α λ ά β ρ υ τ α » ,

« Κ α ρ δ ε ρ ί ν α » κ α ι « Β ο υ β ά λ ι »

Α κριβώ ς σ τ ις επ τ ά τ ο π ρ ω ί τ η ς 3 η ς Δ εκ εμ β ρ ίο υ 1943 ξεκ ίν η σ ε μ ε κ α τεύ θ υ ν σ η τα Λα­

γκάδια η «ομάδα μ ά χη ς Γκνας» υ π ό τη δ ιο ίκ η σ η τ ο υ τρ ια ν τα επ τά χ ρ ο ν ο υ λοχα γού

Ά λ μ π ερ τ Γκνα ς, μ ε σ κ ο π ό τ η δ ιεξα γ ω γή μιας π α ρ α π λ α ν η τικ ή ς επ ιχ είρ η σ η ς. 1

Α π ό τη ν Τ ρ ίπ ο λ η η μ η χα νοκίνη τη μονάδα κ α τευ θ ύ ν θ η κ ε π ρο ς τα Λαγκάδια μ έσω

Κ άψ ιας, Λ εβ ιδ ίο υ και Β υτίνα ς, χω ρίς όμ ω ς να έ ρ θ ε ι καθ’ οδόν σ ε επ α φ ή μ ε το υ ς

αντά ρτες. Σ ε όλα τα χωριά π ο υ βρίσκονταν σ τη δια δρομ ή έγιναν έ ρ ε υ ν ε ς , ο π λ η θ υ ­

σ μ ό ς ό μ ω ς «φ ο β ο ύ μ εν ο ς π ιθα νή ομηρία τα ε ίχ ε σ τ ις π ερ ισ σ ό τ ε ρ ε ς π ερ ιπ τ ώ σ ε ις

εγκ α τα λείψ ει» , κ α θ ώ ς -σ ύ μ φ ω ν α μ ε τ ις π λ η ρ ο φ ο ρ ίες τ η ς α ν τικ α τα σ κ ο π εία ς- γνώ ρι­

ζ ε ή δη τ ις ε κ τ ε λ έ σ ε ι ς ομ ήρω ν π ο υ είχαν λά β ει χώ ρα κ ο ν τά σ τη ν Τ ρ ίπ ο λ η σ τ ις 26 Ν ο ­

εμ β ρ ίο υ .2 Μ όνο στη ν Κάψια β ρ έθη κ α ν κατά τη δ ιά ρκεια τ ω ν ερ ευ ν ώ ν τέσ σ ερ α π ισ τ ό ­

λια, γ εγ ο ν ό ς π ο υ ο δ ή γ η σ ε το ν Γκ ν α ς σ τη ν α π ό φ α ση «να κ α τα σ τρ έψ ει τα αντίστοιχα

σπίτια».

Ο ι α ν α κρίσεις έδ ε ιξα ν ό τ ι α ν τά ρ τες οργα νω μ ένοι κα τά ο μ ά δ ες , π ο υ κατά καιρούς

έφ τα ν α ν τ ο υ ς 300 μ ε 4 0 0 ά ν δ ρ ες, μ ετα κ ιν ο ύ ν τα ν α π ό χω ριό σ ε χω ριό. Σ τη Β υ τίν α έγ ι­

ν ε γ ν ω σ τό ό τι ο «αρχηγός τ η ς σ υ μ μ ο ρ ιτικ ή ς ο μ ά δα ς» , ο π ρ ώ η ν λο χα γ ό ς τ ο υ ελ λ η ν ι­

κο ύ σ τρ α το ύ Χ ρ ή σ το ς Σ τα σ ιν ό π ο υ λο ς, ε ίχ ε β ρ εθ ε ί σ το χωριό μ ό λις τη ν π ρ ο η γ ο ύ μ εν η

μέρα. Φ ο ρ ο ύ σ ε ιτα λ ικ ή σ τ ο λ ή και ε ίχ ε λ ά β ει π ρ ο φ α ν ώ ς μ έρ ο ς σ ε σ υ γ κ έν τρ ω σ η τω ν

«η γετώ ν τω ν συμ μ οριώ ν» π ο υ ε ίχ ε γίνει ανάμ εσα σ τ ις 26 και 28 Ν ο εμ β ρ ίο υ σ τη β ό ­

ρεια Σ τρ έζο β α .3 Π ρο φ α ν ώ ς η π λ η ρ ο φ ο ρ ία α υ τή α φ ο ρ ο ύ σ ε τη ν «Π ρ ώ τη Π α μ π ελ ο -

π ον ν ησ ια κή Δ ιά σκ εψ η Α ν τιστα σια κώ ν Ο ργα νώ σεω ν», σ τη ν ο π ο ία είχ α ν σ υ μ μ ετά σ χ ει

ό λ ε ς οι σ η μ α ν τικ ές π ρ ο σ ω π ικ ό τ η τ ες το υ ΕΑΜ, τ ο υ Ε ΛΑΣ και τ η ς ΕΠΟΝ και κατά τη

διάρκεια τ η ς ο π ο ία ς ε ίχ ε ε κ λ εγ ε ί η ν έα τριανδρία τ η ς 3 η ς μ ερα ρ χία ς τ ο υ Ε^ΛΑΣ.

Ό τ α ν οι Γερ μ α ν ο ί σ τρ α το π έδ ευ σ α ν γύρω σ τις π έ ν τ ε το α π ό γ ευ μ α σ τα Λ αγκάδια, ο

«ανδρικός π λ η θ υ σ μ ό ς , ε κ τ ό ς α π ό ελ ά χ ισ τες ε ξ α ιρ έσ ε ις , ε ίχ ε δια φ ύγει» κι εδ ώ . Μ ετά

α π ό μια ή σ υ χη ν ύχτα , μια α ν ιχ ν ευ τικ ή μονάδα έκ α ν ε έ ρ ε υ ν ε ς τ ο επ ό μ ε ν ο π ρ ω ί σ το

μικρό χωριό Ρ εκ ο ύ ν ι, ό π ου εθ ε ά θ η μόνο έν α ς η λ ικ ιω μ έν ο ς άνδρας. Π λη ρ ο φ ό ρ η σ ε

1 Ο Άλμπερτ Γκνας γεννήθηκε στις 30.8.1906. Ήταν επαγγελματίας στρατιωτικός και καταγόταν από το Κένιχσμπεργκ της ανατολικής Πρωσσίας. Την 1.2.44 προήχθη σε λοχαγό (ΟΑ: Κεντρικό Γραφείο Τεκμηρίων Άαχεν, φάκελος προαγωγών των εφέδρων αξιωματικών από το πρώην ανώ­τατο αρχηγείο στρατού, γραφείο στρατιωτικού προσωπικού).

2 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/16, αναφορά σχετικά μετην επιχείρηση «Καλάβρυτα», σ.306.3 Η σημερινή Δάφνη.

ΟΙ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ», «ΚΑΡΔΕΡΙΝΑ» ΚΑΙ «ΒΟΥΒΑΛΙ: 339

τ ο υ ς Γ ερ μ α ν ο ύ ς σ χ ετικ ά μ ε τ ο ν Σ τα σ ιν ό π ο υ λο και τ η ν έν ο π λ η σύ ρ ρα ξη «ανάμεσα

σ το υ ς κ ο μ μ ο υ ν ισ τές και τ ο υ ς υ π ο σ τ η ρ ικ τές τ ο υ Β ρ εττά κ ο υ κ ο ν τά σ το Π υργάκι», κ α ­

τά τ η ν ο π ο ία σ κ ο τώ θ η κ α ν 30 υ π ο σ τη ρ ικ τές τ ο υ Β ρ εττά κ ο υ .

Ό τ α ν λ ίγ ο αργότερα οι Γ ερ μ α ν ο ί μ π ή κ α ν σ τη ν Α λδα ν ίτσ α και τα Τ ρόπ α ια , τη ν

ιδ ια ίτερ η π α τρ ίδα τ ο υ Σ τα σ ιν ό π ο υ λ ο υ , ο π α π ά ς τ ο υ χω ρ ιο ύ τ ο υ ς π λ η ρ ο φ ό ρ η σ ε ότι

ε ν ό ψ ει τ η ς ά φ ιξη ς τ ω ν Γερ μ α ν ώ ν η σ ύ ζ υ γ ο ς τ ο υ Σ τα σ ιν ό π ο υ λο υ «μ αζί μ ε τ ο υ ς δέκ α

το π ικ ο ύ ς κο μ μ ο υ ν ισ τές» είχ α ν ε γ κ α τα λ είψ ει το π ρ ο η γ ο ύ μ εν ο βράδυ το χω ριό . Κατά

τ ’ άλλα, ο π λ η θυ σ μ ό ς ή τα ν «α ν τικομ μ ουνιστικός» .

Σ τη μία τ ο μ εσ η μ έρ ι η «ομάδα μ ά χη ς Γκνας» π ή ρ ε τ ο δρ όμ ο τ η ς ε π ισ τρ ο φ ή ς π ρ ο ς

τ η Βυτίνα , ό π ο υ και έφ τα σ ε γ ύ ρω σ τ ις τ έ σ σ ε ρ ις το α π όγευ μ α . Ε κ ε ί δ έ χ τ η κ ε εν ισ χ ύ ­

σ ε ις από το ν l l o και το ν 13ο λ ό χ ο το υ 7 3 7 ο υ συ ν τά γ μ α το ς, α π ό μια π υροβολα ρχία

ο ρ ειν ού π υ ρ ο β ο λ ικ ο ύ (3 ο ς λ ό χ ο ς το υ συ ν τά γ μ α το ς π υ ρ ο β ο λικ ο ύ 6 7 0 ), α π ό μια δ ιμ ο ι­

ρία μ η χα νικού και α π ό μια διμοιρία ν ο σ ο κ ό μ ω ν π ο υ είχα ν φ τ ά σ ει σ τ ο μ εσο δ ιά σ τη μ α

σ τ ο χωριό. Οι ε π ιπ λ έ ο ν α υ τ έ ς μ ο ν ά δ ες είχαν σ υ γ κ εν τρ ω θ εί σ τις 2 Δ εκ εμ β ρ ίο υ υ π ό

τ ις δ ια τα γές το υ τρ ια ντα ενά χρονου λ ο χ α γ ο ύ Κ αρλ Κ ό κ ερ τ σ τη Μ εγ α λ ό π ο λ η και από

ε κ ε ί είχαν ξεκ ιν ή σ ει, δύο μ έρ ες αργότερα , μ ε υ π ο ζύ γ ια μ έσ ω Μ ο υ λ α τσ ίο υ και Δ η μ η -

τσά ν α ς για τη Β υτίνα .4

Τ ο π ρω ί τ η ς 5ης Δ εκ εμ β ρ ίο υ ξεκ ίν η σ α ν ό λ ες οι μ ο ν ά δ ες για να ε κ τ ε λ έσ ο υ ν τη ν

ο υ σια σ τικ ή α π ο σ το λ ή το υ ς , τ η ν κ α τά ληψ η και τη ν π ροά σπ ιση τω ν υ ψ ω μ ά τω ν β ο ­

ρ ειο δ υ τικ ά τ ω ν Μ α ζέικ ω ν , ώ σ τ ε να π α ρ εμ π ο δ ισ τε ί μια π ιθα νή δια φ υγή τ ο υ εχ θ ρ ο ύ

π ρ ο ς νό το . Λ όγω τ ο υ ε τερ ο γ εν ο ύ ς εξο π λ ισ μ ο ύ τ ο υ ς και τ ο υ γ εγ ο ν ό το ς ό τ ι δ ιέθ ετα ν

τό σ ο οχή μ α τα ό σ ο και υ π οζύγια , οι μάχιμες μ ονά δες χω ρ ίσ τη κ α ν σ ε μια «κινούμ ενη

στα όρη» ομάδα υ π ό τη δ ιο ίκ η σ η το υ Κ ό κ ερ τ και σ ε μία μ η χα νοκίνη τη , δ η λα δή «κι­

νο ύ μ εν η σ το υ ς δ ρ ό μ ο υ ς» , ομάδα υ π ό τη δ ιο ίκ η σ η τ ο υ Γκνας.

Μ ετά τη ν εκ κ ίν η σ η τ η ς π ο ρ εία ς η ομάδα τ ο υ Κ ό κ ερ τ έκ α ν ε έ ρ ε υ ν ε ς στα χωριά

Γρανίτσα και Κ α μ εν ίτσ α , ό π ο υ ο π λ η θ υ σ μ ό ς δ εν ε ίχ ε δια φ ύγει. Κ ατά τη διάρκεια τω ν

α ν α κ ρ ίσ εω ν οι κά το ικο ι α ν έφ ερ α ν ό τι ο η γ έτη ς τ ω ν α ν τα ρ τώ ν Σ τα σ ιν ό π ο υ λ ο ς π έρ α σ ε

από το χω ριό σ τις 3 Δ εκ εμ β ρ ίο υ και σ υ ν έχ ισ ε π ρ ο ς τ η ν «έδρα» το υ , τη Δάρα. Ό τ α ν ο

Κ όκερτ ετο ιμ α ζό τα ν να μ π ει π λ έ ο ν και σ το χω ριό αυτό, π ο υ βρισκότα ν λίγο β ο ρ ειό ­

τερ α , δ ιέτα ξ ε «να α ν ο ιχ θεί π υ ρ [ ... ] ενα ντίον αμ ά χω ν π ο υ π ρ ο σ π α θ ο ύ σ α ν να δ ια φ ύ ­

γουν», γ ια τί ε ίχ ε τη ν υ π ο ψ ία ό τι α ν ά μ εσά τ ο υ ς β ρ ίσκοντα ν και «μ έλ η τ ω ν σ υ μ μ ο ­

ριών»^ Ε κ τό ς α υ το ύ , δ ιέ τα ξ ε να σ υ λ λ η φ θ ο ύ ν «6 ή 7 Έ λ λ η ν ε ς π ο υ δ ο ύ λ ευ α ν στα χ ω ­

4 Ο Καρλ Κόκερτ γεννήθηκε στις 13.12.1911 στο Ντομάνοβιτς κοντά στο Μόσταρ και ήταν επαγ- γελματίας στρατιωτικός. Καταγόταν από το Γέννερσντορφ της Αυστρίας. Στις 11.12.44 τραυμα­τίστηκε βαριά από «θραύσματα οβίδας σε ολόκληρο το σώμα» στο Μπίστριντσι της Γιουγκοσλα­βίας. Πέθανε στις 13.12.44 στο κεντρικό στρατιωτικό νοσοκομείο του συντάγματος στο Ιβάνκο- βο (ΟΑ: Κεντρικό Γραφείο Τεκμηρίων Άαχεν, κατάλογος απολεσθέντων).

5 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/16, αναφορά δράσης, 21.12.43, σ. 297.

340 V. Η ΕΠ ΙΧΕ ΙΡΗ Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ»

ράφια», τ ο υ ς ο π ο ίο υ ς ανάγκασε να δ ιο ρ θ ώ ­

νουν κ α θ ’ ο δ ό ν τ ο υ ς δ ρ ό μ ο υ ς κα ι τ ις γ έφ υ ρ ες

π ο υ είχαν α ν α τινα χθεί σ ε π ο λ λ ά σ η μ εία .6

Σ το μ ετα ξύ η μ η χα νοκίνη τη ομάδα τ ο υ

Γκ ν α ς ε ίχ ε φ τά σ ει σ τ ο Π αγκρά τι, π ο υ βρισκό-

τα ν σ τα μ ισά τ ο υ δρ ό μ ο υ α ν άμ εσα σ τη Δάρα και

τα Μ α ζέικ α , ό τα ν σ τη μία και τέτα ρ το το μ ε σ η ­

μέρι δ έ χ τ η κ ε κ ο ν τά σ τ ο χω ριό «ξαφ νικά π υρά

απ ό α υ τό μ α τα ό π λ α και π ο λ υ β ό λ α απ ό ευ ν ο ϊ­

κ ές θ έ σ ε ις σ τ ις π λα γιές» . Ό τ α ν ο Κ όκερ τ π λη -

ρ ο φ ο ρ ή θη κ ε τα συμ βά ντα μ έσ ω ασυρμ ά του ,

εγ κ α τέλ ε ιψ ε τη Δάρα και έ σ π ε υ σ ε να β ο η θ ή σ ει

τ ις μ ο ν ά δ ες τ ο υ Γκνας. Μ ό ν ο ν ότα ν οι Γ ερ μ α ­

ν ο ί μ ε μια «γρήγορη ε π ίθ ε σ η π λ η σία σ α ν π ο λ ύ

κ ο ν τά σ το ύψ ω μα», σ η μ είω σ ε ο Γκνας σ τη ν

αναφορά το υ , «στα μ άτησαν οι σ υ μ μ ο ρ ίτες να

π υ ρ ο β ο λο ύ ν . Π ερ ίπ ο υ 100 έ ω ς 150 ά ν δρες δ ιέ ­

φυγαν π ρ ο ς β ό ρ εια κ α τεύ θ υ ν σ η » .7 Κατά τη

διά ρκεια τ η ς σ υ μ π λ ο κ ή ς α υ τή ς οι Γερ μ α ν ο ί ε ίχ α ν έν α ν ν εκ ρ ό και έν α ν ελαφ ρά τρ α υ ­

μ α τισ μ έν ο , εν ώ κ α τα μ έτρ η σ α ν 8 π τώ μ α τα ν εκ ρ ώ ν α ν τα ρτώ ν σ το π εδ ίο τ η ς μάχης.

Μ ετά τη σ υ μ π λ ο κ ή , οι δύ ο μ ά χιμ ες ο μ ά δ ες κ α τέλ α β α ν α π ό κο ιν ού το Π αγκράτι.

Έ γινα ν έρ ε υ ν ε ς σ τ ο χω ριό και ανακρίθηκαν οι κά τοικοι. Ο π α π ά ς τ ο υ χω ριού κ α τ έ θ ε ­

σ ε ό τ ι «22 Ρ ώ σοι», π ο υ είχα ν δια φ ύγει μ ε γερμανικά ό π λα α π ό τ η ν Τ ρ ίπ ο λ η , είχαν

«κατα λάβει» το βράδυ τ η ς 3ης Δ εκ εμ β ρ ίο υ το Π αγκράτι μ ε 80 Έ λ λ η ν ε ς υ π ό τις δ ια ­

τ α γ ές τ ο υ Σ τα σ ιν ό π ο υ λο υ , «κα τέκλεψ α ν» το ν άμαχο π λ η θ υ σ μ ό και δ ια ν υ κ τέρ ευ σ α ν

στο σ χ ο λείο . Ο ι «Ρ ώ σοι» ή τα ν εκ είν ο ι π ο υ είχα ν ε π ιτ ε θ ε ί κατά τ ω ν Γερμ α νώ ν, ε ξ ο ­

π λ ισ μ έν ο ι μ ε ο κ τ ώ γερμανικά α υτόμ α τα , εν ώ ο ιΈ λ λ η ν ε ς α ν τά ρ τες είχα ν κα τα φ ύγει

σ ε μ ε τ ό π ισ θ εν ο ρ ειν ές θ έσ ε ις . Οι «Ρώ σοι» φ ο ρ ού σ α ν γ ερ μ α ν ικ ές σ το λ ές . Σ το υ ς μ π ε ­

ρ έ δ ε ς τ ο υ ς ε ίχ α ν τ ο π ο θ ε τ ή σ ε ι δ ίπ λα σ τη λ έ ξ η «ΕΛΑΣ» και το «άστρο τ η ς Σ ο β ιετικ ή ς

Έ ν ω σ η ς» . Οι Έ λ λ η ν ε ς φ ο ρ ού σ α ν α ν τίθετα π ο λ ιτικ ά και διάφ ορα λα φ υρα γω γημ ένα

κομ μ άτια στο λώ ν .

Κ ατά π ά σα π ιθα ν ό τη τα οι άνδρες α υ το ί δ εν ή τα ν Ρώσοι αλλά Τ ο υ ρ κ μ έν ιο ι, π ο υ

είχ α ν α υ το μ ο λ ή σ ει στονΕΛ Α Σ και οι ο π οίοι ε ίχ α ν υ π η ρ ετή σ ε ι σ το «τάγμα Τ ο υ ρ κ μ εν ί-

ων» τ η ς 1 1 7η ς μ εραρχία ς κ α τα δρ ομ ώ ν, λ ειτο υ ρ γ ώ ν τα ς ό π ω ς και π ο λ λ ο ί Ιτα λ ο ί ω ς

«δ εσ μ ευ μ έν ο ι ε θ ε λ ο ν τ έ ς β οη θοί» . Φ ο ρ ο ύ σ α ν π ρά γματι γ ερ μ α ν ικ ές σ τ ο λ έ ς , έφ ερ α ν

6 Κεντρικό Γραφείο: V 508 AR αρ. 2016/1967, σ. 181.7 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/16, αναφορά αρ. 2, 15.12.43.

Φ ητ. 105. Τονρκμένιος στρατιώτης στον γερμανικό στρατό.

ΟΙ ΕΠ ΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ», «ΚΑΡΔΕΡΙΝΑ» ΚΑΙ «ΒΟΥΒΑΛΙ 341

γερμ ανικά ό π λα κ α ιχ ρ η σ ιμ ο π ο ιο ύ ν τα ν κ υ ρ ίω ς για τ η ν π ρ ο σ τ α σ ία , τ η δ ια σφ ά λιση και

τη ν κ α τα σ κ ευ ή σ τρ α τιω τικ ώ ν α μ υ ν τικώ ν θ έσ εω ν .

Κ αθώ ς το ν τ ε λ ε υ τ α ίο καιρό είχ α ν λά βει χώ ρα « π ο λυ ά ρ ιθμ ες α υ το μ ο λ ή σ εις π ρος

τ ις συ μ μ ο ρ ίες» , ο Λ ε Σ ουίρ , μ ετά τ η λ ή ξ η τ η ς ά δ ειά ς το υ , ε ίχ ε δ ια τά ξει τ ο υ ς δ ιο ικ η ­

τ έ ς τ ο υ να θ έσ ο υ ν τ έ λ ο ς « μ ε απ όλυ τη α υ σ τη ρ ότη τα [ ...] σ τη ν κα τα λυ τικ ή και α π ρ επ ή

σ τά σ η τω ν [ ...] Τ ο υ ρ κ μ έν ιω ν ε θ ελ ο ν τώ ν βοηθώ ν» δ ίν ο ν τα ς για το σ κ ο π ό α υ τό ρ η τές

ε ν τ ο λ έ ς : οι Τ ο υ ρ κ μ έν ιο ι θα έ π ρ ε π ε να π α ρ α δίδουν τα ό π λ α τ ο υ ς μ ετά τ ο τ έ λ ο ς τη ς

υ π η ρ εσ ία ς τ ο υ ς , ο π ό τ ε δ εν θα έ π ρ ε π ε να π ερ ιφ έρ ο ν τα ι σ το υ ς δ ρ ό μ ο υ ς ή να ε π ισ κ έ ­

π τον τα ι κ α φ εν εία κ .λπ . Θ α έ π ρ ε π ε να βρίσκοντα ι « σ υ ν εχώ ς, μ έρ α και νύχτα», υ π ό

π α ρ α κ ο λ ο ύ θ η σ η και μετά τ ο σ ιω π η τή ρ ιο (α κ ρ ιβ ώ ς στις ο κ τώ τ ο βρά δυ) θα π α ρ έμ ε ­

ναν σ ε κα τα λύ μ α τα ξ έχ ω ρ α α π ό τα π ρ ο ο ρ ιζό μ εν α για τ ο υ ς Γερ μ α ν ο ύ ς σ τρ α τ ιώ τες ,

κ α θώ ς ο Λ ε Σ ουίρ τ ο υ ς ε ίχ ε α π α γ ο ρ εύ σ ει «τη δ ια ν υ κ τ έρ ευ σ η στου ς χ ώ ρ ο υ ς τω ν σ τρ ατ ιω -

τώ ν μ ου » .6

Κ υρίω ς ο π α π ά ς τ ο υ Π αγκρα τίου π λ η ρ ο φ ό ρ η σ ε τ ο υ ς Γερ μ α ν ο ύ ς ό τι οι α ν τά ρ τες

γνώ ριζαν ήδη α π ό τις 3 Δ εκ εμ β ρ ίο υ ότι οι Γερ μ α ν ο ί είχα ν ξεκ ιν ή σ ει μ ε «500 υ π ο ζ ύ ­

για» α π ό το Α ίγιο μ ε κ α τεύ θ υ ν σ η τα Κ αλάβρυτα . Ο σ κ ο π ό ς τ ο υ ς ήτα ν ε π ίσ η ς γ νω ­

σ τό ς , «να π ερ ικ υ κ λ ώ σ ο υ ν α π ό ό λ ες τ ις π λ ευ ρ ές» τ ο υ ς α ν τά ρ τες και τα Κ αλάβρυτα .9

Κατά σ υ ν έπ εια , οι α ν τά ρτες είχαν ήδη εγ κ α τα λ είψ ει τ ις α ν τίστοιχες π λ ε υ ρ ές .

Μ ετά α π ό τ ις κ α τα θ έσ εις α υ τ ές , το Π αγκράτι, ό π ω ς σ η μ ειώ ν ετα ι σ τη ν αναφορά

το υ Κ ό κ ερ τ, π υ ρ π ο λ ή θ η κ ε «π ρ ο ς π α ρ α δ ειγμ α τισμ ό» λό γ ω τ η ς «σ υ μ μ ο ρ ιτικ ή ς ε π ίθ ε ­

σ η ς » 10 και «ο α ν δρ ικ ό ς π λ η θ υ σ μ ό ς ε κ τ ε λ έ σ τ η κ ε » ." Φ α ίν ετα ι π ω ς ο Κ ό κ ερ τ ε π ε δ ίω ξ ε

μ ε τη ν αναφορά α υ τή να εφ α ρ μ ό σει τη διαταγή το υ Λ ε Σ ουίρ , σύμ φ ω ν α μ ε τη ν ο π ο ία

«τα χω ριά α π ό τα ο π ο ία θα π έσ ο υ ν π υ ρ ο β ο λ ισ μ ο ί [ ...] θα π υ ρ π ο λο ύ ν τα ι και οι άν δρες

θα εκ τελ ο ύ ν τα ι» . Σ τη ν π ρ α γ μ α τικ ό τη τα ό μ ω ς, αν και τ ο Π αγκράτι ό ν τω ς «κα τα στρά ­

φ ηκε», ο α νδρικός π λ η θ υ σ μ ό ς τ ο υ χω ριού ό εν ε κ τ ε λ έ σ τ η κ ε .Π

Η Μ αρία Κ ορβ ή , π ο υ έ ζ η σ ε τα γεγ ο ν ό τα αυτά και ήτα ν τη ν επ ο χ ή εκ είν η δ εκ α έξ ι

ετώ ν , α ν α φ έρει ό τι «τα π ερ ισ σ ό τερ α σπ ίτια ε ίχ α ν ή δ η κ α τα σ τρ α φ εί το ν Ιο ύ λ ιο το υ

1943 απ ό τ ο υ ς Ιτα λ ο ύ ς. Οι Γερ μ α ν ο ί δ εν έκα ψ α ν παρά λίγα σπ ίτια , α λ λ ά δ ια σκ ό ρ π ι­

σαν τα κ οπ ά δια μας. Ο ι ά ν δρες μας - π ο υ είχαν σ υ λ λ η φ θ ε ί- α φ έθη κ α ν τ ο βράδυ ε λ ε ύ ­

θερ οι. Σ ε α ν τίπ ο ιν α για έναν ν εκ ρ ό Γερμ α νό σ τρ α τιώ τη ε κ τ ε λ έσ τ η κ α ν σ τ ο Π αγκράτι

7 α γ ρ ό τες απ ό τη Δ ά ρ α ».η Θ ύ μ α τα α υ τή ς τ η ς σ κ λ η ρ ή ς εν έρ γ εια ς ή τα ν ο ι,α γρ ό τες π ο υ

8 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/16, la αρ. 1435/43, 9.12.43, σ. 242 (έμφαση όπως και στο πρωτότυπο).9 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/16, καταθέσεις, σ. 312.

10 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/16, προσθήκη στην ημερήσια αναφορά της 5.12.43.11 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/16, αναφορά δράσης, 21.12.43, σ. 297.12 Κεντρικό Γραφείο: V 508 AR αρ. 2016/1967, σ. 181.13 Συζήτηση στο Παγκράτι στις 15.8.00.

342 V. Η ΕΠ ΙΧ Ε ΙΡΗ Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ»

Φωτ. 106-107 . Αναγνωριστική μονάδα εν δράσει.

ε ίχ ε σ υ λ λ ά β ει ο Κ όκερτ στα χω ράφ ια και το υ ς ε ίχ ε αναγκάσει να επ ιδ ιο ρ θώ ν ο υ ν κ α θ ’

οδόν το υ ς κ α τεσ τρ α μ μ έν ο υ ς δ ρ ό μ ο υ ς και τ ις α ν ατινα γμ ένες γ έφ υ ρ ες .

Κ α θώ ς ο μ ά δ ες αναγνώ ρισης είχα ν δ ια π ισ τώ σ ει κοντά σ τα Μ α ζέικ α κα ι σ το υ ς

δρόμ ους α ν άμ εσα σ το Π αγκράτι και μια σειρά α π ό «κ α λ ύ β ες [ ...] σ η μ α ν τικ ές ανατι­

ν ά ξεις δρόμ ω ν», σ τ ή θ η κ ε το βράδυ τ η ς 5η ς Δ εκ εμ β ρ ίο υ κοντά στο ν π ο τα μ ό Α ροάνιο

ένα ς κ α τα υλ ισ μ ό ς. Ε δώ π έρ α σ α ν οι σ τρ α τ ιώ τες και τα υπ οζύγια τ ις ε π ό μ ε ν ε ς δύο ν ύ ­

χ τ ε ς , για να επ ιδ ιο ρ θ ώ σ ο υ ν σ τ ις 6 Δ εκ εμ β ρ ίο υ τ ο υ ς δρ ό μ ο υ ς π ρ ο ς τα Μ α ζέικ α και

κ υ ρ ίω ς τη γ έφ υ ρ α π ο υ ο δ η γ ο ύ σ ε π ά ν ω απ ό το ν π ο τα μ ό Αροάνιο.

Τ α λεγό μ εν α κ α λύβ ια δ εν ή τα ν παρά μ ερ ικ ές π α ρ ά γ κ ες μ ε σ τά ν ες π ο υ χ ρ η σ ιμ ο ­

π ο ιο ύ ν τα ν α π ό τ ο υ ς β ο σ κ ο ύ ς μ ό ν ο τ ο κα λοκα ίρ ι, αλλά α π ο τελ ο ύ σ α ν για τ ο υ ς αντά ρ­

τ ε ς σ ε κ ά θ ε επ ο χ ή το υ χρ όνου ευ π ρ ό σ δ εκ τ ο κατα φ ύγιο . Για να κ α τα σ τρ έψ ει α υ τές

τ ις π α ρ ά γκες, ο Κ ό κ ερ τ α κ ο λ ο ύ θ η σ ε σ τις 7 Δ εκ εμ β ρ ίο υ μ ε τη μονάδα το υ τ ο μ ο ν ο π ά ­

ΟΙ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ», «ΚΑΡΔΕΡΙΝΑ» ΚΑΙ «ΒΟΥΒΑΛΙ» 343

τι στα δ υ τικ ά τ ο υ κ εν τρ ικ ο ύ δ ρ ό μ ο υ μ έσ ω Φ ιλ ίω ν και Τ σ ο ρ ω τά π ρ ο ς Μ α ζέικ α . Μ έ ­

ρο ς τ η ς α π ο σ το λ ή ς τ ο υ ήτα ν ν α δ ιεξα γά γει έρ ε υ ν ε ς και σ τ ο μ ονα στήρ ι το υ Α γίου

Α θανασίου. Ε π ειδ ή σ τ ις 6 Δ εκ εμ β ρ ίο υ οι μηχα νικοί δ εν είχαν ο λ ο κ λ η ρ ώ σ ει ακόμη

τη ν ε π ισ κ ευ ή τ η ς γ έφ υ ρ α ς τ ο υ π ο τα μ ο ύ Α ροά νιου π ο υ ε ίχ ε ανατινα χθεί α π ό τ ο υ ς

α ν τά ρ τες , το π έρ α σ μ α τ ο υ π ο τα μ ο ύ και εν σ υ ν εχ ε ία η άν οδος π ρ ο ς τ ο μονα στήρ ι

υ π ή ρ ξα ν ε ξα ιρ ετικ ά κ ο π ια σ τ ικ ές εν έρ γ ειες .

Τ ελ ικ ά τ ο μ ο ν α σ τήρ ι β ρ έθ η κ ε « κ α τεσ τρ α μ μ έν ο ο λ ο κ λ η ρ ω τικ ά α π ό φ ω τιά » και λ ί ­

γο αρ γότερα και τ ο γ ειτο ν ικ ό χω ρ ιό Φ ίλ ια «μ ισ ο κ α τεσ τρ α μ μ έν ο » . Ε δώ οι κά τοικοι

«π λη σία σα ν μ ε τα χέρ ια ση κ ω μ έν α ψ ηλά» τ ο υ ς σ τρ α τ ιώ τες και τ ο υ ς ανέφ ερα ν ό τι οι

κ α τα σ τρ ο φ ές είχαν γ ίνει κατά τη διά ρκεια τ η ς κ α το χ ή ς α π ό τ ις ιτα λ ικ ές δ υ ν ά μ εις .14

Μ έσ α σ τη ν η μ έρ α κα τά φ ερ α ν οι σ κ α π α ν είς, μια μονάδα μ ο το π ο δ η λ α τισ τώ ν κα ι ο

άμαχος π λ η θ υ σ μ ό ς π ο υ β ο ή θ η σ ε « εθελο ν τικ ά » , ό π ω ς σ η μ είω σ α ν δ ιά φ ο ρ ες γερ μ α νι­

κ έ ς α ν α φ ο ρ ές, να επ ισ κ ευ ά σ ο υ ν τη γ έφ υ ρ α π ά ν ω α π ό το ν Α ροάνιο και το ν κεν τρ ικ ό

δρ ό μ ο π ρος τα Μ α ζέικ α , π ο υ ε ίχ ε ουσια στικά α χ ρ η σ τευ θ εί α π ό αναρίθμ ητα ο δ ο ­

φ ράγματα κ α ι α ν α τινά ξεις. Έ τ σ ι , γ ύ ρ ω σ τις τ έσ σ ε ρ ις τ ο α π ό γ ευ μ α ο Γκνα ς κα ι η μ η ­

χα νοκίνητη αν αγνω ριστική μ ονάδα τ ο υ έφ τα σ α ν σ τα Μ α ζέικ α , α κριβώ ς τ η ν ίδια στιγ ­

μή π ο υ έμ π α ιν ε και ο Κ ό κ ερ τ μ ε τη δική το υ «ορεινή» μονάδα σ το χω ριό.

«Τ ο μ εγ α λ ύ τερ ο τμ ή μ α τ ο υ π λ η θ υ σ μ ο ύ τω ν Μ α ζέικ ω ν β ρισκότα ν α κόμ α σ τ ο χ ω ­

ριό», έγρ α ψ ε ο Γκνα ς α ρ γ ό τερ α σ τη ν αναφορά του/5 εν ώ ο Κ ό κ ερ τ σ η μ ε ίω σ ε π ιο σ υ ­

γκ εκ ρ ιμ έν α ό τι «η π λ ειο ψ η φ ία το υ ανδρικού π λ η θ υ σ μ ο ύ τ ο ε ίχ ε σκά σει» και σ ε όλα

τα σπ ίτια κρέμ ονταν «άσπρα πανιά ω ς έν δ ειξη π α ρ ά δ ο σ η ς» .!6 Π ροφ α νώ ς οι κάτοικοι

δ εν π ίσ τευ α ν ό τι είχαν δια π ρά ξει κά π οιο λά θος σ τη σ τά σ η τ ο υ ς α π ένα ντι σ το υ ς αιχ­

μ α λώ το υ ς, κα θώ ς είχαν ό ν τω ς κά ν ει ό ,τ ι π ερ ν ο ύ σ ε α π ό τ ο χέρι τ ο υ ς για να γ ίνει η αιχ­

μαλω σία τ ο υ Σ ό μ π ερ και τω ν ανδρών τ ο υ κατά τ ο δυνα τόν π ιο υ π ο φ ερ τή . Π ράγματι,

φ ά νηκα ν να κ α λ ω σ ο ρ ίζο υ ν τη ν «άφ ιξη τω ν γερ μ α νικώ ν δυ ν ά μ εω ν ω ς α π ελ ευ θ έρ ω σ η

απ ό τ ο ζυγό τω ν συμ μ οριώ ν».

Ο π ρ ώ η ν π ρ ό εδ ρ ο ς το υ χω ρ ιο ύ , ο γ ια τρ ό ς Κ α ρ κούλια ς, ο ο π ο ίο ς ε ίχ ε βέβαια α ν τι­

κ α τα σ τα θ εί α π ό τ ο ΕΑΜ αλλά η π λ ειο ψ η φ ία τ ω ν κ α το ίκ ω ν σ υ ν έχ ιζε να τ ο ν α ν τιμ ετω ­

π ίζ ε ι ω ς το ν π ρ α γμ α τικό π ρ ό εδ ρ ο τ ο υ χω ριού και π ρ ό σ ω π ο εμ π ισ το σ ύ ν η ς , ξάφ νια σε

τ ο υ ς Γερμ α νούς μ ε τ η ν π λ η ρ ο φ ο ρ ία ό τι ο Σ όμ π ερ και η μονάδα τ ο υ είχαν κ ρ α τη θ εί

α ιχ μ ά λ ω το ι σ τ ο χω ρ ιό α υ τό ε π ί τ έσ σ ε ρ ις εβ δ ο μ ά δ ες και ό τι τη ν π ρ ο η γ ο ύ μ εν η μέρα,

ό τα ν οι φ ύ λ α κ ές τ ο υ ς π λη ρ ο φ ο ρ ή θ η κ α ν ό τ ι π λη σία ζα ν γ ερ μ α ν ικ ές μ ο ν ά δ ες, « μ ετα ­

φ έρ θ η κ α ν σ τ ο Μ άζι». Μ έσ α σ τη βιασύνη το υ ς ο ι α ν τά ρτες «είχαν ξεχ ά σ ει» τον υ π ο ­

δ εκ α ν έα τ ο υ 5ο υ λ ό χ ο υ Φ ίν τλ ερ , ο ο π ο ίο ς β ρ ισκότα ν ά ρ ρ ω σ το ς μ ε ελο ν οσ ία σ τ ο σ π ί­

14 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/16, αναφορά δράσης, 21.12.43, σ. 297.'5 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/16, αναφορά αρ. 2, I 5.12.43. σ. 309.16 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/16, αναφορά δράσης, 21.12.43, σ. 297.

344 V. Η ΕΠ ΙΧΕ ΙΡΗ Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ

τι το υ Α γαμέμνονα Α ργ υ ρό π ο υ λο υ , ό π ο υ

τον π ερ ιπ ο ιε ίτο ο γ ια τρός Κ αρκούλια ς. Ο

τυ χερ ό ς Φ ίν τ λ ερ π α ρ α δ ό θη κ ε στο ν Γκνας,

ο ο π ο ίο ς έλ α β ε στα χέρια τ ο υ και μια ε π ι­

σ τ ο λ ή το υ Σ όμ π ερ , τη ν οπ οία ε ίχ ε εμ π ι-

σ τ ε υ θ ε ί ο ίδ ιος στο ν Κ αρκούλια .

Π ερ α ιτέρω κ α τα θέσεις τ ο υ άμαχου π λ η ­

θυσμού φ α νέρ ω σα ν ότι ο δ ρ ό μ ο ς α π ό τα

ιΜ αζέικα π ρος τα Καλάβρυτα ε ίχ ε αχρη-

σ τ ε υ θ ε ί μ ε π έτρ ιν α οδοφ ράγματα και ανα­

τιν ά ξεις . Α μ έσ ω ς ο Γκνα ς και ο Κ ό κ ερ τ δ ιέ ­

τα ξα ν το ν Κ αρκούλια «να συ γ κ εν τρ ώ σ ει

τη ν ίδια κ ιόλα ς νύχτα τ η ς 7 η ς π ρ ο ς Sn Δ ε­

κεμ β ρίου το ν π λ η θ υ σ μ ό τω ν Μ α ζέικ ω ν και

όλω ν τω ν χω ριώ ν π ο υ βρίσκονταν κατά

μήκος το υ δρ ό μ ο υ και να επ ισ κ ευ ά σ ει το

δρόμο».

Τ α υ τό χρ ο ν α οργα νώ θηκ α ν ε θ ε λ ο ν τ έ ς

το υ 2ου τά γμα το ς το υ 7 3 7 ο υ σ υ ν τά γμα τ° ς φ Ωτ. Ο Γιούλιονς Βέλφ,νγκερ, ο διοικητήςκαι μια διμοιρία το υ συ ντά γμ α τος π υ ρ ο β ο - της εm χείpnσnς«Καλάβρυτα».

λικού 670 για να αρχίσουν τη ν α ν α ζή τη ση

τω ν α ιχμ α λώ τω ν π ο υ είχαν, υ π ο τίθ ετα ι, μ ε τα φ ερ θ ε ί στο Μ άζι. Για να μη χά σει ο ύ τε

λ ε π τ ό , η ομάδα αυτή υ π ό τ ις δ ια τα γές το υ Κ ό κ ερ τ ξ ε κ ίν η σ ε σ τις δύο τα ξη μ ερ ώ μ α τα

τ η ς 8η ς Δ εκ εμ β ρ ίο υ τη ν π ο ρ εία π ρ ο ς το χω ρ ιό Μ άζι, π ο υ β ρ ισκότα ν β ο ρ ειο α ν α το λι­

κά τω ν Μ α ζέικ ω ν σ το υ ς π ρ ό π ο δ ες τ η ς ο ρ ο σ ειρ ά ς τ ο υ Χ ελ μ ο ύ , μ ε τη ν ελ π ίδ α να μ π ο ­

ρ έσο υ ν ε κ ε ί να α π ελ ευ θ ερ ώ σ ο υ ν τ ο υ ς σ υ ν τρ ό φ ο υ ς τ ο υ ς α π ό τα χέρια τω ν ανταρτώ ν.

Μ ε τη ν έναρξη τη ς επ ιχ είρ η σ η ς ο Β έλ φ ιν γ κ ερ ε ίχ ε θ έσ ει σ ε κ ίνηση σ τ ις 4 Δ ε κ ε μ ­

βρίου σ τη ν Π άτρα τη ν «ορεινή ομάδα Λ άνγκε», π ο υ α π ο τ ελ ε ίτο α π ό τμ ή μ α τα το υ

749ο υ συ ν τά γμ α το ς. Ε ίχ ε σ τη δ ιά θεσ ή τ η ς 136 υ π ο ζύ γ ια , αν και «για ε π ιπ λ έ ο ν εν ίσ χ υ ­

ση θα λαμβάνονταν και π ερ ισ σ ό τερ α γαϊδούρια ή άλογα α π ό τη ν ύ π α ιθρ ο», δ η λα δή

θα κατά σχοντα ν. Κ ά θε «ελαφ ρά ε ξ ο π λ ισ μ έν ο ς» λ ό χ ο ς ε ίχ ε ο κ τώ ελα φ ρ ά π ο λυ β ό λ α

και έναν ελ α φ ρ ύ ό λμ ο . Ο ι λ εγ ό μ εν ο ι «βαριά εξο π λ ισ μ έν ο ι» λόχοι είχαν α ν τιθ έτω ς

σ τη διά θεσή τ ο υ ς ό λ μ ο υ ς μ ε μ εγ α λ ύ τερ η α κτίνα β ο λ ή ς, 60 ο β ίδ ες ό λμ ω ν και βαριά

ο π λ ο π ο λ υ β ό λ α . Οι σ υ ν ο δ ευ τ ικ έ ς μ ο ν ά δ ες μ η χα ν ικο ύ μ ετέφ ερ α ν α ρ κ ετό εκ ρ η κ τικ ό

υλικ ό , για να ανατινάζουν τα οδοφ ράγμ α τα π ο υ έκ λ ειν α ν το δρόμο σ τ ις μ ο ν ά δ ες

το υ ς . Για τη ν επ ικοινω νία ανάμεσα σ το τάγμα και το σύν τα γ μ α εχ ρ η σ ιμ ο π ο ιείτο

α σύρμ α τος ισ χ ύ ο ς π έν τ ε βατ, ενώ για τη ν επ ικ ο ιν ω ν ία ανάμεσα σ το τάγμα και το υ ς

λ ό χο υ ς χρ η σιμ ο π ο ιο ύ ν τα ν τ ρ ε ις φ ο ρ ητο ί ασύρμ α τοι.

ΟΙ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ», «ΚΑΡΔΕΡΙΝΑ» ΚΑΙ «ΒΟΥΒΑΛΙ» 345

Ν οτίω ς τ η ς Π ά τρα ς ο 7ος λό χο ς ε π ιχ ε ίρ η σ ε τη ν « ε ξ α π ήνης κατάληψ η τ η ς μ ονής

Ο μ π λ ο ύ ς» , η ο π ο ία ε θ ε ω ρ είτ ο , σύμ φ ω ν α μ ε τ ις π λη ρ ο φ ο ρ ίες τ η ς α ν τικ α τα σκ ο π εία ς,

ένα ς α π ό τ ο υ ς β α σικο ύς χώ ρ ο υ ς σ υ γ κ έν τρ ω σ η ς τ ω ν αντα ρτώ ν. «Η ε π ίθ εσ η π ο υ έγινε

μ ε ορμ ή», ό π ω ς σ η μ ειώ ν ετα ι σ τη ν αναφορά το υ συ ν τά γμ α το ς, « ο δ ή γ η σ ε το ν εχθρ ό

σ ε ά τα κτη φυγή».17 Β ρ έθη κ α ν και σ τ η σ υ ν έχεια κ α τα στρά φ ηκ α ν ό π λ α και ε ξ ο π λ ι­

σ μ ό ς, κ υ ρ ίω ς ιτα λικ ή ς π ρ ο ελ εύ σ εω ς , κα θώ ς «δεν υ π ή ρ χ ε δ υ ν α τό τη τα μ ετα φ ο ρ ά ς» .

Ενώ οι Γερ μ α ν ο ί είχαν μόνο έναν ελαφ ρά τρα υ μ α τισ μ έν ο , α π ό τ η ν άλλη π λ ευ ρ ά σ κ ο ­

τ ώ θ η κ ε κατά τη διά ρκεια τ η ς επ ίθ εσ η ς μ ε ό λ μ ο υ ς ο α ν τά ρ τη ς Π α π α χρή στου μ ε το

π ο λ εμ ικ ό ψ ευ δ ώ ν υ μ ο «Π ού λο ς» , ο ο π ο ίο ς κ α τα γ ό τα ν α π ό τα Κ αλάβρυτα . 18 Σ το τ έ λ ο ς

τ ο μοναστήρι «κ α τα σ τρ ά φ η κ ε μ ε φ ω τιά » .19

Τ α υ τόχρ ονα το μ η χα νοκίνη το τμ ή μ α τ η ς «ομ ά δα ς μ άχης Β έλφ ιν γ κ ερ » π ρ ο χ ώ ρ η ­

σ ε, α κ ο λ ο υ θ ώ ν τα ς το ν κ εν τρ ικ ό δρ όμ ο, εν α ντίον τ η ς Χ α λα ν δ ρίτσ α ς. Σ τις 6 Δ εκ εμ β ρ ί­

ου ο Β έλ φ ιν γ κ ερ εγ κ α τέ σ τ η σ ε το ν π ρο σ ω ρ ιν ό στα θμ ό δ ιο ίκ η σ η ς το υ συ ντά γμ α τος

σ το χωριό Κ αλάνιστρα π ο υ β ρ ισκότα ν κ ά π ω ς ν ο τιό τερ α , ενώ κατά τη διά ρκεια τη ς

ίδιας και τ η ς επ ό μ ε ν η ς μέρας π ερ ικ υ κ λ ώ θ η κ α ν όλα τα χωριά σ τη ν π ερ ιοχή Μ οίρα ς,

Γ ο υ ρ ζο ύ μ ισ α ς , Δ εμ έσ τιχ α , Κ αλάνιστρω ν, Χ α λα ν δ ρίτσ α ς και Β α λα τούνα ς. Ό μ ω ς , π α ­

ρά τ η ν ε κ τετα μ έν η α υ τή επ ιχ είρ η σ η , οι Γ ερ μ α ν ο ί δ εν μ π ό ρ εσ α ν να ε μ π λ έξ ο υ ν το ν ε χ ­

θρό σ ε έ ν ο π λ η σ ύ γ κ ρ ο υ σ η . Ενώ οι α ν τά ρ τες είχ α ν ο π ισ θ ο χ ω ρ ή σ ει στα βουνά μ ετά

από μια π ρ ώ τη α ν τίστα ση σ τη μονή Ο μ π λ ο ύ , οι γ ερ μ α ν ικ ές μ ο ν ά δ ες «χτένιζαν» τα

χω ριά και «π υ ρ π ο λο ύ σ α ν ε κ ε ί όλα τα σπ ίτια , στα ο π ο ία ανακα λύπ τοντα ν όπ λα».

Ό τ α ν σ τ ις 8 Δ εκ εμ β ρ ίο υ η μ ονά δα έ φ τ α σ ε μ έσ ω Γο υ ρ ζο ύ μ ισ α ς - ό π ο υ α ν τά ρ τες

είχαν ε π ιτ εθ ε ί τ ο ν Α ύ γ ο υ σ το εν α ν τίο ν εν ό ς ιτα λικο ύ τά γ μ α το ς, κάτι π ο υ ο δ ή γ η σ ε στη

διεξα γω γή τω ν επ ιχ ειρ ή σ εω ν «Βυτίνα» και « Χ ιο ν ίσ τρ α » - στη ν ιδ ια ίτερ η π α τρ ίδα του

Μ ίχου , τ ο υ ς Λ απα ναγούς, α ν ακάλυψ ε ότι κι εδώ «ο ά μ α χος π λ η θ υ σ μ ό ς ε ίχ ε δ ια φ ύ ­

γει». Π αρ’ όλα αυτά, β ρ έθη κ α ν « μ εγ ά λ ες π ο σ ό τ η τ ε ς π ο λ εμ ο φ ο δ ίω ν » και «λόγω τω ν

αντιποίνω ν π ο υ είχα ν δ ια τα χθεί» , ό π ω ς σ η μ ειώ ν ετα ι σ τη γερμανική αναφορά, «κα τα ­

σ τρ ά φ η κ ε τ ο χω ριό Λ απαναγοί μ ε φ ω τιά [ ...] και 5 ά ν δρ ες [Έ λ λ η ν ες] π ο υ σ υ ν ελ ή ­

φ θησαν» ε κ τελ έσ τ η κ α ν . Κ ατά τ ’ άλλα ο ά μ α χος π λ η θ υ σ μ ό ς υ π ή ρ ξ ε « δ ο υ λ ο π ρ επ ή ς

και υ π ερ β ο λ ικ ά φ ιλ ικ ό ς» , κάτι π ο υ ο Γερ μ α ν ό ς α ν τα π ο κ ρ ιτή ς α π έδ ιδ ε «στις π ερ ισ σ ό ­

τ ε ρ ε ς π ερ ιπ τ ώ σ ε ις σ τ ο φ ό β ο για τα αν α μ ενόμ ενα μ έτρ α » .20

Ε π ίσ η ς σ τις 4 Δ εκ εμ β ρ ίο υ ξεκ ίν η σ ε η «ομάδα μάχης Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ » - υ π ό τη

συ ν ο δ εία τ η ς σω φ ρ ο ν ισ τική ς διμ οιρίας τ ο υ Α κ α μ π χ ο ύ μ π ερ - απ ό τη ν π ερ ιοχή το υ

Α ιγίου « σ ε τρ ε ις ο μ ά δ ες π ο ρ εία ς π ρ ο ς τα Κ αλάβρυτα». Ό π ω ς οι Κ ό κερ τ, Γκνα ς και

17 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/16, τελική αναφορά και αναφορά εμπειριών, 23.12.43, σ. 305.18 Συζήτηση με τον Βασίλειο Χάμψα (πολεμικό ψευδώνυμο «Νταής»), Καλάβρυτα, 6.8.00.19 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-1 17/16, τελική αναφορά και αναφορά εμπειριών, 23.12.43, σ. 305.20 -cu.

346 V. Η ΕΠ ΙΧΕ ΙΡΗ Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ»

Β έλφ ιν γ κ ερ , και ο Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ δ ια π ίσ τω σ ε ό τι υ π ή ρ ξε «μόνο κατά τη ν π ρ ώ τη

και δ ε ύ τ ερ η μ έρα ελ ά χ ισ τη επ α φ ή μ ε το ν εχθρ ό » . Εν όψ ει τω ν π ο ρ ευ ό μ εν ω ν μ ε ισχ υ ­

ρές δ υ ν ά μ εις Γερμ α νώ ν «ο εχ θ ρ ό ς ε γ κ α τέλ ε ιπ ε τ ο π εδ ίο , ό π ω ς ήτα ν αναμενόμενο».21

Σ υνολικά έλα β α ν μ έρ ο ς σ τις τ ρ ε ις ο μ ά δ ες π ο ρ εία ς 9 5 4 α ξιω μ α τικο ί, υ π α ξιω μ α τι-

κοί και σ τρ α τ ιώ τες και χ ρ η σ ιμ ο π ο ιή θη κ α ν 324 υπ οζύγια . Η κ ά θε ομάδα ή τα ν ε ξ ο π λ ι­

σ μ έν η μ ε 35 ελα φ ρ ά και 9 βαριά π ο λ υ β ό λ α , 12 ό λ μ ο υ ς διαφόρω ν α κ τίν ω ν β ο λ ή ς και 2

κανόνια (7 ,5 εκ .) ο ρ ειν ού π υ ρ ο β ο λικ ο ύ .

Τ ο χω ρ ιό Δ ερ β έν ι, α π ’ ό π ο υ ε ίχ ε π ερ ά σ ει ο Σ ό μ π ερ , τ ο βρήκαν ο ι σ τ ρ α τ ιώ τ ες τ ο υ

Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ α κ α το ίκ η το . Κ ατά τη ν έρ ευ ν α τω ν σ π ιτ ιώ ν έ π ε σ ε σ τα χέρια το υ ς

ένα « σ χ έδ ιο άμυνας» π ο υ ε ίχ ε κ α τα σ τρ ώ σ ει σ τ ις 2 Δ εκ εμ β ρ ίο υ το «σώμα σ τρ α το ύ το υ

ΕΛΑΣ» και τ ο ο π ο ίο π ερ ιε ίχ ε ρ η τ ές ο δ η γ ίες σ χ ετ ικ ά μ ε τη ν π ρ ο ά σ π ισ η τ η ς π ερ ιο χ ή ς

και τ η συ λλ ογ ή και μ ετά δ ο σ η π λη ρ ο φ ο ρ ιώ ν . Σ το σ χ έδ ιο α υ τό δίνονταν ε ν το λ έ ς κ υ ρ ί­

ω ς σ τ ις « εμ π ρ ο σ θ ο φ υ λ α κ ές» να « π α ρ εμ π ο δ ίζο υ ν τ ις κ ιν ή σ εις το υ εχθρ ο ύ » και να τον

π α ρ α σύ ρου ν σ ε εν έδ ρ ε ς « σ ε κα τά λλη λα σημεία».22

Μ ε τ η ν α ντίστοιχη π ρο σ ο χή σ υ μ π ερ ιφ έρ θ η κ ε μία α π ό τ ις τ ρ ε ις ο μ ά δ ες π ο ρ εία ς το υ

Ε μ π ερ σμ π έρ γ κ ερ , όταν στις 5 Δ εκ εμ β ρ ίο υ «δέχνηκε επ ίθ εσ η με αυτόμ ατα και τ ο υ φ έ ­

κια απ ό α π ό σ τα ση 150 μ.». «Κ α κές σ κ ο π ευ τικ ές επ ιδ ό σ εις α π ό τη ν π λ ευ ρ ά το υ ε χ ­

θρού», σ η μ είω σ ε αργότερα ο Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ και έγραψ ε στη ν αναφορά δράσης:

«Μ ετά α π ό κ ά π ο ιες ρ ιπ ές, ο εχ θ ρ ό ς α π ο σ ύ ρ ετα ικ α ι επ α ν εμ φ α ν ίζετα ι σ τα πλαϊνά υ ψ ώ ­

ματα. Λ ίγ ες β ο λ ές ορεινού π υ ρ ο β ο λικ ο ύ α ρκούν για να τρ έψ ο υ ν [τον εχθρό] σ ε φυγή».

Ο ιδ ιο κ τή τη ς τα β έρ ν α ς Α νδρ έα ς Π α λ α ιο λο γ ό π ο υ λ ο ς α π ό τ ο χω ρ ιό Μ α μ ουσιά

επ ιβ εβ α ιώ ν ει τ η ν αναφορά το υ Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ ό τ ι «όλοι οι ά ν δρ ες ε ίχ α ν κα τα φ ύ γει

στα βουνά, όταν οι Γερ μ α ν ο ί κ α τέλα β α ν το Δ ερ β έν ι» , και σ υ μ π λ η ρ ώ ν ει ό τ ι «κατά τη ν

έρ ευ ν α τ ο υ χω ριού κα τα στρά φ ηκ α ν τέσ σ ερ α σπ ίτια και στα χωράφια σ υ ν ελ ή φ θη σ α ν

π έ ν τ ε άνδρες ο ι ο π οίο ι ανέλαβαν να ο δη γ ο ύν τα υ π ο ζύγ ια π ο υ είχαν κ α τα σ χ εθ εί» ^ 3

Μ ετά τ ο Δ ερ β έν ι κ α τα λ ή φ θη κ α ν τα χω ριά Σ έλ ισα κα ι Μ αμ ουσιά . « Ο λό κ λη ρ ο ς ο

α νδρικός π λ η θ υ σ μ ό ς β γήκε να σ υ ν α ν τή σ ει τη μονάδα κρα τώ ντα ς λ ε υ κ ές σ η μ α ίες» ,

έγρ α ψ ε ο Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ . «Εδώ , ό π ω ς και σ ε ά λλα χω ριά , ο π λ η θ υ σ μ ό ς ισχυρ ίζετα ι

ότι δ εν έχ ε ι καμία σ χ έσ η μ ε τ ο υ ς αντά ρτες. Εν μ έρει [δείχνει] μ εγά λη φ ιλ ικ ό τη τα και

δ ια θ έσ ε ις σ υ μ π ά θ εια ς α π ένα ντι σ το υ ς Γερ μ α ν ο ύ ς σ τρ α τ ιώ τες» .24

Ο Π α λα ιο λ ο γ ό π ο υ λ ο ς, π ο υ υ π ή ρ ξ ε α υ τ ό π τη ς μ ά ρ τυρ α ς τω ν γεγ ο ν ό τω ν , θυμά ται

τ ο υ ς λ ό γ ο υ ς για τ ο υ ς ο π ο ίο υ ς οι ά ν δρ ες α π ό τη Μ α μ ουσιά δ εν είχ α ν κ α τα φ ύ γ ει στα

2* ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/16, τελική αναφορά και αναφορά εμπειριών, 22.12.43, σ. 225.22 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/16, ΣώμαΣτρατού Πελοποννήσου, 2.12.43.23 Συζήτηση στις 6.8.00. Τα ονόματα των οδηγών των υποζυγίων ήταν Λουκόπουλος, Παναγό-

πουλος, Σπυρόπουλος και Θεοφανόπουλος. Το όνομα του πέμπτου παραμένει άγνωστο.24 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/16, τελική αναφορά και αναφορά εμπειριών, 22.12.43, σ. 225.

Ο Ι Ε Π Ι Χ Ε Ι Ρ Η Σ Ε Ι Σ « Κ Α Λ Α Β Ρ Υ Τ Α » , « Κ Α Ρ Δ Ε Ρ Ι Ν Α » Κ Α Ι ■ ■■ 34 7

βουνά: «Κ ανείς δ εν μ α ς π ρ ο ε ιδ ο π ο ίη σ ε ό τ ι οι Γ ερ μ α ν ο ί θα έρχοντα ν τ ό σ ο γρήγορα.

Μ α ς αιφ νιδία σα ν κι έ τσ ι δ εν ε ίχ α μ ε καμ ία δ υ ν α τό τη τα να δ ια φ ύ γο υ μ ε. Ο ι Γερμ α νοί

έκαναν βέβαια έ ρ ε υ ν ε ς στα σ π ίτ ια , εμ ά ς ό μ ω ς δ εν μας π είρ α ξα ν».^

Σ τις 6 Δ εκ εμ β ρ ίο υ ο Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ ο ρ γ ά ν ω σ ε σ τ ο υ ς π ρ ό π ο δ ες το υ βουνού

Ρ ού σ ικ ο , ν ο τίω ς τ ο υ χω ριού Μ α μ ο υ σ ιά , τ ο σ τα θμ ό δ ιο ίκ η σ η ς, εν ώ κατά τη διάρκεια

τ η ς ε π ό μ εν η ς μ έρ α ς οι μ ο ν ά δ ες το υ ξεκ ίν η σα ν ε κ τετα μ έν η ε π ιχ ε ίρ η σ η σ τη ν π ερ ιο χ ή

Δ ερ β εν ίο υ , Σ τα υ ρ ιά ς, Β ιλιβίνας και Μ π ο υ φ ο ύ σ ια ς, μ ε σ κ ο π ό να π ερ ικ υ κ λ ώ σ ο υ ν τ ο υ ς

α ν τά ρ τες σ τη ν ο ρ ειν ή α υ τή π ερ ιο χ ή . Τ ο βράδυ ό μ ω ς ήτα ν π ια ο λ ο φ ά ν ερ ο ό τι και α υ ­

τή η τό σ ο εκ τετα μ έν η ε π ιχ ε ίρ η σ η ε ίχ ε π α ρ α μ είν ει χω ρ ίς α π ο τελ έσ μ α τα : ο ύ τε ένας

αντάρτης δεν σ τά θ η κ ε δυν α τό να αναγκαστεί να εμ π λ α κ εί σ ε έν ο π λ η σύ γκρουση .

Ό τ α ν σ τ ις 7 Δ εκ εμ β ρ ίο υ ο Λ ε Σουίρ έκ α ν ε έναν α π ο λο γ ισμ ό τω ν μ έχρ ι τ ό τ ε α π ο ­

τελ ε σ μ ά τ ω ν τ η ς μ εγ ά λ η ς α υ τή ς ε π ιχ ε ίρ η σ η ς , α ν α γκά σ τη κε να π ρ ο σ γ ειω θ εί στη ν

π ρ α γ μ α τικ ό τη τα και να δ ια π ισ τώ σ ει ό τι ο ύ τ ε «η ομάδα μάχης Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ » ο ύ ­

τ ε η «ομάδα μ ά χη ς Β έλφ ιν γ κ ερ » ε ίχ α ν κ α τα φ έρ ει να ε μ π λ έξ ο υ ν τ ο υ ς α ν τά ρ τες σ ε

έ ν ο π λ η κατά μ έτω π ο σύ γ κ ρο υ σ η . Κ αθώ ς ο σ τρ α τη γ ό ς υ π έ θ ε σ ε ό τ ι τα σώ μ α τα το υ

ΕΛΑΣ θα π ρ ο σ π α θού σ α ν να δια φ ύγουν π ρ ο ς τα α ν α τολικά ή τα ν ο τιο δ υτικ ά , δ ιέτα ξε

τη ν ίδια κ ιό λα ς μ έρα τη δ ιεξα γ ω γή δ ύ ο ακόμ η επ ιχ ειρ ή σ εω ν μ ε τ ις κ ω δ ικ ές ο ν ο μ α σ ί­

ε ς «Κ αρδερίνα» και «Β ουβά λι», οι ο π ο ίες θα είχ α ν ω ς α π ο σ το λ ή τ ο υ ς τη ν υ π ο σ τή ρ ιξη

τ η ς επ ιχ ε ίρ η σ η ς «Κ αλάβρυτα ».26

Η διαταγή για τη δ ιεξα γ ω γή τ η ς επ ιχ είρ η σ η ς «Κ αρδερίνα» δ ό θ η κ ε σ τ η λ εγ ό μ εν η

«ομάδα μ άχης Γκ λιτς» , π ο υ δ η μ ιο υ ρ γ ή θ η κ ε α π ό το 22ο σύνταγμ α κατα δρομώ ν α ερ ο ­

π ο ρ ία ς τ ο ο π ο ίο ήταν σ τ ρ α τ ο π εδ ευ μ έν ο στη ν Κ όρινθο και τ έ θ η κ ε υ π ό τ ις δ ια τα γές

τ ο υ Λε Σ ουίρ σ τη διά ρκεια τ η ς επ ιχ είρ η σ η ς . Α π ο σ το λ ή τ ο υ Έ μ π ερ χ α ρ ν τ Γ κ λ ιτς 27

ήτα ν να εμ π ο δ ίσ ε ι «τη διαφυγή τω ν συ μ μ ο ρ ιώ ν α π ό τ ις μάχιμες ο μ ά δ ες Γκνα ς και

Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ σ τη ν π ερ ιο χ ή Φ εν εο ύ -Μ α τιο ύ » , δηλα δή σ τ ο α ν α τολικό τμ ήμ α τη ς

Π ελ ο π ο ν ν ή σ ο υ .28

Μ ε τη ν τα υτόχρονη διεξα γ ω γή τ η ς επ ιχ είρ η σ η ς «Β ουβά λι» θα έ π ρ επ ε να α π ο­

κ λ ε ισ τε ί η π ερ ίπ τω σ η διαφ υγής τ ο υ εχ θ ρ ο ύ α π ό τη ν π ερ ιο χ ή δυ τικά τω ν Κ αλαβρύ-

25 Συζήτηση στις 15.8.00.26 Χαρακτηριστικό γιατην αδιάλλακτη στάση του Λε Σουίρ είναι το γεγονός ότιτηνίδιαμέρα διέ ­

ταξε την εκτέλεση 25 ομήρων στο Γύθειο σε αντίποινα για το θάνατο 9 Γερμανών και του Έλλη­να οδηγού τους, οι οποίοι είχαν δεχτεί επίθεση στο φορτηγό τους στις 3 Δεκεμβρίου στο δρόμο προς Αρεόπολη (ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/16, ΚΤΒ, 7.12.43, σ. 63).

27 Ο Έμπερχαρντ Γκλιτς γεννήθηκε στις 9.11.1904 στο Βίττεν (Ρουρ). Με την έναρξη του πολέ ­μου, ο αξιωματικός της αεροπορίας ανήκε σε διάφορες μονάδες αεροπορίας. Ο Γκλιτς επέζησε των πολεμικών κακουχιών. Καταγράφηκε στις 15 Μαρτίου 1946 από μια βρετανική υπηρεσία απελευθέρωσης αιχμαλώτων πολέμου. Ο τελευταίος του βαθμός ήταν αυτός του σμηνάρχου (Γερμανική Υπηρεσία: Επιστολή προς τον συγγραφέα με ημερομηνία 8.6.01).

28 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/16, ΚΤΒ, 7.12.43, σ. 63.

348 V. Η ΕΠ ΙΧ Ε ΙΡΗ Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ

των. Για τ ο λόγο α υτό ν δ η μ ιο υ ρ γ ή θη κ ε ένας

εν ισ χυ μ έν ος μ η χα νοκίνη τος λ ό χ ο ς το υ συ ­

ντάγμ ατος π εζικ ο ύ 965 α μ ύνης π ό λ εω ν και

φ ρ ουρ ίω ν σ τη ν Π ύλο α π ό τμ ή μ α τα το υ σ υ ­

ντάγματος αυτού και το ν 7ο και το ν 13ο λό χο

τω ν α π οκα λούμ ενω ν ταγμάτω ν 999 . Η δ ια τα ­

γή για τη μ άχιμ η α υ τή ομάδα π ρ ο έ β λ ε π ε στις

9 Δ εκ εμ β ρ ίο υ τ η ν π ο ρ εία π ρος τη ν Αχαια υ π ό

μ ο ρφ ήν τεσ σ ά ρ ω ν διμ οιριώ ν οπ λιτώ ν , ε ξ ο ­

π λ ισ μ έν ω ν μ ε βαριά π ο λ υ β ό λ α , ό λ μ ο υ ς και

αντιαρματικά κανόνια.

Έ τ σ ι η αρχική επ ιχ είρ η σ η «Κ αλάβρυτα»

ε ξ ε λ ίχ θ η κ ε σ ε μια μ εγά λη επ ιχ είρ η σ η , σ τη ν

ο π ο ία έλα β α ν μ έρ ο ς π ά νω α π ό 3 .0 0 0 σ τρ α ­

τ ιώ τ ε ς απ ό ό λ ες τ ις π ερ ιο χ ές σ τ ρ α τ ο π έδ ευ ­

σ η ς τ η ς βόρειας Π ελ ο π ο ν ν ή σ ο υ - α π ό τη ν

Τ ρ ίπ ο λ η , τ η ν Π άτρα, τ ο Α ίγιο, τ η ν Κ όρινθο Φητ. 109. Ο Έ μπερχαρντικλιτς, ο ΰιοι- r r ' rκητής της επιχείρησης «Καρδερίνα». και το ν Π ύ ρ γ ο -, μ ε ένα σ χ έδ ιο κ υ κ λ ικ ή ς δρ ά ­

σ η ς και μ ε σ κ ο π ό τ η ν π ερ ικ ύ κ λ ω σ η κα ι τη ν

εξό ν τω σ η το υ εχθρο ύ , για το ν ο π ο ίο υ π ή ρ χα ν υ π ο ψ ίες ό τ ι β ρ ισκότα ν σ τη ν π ερ ιο χ ή

γύρω απ ό τα Κ αλάβρυτα.

Η τ ύ χ η τ ω ν Γ ε ρ μ α ν ώ ν α ι χ μ α λ ώ τ ω ν

Ό τ α ν σ τις 5 Δ εκ εμ β ρ ίο υ δ ια δ ό θ η κ ε στα Μ α ζέικ α η τ ρ ο μ ερ ή ε ίδ η σ η σ χ ετικ ά μ ε τ η μ ά ­

χη σ τ ο Π αγκράτι, τ ις ε κ τ ε λ έ σ ε ις τω ν αγροτώ ν α π ό τη Δάρα και τη ν π υ ρ π ό λ η σ η του

χω ρ ιο ύ , τ ο μ εγα λύ τερ ο μ έρ ο ς τ ο υ α νδρικού π λ η θ υ σ μ ο ύ κ α τέφ υ γ ε στα βουνά. Τ η ν

ίδια στιγμ ή η φ ρ ουρά υ π ό τ ις δ ια τα γές το υ Σ ω τη ρ ίου Θ εο δ ω ρ α κ ό π ο υ λ ο υ (π ο λ εμ ικ ό

ψ ευ δ ώ ν υ μ ο «Κ ριαράς») π ερ ισ υ ν έλ εξ ε τ ο υ ς Γερ μ α ν ο ύ ς α ιχμ α λώ το υς και εγ κ α τέλ ειψ ε

το χω ριό . Χ α ρ α κ τη ρ ισ τικ ό για τη βιαστική α π οχώ ρ η ση είναι το γ εγ ο ν ό ς ό τι ο υ π ο δ ε ­

κα ν έα ς Φ ίν τ λ ερ « ξεχ ά σ τη κ ε» σ τ ο χω ρ ιό . «Δεν μ α ς έδ ω σ α ν εξη γ ή σ εις για τ ο λ ό γ ο τη ς

αν α χώ ρ ησης», θυμ ά τα ι ο Ρ ο ζέ Β ά λ τερ α π ό τη ν Α λσα τία . «Ε π ίσ η ς δ εν ε ίχ α μ ε σ υ ν ειδ η ­

τ ο π ο ιή σ ε ι ό τι γ ερ μ α ν ικ ές μ ο ν ά δ ες κ α τευ θύ ν ο ν τα ν π ρ ο ς τα Μ α ζέικα » .

Ο ι 77 α ιχμ ά λω το ι βρίσκοντα ν σ ε α ξιο θ ρ ή ν η τη κα τά στα σ η , κ α θ ώ ς ξεκ ιν ο ύ σ α ν τον

μακρύ δρ ό μ ο τ η ς ο δύ σ σειά ς το υς. Μ ε εξα ίρ εσ η τ ο υ ς Α λ σ α το ύ ς, οι υ π ό λ ο ιπ ο ι φ ο ρ ο ύ ­

σαν κο υ ρ έλια . Είχαν τ υ λ ίξ ε ι τα π ό δ ια τ ο υ ς μ ε πανιά. Σ υ ν ο δ ευ ό μ εν ο ι α π ό τη φρουρά

τ ο υ ς π ο υ α π ο τ ελ ε ίτο π ερ ίπ ο υ α π ό 10 ά ν δρ ες κ α τευ θ ύ ν θ η κ α ν π ρ ο ς τα Μ οστιτσ ιά νικα

Καλύβια2 στα νοτιοδυτικά τω ν Μ α ζέικ ω ν . Ε κ εί τ ο υ ς συ ν ά ν τη σ ε ενα ς α γγελια φ όρος ,

π ο υ μ ε τ έ φ ε ρ ε σ το ν Θ εο δ ω ρ α κ ό π ο υ λ ο το μήνυμα ό τι οι α ιχμ άλω τοι θα έ π ρ επ ε να

ο δ η γ η θ ο ύ ν σ τη ν ο ρ ο σ ειρ ά του Χ ε λ μ ο ύ δ ιό τι οι γ ερ μ α ν ικ ές δυ ν ά μ εις π λη σία ζα ν . Έ τ σ ι

η ομάδα α ν α γκά στη κε να γυρίσει π ίσω . Α κολουθώ ντα ς δύσ β α τα μονοπάτια έφ τα σα ν

κ ατά τη διάρκεια τ η ς ημ έρ α ς σ το χω ριουδάκι Κάνι3 στα β ο ρ ειο δ υ τικ ά τω ν Μ α ζέικω ν

και έκα να ν αργότερα , κ α θ ώ ς β ρ ά δια ζε, σ τά σ η σ το ο ρειν ό χω ριό Π λα νη τέρο . Ο ο ικ ι­

σμ ός βρίσκεται π ερ ίπ ο υ 7 χλμ . βορειοα να τολικά τω ν Μ α ζέικ ω ν , μ έσ α σ ε δάση α π ό

π εύ κ α και π λα τά νια , κοντά σ τ ις π η γ ές το υ π ο τα μ ο ύ Α ροάνιου σ το υ ς π ρ ό π ο δ ες τη ς

ο ρ ο σ ειρ ά ς τ ο υ Χ ελμ ο ύ .

Ο Ρ ο ζέ Β ά λ τερ θυμ ά τα ι ό τ ι κατά τη ν π ο ρ εία τ ο υ ς συ ν α ν τή θηκα ν μ ε το ν Δ ημ ή τριο

Μ ίχο , ο ο π ο ίο ς ίπ π ε υ ε π ά νω σ ε ένα μ ουλάρι και συ ν ο δ ευ ό τα ν α π ό έν α ν αντάρτη.

Π ράγματι ο Μ ίχο ς βρ ισκότα ν τ η ν επ ο χ ή εκ ε ίν η π ο λ ύ κοντά σ το υ ς α ιχμ α λώ το υς. Ο

κ α π ετά ν ιο ς δεν έ π ε σ ε θύμα τ ο υ β ομ β α ρδ ισμ ού τ ο υ αρχηγείου το υ στη Β υσοκά, γιατί

ε ίχ ε λάβει μ έρ ο ς σ τη δ ιά σκ εψ η τω ν α ν τιστασιακώ ν ο ργα ν ώ σ εω ν σ τη Σ τρ έζο β α σ τις

29 Ν ο εμ β ρ ίο υ . Κ αθώ ς υ π έφ ε ρ ε α π ό γρίπ η και σ υ ν επ ώ ς δ εν α ισθανόταν καλά, π ή γ ε

μ ετά τη λ ή ξη τ η ς δ ιά σ κ εψ η ς σ το κ οντινό μοναστήρι τ η ς Α γίας Λ αύρας για να δ ε χ τ ε ί

τ ις φ ρ ο ν τίδ ες τ ω ν μοναχών.

1 Σ^έντευξη με τον Βάλτερ στις 13.12.97.2 Ο σημερινός Κάτω Δρυμός.3 Η σημερινή Καλλιθέα.

350 V. Η Ε Π ΙΧΕ ΙΡΗ Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ

Ο ι αιχμάλω τοι π έρασαν τη νύχτα π ρος τη ν 6η Δ εκ εμ β ρ ίο υ σ τ ο σ χ ο λ είο το υ Π λα-

ν ητέρου . «Την επ ό μ εν η μέρα οι κάτοικοι τ ο υ χω ρ ιο ύ μάς π ερ ιτρ ιγ ύ ρισ α ν μ ε π ερ ιέρ ­

γεια», θ υμ ά τα ι ο Β ά λτερ . «Τ α π ο λυ ά ρ ιθμ α π α ιδ ιά δ εν το λ μ ο ύ σ α ν να μ α ς π λη σιά σ ο υν .

Ό μ ω ς μ ετά τ ο τ έ λ ο ς τ η ς λ ειτο υ ρ γ ία ς στη ν εκ κ λ η σ ία η ατμ όσφ α ιρα έγ ιν ε π ιο άν ετη .

Οι χω ριανοί γ ιόρτα ζαν τ η γιορ τή τ ο υ αγίου Ν ικολά ου και τα παιδιά μοίρασαν και σ ε

μας γλυκά ».4

Α π ό τ ο Π λ α ν η τέρ ο χ ρ ειά ζετα ι κ α ν είς μ ία α κό μ η ώ ρα δρ ό μ ο μ ε τα π ό δ ια μ έχρ ι το

ε ιδ υ λλ ια κ ό χω ριουδά κι Μ άζι. Ε δώ φ α ίνετα ι π ω ς σ ε κ ά θ ε α υ λ ή υ π ά ρ χει και έν α π α ­

μ π άλαιο π λα τά ν ι μ ε τερ ά σ τια κλα διά , π ο υ π ρ ο σ φ έρ ο υ ν α π λ όχ ερ α τ η σκιά το υ ς . Π ριν

α π ό το ν π ό λ εμ ο ο Γεώ ρ γ ιο ς Ε υ γ εν ό π ο υ λ ο ς, ο ο π ο ίο ς ε ίχ ε π λ ο υ τίσ ε ι σ τη ν Α μ ερ ική

α λλά ζοντα ς αργότερα και τ ο όνομά το υ σ ε Μ π ρ ά ο υν , ε ίχ ε κ τ ίσ ε ι σ τ ο Μ ά ζι μια ε π ι­

β λ η τικ ή έπ α υ λ η . Π άνω σ ε ένα ύψ ω μα π ο υ π ερ ιβ ά λ λ ετα ι α π ό κω νοφ όρα και φ υ λ λ ο -

βόλα δ έν τρ α σ τ εκ ό τα ν τ ο διώ ροφ ο κτίρ ιο, π ο υ ξ εχ ώ ρ ιζ ε α π ό κ ά θ ε ά π οψ η α π ό τα

υ π ό λ ο ιπ α α π λά κ α τα σ κ ευ α σ μ έν α σ π ίτ ια τ ο υ χω ριού. Αν και τ ο κτίρ ιο κα τα στρ ά φ η κ ε

μ ετά τ ο 1945 κατά τη διάρκεια το υ Ε μ φ υ λίο υ , η α π ρ ό σ κ ο π τη θέα π ρ ο ς τ ο χω ριό

Μ ά ζι5 και τη ν τερ ά σ τια π εδ ιά δ α μ έχρι τ ο Π λ α ν η τέρ ο και τα Μ α ζέικ α 6 ε ξ η γ ε ί για

π οιον λ ό γ ο α υ τό α κριβώ ς το σ π ίτ ι ε π ιλ έ χ θ η κ ε α π ό το ν Β ρ ετα ν ό σ ύ ν δ εσ μ ο Ά ντονυ

Α ντριους ω ς κ εν τρ ικ ή έδ ρ α τη ς α π ο σ το λ ή ς το υ .

Σ ή μ ερ α φ τά ν ει κ α ν είς σ τ ο κ τή μ α μ ε δ υ σ κ ο λία μ έσ α α π ό σ τ εν ά μονοπ ά τια και π υ ­

κνά βάτα. « Ό λ ο ι σ τη γύρω π ερ ιο χ ή γνώ ριζαν τ ο κ τίρ ιο και το α π ο κ α λ ο ύ σ α ν “βίλα

Μ π ρ ά ο υ ν ”», θ υμ ά τα ι μ ε έν α ν τό ν ο νοστα λγία ς ο σ υ ν τα ξιο ύ χ ο ς δ ά σ κ α λ ο ς Γεώ ρ γ ιο ς

Χ ρ. Τ σ ά μ η ς. «Ε κείνη τη ν ε π ο χ ή , τ ις η μ έρ ες τ ο υ κα λο κ α ιρ ιο ύ π ο υ ή τα ν αργία, ο κ ύ ­

ρ ιος Μ π ρά ουν έβ γ α ζε τ ο ραδιόφ ω νό το υ σ τ ο μ π α λ κ όν ι και μ ετά έρ χο ν τα ν ο ι χ ω ρ ικ ο ί

α π ό τη γύρω π ερ ιο χ ή για να α κ ο ύ σ ο υ ν κ ά τω α π ό τ η σκιά τω ν δ έν τρ ω ν τα τραγούδια

π ο υ μ ό λ ις ε ίχ α ν κ υ κ λο φ ο ρ ή σ ει» .

Ο Ά ντονυ Ά ν τρ ιου ς ε ίχ ε εγ κ α τα σ τή σ ει λ ο ιπ ό ν το α ρ χη γείο τ ο υ σ τη ν έπ α υ λ η

Μ π ρά ουν. Α υ τό ς και η ομάδα τ ο υ ήτα ν σ ε θ έσ η να εν το π ίσ ο υ ν εγκ α ίρ ω ς το ν κ α θένα ,

εχ θ ρ ό ή φ ίλο , π ο υ θα π λ η σ ία ζε και μ π ο ρ ο ύ σα ν εν ανά γκη να κ α τα φ ύγουν σ τα δά ση ή

σ τις δ ύ σ β α τες β ο υ ν ο κ ο ρ φ ές π ο υ υψ ώ νοντα ν α κρ ιβ ώ ς π ίσ ω α π ό τ ο κτίριο. Α να μ φ ίβο­

λα, οι Β ρ ετα ν ο ί γνώ ριζαν ό τ ι ο ι Γερ μ α ν ο ί α ιχμ ά λω το ι και οι φ ρουροί τ ο υ ς βρίσκονταν

σ το Π λ α ν η τέρ ο . Δ εν είνα ι α π ό λ υ τα γνω στό για π ο ιο ν λό γ ο ε π ισ κ έφ θ η κ ε ο Ά ντρ ιους

τ ο υ ς α ιχ μ α λώ το υ ς σ το Π λα ν η τέρ ο σ τις 6 Δ εκ εμ β ρ ίο υ , κα θώ ς ε ίχ ε ή δη ανακρίνει το ν

Σ ό μ π ερ σ το μ ονα στήρ ι τ η ς Α γίας Λ αύρας α μ έσ ω ς μ ετά τη ν α ιχ μ α λώ τισ ή τ ο υ ς . Μ ετά

4 Επιστολή του Βάλτερ προς τον συγγραφέα με ημερομηνία 25.5.99. Ο Βάλτερ είναι σήμερα της άποψης ότι δεν είχε διανυκτερεύσει στο σχολείο.

5 Το σημερινό Ελατόφυτο.6 Η σημερινή Κλειτορία.

Η ΤΥΧΗ Τ ΩΝ ΓΕ ΡΜ Α Ν Ω Ν Α ΙΧΜ Α Λ Ω Τ Ω Ν 351

Φοτ. no. Οι Βρετανοί σύνδε­σμοι Άντονυ Άντριους (μπροστά, δεύτερος από αριστερά) και ο Έρικ Γκρέυ (μπροστά, δεύτερος από δ εξ ιά ) μ ε τους Έλληνες συμπολεμιστές τους στα βουνά της Πελοποννήσου.

α π ό μια α ιχμ αλω σία π εν ή ν τα η μ ερ ώ ν, ήτα ν αδύνα το να π ερ ιμ έν ο υ ν οι Β ρ ετα ν ο ί ν εό ­

τ ερ ες π λ η ρ ο φ ο ρ ίες α π ό τ ο υ ς α ιχμ α λώ το υς. Π ρο φ α ν ώ ς όμ ω ς οι Β ρ ετα ν ο ί π ή γα ν σ το

Π λ α ν η τέρ ο για να σ υ ζη τή σ ο υ ν μ ε το υ ς α ν τά ρ τες τι α κρ ιβ ώ ς θα συ ν έβ α ιν ε μ ε το υ ς

α ιχμ α λώ το υς εν όψ ει τω ν γερμ ανικώ ν δυνά μ εω ν π ο υ π λη σία ζα ν ολοένα .

Ο Ρ ο ζέ Β ά λ τερ θυμάται ότι τ ο α π ό γ ευ μ α τ η ς 6 η ς Δ εκ εμ β ρ ίο υ ο ίδιος και οι Α λσα-

το ί σύ ν τρ ο φ ο ί το υ συνά ντησαν ξαφ νικά σ το σ χ ο λ είο το υ Π λ α ν η τέρ ο υ έναν Ά γγλο

π ο υ φ ο ρ ο ύ σ ε π ο λιτικ ά , κ α θότα ν σ ε ένα τρ α π έζ ι σ ε μια α π ό τις τ ά ξ ε ις του σ χ ο λ είο υ

και σ υ σ τή θ η κ ε σ το υ ς Α λσ α το ύ ς στα γαλλικά ( «Je suis o ffic ier a ^ la is » [Είμαι Ά γγλος

α ξιω μ α τικ ό ς]). Ο Β ά λ τερ εκ μ ετ α λ λ εύ θ η κ ε τη ν ευκαιρία και τό ν ισ ε σ το ν Β ρετα νό ότι

ο ίδιος και οι σ ύ ν τρ ο φ ο ί το υ «ως Γάλλοι» εν τά χθη κ α ν σ το ν γερμανικό σ τρ α τό ενάντια

σ τη θ έλ η σ ή τ ο υ ς , ό π ω ς α ν α φ έρει ο Β άλτερ , και τον π α ρ α κ ά λ εσ ε « μ ή π ω ς θα μ π ο ρ ο ύ ­

σ ε να κ ά ν ει κά τι για μας». Ο Β ά λ τερ θυμ ά ται τη ν α π ά ν τη σ η , η ο π ο ία - ό π ω ς λ έ ε ι ο

ί δ ιο ς - ε ίχ ε ε π ί λ έξ ε ι ω ς ε ξ ή ς : «Ό χι, ε ίμ α σ τε εδώ μόνο για να ε π ιβ λ έ π ο υ μ ε το υ ς

α ν τά ρ τες» .7

«Τ ο υ λά χισ τον ο Ά γγλος μ ο ίρα σε στο ν κα θένα μ α ς α π ό ένα τσιγά ρο - εκ είν η την

επ ο χ ή ήταν ένα π ο λυ τιμ ό τα το αγαθό», λ έ ε ι ο Β άλτερ . «Α λλά το έκ α ν ε μ ε μια λ υ π η μ έ ­

ν η έκ φ ρ α ση σ το π ρ ό σ ω π ο . Π ρ έπ ε ι να γν ώ ρ ιζε τι μας π ερ ίμ εν ε . Μ ο υ είν α ι α δ ύ ν α το να

σ β ή σ ω α π ό τη μ νή μ η μ ο υ τη ν έκ φ ρ α σ η π ο υ ε ίχ ε τ ο π ρ ό σ ω π ό τ ο υ » .8

7 Επιστολή του Βάλτερ προςτον συγγραφέα με ημερομηνία 25.5.99.8 Συνέντευξη με τον Βάλτερ στις 13.12.97.

352 V. Η ΕΠ ΙΧΕ ΙΡΗ Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ»

Ο Β ά λ τερ υ π οθ έτ ε ι ότι ο Ά ντονυ Ά ντρ ιους ή τα ν εκ είν ο ς π ο υ μοίρασε τα τσιγάρα και

ότι γνώ ριζε π οια τύ χ η π ερ ίμ εν ε ά μ εσα τ ο υ ς α ιχμ α λώ το υς. Ο Γ εώ ρ γ ιο ς Χ ρ. Τ σ ά μ η ς, π ο υ

ήταν τ ό τ ε δ εκ α π έ ν τ ε ε τώ ν και βρισκότα ν ε κ ε ίν η τ η ν ημέρα σ το Π λ α ν η τέρ ο , είνα ι αντι-

θ έτ ω ς σ ίγου ρος ότι ό ν τω ς ο Ά ν τρ ιου ς ήτα ν ε κ ε ίν ο ς π ο υ σ υ ζ ή τ η σ ε με τ ο υ ς Α λσ α το ύ ς.9

Ο Γεώ ργιος Χ ρ. Τ σ ά μ η ς ήτα ν τ ό τ ε μ α θη τή ς σ τ ο γυμνάσιο τω ν Μ α ζέικ ω ν , εν ώ ο

π α τέρ α ς τ ο υ δίδασκε σ τ ο σ χ ο λ είο τ ο υ Π λ α ν η τέρ ο υ . Και οι δ ύ ο ήτα ν υ π ο σ τη ρ ικ τές

τω ν ανταρτώ ν. Κ αθώ ς οι Γερμ α νοί π λη σ ία ζα ν , ο ν εα ρ ός γυμ να σιόπ α ις τ ο έσ κ α σ ε στις

5 Δ εκ εμ β ρ ίο υ α π ό τα Μ α ζέικ α . Σ υ ν ό δ ευ ε το ν Κ αλαβρυτινό γιατρό Α νδρέα Π α υ λό-

π ο υ λ ο , ο ο π ο ίο ς , για να εκ δ ικ η θ εί το ν α π α γχονισμ ό τ ο υ συγγενή τ ο υ Ν τίν ο υ Π α υ λ ό ­

π ο υ λ ο υ και τη ν π υ ρ π ό λ η σ η τ ο υ σ π ιτ ιο ύ τ ο υ σ ε π ρ ο η γ ο ύ μ εν η επ ιχ είρ η σ η , α ν έχθ η κ ε

τη δολ οφ ονία τω ν τριώ ν τρα υμ α τισμ ένω ν Γερμ α νώ ν σ τρ α τιω τώ ν κ οντά στα Κ αλά­

βρυτα. 10 Ο γ ια τρός λ ε ιτο υ ρ γ ο ύ σ ε ω ς σ ύ ν δ εσ μ ο ς το υ Μ ίχου.

«Χ ρ η σ ιμ ο π ο ιο ύ σ α μ ε ένα κ ιν η τό τη λ έφ ω ν ο π ο υ λ ε ιτ ο υ ρ γ ο ύ σ ε μ ε μ π α τα ρ ίες» , ανα­

φ έρ ει ο Τ σ ά μ η ς. «Σκαρφάλω να σ το υ ς τη λ εφ ω ν ικ ο ύ ς σ τ ύ λ ο υ ς για να μ π ο ρ ο ύ μ ε να

χρ η σ ιμ ο π ο ιο ύ μ ε τα καλώ δια». Έ τ σ ι ο Π α υ λ ό π ο υ λ ο ς ήτα ν σ ε θέσ η μ ε τη β ο ή θεια το υ

δη μ ό σ ιο υ τη λεφ ω ν ικ ο ύ δικτύ ο υ να επ ικο ιν ω ν εί μ ε το ν Μ ίχο και να δέχετα ι α π ό αυτόν

εν το λ ές . Ο Τ σά μ ης θυμάται ό τι ο ίδιος και ο Π α υ λό π ο υλ ο ς έλαβαν σ το Π λα ν η τέρ ο

τη ν ε ίδ η σ η ό τι οι γερ μ α ν ικ ές μ ο ν ά δ ες είχ α ν κα τα λά β ει τα Μ αζέικα. « 0 Σ ω τή ρ ιος Θ ε ­

ο δ ω ρ α κ ό π ο υ λ ο ς επ ικ ο ιν ώ ν η σ ε α μ έσ ω ς μ ετά , χ ρ η σιμ ο π ο ιώ ν τα ς τ ο τη λ έφ ω ν ό μ α ς , μ ε

τ ο ν Μ ίχο για να ζ η τή σ ε ι ο δ η γ ίες σχ ετικ ά μ ε τ ο τ ι θα έ π ρ ε π ε να γίνει μ ε τ ο υ ς α ιχμ αλώ ­

το υ ς» , α ν α φ έρει ο Τ σ ά μ η ς. « 0 Μ ίχο ς δ ιέτα ξ ε τ ό τ ε να τ ο υ ς αφ ήσουν ελ εύ θ ερ ο υ ς . Κα­

τά τη διά ρκεια α υ το ύ τ ο υ ση μ α ντικού τη λ εφ ω ν ή μ α το ς ήτα ν π αρώ ν ο π α τέρα ς μ ο υ » .Η

Ο σ υ ν τα ξιο ύ χ ο ς δά σκ α λο ς Γ εώ ρ γ ιο ς Χ ρ . Τ σ ά μ η ς είνα ι ένα ς ά ν θρ ω π ο ς ο ο π ο ίο ς σ ε

ό λ ες τ ις σ υ ζ η τ ή σ εις μ ε το ν συγγρα φ έα , α λλά και σ τ ις σ η μ ειώ σ εις τ ο υ σ χ ετ ικ ά μ ε ε κ ε ί ­

ν ες τ ις δ ρ α μ α τικ ές μ έρ ες - π ο υ σημά δεψ αν ο λ ό κ λ η ρ η τη ζω ή τ ο υ - , π ρ ο σ π ά θ η σ ε να

π α ρ α μ είν ει ο υ δ έ τ ε ρ ο ς και να δ ια τη ρ ή σ ει π ρος χάριν τ η ς α λ ή θ εια ς τ η ν α ν τικ ειμ εν ικ ό -

τη τά το υ . Αν και ε κ ε ίν η τ η φορά δ εν έφ τια ξ ε ο ίδ ιος τη ν τη λ εφ ω ν ικ ή σ ύ ν δ εσ η ο ύ τε

υ π ή ρ ξ ε α υ τή κ ο ο ς μάρτυρας τ η ς σ υ ζ ή τ η σ η ς , επα ν α λ α μ β ά ν ει παρ’ ό λ ’ α υ τά π εισ τικ ά :

« 0 π α τέρ α ς μ ο υ διηγιόταν αρ γότερα σ υ ν εχ ώ ς π ω ς ο Μ ίχο ς, εν όψ ει τω ν γερ μ α νικώ ν

μονάδω ν π ο υ π λη σία ζα ν , δ ιέ τα ξ ε το ν Θ εο δ ω ρ α κ ό π ο υ λ ο να α φ ή σ ει τ ο υ ς α ιχμ α λώ ­

τ ο υ ς ελ εύ θ ερ ο υ ς . Ο π α τέρ α ς μ ου β ρ ισκότα ν δ ίπ λα στο ν Θ εο δ ω ρ α κ ό π ο υ λ ο ότα ν ε ι­

π ώ θ η κ ε α υ τό » .12

9 Α ^ ό ανέφερε ο Τσάμης σε διάφορες συζητήσεις με τον σ^ 'ραφ έα και σε επιστολή του με ημε­ρομηνία 26.2.99.

10 Βλ. κεφ. <<Στα Καλάβρυτα».11 Επιστολή τουΤσάμη προς τονσ^^ραφέα με ημερομηνία 26.2.99.12 Σε συζήτηση μετον σ^ 'ραφ έα στις 22.1 .98.

Η ΤΥΧΗ Τ ΩΝ ΓΕΡΜ Α Ν ΩΝ Α ΙΧΜ Α Λ Ω Τ Ω Ν 353

Σ ε α ν τίθεσ η μ ε τ η μαρτυρία τ ο υ Τ σ ά μ η , υ π ά ρ χ ει και μια δ εύ τ ερ η εκ δ ο χ ή σχ ετικ ά

μ ε τ ο π ώ ς π ά ρ θ η κ ε η απόφ α ση για τη ν τ ύ χ η τω ν αιχμαλώ τω ν: ό τα ν έγ ιν ε φ ανερό ότι

οι γερ μ α νικές μ άχιμες μ ο ν ά δ ες κ α τευ θύ ν ο ν τα ν π ρος τα Μ αζέικα, η η γ ετ ικ ή τριαν­

δ ρ ία 13 τ η ς 3 η ς μ ερα ρ χία ς τ ο υ ΕΛΑΣ υ π ο τίθ ετα ι ό τι έ σ τ ε ιλ ε τ η ν α κ ό λ ου θη γ ρα π τή δια ­

ταγή π ρ ο ς τη ν ομάδα π ερ ιφ ρ ο ύ ρ η σ η ς του Θ εο δ ω ρ α κ ό π ο υ λ ο υ :

Ε ΛΑΣ

3η μεραρχία Π ελοποννήσου

1ο διοικητικό γραφείο

Π ρος το φρουραρχείο τω ν Μ αζέικων

Εις απάντηση για την εκ τέλ εσ η αθώων πολιτώ ν [εδώ εννοούνται οι 118 από το

Μ ονοδένδρι Σπάρτης] διατάζουμε ότι από το υς ομήρους στο στρατόπεδο θα π ρέ­

πει να διαχωριστούν οι Γερμανοί υπαξιωματικοί και στρατιώ τες από τις άλλες εθνι­

κ ότητες και να εκτελεστούν. Φ ροντίστε ώ σ τε η ενέργειά σας να μη γίνει αντιληπτή

ούτε από τους υπ όλοιπους αιχμάλωτους στρατιώ τες -σ τ ο υ ς οποίους θα π ρέπ ει να

δημιουργηθεί η εντύπωση ότι οι προς εκτέλεσ η θα μεταφ ερθούν απλώς κάπου αλ­

λ ο ύ - ούτε από τον άμαχο πληθυσμό. Να αναφερθεί η εκ τέλ εσ η τη ς παρούσας δια­

ταγής.

Ά νευ τόπου, 4.12.43

3 η μεραρχία

Α λέξανδρος - Μ ίχος - Α χιλλέας.14

Λίγο μ ετά υ π ο τίθ ετα ι ό τ ι έγ ιν ε κάπ οια τρ ο π ο π ο ίη σ η α υ τή ς τ η ς δια τα γής: «Μ όνο

32 μ έλ η τ ω ν SS» θα έ π ρ επ ε να εκτελεστούν .15

Η εκ δ ο χ ή α υ τή είν α ι'εξα ιρ ετικ ά απ ίθανη , κ α θ ώ ς α ν ά μ εσ α σ το υ ς α ιχ μ α λώ το υ ς δ εν

υ π ή ρ χα ν μ έλ η τ ω ν SS. Η 1 17η μ εραρχία κ α τα δρ ομ ώ ν ή τα ν μια κ α ν ονική μεραρχία τ η ς

Β έρ μ α χτ, έτσ ι ώ σ τ ε κ ά θ ε ισχ υ ρ ισμ ό ς π ερ ί το υ α ν τιθ έτο υ είναι π α ρ ά λο γο ς. Αν και είναι

γνω στό ότι οι 7 Α λσα το ί ισχυρίζοντα ι ότι εν τά χθ η κ α ν σ τη Β έρ μ α χ τ παρά τη θ έλ η σ ή

τ ο υ ς , δ εν υ π ή ρ χα ν κα τά τ ’ άλλα « ά λ λ ες ε θ ν ικ ό τη τες» ανάμεσα σ το υ ς α ιχ μ α λ ώ το υ ς^ 6

13 Κασσάνδρας (πολεμικό ψευδώνυμο «Αλέξανδρος»), Δανιηλίδης (πολεμικό ψευδώνυμο «Αχιλ­λέας») και Μίχος. Βλ. κεφ. <<Οι αντίπαλοι σχηματισμοί».

14 Π. Ροδάκης, Καλάβρυτα 1941-1944, Αθήνα 1999, σ. 280 και Α. Κακογιάννης, Η θηριωδί’α των να£ί στην Ελλάδα: Το ολοκαύτωμα των Καλαβρύτων, Αθήνα 2000, σ. 252.

15 Ροδάκης, ό.π., σ. 280.16 34 (49%) από τους 70 αιχμαλώτους προέρχονταν από το Altreich (τα παραδοσιακά γερμανικά

εδάφη), 7 (10%) από την Αλσατία, 25 (36%) από την Ostmark, την πρώην Αυστρία, ένας από την ιταλική επαρχία του ΝότιουΤιρόλου, ένας από τη Σουδητία και 2 από την πρώην Πολωνία. Οι τελευταίοι είχαν βέβαια γεννηθεί στην Πολωνία, αλλά ήταν Γερμανοί υπήκοοι. (Βλ. κεφ. «Στα χέρια των ανταρτών»).

354 V. Η Ε Π ΙΧΕ ΙΡΗ Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ»

Ε κ τό ς α υτο ύ , εκ είν η τ η χρονική στιγμ ή ο Μ ίχ ο ς β ρισκότα ν σ τ ο μ ονα στήρ ι τ η ς Α γίας

Λ αύρας, εν ώ ο Κ ασσάνδρας και ο Δ ανιηλίδης β ρ ίσκοντα ν κ ά π ο υ αλλού. Η διαταγή λ ο ι­

π όν δ εν είνα ι δ υ ν α τό να υ π ο γ ρ ά φ η κ ε και α π ό τ ο υ ς τ ρ ε ις . Ο Π. Ρ ο δ ά κ η ς, π ο υ υ π ή ρ ξε

αργότερα σ τη ν Π άτρα σ υ γ κ ρ α το ύ μ εν ο ς τ ο υ Μ ίχο υ σ τ ις φ υ λ α κ ές , ισ χ υ ρ ίζετα ι ό μ ω ς ό τι

ο Κ ασσά νδρας και ο Δ α ν ιη λ ίδ η ς έβαλα ν τ ο όνομα τ ο υ Μ ίχο υ κ ά τω α π ό τη διαταγή,

αφ ο ύ ζή τη σ α ν π ρ ο η γ ο υ μ έν ω ς τη λ εφ ω ν ικ ώ ς τη σ υ γ κ α τά θεσ ή τ ο υ .17

Η διαταγή δ η μ ο σ ιεύ τ η κ ε μ ό λις τ ο 1975, σ ε μια επ ο χ ή π ο υ τ ο θ έμ α α υ τό α π ο τ ελ ο ύ ­

σ ε α ν τικ είμ εν ο έν το ν ω ν σ υ ζ η τ ή σ εω ν σ τη ν Ελλάδα. Κ αθώ ς μ έχρι σήμ ερα δ εν έ χ ε ι π α ­

ρ ο υ σ ια σ τεί τ ο π ρ ω τό τυ π ο μ ε τ ις π ρ ω τ ό τυ π ε ς υ π ο γ ρ α φ ές και τα τ ελ ευ τα ία χρόνια το

κ ε ίμ εν ο έ χ ε ι π α ρ α τεθ ε ί α π ό δ ιά φ ο ρ ο υ ς ά λ λ ο υ ς συγγρα φ είς μ ε τ ο υ ς π ιο δ ια φ ο ρ ετικ ο ύ ς

τρ ό π ο υ ς, m υ π ά ρ χουν λόγοι για να α μ φ ισ β η τη θ εί η α υ θ εν τικ ό τη τα τ ο υ εγγρά φ ου.^

Μ ια τρ ίτη εκ δ ο χ ή β α σ ίζετα ι σ τη μαρτυρία τ ο υ Α ν δρ έα Α σ η μ α κ ό π ο υ λ ο υ α π ό το

Κ α σ τέλλ ι, ένα χω ρ ιό σ τ ο π έρ α σ μ α α ν ά μ εσα στα Κ αλάβρυτα και τα Μ α ζέικ α , ο ο π ο ίο ς

α ν ήκ ε σ τη ν ομάδα π ερ ιφ ρ ο ύ ρ η σ η ς υ π ό τ ις ε ν τ ο λ έ ς τ ο υ Θ εο δ ω ρ α κ ό π ο υ λ ο υ . Σ ε μια

σ υ ν έν τευ ξη π ο υ δ ό θ η κ ε τ ο 1985, ο Α σ η μ α κ ό π ο υ λ ο ς δ ιη γή θη κ ε τα ε ξ ή ς :20

[ ...] Η 3η μεραρχία του Ε ΛΑΣ βρισκόταν στηνΑ γία Λαύρα. Α πό κει ήρθε ένας αγ-

γελιαφόρος με τη διαταγή να διεξαχθεί η εκ τέλ εσ η [ ...]. Εμείς [ο Θ εοδω ρακόπου-

λος και ο Ασημακόπουλος] τον συναντήσαμε στο σχολείο του Π λaνητέρου [ ... ].

Μ όλις ο aντάρτης έφ τασε εκ εί -ή τα ν νωρίς το πρωί [της 6ης Δ εκ εμ β ρ ίο υ ]- μας ρώ­

τη σ ε αν γνωρίζαμε πού βρισκόταν το στρατόπεδο όπου κρατούνταν αιχμάλωτοι οι

Γερμανοί. Του aπαντήσαμε ότι εμ είς τους είχαμε φυλακισμένους. «Αλήθεια», ε ίπ ε ,

«πάρτε λοιπόν a υ τό το μήνυμα!» Μ ας γύρισε την πλάτη και ετοιμάστηκε να φύγει.

«Μια στιγμή, να διαβάσουμε το μήνυμα», είπαμε. «Και αν συμφωνούμε, μπορείς να

φύγεις». Κανείς δεν μπόρεσε να τον συγκρατήσει. Ή ταν βιαστικός, γιατί ή θελε να

επιστρέψ ει στο κεντρικό aρχηγείο στην Αγια Λαύρα, το οποίο μεταφερόταν συνε­

χώ ς, καθώς πλησίαζαν οι Γερμανοί. Δεν ήθελε να χάσει την επαφή με το κεντρικό

aρχηγείο [ ...].

17 Επιστολή του Αποστόλη Παπαγεωργίου προς τον σι^ραφέα με ημερομηνία 20.1.0 1.Ο Παπα- γεωργίου συζήτησε με τον Ροδάκη.

18 Βλ. π.χ. Κακογιάννης, ό.π., σ. 252. Ο Κακογιάννης παραθέτει τη διαταγή: «[. . . ] των 118 δολοφο- νηθεισών προσωπικοτήτων στο Μονοδένδρι Λακωνίας στις 25.11.43 που κατάγονταν από την πόλη της Σπάρτης [... ] ». Ο χαρακτηρισμός «ναζί» εμφανίστηκε αργότεραστο σχετικό λεξιλόγιο στην Πελοπόννησο.

19 Περιοδικό Ταχυδρόμος, αρ. Ι 10, 16.5.75, σ. 66. Ο Δ. Κανελλόπόυλος έθεσε το κείμενο της διατα­γής στη διάθεσητης δημοσιογράφου Ε. Ακρίτα. Όπως θα διαπιστώσουμε και στα ακόλουθα κεφά­λαια, το άρθρο της Ε. Ακρίτα περιέχει σημαντικά λάθη.

20 Τη συνέντευξη πήρε στις 20.7.86 ο καθηγητής Γεώργιος Γιάνναρης (Πανεπιστήμια Πατρών και Νέας Υόρκης). Ο σι^ραφέας έχει στα χέρια του ένα αντίγραφο της μαγνητοφωνημένης συνέ­ντευξης.

Η ΤΥΧΗ Τ ΩΝ ΓΕΡΜ Α Ν Ω Ν Α ΙΧ Μ Α Λ Ω Τ Ω Ν 35 5

Ό τ α ν εκ είν ο ς π ο υ έπ α ιρ ν ε τ η σ υ ν έν τευ ξη ρ ώ τη σ ε τ ι α κρ ιβ ώ ς έ λ εγ ε η διαταγή, ο

Α σ η μ α κ ό π ο υ λ ο ς απ ά ντησε: «Η διαταγή έ λ εγ ε ό τι [οι α ιχμ άλω τοι] θα έ π ρ επ ε να

ε κ τε λ εσ τ ο ύ ν μέχρι τη μία το μ εσ η μ έρ ι, ό τ ι θα έ π ρ επ ε να κα ούν τα ρούχα το υ ς και να

σ β η σ τε ί κ ά θ ε ίχν ο ς . Ή τ α ν κ ά τι π ο υ δ εν μ π ο ρ ο ύ σ ε να υ λ ο π ο ιη θ εί. Κ αμιά δύνα μ η στον

κόσμ ο δ εν θα μ π ο ρ ο ύ σ ε να κ α τα φ έρ ει κ ά τι τέτο ιο » .

Σ τ η ν επ α ν α λα μ β α ν ό μ εν η ε ρ ώ τ η σ η αν υ π ή ρ χ ε η π ιθα ν ό τη τα η διαταγή για τ η ν

ε κ τ έ λ ε σ η τω ν α ιχμ α λώ τω ν να δ ό θ η κ ε α π ό τ ο υ ς Ά γγλου ς ή τ ο υ ς Γ ερ μ α ν ο ύ ς,21 ο Α σ η ­

μ α κ ό π ο υ λ ο ς έ δ ω σ ε κα τη γο ρ ημ α τικά α ρνητική α π ά ν τη σ η , επ ιμ έν ο ν τα ς σ τη μαρτυρία

τ ο υ ό τι η διαταγή δ ό θ η κ ε α π ό τ η ν η γεσ ία τ ο υ ΕΛΑΣ. Α ν και ο Α σ η μ α κ ό π ο υ λ ο ς π ί­

σ τ ε υ ε αρχικά ό τ ι θυμ όταν π ω ς η διαταγή ε ίχ ε υ π ο γ ρ α φ εί «από το ν Μ ίχο και το ν “Π α-

π ο ύ α ”»,22 α ργότερα , σ τη σ υ ν έχ εια τ η ς σ υ ν έν τ ευ ξ η ς , δ ιό ρ θ ω σ ε τ η μ αρτυρία τ ο υ ανα-

φ έροντα ς ό τ ι «π ρά γματι δ εν μπορώ να θ υ μ η θ ώ π οιος ε ίχ ε υπ ογρ ά ψ ει, αλλά θα ή θελ α

να π ρ ο σ θ έσ ω ότι αυτό θα π ρ έ π ε ι να έγ ιν ε από τ ο υ ς η γ έ τ ε ς στο κ εν τρ ικ ό α ρ χη γείο τ ο υ

Ε^ΛΑΣ [ ... ]. Ο ι δ ιο ικ η τ ές ή τα ν ε κ ε ίν ο ι π ο υ έδ ω σ α ν τ η διαταγή».

Ο Α σ η μ α κ ό π ο υ λ ο ς α ν α φ έρ ει ό τ ι ο ίδ ιος δ ιά β α σ ε τ ο έγγρα φ ο σ το υ ς υ π ό λ ο ιπ ο υ ς

φ ρ ο υ ρ ο ύ ς σ τ ο σ χ ο λ είο τ ο υ Π λ α ν η τέρ ο υ . Α μ έσ ω ς μ ετά έν α ς α π ό τ ο υ ς σ υ ν τρ ό φ ου ς

το υ , έν α ς επ ιλ ο χ ία ς α π ό τα Λ απατοχώρια ονόμ α τι Ν ίκος, έβ α λ ε τα κλά ματα . Α ρνήθη-

κ ε να υ π α κ ο ύ σ ει σ τ η δ ια τα γή και να ε κ τ ε λ έ σ ε ι τ ο υ ς Γ ερ μ α ν ο ύ ς, τη φ ύ λ α ξη τω ν ο π ο ί­

ω ν ε ίχ ε αναλάβει. Σ τη συνέχεια : α ρ ν ή θη κ ε και ο δ ιο ικ η τή ς τ η ς μονά δα ς, ο Θ εο δ ω ρ α ­

κ ό π ο υ λ ο ς, να δ ιεξα γ ά γ ει τη ν ε κ τ έ λ ε σ η και ε π έ σ τ ρ ε ψ ε τη ν ίδια κ ιόλα ς μ έρα σ τ ο χω ριό

το υ , τη ν Α ρμ π ούνα. Έ τ σ ι ο Α σ η μ α κ ό π ο υ λ ο ς π α ρ έδ ω σ ε τη διαταγή ε κ τ έ λ ε σ η ς σ ε μια

ά λ λ η ομ άδα αν τα ρτώ ν/ 3 σ τη ν ο π ο ία σ ύ μ φ ω ν α μ ε το ν Α ση μ α κ ό π ο υ λ ο α ν ή κ α ν και οι

«δύο Ρώ σοι».

Η ομ άδα α υ τή , π ο υ α π ο τ ελ ε ίτο α π ό καμ ιά δεκα ρ ιά ά ν δ ρ ες , δ ιο ικ είτο α π ό κ ά π οιον

Κ άραλη - μ ε τ ο π ο λ εμ ικ ό ψ ευ δ ώ ν υ μ ο « Κ α λ α μ ά τα ς» - ο ο π ο ίο ς κα τα γότα ν α π ό τ η ν ό ­

τια Μ άνη. Η ομ άδα α υ τή ε ίχ ε κ α τα φ ύ γει σ τ ο ν ό τιο τμ ή μ α τ η ς Α ρκα δία ς μ ετά τ η σ υ μ ­

μ ετο χ ή τ η ς μ α ζί μ ε το ν Σ τα σ ιν ό π ο υ λ ο και -σ ύ μ φ ω ν α μ ε τη μ αρτυρία τ ο υ π α π ά το υ

χ ω ρ ιο ύ - μ ε δ ύ ο «Ρ ώ σ ο υ ς» σ τ η σ υ μ π λ ο κ ή μ ε τ ο υ ς Γ ερ μ α ν ο ύ ς κοντά σ τ ο Π αγκράτι. Ο

Α σ η μ α κ ό π ο υ λ ο ς θυμάται ό τ ι σ τη ν ομ άδα α υ τή ανήκαν και Ρ ώ σ ο ι, θα π ρ έ π ε ι ό μ ω ς

21 Μετά τη λήξη του πολέμου, ορισμένοι ελληνικοί κύκλοι ισχυρίστηκαν ότι οι Γερμανοί είχαν επιδιώξει τη θανάτωση των αιχμαλώτων.Έτσι θα υπήρχε κάποιος λόγος που θα δικαιολογούσε περαιτέρω εκτελέσεις ομήρων.

22 «Παπούας» ήταν το πολεμικό ψευδώνυμο του Νίκου Διένη, που ανήκε μέχρι τα τέλη Νοεμβρί­ου ως πολιτικός μαζί με τον Μίχο στην ηγεσία της οργάνωσης. Καθώς ο Διένης ήταν γνωστός στους αντάρτες για το πάθος του να διηγείται ιστορίες για τους Παπούα της Νέας Γουινέας, του δόθηκε ως πολεμικό ψευδώνυμο το όνομα των ομώνυμων νησιών στον Ν ότο Ειρηνικό. Βλ. κεφ. «Οι αντίπαλοι σχηματισμοί».

23 Επιστολή τουΤσάμηπρος τον συγγραφέα με ημερομηνία 26.2.99.

356 V. Η ΕΠ ΙΧΕ ΙΡΗ Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ

κατά π ά σ α π ιθα ν ό τη τα να ε π ρ ό κ ειτ ο για Τ ο υ ρ κ μ έν ιο υ ς, π ο υ είχαν α υ το μ ο λ ή σ ει στον

ΕΛΑΣ κοντά στη ν Τ ρ ίπ ο λ η .24

Σ τη ν ερ ώ τη σ η τι έγ ιν ε σ τη σ υ ν έχ εια μ ε τη δια τα γή , ο Α σ η μ α κ ό π ο υ λ ο ς α π ά ν τη σ ε

ό τι «αυτός [ο «Κ αλαμάτας»] φ ύ λ α ξε τη διαταγή μ ε σ κ ο π ό να τη ν ε κ τ ε λ έ σ ε ι , αλλά και

για να μ π ο ρ εί σ το μ έλ λ ο ν να υ π ερ α σ π ισ τε ί το ν εα υ τό το υ σ τη ν π ερ ίπ τ ω σ η π ο υ θα

το υ κα τα λό γιζα ν π ο τ έ ευ θ ύ ν ες» .

Α ργότερα , ότα ν ο Α σ η μ α κ ό π ο υ λ ο ς ε π έ σ τ ρ ε ψ ε σ το «τάγμα Κ αλαβρύτω ν», στο

οπ οίο ανήκε π ριν α π ό τη ν α ιχμ α λώ τιση τω ν Γερμ α νώ ν, σ υ ν ά ν τη σ ε το ν Μ ίχο και τον

«Π απ ούα». « Μ ε κατηγόρησαν», θυμ ά τα ι ο Α σ η μ α κ ό π ο υ λ ο ς, «[.. .] ό τι η ε κ τ έ λ ε σ η τω ν

Γερμ α νώ ν ή τα ν σφ άλμ α . Ε γώ ό μ ω ς τ ο υ ς α π ά ν τη σ α : “Ρ ίχ ν ετε σ ε μ α ς τ ις ευ θ ύ ν ες ; Μ ε

άλλα λόγια , π ρ ώ τα μ α ς δ ίν ετε τη διαταγή κα ι μ ετά μ α ς ρ ίχ ν ετε κα ι τ ις ε υ θ ύ ν ες . Ε σ ε ίς

δ ώ σ α τε τη διαταγή. Δ εν ή τα ν δική μ α ς η α π ό φ α ση . Τ ο υ ς δ ώ σ α μ ε [σ το υ ς α ιχμ α λώ ­

το υς] να φ ά νε και να π ιο ύ ν ε κι εγώ δ εν ξέρ ω τι ά λ λο και μ ετά έ π ρ ε π ε να τ ο υ ς σ κ ο τ ώ ­

σω . Και γιατί δ η λα δή να τ ο υ ς σ κ ο τ ώ σ ω ;”».

Α ρ κ ετές φ ο ρ ές κατά τ η δ ιά ρκεια τ η ς σ υ ν έν τ ευ ξ η ς επ α ν έλ α β ε ο Α σ η μ α κ ό π ο υ λο ς

ότι «η διαταγή ε ίχ ε έρθει α π ό το κ εν τρ ικ ό αρχηγείο» και ότι ο ύ τε ο Μ ίχο ς ο ύ τ ε ο

«Π α π ούα ς» «αρνήθηκαν ότι είχαν δ ώ σ ει τη διαταγή [ ...].Ε ίν α ι γ εγ ο ν ό ς, α υ το ί έδω σα ν

τη διαταγή. Και μ ετά π ρ ο σ π ά θ η σ α ν να τα κ ο υ κ ο υ λ ώ σ ο υ ν . Θ α μ π ο ρ ο ύ σα ν να μας

έχ ο υ ν σ υ λ λ ά β ει [λόγω α ν υ π α κ ο ή ς ή για κάτι π α ρ όμ οιο] αλλά δ εν το έκ α ν α ν » ^

Μ ε β ά ση τ ις μ α ρ τυρ ίες τ ο υ Α σ η μ α κ ό π ο υ λο υ και τ ο υ Τ σ ά μ η βγαίνει το α κ ό λ ου θο

σ υ μ π έρ α σμ α : είναι π ο λ ύ π ιθα νό να υ π ή ρ ξε π ρά γματι μια γ ρα π τή διαταγή απ ό το κ ε ­

ν τρ ικ ό α ρχηγείο τ η ς 3 η ς μ ερα ρ χία ς το υ ΕΛΑΣ π ο υ ό ρ ιζε τη ν ε κ τ έ λ ε σ η τω ν α ιχμ α λώ ­

τω ν. Ό τ α ν ό μ ω ς ισ χ υ ρ ές γ ερ μ α ν ικ ές δυ ν ά μ εις άρχισαν να π λ η σ ιά ζο υ ν τα Κ αλάβρυτα ,

είνα ι α σ φ α λ ώ ς δ υ ν α τό έν α ς α μ φ ιτα λ α ν τευ ό μ εν ο ς Μ ίχο ς να δ ιέτα ξ ε τη ν τελ ευ τα ία

στιγμ ή το ν Θ εο δ ω ρ α κ ό π ο υ λ ο να α φ ή σ ει τ ο υ ς α ιχμ α λώ τους ε λ εύ θ ερ ο υ ς .

Μ ετά το ν π ό λ εμ ο , ο Μ ίχ ο ς α σ χ ο λ ή θ η κ ε στα α π ο μ ν η μ ο ν εύ μ α τά τ ο υ και μ ε τη ν

ε κ τ έ λ ε σ η τω ν Γερμ α νώ ν σ τ η θ έσ η Μ α γέρου . Είναι εμ φ α ν ές ότι π ρ ο σ π ά θ η σ ε να « κ ο υ ­

κ ο υ λ ώ σ ει» τη ν α λ ή θεια , ό π ω ς α ν έφ ερ ε και ο Α σ η μ α κ ό π ο υ λ ο ς σ τ η σ υ ν έν τευ ξή το υ ,

κ α θώ ς γράφει:

Σ ’ ένα μικρό τμήμα του l lou Συντ/τος είχε ανατεθεί η φ ύλαξις των Γερμανών

αιχμαλώτων. Τις τελευ τα ίες ημέρες της συμ π τύξεω ς των εχθρικών τμημάτων το

τμήμα αυτό βρέθηκε σε δύσκολη θέση για την μετακίνησί του επειδή ένα ισχυρό

Γερμανικό τμήμα σωστά οδηγημένο από Έ λλ ηνες ατυχείς καταδότες, το περιέσφ ιγ­

γε μέσα σε κλοιό στις δ υ τικ ές κ λιτύες του Χ ελμού.

2i Βλ. κεφ. «Οι επιχειρήσεις “Καλάβρυτα”, “Καρδερίνα” και “Βουβάλι”».25 Ο Ασημακόπουλος πέθανε το 1998.

Η ΤΥΧΗ ΤΩΝ ΓΕΡΜ Α Ν Ω Ν Α ΙΧ Μ Α Λ Ω Τ Ω Ν 357

Η επαρχία ολόκληρη φλέγονταν και οι καπνοί από τη μαρτυρική πόλη ανέβαι­

ναν στον γκρίζο ουρανό του Χελμού. Τ ο αίμα πληθω ρικό ανεβαίνει σ τ ο κεφάλι και

θολώνει το νου και τη σκέψι. Τους αιχμαλώτους τους ρίξανε από κάποιον γκρε­

μνό/6

Δ εν α ν τα π οκρ ίν ετα ι σ τη ν π ρ α γ μ α τικ ό τη τα α υ τό π ο υ γ ρά φ ει ο Μ ίχο ς ό τ ι «οι κα ­

π ν ο ί από τη μα ρ τυρ ική π ό λ η [τα Κ αλάβρυτα] ανέβαιναν στο ν γ κ ρ ίζο ουρα νό το υ

Χ ελ μ ο ύ » : τη ν ημέρα τ η ς ε κ τ έ λ ε σ η ς τω ν Γερμ α νώ ν α ιχμ α λώ τω ν δ εν κ α ίγοντα ν τα Κ α­

λά βρυτα , α υ τό συ ν έβ η μία εβ δ ο μ ά δ α α ργότερα , σ τ ις 13 Δ εκ εμ β ρ ίο υ .

Μ ετά τ ο τ έ λ ο ς τ ο υ π ο λ έμ ο υ έγινα ν π έρ α ν τ ο ύ τ ο υ σ υ χ ν ά έ ν τ ο ν ε ς σ υ ζ η τ ή σ ε ις σ χ ε ­

τικ ά μ ε τ ο αν οι Ά γγλοι είχαν κάπ οια ευ θ ύ ν η σ τη λή ψ η τ η ς α π ό φ α σ η ς να ε κ τ ε λ ε ­

σ το ύ ν οι αιχμάλω τοι, κα θώ ς ο Ά ν τρ ιου ς β ρ ισκότα ν π ο λ ύ κοντά σ το ν τ ό π ο τ η ς ε κ τ έ ­

λ ε σ η ς και μ ίλ η σ ε π ρ ο φ α ν ώ ς λ ίγ ο π ριν α π ό α υ τή ν α υ το π ρ ο σ ώ π ω ς μ ε τ ο υ ς α ιχμ α λώ ­

το υ ς . Α νάλογα μ ε τη ν π ο λ ιτικ ή τ ο π ο θ έτ η σ η εκ φ ρ ά σ τη κ ε μ ετά το ν π ό λ εμ ο ο ισχυρι­

σ μ ό ς ότι ο Ά ν τρ ιου ς ε ίχ ε τ α χ θ ε ί υ π έρ ή κα τά τ η ς ε κ τ έ λ ε σ η ς τω ν αιχμ αλώ τω ν. Για κα-

νέναν α π ό τ ο υ ς ισχυρ ισμ ο ύ ς α υ το ύ ς δ εν υ π ά ρ χει η π α ρ α μ ικρ ή α π ό δ ειξη . Α ν α π ό δει­

κ το ς π α ρ α μ έν ει ε π ίσ η ς και ο σ υ χ ν ό ς ισχυρ ισμ ό ς ό τι ο Σ τίβ εν ς , π ρ ο ϊσ τά μ εν ο ς το υ

Ά ν τρ ιου ς, β ρ ισκότα ν ε κ ε ίν η τη ν η μ έρ α επ ίσ η ς σ τη ν έ π α υ λ η Μ πράουν.

Ο Ά ν τρ ιου ς είναι ν εκ ρ ό ς. Ο κ α θ η γ η τή ς π α ν επ ισ τη μ ίο υ δ εν ά φ η σ ε τ ίπ ο τ ε γρα π τό

σ χ ετ ικ ά μ ε ε κ ε ίν ες τ ις κ ρ ίσ ιμ ες σ τ ιγ μ ές . Δ εν υ π ά ρ χο υ ν α ν α φ ο ρ ές στα σ χ ετικ ά β ρ ετα ­

νικά αρχεία ο ύ τε φ α ίνεται π ω ς ο Ά ν τρ ιου ς σ υ ζ ή τ η σ ε τ ο θέμ α α υ τό μ ε τη ν κόρη το υ

μ ετά τη λ ή ξη το υ π ο λ έμ ο υ . Τ ο 1957, β ρ έθ η κ ε ό μ ω ς μ ε τη ν ο ικ ογ έν ειά τ ο υ σ τη ν Π ελ ο ­

π ό ν ν η σ ο , για να « ε π ισ κ εφ θ εί ο ρ ισ μ έν ο υ ς α π ό εκ είν ο υ ς μ ε τ ο υ ς ο π ο ίο υ ς ή τα ν μ α ζί

σ το ν π ό λ εμ ο » / 7

Τ ο 1975 , κατά τη διάρκεια μ ια ς ά λ λ η ς επ ίσ κ εψ ή ς τ ο υ σ τη ν Ε λλάδα, ο Ά ντρ ιου ς

επ έ τ ρ ε ψ ε να τ ο υ τεθ ο ύ ν ερ ω τή σ εις σ χ ετικ ά μ ε τ ο ρόλο το υ σ το ν π ό λ εμ ο . Σ τη σ υ ν έ ­

ν τευ ξη τό ν ισ ε «ότι δ εν υ π ή ρ χ ε κανένα π ρ ο φ α ν ές αγγλικό εν δ ια φ έρ ο ν για τη ν ε κ τ έ λ ε ­

ση τω ν Γερμανώ ν αιχμ αλώ τω ν». Ο ίδ ιος ε ίχ ε σ υ μ β ο υ λ εύ σ ει το ν Ε ΛΑΣ «να α π ο φ ύ γ ει

π ο λ εμ ικ ές ε μ π λ ο κ έ ς μ ε το ν εχθρό π ο υ θα μπ ορούσα ν να ο δη γ ή σ ο υ ν σ ε γερμανικά

αντίποινα ε ις βάρος τ ο υ ά μ α χου π λ η θυ σ μ ο ύ [ ...] . Κ άτι τ έτ ο ιο ό μ ω ς δ εν μ π ο ρ ο ύ σ ε να

26 «Απομνημονεύματα Δ. Μίχου», ο. 32.27 Η δρΈλεν Φορντ, κόρη του Αντονυ Άντριους, έγραψε στον συγγραφέα στις 16.11.99 και επιβε­

βαίωσε ακόμη μία φορά κατά τη διάρκεια συζήτησης στις 3 J.0 0 ότι ο πατέραςτης δεν της μίλη­σε ποτέ σχετικά με τα γεγονότα αυτά και ότι, τουλάχιστον όσο γνώριζε η ίδια, δεν είχε αφήσει κάποιο ημερολόγιο ή κάτι παρόμοιο: «Νομίζω ότι αυτό οφειλόταν στηναπόλυτη πεποίθησή του ότι ο πόλεμος ήταν αιιεχθής και σίγουρα δεν θα έπρεπε να εξυμνείται· οι επιπτώσεις της επι­χείρησης “Καλάβρυτα” φαίνεται να επιβεβαιώνουν την άποψή του. Είχε ένα βαθύτατο ενδια­φέρον και αγάπηγια την Ελλάδα και τουςΈλληνες [ ... ] >>.

358 V. Η Ε Π ΙΧΕ ΙΡΗ Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ»

γίνει α π ο δ εκ τ ό α π ό το ν ΕΛΑΣ, ο ο π ο ίο ς χρ εια ζό τα ν π ρ ά ξεις για να π ρ ο ω θ ή σ ει την

α ν ά π τυ ξη τ η ς ο ργά ν ω σ ής του».28

Ο Ά ν τρ ιο υ ς υ π ο σ τ ή ρ ιξε λ ο ιπ ό ν τ η γ ν ω στή ά π ο ψ η ό τι ο ΕΛΑΣ σ κ ό τω ν ε τ ο υ ς αιχ­

μ α λ ώ το υ ς τ ο υ για να π ρ ο κ α λ έσ ει ο υ σια σ τικ ά αντίποινα ε ις βάρος τ ο υ ά μ α χου π λ η θ υ ­

σμ ο ύ α π ό τη ν π λ ευ ρ ά τω ν δ υ ν ά μ εω ν κ α το χ ή ς, κάτι π ο υ θα ο δ η γ ο ύ σ ε σ τη ν π ρ ο σ έ λ ε υ ­

ση ν έω ν μ ελ ώ ν σ τ ις τ ά ξ ε ις του .

Γ εγ ο ν ό ς είναι ό τι ε κ ε ίν η τη ν επ ο χ ή οι ε π α φ έ ς ανάμεσα σ το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και τ ο υ ς

Β ρ ετα ν ο ύ ς ε ίχ α ν π α γ ώ σ ει και η επ ιρ ρ ο ή τω ν Β ρ ετα ν ώ ν α ξιω μ α τικ ώ ν σ τ ις α π ο φ ά σ εις

το υ ΕΛΑΣ ή τα ν μ ηδα μ ινή .29 Π α ρό μ ο ιες α π ό ψ εις ε ξ έφ ρ α σ ε και ο π ρ ώ η ν Β ρ ετα ν ό ς

σ ύ ν δ εσ μ ο ς Φ ρ έιζ ερ : «Τ η ν επ ο χ ή εκ ε ίν η α ισθα νόμ αστα ν π ερ ισ σ ό τερ ο α ιχμ άλω τοι

παρά σ ύ μ β ο υ λο ι τ ο υ ΕΛΑΣ».30

Ο Ά ν τρ ιο υ ς επ ιβ εβ α ίω σ ε επ ίσ η ς στη σ υ ν έν τ ευ ξ η π ο υ έ δ ω σ ε τ ο 1975 ό τι οι σ χ έ ­

σεις μ ε το ν ΕΛΑΣ «σε γ εν ικ ές γ ρ α μ μ ές δ εν ή τα ν κ α λ ές, καθώ ς ο ΕΛΑΣ υ π ο ψ ια ζό τα ν

ότι οι Β ρ ετα ν ο ί σ ύ ν δ εσ μ ο ι εργ ά ζο ν τα ν εναντίον το υ » . Ο Έ λ λ η ν α ς Β α ν δ ου λά κ η ς, π ο υ

α ν ή κ ε σ τη ν ομ άδα τ ο υ Ά ν τρ ιου ς, χ α ρ α κ τή ρ ισ ε μ ε το ν α κ ό λ ο υ θ ο τρ ό π ο τη σ υ μ π ερ ι­

φορά τ ο υ ΕΑΜ-ΕΛΑΣ: «Ή τα ν α διάφ ορο τι σ υ μ β ο υ λ ές δ ίν α μ ε σ τ ο υ ς α ν τά ρ τες, δ εν μας

άκουσα ν π ο τ έ , παρά έκανα ν π ά ντα μ ό ν ο α υ τό π ο υ θ εω ρ ο ύ σ α ν οι ίδιοι σ ω σ τό » ^ 1 Τ ε ­

λ ικ ά α ν έφ ε ρ ε και ο Α σ η μ α κ ό π ο υ λ ο ς σ τ η σ υ ν έν τ ευ ξ η π ο υ έ δ ω σ ε τ ο 1986 ό τι «οι Ά γ­

γλοι δ εν είχαν ε ν η μ ερ ω θ ε ί σ χ ετικ ά μ ε τ η διαταγή εκ τέ λ εσ η ς » .

Ω ς γνω στόν , η γερμ ανική α ν τικ α τα σκ ο π εία ήτα ν εν η μ ερ ω μ έν η σ χ ετ ικ ά μ ε τη ν

π α ρ ουσία Ά γγλω ν σ υ ν δ έσ μ ω ν κ ο ν τά στα Μ αζέικα.32 Τ η ν π ρ ώ τη εβ δ ο μ ά δ α το υ Ιο υ λ ί­

ο υ ο Ά ν τρ ιο υ ς γ λ ίτω σ ε μ ό λις και μ ετά βίας τ η σύ λ λ η ψ η α π ό τ η μονάδα γρενα δ ιέρω ν

τω ν τεθ ω ρ α κ ισ μ έν ω ν π ο υ είχ α ν σ τ ρ α τ ο π εδ εύ σ ε ι σ τα Μ α ζέικ α . Τ η ν 1η Δ εκ εμ β ρ ίο υ

α ν έφ ερ ε λ ο ιπ ό ν έν α ς π ρ ά κ το ρ α ς σ τη ν 117η μ εραρχία κ α τα δ ρ ομ ώ ν ότι οι Ά γγλοι

«ή τα ν π ιθα ν ώ ς α κ ό μ η ε κ ε ί» , επ ιβ εβ α ιώ ν ο ν τα ς α υ τό ακρ ιβ ώ ς π ο υ ε ξ έ φ ρ α σ ε α ργότερα

και ο Φ ρ έιζ ερ , ό τι δ η λα δή «οι Ά γγλοι α ξιω μ α τικ ο ί κρα το ύν τα ι σ τ ο Μ ά ζ ι κ ο ν τά στα

Κ αλάβρυτα υ π ό σ τεν ή π α ρ α κ ο λ ο ύ θ η σ η τ ω ν κ ο μ μ ο υ ν ισ τώ ν » ”

Αν οι σ υ ν θ ή κ ες α υ τ έ ς λ η φ θ ο ύ ν υ π ό ψ η , τ ό τ ε ε ίν α ι εξα ιρ ετικ ά α π ίθανο οι Β ρ ετα ν ο ί

να είχ α ν τη ν ο π ο ια δ ή π ο τε σ υ μ μ ετο χ ή σ τη λή ψ η τ η ς α π ό φ α σ η ς για τη ν ε κ τ έ λ ε σ η τω ν

Γερμανώ ν.

28 Τη συνέντευξη πήρε ο Δ. Κανελλόπουλος. Δημοσιεύτηκε στις 3.3.75 στην εφημερίδα Η φωνή των Καλαβρύτων. Βλ. επίσης το κεφ. «Στα χέρια των ανταρτών».

29 Βλ.κεφ. <<Η κυριαρχία του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ στην Πελοπόννησο».30 Συνέντευξη με τον Φρέιζερ στις 3.3.00.31 Ο Βανδουλάκης ζειστηνΚρήτη, όπου καιέδωσε συνέντευξη στον συγγραφέα στις 21.4.99.32 Βλ. κεφ. «Η SOE στηνΠελοπόννησο».33 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/16, ενημερωτικό φυλλάδιο για την κατάσταση του εχθρού, αρ. 4, 11.12.43, σ.

229 (έμφαση όπως και στο πρωτότυπο).

Η Ί Υ Χ Η ΤΩΝ ΓΕΡΜ Α ΝΏ Ν Α ΙΧΜ Α Λ Ώ Τ Ω Ν 359

Α ς επ ισ τρ έψ ο υ μ ε ό μ ω ς σ τ ο υ ς Γερ μ α ν ο ύ ς α ιχ μ α λώ το υ ς τ ο υ Π λ α ν η τέρ ο υ . Ο Ρ ο ζ έ

Β ά λ τερ θυμ ά τα ι ότι ο ίδ ιος και οι έ ξ ι Α λσα το ί σ ύ ν τρ ο φ ο ί τ ο υ ο δη γ ή θη κ α ν έ ξ ω α π ό το

χω ρ ιό τ ο α π ό γ ευ μ α τ η ς 6 η ς Δ εκ εμ β ρ ίο υ , μ ετά τη συν ά ν τη σ η μ ε το ν Ά ν τρ ιου ς, α π ό

κ ά π ο ιο ν αν τά ρτη π ο υ τ ο υ ς ή τα ν π α ν τ ελ ώ ς ά γνω στος. «Ε γκα τα λείψ α μ ε μ α ζί τ ο υ το

χω ριό», λ έ ε ι ο Β ά λ τερ . « Ό τα ν π έρ α σ ε α κρ ιβ ώ ς α π ό π ά ν ω μας έν α γερ μ α νικό α ερ ο ­

π λά νο, μ ά ς έκ ρ υ ψ α ν σ τ ο δ ά σ ο ς για να μ ην μ π ο ρ έσ ε ι να μ α ς δ ε ι τ ο αναγνωριστικό».

Υ π ό τ ις ε ν τ ο λ έ ς και τη ν π ερ ιφ ρ ο ύ ρ η σ η το υ κ α π ετά ν «Κ αλαμάτα» έφ τα σ α ν λ ο ιπ ό ν

οι α ιχμ ά λω τοι μ ετά α π ό μία π ερ ίπ ο υ ώ ρα π εζο π ο ρ ία σ το Μ άζι, ό π ο υ τ ο βράδυ τ η ς

6 η ς Δ εκ εμ β ρ ίο υ εγ κ λ είσ θ η κ α ν σ τη ν εκ κ λ η σ ία και σ τ ο κ τή μ α τ η ς ο ικ ο γ έν εια ς Θ ανό-

π ο υ λ ο υ , π ο υ β ρ ίσ κ ετα ι λ ίγα μ ό λις βή μ α τα π α ρ α κά τω α π ό τ η ν έπ α υ λ η Μ π ρά ουν. Κ α­

τά π ά σα π ιθα ν ό τη τα εδ ώ π ρ ό τειν ε ο α ν τά ρ τη ς Θ α νά ση ς Ρ η γ ό π ο υ λ ο ς (π ο λ εμ ικ ό ψ ευ ­

δ ώ ν υ μ ο « Μ π ο ύ ρ μ π ο υ λ α ς» ), ο ο π ο ίο ς κατα γόταν α π ό τ ο Π λ α ν η τέρ ο και γν ώ ρ ιζε κ α ­

λά τη ν π ερ ιο χ ή , να ο δ η γ ή σ ο υ ν τ ο υ ς α ιχμ α λώ το υς σ ε μια α π ό κ ρ η μ ν η πλαγιά β ά θο υ ς

π ε ρ ίπ ο υ 80 μ. λίγο π ιο π ά ν ω α π ό τ ο Μ ά ζι και να τ ο υ ς ε κ τ ε λ έσ ο υ ν σ τη ν άκρη τ η ς χα ­

ράδρας, για να κ α τρ α κ υ λή σο υ ν τα π τ ώ μ α τα σ τη ν πλαγιά. Ξ εκ ιν ώ ν τα ς α π ό το Μ ά ζι

φ τά ν ει κ α ν είς σ τ ο ο ρ ειν ό β ο σ κ ο τ ό π ι Μ α γ έρ ο υ μ ετά α π ό μ ερ ικ ές ώ ρ ες π εζο π ο ρ ία .

Ό τ α ν θα έφ τα ν α ν σ τη ν κο ρ υ φ ή , θα εξη γ ο ύ σ α ν σ το υ ς α ιχ μ α λ ώ το υ ς ό τι θα δ ια ν υκ τέ-

ρευαν εκ ε ί , κ α θ ώ ς μ έσα σ το σκοτάδι δ εν θα μ π ο ρ ο ύ σα ν να φ τά σ ο υν σ το επ ό μ εν ο χ ω ­

ριό, και θα τ ο υ ς εκ τελ ο ύ σ α ν μ ετά σ τ η ν ά κ ρ η τ η ς χαράδρας. Ε ξά λλο υ , θα σ υ ν έφ ερ ε

επ ίσ η ς , κα θώ ς δ εν θα χρ εια ζότα ν να α σ χο λ η θού ν μ ε τη ν τα φ ή τω ν π τω μ ά τω ν και θα

μ π ορούσα ν έτσ ι να σ υ ν εχ ίσ ο υ ν α μ έσ ω ς τη ν π ο ρ εία τ ο υ ς για να ξεφ ύ γ ο υ ν α π ό τη ν

α ν τεπ ίθ εσ η τω ν Γερμ α νώ ν/ 4

Τ ο α π ό γ ευ μ α τ η ς 7 η ς Δ εκ εμ β ρ ίο υ εγ κ α τέλειψ α ν οι α ιχμ ά λω τοι χω ρ ισ μ έν ο ι σ ε μι­

κ ρ ές ο μ ά δ ες τ ο Μ άζι. «Ε μ είς οι Α λ σ α το ί ήμ α σ τα ν οι τελ ευ τα ίο ι» , α ν α φ έρει ο Β ά λτερ .

« Α σ τειευ ό μ α σ τα ν μ ετα ξύ μ α ς και λ έγ α μ ε α ν έκ δ οτα . Ν ο μ ίζω ότι ε π ί δ ύ ο ώ ρ ες ανηφ ο-

ρ ίζα μ ε τ ο βουνό. Σ υ ν ο δ ευ ό μ α σ τα ν α π ό τη νέα ομάδα π ερ ιφ ρ ο ύ ρ η σ η ς. Ξ αφ νικά οι

π ερ ισ σ ό τερ ο ι α π ό τ ο υ ς Έ λ λ η ν ε ς π ο υ μ α ς είχαν π ερ ιφ ρ ο υ ρ ή σ ει ε π ί 50 η μ έρ ες είχαν

εξα φ α ν ισ τεί. Σ κ ο τείν ια σ ε γρήγορα. Π α ρ’ όλα αυτά μ π ό ρ εσ α μ έσα σ το μ ισο σκ ό τα δο

να διακρίνω τ η ν α π ό κρ ημ ν η πλα γιά , ότα ν φ τά σ α μ ε σ τη ν κορυφ ή. Ή μ ο υ ν ο τ ε λ ε υ τ α ί­

ος τ η ς ο μ ά δ α ς και οι α ν τά ρ τες α π α ίτη σα ν να κ α θίσω δ ίπ λα στον Π άουλ Σ β α λντ και

το ν Φ ρ α ν σ ο υ ά Α νσέλ. Είχαν ή δη κ α θίσει σ το γρασίδι π ο λ ύ κ οντά σ τη ν άκρη το υ

γκρεμ ού. Α νάμ εσα σ το υ ς α ν τά ρ τες βρ ισκότα ν και έν α ς άνδρας π ο υ ε ίχ ε α υ το μ ο λ ή σ ει

α π ό τ η Β έρ μ α χτ. Ν ο μ ίζω ό τι ο άνδρας α υ τό ς ή τα ν α π ό τ η ν Π ολωνία/5 Ό τ α ν ρώ τη σα

για τί ε ίχ α ν δ έσ ε ι τ ο υ ς ά λ λ ο υ ς α ιχ μ α λ ώ το υ ς δ ύ ο δ ύ ο - μ ε μας, τ ο υ ς Α λσ α το ύ ς, δ εν το

34 Κακογιάννης, ό.π., σ. 252.35 Κατάπάσα πιθανότητα, ο άνδραςαυτόςήτανένας από τους δύοΤουρκμένιουςπουανήκανστην

ομάδα του «Καλαμάτα».

360 V. Η Ε Π ΙΧΕ ΙΡΗ Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ»

είχαν κ ά ν ει-,3 6 ένα ς α π ό το υ ς α ν τά ρ τες μ ου α π ά ν τη σ ε ότι θα δ ια ν υ κ τερ εύ α μ ε ε κ ε ί

και ή θελ α ν να α π οφ ύγουν ο π ο ια δ ή π ο τε π ρ ο σ π ά θ εια δ ρ α π έτ ευ σ η ς α π ό μ έρ ο υ ς μας.

Κ υρια ρ χούσε έν α σ υ ν εχ ές π η γα ινέλα . Μ έσ α σ τ ο σ κ ο τά δ ι εμ φ α ν ίζο ν τα ν ξαφ νικά

α ν τά ρ τες και απ ομ α κρύνονταν π άλι. Υ π ο θ έτω ό τι είχα ν π ερ ά σ ει π ερ ίπ ο υ δ έκ α λ επ τά

όταν ξαφ νικά, λίγα μ ό λ ις μ έτρα μ π ρ ο σ τά μου, έν α ς Έ^λληνας σ ή κ ω σ ε το το υ φ έκ ι το υ

και μ ε π υ ρ ο β ό λ η σ ε . Κάτι μ έσ α μ ου μ ο ύ ε ίπ ε : “Π έσ ε κ ά τω ”. Ε ν σ τικ τω δ ώ ς έκα ν α ακρι­

βώ ς αυτό. Δ εν μ π ο ρ ώ π λ έο ν να θυμ η θώ τι επ α κ ο λ ο ύ θ η σ ε σ τη σ υ ν έ χ ε ια » ^

Ο Α σ η μ α κ ό π ο υ λο ς «δεν ε π έ σ τ ρ ε ψ ε σ τ ο σπ ίτι το υ » ό π ω ς ο δ ιο ικ η τή ς το υ ο Θ εο -

δ ω ρ α κ ό π ο υ λ ο ς και άλλα μ έλ η τ η ς αρ χική ς ο μ ά δ α ς π ερ ιφ ρ ο ύ ρ η σ η ς μ ε τ ά τ η ν ανάγνω­

ση τη ς διαταγής ε κ τ έ λ ε σ η ς σ το σ χ ο λ είο το υ Π λα ν η τέρ ο υ . Σ υ ν ό δ ευ σ ε τη ν ομάδα το ύ

«Κ αλαμά τα» και έ λ α β ε μ έρ ο ς σ τ η ν ε κ τ έ λ ε σ η τω ν Γερμ α νώ ν. Σ τ η σ υ ν έν τευ ξη π ο υ

έ δ ω σ ε τ ο 1986 μ ίλ η σ ε και για το ν τρ ό π ο ε κ τ έ λ ε σ η ς τω ν Γερμ α νώ ν: «Ο ρισμ ένοι α π ό

τ ο υ ς άν δρες ζο ύ σα ν ακόμ η μ ετά τον

καταιγισμό τω ν π υροβ ολισμ ώ ν», λέει.

Κ άπ οιος α π ’ α υ το ύ ς μας π α ρ α κ ά λεσ ε

να το υ δώ σ ο υ μ ε τη χα ριστική βολή.

Αλλά κα θώ ς τα πυρομα χικά μάς ήταν

ιδ ιαίτερα π ο λύ τιμ α , το ν μαχαίρωσαν οι

Ρώσοι μ ε τη β οή θεια τω ν ανταρτών».

Φ οτ. 111-111 Α. Ο Ροζέ Βάλτερ επ ισκέφθηκε τη θέοη Μ αγέρου μετά τον πόλεμο: <<Σε αυτ/ίν την πλαγιά κατρακυλήσαμε μετά τον τουφεκισμό».

36 Ο Ασημακόπουλος επιβεβαίωσε ατη συνέντευξη που έδωσε στον Γιάνναρη ότι όντως δεν είχαν δεθεί όλοι οιαιχμάλωτοι μεταξύ τους.

37 Συνέντευξη με τον Βάλτερ στις 13.12.97 και επιστολές του ιδίου προς τον συγγραφέα με ημερο­μηνία 14.5.99 και 25.5.99.

« Ω ς ά μ ε σ ο α ν τ t π ο ι ν ο δ ι α τ ά σ σ ε τ α ι η ε κ τ έ λ ε σ η

τ ο υ α ν δ ρ ι κ ο ύ π λ η θ υ σ μ ο ύ κ α ι η π υ ρ π ό λ η σ η τ ω ν χ ω ρ ι ώ ν » 1

Ω ς γνω στόν , ο Κ ό κ ερ τ ξεκ ίν η σ ε τη ν α ν α ζή τη ση τω ν αιχμαλώ τω ν μ ε δ ια τα γή του

Γκνα ς ήδη σ τις δ ύ ο τ ο πρω ί τ η ς 8ης Δ εκ εμ β ρ ίο υ . Σ υ ν ο δ ευ ό τα ν απ ό τ ρ ε ις άνδρες από

τα Μ α ζέικ α , οι ο π ο ίο ι θα το υ έδειχ ν α ν τ ο δρόμο.2

Αν και η η γεσ ία το υ ΕΛΑΣ γν ώ ρ ιζε ό τ ι οι Γερμ α νοί π ο ρ εύ ο ν τα ν ερ ευ ν ώ ν τα ς ό λ α τα

χω ρ ιά κα ι π υ ρ π ο λ ώ ν τα ς τα σπ ίτια εκ είν α σ τα ο π ο ία ανακα λύπ τοντα ν ό π λα κα ι π υ ρ ο -

μαχικά, φ α ίνετα ι π ω ς δ εν υ π ή ρ ξε ιδ ια ίτερ ο εν δ ια φ έρ ο ν να π ρ ο ε ιδ ο π ο ιη θ ε ί σχ ετικ ά ο

π λ η θ υ σ μ ό ς . Ο ι α ν τά ρ τες δεν είχαν καν τ ο π ο θ ετ ή σ ε ι σ κ ο π ο ύ ς , έτσ ι ώ σ τ ε οι κάτοικοι

το υ Π λ α ν η τέρ ο υ π ιά στη κ α ν κ υ ρ ιο λ εκ τικ ά στο ν ύ π ν ο , ότα ν οι Γερμανοί μ π ή κα ν στο

χω ρ ιό στις π έν τ ε το π ρω ί. Εδώ συ νέλα β α ν το ν Κ ώστα Ρηγογιάννη π ο υ είχ ε μ α ζί του

ένα π ισ τό λ ι, το ν Γιάννη Σ ερ έτ η και κ ά π οιον Φ ε ρ λ ε λ ή που λ ειτο υ ρ γ ο ύ σ ε ω ς σ ύ ν δ ε ­

σμ ος τω ν αν τα ρτώ ν σ τη ν π εδ ιά δ α τ ο υ Φ ε ν ε ο ύ .

Ό τ α ν ξ ύ π ν η σ ε ο γ υ μ ν α σ ιό π α ις Γ εώ ρ γ ιο ς Χ ρ. Τ σ ά μ η ς, «οι Γερμ α νοί βρ ίσκοντα ν»,

ό π ω ς θυμά ται, «ή δη σ ε μας σ το χω ριό». Ό π ω ς και οι ά λ ο ι άνδρες το υ Π λα ν η τέρ ο υ ,

δ ιέκ ρ ιν ε ω ς μόνη ελ π ίδ α σω τηρίας τη φυγή. «Σ το δρ ό μ ο συν α ν τή σ α μ ε μ ετά έναν Γ ερ ­

μ α ν ό α ιχμ ά λω το π ο υ έ τ ρ εχ ε π ρ ο ς τη ν κ α τεύ θ υ ν σ η τω ν Μ α ζέικ ω ν . Τ ο ν στα μ ά τησα .

Τα ε ίχ ε ε ν τ ε λ ώ ς χαμένα . Οι άλλοι μ ου είπ α ν: “ Έ λ α , ά σ ’ το ν να φ ύ γ ει”. Ή τ α ν μικρο-

κ α μ ω μ έν ο ς, φ ο ρ ο ύ σ ε ένα μάλλινο γ ιλ έκ ο και ε ίχ ε μια τερ ά σ τια μελανιά σ τ ο π ρ ό σ ω ­

π ο , το ο π ο ίο ήτα ν κ α τα π ρ η σ μ έν ο [ ...] . 'Η τ α ν εκ είν ο ς π ο υ ε ίχ ε δ ιο ρ θώ σ ει τ ο π άτω μ α

σ το σπ ίτι τ η ς Β α σ ιλικ ή ς Μ π η λ ίτση »/

Ο άνδρας α υ τό ς ονο μ α ζό τα ν Ν τόννερ . Ο υ π ο δ εκ α ν έα ς , κ ορνίστα ς σ ε μ ια διμοιρία

το υ 1ου λόχο υ το υ 749ου συντάγμ α τος, κατα γόταν α π ό το χωριό Π λάισσινγκ στη ν

Κ άτω Α υστρία . Λίγο μ ετά τη σύ ν το μ η συν ά ν τη σ η μ ε το ν Τ σά μ η , ο Ν τόννερ ά κ ο υ σ ε

«το τρίξιμ ο α π ό τ ις ρ ό δ ες μ ο το π ο δ η λ ά τω ν » , ό π ω ς θυμ ότα ν μ ετά το ν π ό λεμ ο . Έ χ ο ­

ν τας επ ιζή σ ει α π ό τ ο μ α κ ελ ειό , έ π ε σ ε πάνω σ ε μια ίλη π ο δ η λ α τισ τώ ν π ο υ ε ίχ ε α π ο ­

σ τα λ εί α π ό το ν α ν ήσυχο Γκνας σ τις ο κ τώ το π ρ ω ί, ο ο π οίος μέχρι εκ είν η τη στιγμή

δ εν ε ίχ ε α κο ύ σ ει ν εότερ α από το ν Κ όκερτ. Ο κ α τά κ ο π ο ς και τρ α υ μ α τισ μ έν ο ς σ το χ έ ­

ρι Ν τόννερ α ν έφ ερ ε ότι «οι α ιχμ ά λω τοι ε κ τ ε λ έσ τ η κ α ν και ρ ίχτηκαν σ ε μια χαράδρα

π ερ ίπ ο υ δ ύ ο ώ ρ ες β ο ρειοα να τολικά το υ χω ριού Μ ά ζι» .4

1 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/16, ΚΤΒ, 8.12.43, σ. 64.2 Επρόκειτο για τους Δημήτριο Αποστολόπουλο, Στάθη Αντωνόπουλο και Δημήτριο Σμύρνη.3 Γ. Τσάμης στην εφημερίδα Η φωνιί των Καλαβρύτων, Μάιος 1987.4 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-1 Ι 7/16, αναφορά αρ. 2, 15.12.43, σ. 309.

362 V. Η Ε Π ΙΧΕ ΙΡΗ Σ Η «ΚΑΛΆΒΡΥΤΑ»

Α ν και η ίλη τω ν μ ο το π ο δ η λ α τισ τώ ν θ έλ η σ ε να π ά ρ ει μ α ζί τ η ς το ν Ν τό ν ν ερ ω ς

ο δ η γ ό για να α ν α ζη τή σ ει τ ο υ ς ν εκ ρ ο ύ ς , «δεν σ τά θ η κ ε δ υ ν α τό , κ α θ ώ ς ή τα ν ε ξ ο υ θ εν ω ­

μ έν ος» . Ο Γκ ν α ς κ ιν η το π ο ίη σ ε α μ έσ ω ς το ν l lo και το ν 13ο λ ό χ ο τ ο υ 7 3 7 ο υ συ ν τά γ ­

μ α το ς και δ ιέ τα ξ ε «να α ν α ζη τή σει ο π λ η θ υ σ μ ό ς τω ν Μ α ζέικ ω ν και τω ν γύρω χω ρ ιώ ν

το ν τ ό π ο τ ο υ εγκ λ ή μ α το ς» .

Σ τ ις 12 Δ εκ εμ β ρ ίο υ , εν ό σ ω βρ ισκότα ν σ τ ο σ τρ α τιω τικ ό ν ο σ ο κ ο μ είο , ο Ν τόννερ

έγραψ ε τ ο α κ ό λ ο υ θ ο γράμμα σ το υ ς γ ο ν είς το υ :

Θα π ρέπ ει να π ερ ιμ ένετε εδώ και καιρό με μεγάλη ανυπομονησία κάποιο γράμ­

μα μου. Δ εν ξέρω αν ο λ ό χο ς σάς έχ ει ήδη ειδοποιήσει και αν έχ ει ήδη στείλει τα

πράγματά μου σπίτι. Αλλά το σημαντικότερο είναι να ξέρ ετε ότι ζω. Μ πορώ να φα­

νταστώ π ώ ς αισθανόσασταν όλον αυτόν τον καιρό π ου δεν είχατε νέα μου. Αν και

δεν μπορώ να γράψω ο ίδιος, γιατί βρίσκομαι στο στρατιωτικό νοσοκομείο, επειδή

έχω τρα υμ α τιστείελα φ ρά στο δεξί χέρι [ ...].

Α ιχμαλωτιστήκαμε στις 17 Ο κτωβρίου από συμμορίες. Π ώς ακριβώς πέρασα

όλο αυτό το διάστημα, αδυνατώ να σας το περιγράψω. Κάτι τέτο ιο π ρ έπ ει να το

βιώσει κανείς προσωπικά. Τ ην Τρίτη στις 7 Δ εκεμβρίου έπ ρ επ ε να μας εκτελέσου ν

όλους, γιατί γερμανικές μονάδες βρίσκονταν π ολύ κοντά. Δ εν ήξεραν π λέον τι να

μας κάνουν. Ω ς εκ θαύματος σώθηκα. Μ ας οδήγησαν στα βουνά δίπλα σε μια χαρά­

δρα. Εκεί μας ανάγκασαν να καθίσουμε π ολύ κοντά ο ένας στον άλλο και μας έ δ ε ­

σαν δυο δυο. Ό τα ν άρχισαν να μας πυροβολούν, π ροκλή θηκε μ εγάλη αναταραχή

ανάμεσα μας.

Ξαφνικά οι περισσότεροι έπ εσα ν στη χαράδρα. Εγώ κι αυτός με το ν οπ οίο με ε ί­

χαν δέσει, επίσης. Λόγω τη ς π τώ σ η ς λύθηκαν τα δεσμά μας κι αυτή ήταν η σωτηρία

μου. Κατρακύλησα σ χεδόν 40 μ. και έμεινα ακίνητος κάτω από μια μεγάλη οξιά. Για

π ο λλή ώρα έμεινα εκ εί αναίσθητος και λόγω τη ς π τώ σ η ς είχα άσχημα γδαρσίματα

σε όλο μου το σώμα.

Μ ετά άρχισα να προχωρώ κι έφτασα στην ξεραμένη κοίτη ενός ποταμού. Α κο­

λούθησα την κοίτη όλη τη νύχτα και τα ξημερώματα συνάντησα γερμανικές μονά­

δες. Μ ου έδωσαν αμέσω ς να φάω κι ένας γιατρός έδ εσ ε τις π ληγές μου. Χ τες , στις

11 Δεκεμβρίου, μεταφέρθηκα στο στρατιω τικό νοσοκομείο. Ακόμη ένας σύντροφός

μου σώ θηκε. Ο στρατηγός ε ίπ ε ότι γεννηθήκαμε για δ εύ τερ η φορά.5

Π ράγματι σ τ ο σ τρ α τιω τικ ό ν ο σ ο κ ο μ ε ίο ο Ν τό ν ν ερ δ έ χ τ η κ ε επ ίσ κ εψ η α π ό το ν Λ ε

Σ ουίρ , ο ο π ο ίο ς τ ο υ ζ ή τ η σ ε να κ ά ν ει τη ν κ α τά θ εσ ή τ ο υ σ χ ετικ ά μ ε τη ν ε κ τ έ λ εσ η .

Σ τη ν ο ικ ογ έν ειά τ ο υ δ ιη γή θη κ ε ο Α υ στρ ια κ ό ς α ργότερα ό τι ή δ η κ α τά τ ο ξεκ ίν η μ α

5 Το πρωτότυποτης επιστολής βρίσκεταιστα χέριατης οικογένειας Ντόννερ στο Πλάισσινγκ. Αντί­γραφο στο αρχείο του συγγραφέα (έμφαση όπως και στο πρωτότυπο). Ο Ντόννερ σκοτώθηκε μετά τον πόλεμο σε τροχαίο ατύχημα.

ΔΙΑΤΑΣΣΕΤΑΙ Η ΕΚΤΕΛΕΣΗ ΤΟΥ ΑΝΔΡΙΚΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΚΑΙ Η ΠΥΡΠΟΛΗΣΗ ΤΩΝ ΧΩΡΙΩΝ 363

τ η ς π ο ρ εία ς , σ τ ις 6 Δ εκ εμ β ρ ίο υ , οι α ιχμ ά λω τοι είχαν δ ε θ ε ί μ ε τ α ξ ύ τ ο υ ς « σ τ ο υ ς α γκώ ­

ν ε ς και ορισμ ένοι και σ το υ ς α στρα γά λους». Ό τ α ν έφ τα σ α ν στη ν κορυφ ή το υ βουνού

και ενώ π ρ ο χ ω ρ ο ύ σα ν κατά μ ή κ ο ς τ ο υ γκρεμ ού, τ ο υ ς «έρ ιξα ν σ τη χαράδρα», χω ρ ίς να

το κα τα λά β ουν οι άλλοι, κα θώ ς ανέβαιναν σ το βουνό χω ρ ισ μ έν ο ι σ ε μ ικρές ο μ ά δ ες.

« Ό τα ν ό μ ω ς α υ τό έ γ ιν ε α ν τιλη π τό , α κ ο ύ σ τη κ α ν δ υ ν α τέ ς κρα υγές π ο υ ανάγκασαν

το υ ς αν τά ρτες να α ν ο ίξο υ ν π υ ρ » .6

Δ ύ ο ε β δ ο μ ά δ ες αργότερα , σ τ ις 2 2 .1 2 .4 3 , ο α ν θυ π ο λο χα γό ς Ν ά ουγιοκ δ ιέτα ξ ε να

δ ο θ ο ύ ν δώ ρα Χ ρ ισ το υ γ έν ν ω ν σ το ν σ τρ α τιώ τη το υ το ν Ν τό ν ν ερ και τα υ τό χρ ο ν α τον

π ροή γα γε. Τ η ν αιτία για τη ν π ροα γω γή τη βάσισε ο α ν θυ π ο λο χα γό ς σ τη «θαρραλέα

στρ α τιω τικ ή σ τά σ η κα τά τη δ ιά ρκεια τη ς αιχμαλω σίας και τω ν τελ ευ τα ίω ν δύσκολω ν

ω ρώ ν». Ε π ιπ λ έο ν , ο Ν τόννερ «στη ν κρίσιμη στιγμ ή εκ τ ίμ η σ ε τη ν κ α τά στα σ η και έ σ ω ­

σ ε τη ζω ή τ ο υ μ ε α π ο φ α σ ισ τικ ό τη τα . Μ ό ν ο εξα ιτία ς α υ το ύ τ ο υ γ εγ ο ν ό το ς σ τά θη κ ε

δυν α τό να π λ η ρ ο φ ο ρ η θ ο ύ μ ε π ιο σ υ γ κ εκ ρ ιμ έν α τη ν τύ χ η τω ν ν εκ ρ ώ ν συντρόφ ω ν.

Έ τ σ ι π ρ ο σ φ έρ θ η κ α ν σ το σύντα γμ α α π ο δ εικ τικ ά σ το ιχεία και κ α τέσ τη δυνα τόν να γί­

νουν οι α ν ά λο γ ες εν έρ γ ειες . Α ντίστοιχα α ντίπ οινα είχα ν υ λ ο π ο ιη θ ε ί» .7

Τ η στιγμ ή π ο υ ο Ν τόννερ α ν α κα λ υπ τότα ν α π ό τη ν ομάδα τω ν π ο δ η λ α τισ τώ ν , ο

Κ ό κ ερ τ καταλάμβανε τ ο Μ άζι. Εδώ π λ η ρ ο φ ο ρ ή θ η κ ε α π ό το υ ς κ α το ίκ ο υς το υ χω ριού

«ότι οι α ν τά ρ τες σ τ ις δ ύ ο τ ο μ εσ η μ έρ ι τ η ς 7η ς Δ εκ εμ β ρ ίο υ » είχαν εγ κ α τα λ είψ ει μ α ζί

μ ε τ ο υ ς α ιχ μ α λ ώ το υ ς το χω ριό. Λίγο αρ γότερα οι ά ν δρ ες το υ Κ ό κ ερ τ αιφνιδίασαν τον

αντάρτη Κ ω σ τά κ η π ο υ ε π έ σ τ ρ ε φ ε α π ό τη ν ε κ τέ λ εσ η σ το υ Μ α γέρου . Ενόσω ο Κ ω -

σ τά κ η ς κ α τά π ά σ α π ιθα ν ό τη τα βα σα νιζόταν για να α ν α γκα στεί να μ α ρ τυ ρ ή σ ει γρήγο­

ρα τη ν τ ύ χ η τ ο υ λ οχα γού Σόμπερ,8 έ φ τα σ ε μ έσ ω α σ υ ρ μ ά το υ η αναφορά μ ε τ ις π λ η ρ ο ­

φ ο ρ ίες τ ο υ Ν τόννερ . Α μ έσ ω ς ο Κ ό κ ερ τ δ ιέτα ξ ε να α ν α ζη τη θ εί ο τ ό π ο ς ε κ τ έ λ εσ η ς .

Σ τη ν α ν α ζή τη ση α υ τή θα σ υ μ μ ετείχ α ν και οι π ο λ ίτ ε ς Σ ε ρ έ τ η ς και Μ η τρ ό π ο υ λ ο ς π ο υ

γνώ ριζαν ή δη τ η ν π ερ ιοχή .

Ε κ α το ν τά δ ες εξα γ ρ ιω μ έν ο ι Γερ μ α ν ο ί σ τρ α τ ιώ τ ες και π α ν ικ ό β λη το ι Έ λ λ η ν ε ς π ο ­

λ ί τ ε ς άρχισαν να ερ ευ ν ο ύ ν τη ν π ερ ιο χ ή ανάμεσα σ τα Μ α ζέικ α και τη θ έσ η Μ α γέρο υ

α ν α ζη τώ ν τα ς τα π τώ μ α τα . Ό μ ω ς ο ύ τε η ομ άδα το υ Γ κ ν α ς ο ύ τε ε κ ε ίν η τ ο υ Κ ό κ ερ τ

ο ύ τε ο ιΈ λ λ η ν ε ς χω ρ ικ ο ί μ π ό ρ εσ α ν να ανακαλύψ ουν το ν τ ό π ο τ η ς ε κ τ έ λ ε σ η ς , έτσ ι

ώ σ τ ε η «αναζήτηση τω ν ν εκ ρ ώ ν α π ό τις 10.00 έω ς τις 17 .00 σ τη ν π ερ ιοχή το υ Χ ε λ ­

μού, η ο π οία είναι δ ύ σ β α τη και γ εμ ά τη χα ρά δρ ες, υ π ή ρ ξε α υ τή τη φορά χω ρίς ε π ιτ υ ­

χία»^

6 Η κυρία Κ. Τίσλερ πήρεσυνέντευξη απότην οικογένεια Ντόννερ καισυνέταξε στις 27.1.80 πρω- τόκολλοτης συζήτησης. Αντίγραφο στο αρχείο του σ^γραφέα.

7 Αντίγραφο στο αρχείο του συγγραφέα.8 Επιστολή του Γεωργίου Χρ. Τσάμη προς την εφημερίδα Η φωνή των Καλαβρύτων, Δεκέμβριος '99.9 ΟΑ-ΣΤ: RH.26-117/16, αναφορά δράσης, 21.12.43, σ. 298.

364 ν. Η Ε Π ΙΧΕ ΙΡΗ Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ»

Ό τ α ν μ ε το π έσ ιμ ο τ η ς νύ χτα ς ο Κ ό κ ερ τ δ ιέτα ξ ε τη ν α π ο χ ώ ρ η σ η , έδ ω σ ε εν το λ ή

να ε κ τ ε λ εσ τ ο ύ ν οι τρ εις Έ λ λ η ν ε ς π ο υ είχα ν σ υ λ λ η φ θ εί σ το Π λα νη τέρο και μ α ζί το υ ς

ο Μ η τρ ό π ο υ λ ο ς και ο Κ ω σ τά κ η ς. Ενώ ο Μ η τρ ό π ο υ λ ο ς κα τά φ ερ ε τη ν τ ελ ευ τα ία σ τ ιγ ­

μή να δ ρ α π ετ εύ σ ε ι, οι υ π ό λ ο ιπ ο ι ε κ τελ έσ τ η κ α ν . Ο Κ ό κ ερ τ α ν έφ ερ ε αργότερα σ τ ο κ ε ­

ντρικό α ρ χη γείο «την ε κ τ έ λ ε σ η 2 έν ο π λ ω ν αντα ρτώ ν [ ... ] και 2 ακόμ η υ π ό π τω ν [ ...].

Και κ α θ ώ ς σ το Μ ά ζι β ρ έθη κ α ν π υ ρομ α χικά , εκ ρ η κ τικ ές ύ λ ε ς και α ρ κ ετό ς ε ξ ο π λ ι­

σ μ ό ς, το χω ρ ιό ισ ο π εδ ώ θ η κ ε» / 0

Σ τη ν π ρ α γ μ α τικ ό τη τα ό μ ω ς δ εν «ισο π εδ ώ θη κ α ν » όλα τα σπ ίτια . Η έπ α υ λ η Μ π ρ ά ­

ο υ ν , τ ο κ εν τρ ικ ό α ρχηγείο τ ο υ Ά ντονυ Ά ν τρ ιου ς, δ εν κ α τα σ τρ ά φ η κ ε - π ιθα ν ώ ς για τί

τ ο κ τ ίρ ιο βρισκότα ν π ιο ψ ηλά α π ό τ ο χω ρ ιό , ή τα ν α ρ κ ετά δ ύ σ β α το και η κυρία Μ π ρ ά ­

ο υ ν μ ιλ ο ύ σ ε γερμανικά. Κ ατά π ά σ α π ιθα ν ό τη τα έ π ε ι σ ε τ ο υ ς Γ ερ μ α ν ο ύ ς ότι ήταν

αθώ α. Ε ξά λλο υ ο Ά ν τρ ιου ς και η ομάδα τ ο υ εγ κ α τέλ ειψ α ν τ ο σπ ίτι εγκα ίρω ς π α ίρ ν ο ­

ν τας μ α ζί τ ο υ ς και το ν ασύρμ α το . Κ ρ ύφ τη κα ν σ τη δ α σώ δ η π ερ ιο χ ή Ίσ ω μ α α κριβώ ς

π ίσ ω α π ό τη ν έ π α υ λ η .11 Μ ετά τη ν α π ο χ ώ ρ η σ η τω ν Γερμ α νώ ν α π ό τ ο Μ ά ζι ε π έ σ τ ρ ε ­

ψαν οι Β ρ ετα ν ο ί σ τη ν έπ α υ λ η .

Κ α θώ ς το Μ ά ζι καιγόταν και ο Κ ό κ ερ τ έπ α ιρ ν ε μ ε τ ο υ ς ά ν δρ ες το υ γύρω σ τις επ τά

το απ όγευμα τ ο δρ ό μ ο τ η ς επ ισ τρ ο φ ή ς , μ π ή κ ε τρ εκ λ ίζο ν τα ς σ το χω ρ ιό ένα ς ακόμη

επ ιζή σ α ς: επ ρ ό κ ειτ ο για το ν κα τα δρ ομ έα το υ 1ου λ ό χ ο υ το υ 7 4 9 ο υ σ υ ν τά γ μ α το ς Ρ ο ζέ

Β ά λτερ .

Ό τ α ν ά ρχισε η ε κ τ έ λ ε σ η , ο Α λ σα τό ς ρ ίχ τη κ ε μ ε μια σ χ εδ ό ν α ν τα νακλα στική κ ίν η ­

ση σ τ ο κ εν ό και α ν α ίσθη το ς έ μ ε ιν ε κ ρ εμ α σ μ έν ο ς σ ε κάποιο δέν τρ ο . Τ ο ν συνέφ ερα ν

τη ν επ ό μ εν η μέρα φ ω ν ές αν τα ρτώ ν π ο υ επ ικ ο ιν ω ν ο ύ σ α ν μ ετα ξύ το υ ς κρα υγάζοντας

από τη μια άκρη τ η ς κοιλάδας στη ν άλλη. « Σ υ ν ο δ ευ ό μ εν ο ς απ ό ένα αόρατο ον», ανα­

φ έρ ει ο ευ σ εβ ή ς Β ά λ τερ , «και μ ε α ν είπ ω το υ ς π ό ν ο υ ς α ν έβ η κα τ η χαράδρα και κ α τ έ ­

βηκα μ ετά σ τη ν κοιλάδα. Έ π ρ ε π ε να σ τα μ α τώ σ υ ν εχ ώ ς , κ α θ ώ ς μ ε εγ κ α τέλ ειπ α ν σ υ ­

χνά οι δυ ν ά μ εις μου. Τ ο βράδυ ό μ ω ς διέκρινα σ το ν ο ρίζοντα ένα φ ω τειν ό σημ ά δι κι

άρχισα να κινούμαι π ρο ς τη ν κ α τεύ θ υ ν σ ή του. Ά ν θρ ω π ο ι βρίσκοντα ν έ ξ ω απ ό το χ ω ­

ριό. Κ ά π ο ιο ς ρ ώ τη σ ε φ ω ναχτά π ο ιο ς είμαι. Μ ά ζεψ α ό σ η δύνα μ η μ ο υ ε ίχ ε α π ο μ είν ει

και ούρλιαξα στα γερμανικά να μ ην π υ ρ ο β ο λ ή σ ο υ ν . Τ ό τ ε μ όνο έμ α θα ό τι β ρ ισκόμ ουν

σ το χω ριό Μ άζι, α π ’ ό π ο υ μ ό λ ις α π ο χ ω ρ ο ύ σ ε η μάχιμη ομάδα τ ο υ Κ όκερτ».ΐ2

Ο Ρ ο ζέ Β ά λτερ ε ίχ ε μια δια τά ρα ξη τ ο υ νω τιαίου μ υ ελ ο ύ , ένα δ ια μ π ερ ές τρα ύμ α

σ τ ο λαιμό, ένα επ ιφ α ν εια κ ό τρα ύμ α σ τ ο δ ε ξ ί μ άγουλο, μια σφ αίρα σ το ν δ εξ ιό β ρ α χίο­

να και ένα επ ιφ α ν εια κ ό τρα ύμ α σ τ ο δ ε ξ ί χέρ ι π ο υ τ ο υ κ ό σ τ ισ ε τ έσ σ ερ α δά χτυλα . Π α ­

ρά τα βα ρύτατα τρα ύμ α τα , ε π έ σ τ ρ εψ ε π εζ ή μ ε τ ο ν Κ ό κ ερ τ σ τ α Μ α ζέικ α . Ε δ ώ απά-

10 Ό.π., σ. 297.u Επιστολή του Γεωργίου Χρ. Τσάμηπροςτηνεφημερίδα Η φωνιί των Καλαβρύτων, Δεκέμβριος '99.12 Σ υνέντευξη μ ε τ ο ν Βάλτερ στις 13.12.97.

ΔΙΑΤΑΣΣΤΤΑΙ Η ΕΚΤΕΛΕΣΗ ΤΟΥ ΑΝΔΡΙΚΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΚΑΙ Η ΠΥΡΠΟΛΗΣΗ ΤΩΝ ΧΩΡΙΩΝ 365

Befii53eugitisDem

.................J!J.ger .. .?..?. ..I. .t..® r . ....................

............. l..\!.P,f,!g,.^:t.T4-9.................(rcoppmlrf, EHmflftdk]

i(t auf Grund(ciner am .7·..^.·...λ943..............erlittcnen.. e m .maligen Dermundung —

D c r r o u n d c tc n a b 3 c id )e nin S..<J..!!:..W..S..... ? ......

oetlie^en motden.

O.tr,....... der. 21. 12. ivl 43.

ErrPAΦO 17. Το «πιστοποιητικό κατοχής» του <<παρασήμου τραυματισμού σ ε μαύρο», που υπογράφηκε από τον Εμπερσ ­μπέργκερ και όόθηκε στον Ρ οζέ Βάλτερ στις 21 Δεκεμβρίου

Φ ο τ. 112 . Ο καταόρομέας Ρ οζέ Βάλτερ. 1943 για τον <<τραυματιομό>> που υ π έσ η στις 7 Δεκεμβρίου.

ν τ η σ ε .σ ε ε ρ ω τή σ ε ις δ ια φ όρω ν α ξιω μ α τικώ ν και το υ ίδ ιου το υ Λε Σ ουίρ. Α ν και το υ

ζ ή τη σ α ν να επ ισ τρ έψ ει σ τ ο Μ ά ζι για να τ ο υ ς δ ε ίξ ε ι το ν τ ό π ο τ η ς ε κ τ έ λ ε σ η ς , οι για­

τρ ο ί απ έρριψ αν τ ο α ίτημ α τω ν α ξιω μ α τικώ ν και έσ τειλ α ν το ν Β ά λ τερ σ τ ο σ τρ α τιω τι­

κό ν ο σ ο κ ο μ είο τ ο υ Π ειρ α ιά .13

Μ ό λ ις ο Γκνα ς π λ η ρ ο φ ο ρ ή θ η κ ε τ ο π ρ ω ί τ η ς 8 η ς Δ εκ εμ β ρ ίο υ α π ό τ η ν ίλ η μ ο το π ο -

δ η λ α τισ τώ ν τη ν τύ χ η τω ν Γερμ α νώ ν α ιχ μ α λώ τω ν , έ σ τ ε ιλ ε α μ έσ ω ς σ χ ετ ικ ή αναφορά

σ το ν Λ ε Σ ουίρ . Η αν τίδρ α σή τ ο υ α κ ο λ ο ύ θ η σ ε το απ όγευμα · μ έσ ω α σ υ ρ μ ά το υ δ ιέτα ξε

το ν δ ιο ικ η τή τ η ς επ ιχ είρ η σ η ς «Κ αλάβρυτα» Β έλ φ ιν γ κ ερ : «Ω ς ά μ εσ ο α ν τίπ οινο δια­

τά σ σ ετα ι η ε κ τ έ λ ε σ η τ ο υ α νδρικού π λ η θ υ σ μ ο ύ και η π υ ρ π ό λ η σ η τω ν χω ρ ιώ ν » .Μ

13 Τα Χριστούγεννα ο Βάλτερ προήχθη σε δεκανέα, όπως και ο Ντόννερ. Και οι δύο έλαβαν ένα δώρο, το λεγόμενο δώρο του Φύρερ, που τους παραδόθηκε από δύο συντρόφους οι οποίοι ταξί­δεψαν επί τοι.ίτου ιπον Πειραιά.

14 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/16, ΚΤΒ, 8.12.43, σ. 64.

366 V. Η Ε Π ΙΧΕ ΙΡΗ Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ»

Σ τη ν τ ελ ικ ή αναφορά τ η ς επ ιχ είρ η σ η ς π ο υ δ η μ ο σ ιεύ τ η κ ε το ν Ιανουάριο το υ 1944

ο επ ιτελ ικ ό ς α ξιω μ α τικ ό ς Β ά λ τερ Μ π α ρ τ (Ia ) συ νόψ ισε ε κ ν έο υ τη διαταγή τ ο υ Λε

Σουίρ για τη ν ε κ τ έ λ ε σ η τω ν α ν τιπ οίνω ν κατά το ν α κ ό λ ο υ θ ο τρ ό π ο : «Σε αντίποινα για

τ η θανάτω ση τω ν 75 α ιχμαλώ τω ν το υ λό χ ο υ Σ όμ π ερ δ ια τά χθ η κ ε η ε κ τ έ λ ε σ η το υ αν­

δρικού π λ η θ υ σ μ ο ύ και η π υ ρ π ό λ η σ η ό λω ν τω ν χω ριώ ν σ τη ν π ερ ιο χ ή τ η ς επ ιχ ε ίρ η ­

σ η ς » .15

Ό τ α ν μ ετά το ν π ό λ εμ ο ξεκ ίν η σα ν στη Γερμανία π ρ ο α ν α κ ρ ίσ εις ε ι ς βάρος το υ

Β έλ φ ιν γ κ ερ , α υ τ ό ς επ ιβ εβ α ίω σ ε κα τά τη διά ρκεια τ η ς αν ά κρισής τ ο υ σ τ ις 6 Α υ γο ύ ­

σ τ ο υ 1958 ό τι το α π ό γ ευ μ α τ η ς 8 η ς Δ εκ εμ β ρ ίο υ έλ α β ε α π ό το ν Λ ε Σ ουίρ μ ήνυμα μ έ ­

σω α συ ρμ ά το υ . «Τ α υτόχρονα », σ υ ν εχ ίζει ο Β έλ φ ιν γ κ ερ , «π λ η ρ ο φ ο ρ ή θ η κ α ν τ ο π ε ρ ιε ­

χ ό μ εν ο τ ο υ μ η ν ύ μ α το ς και ο α ρ χ α ιό τερ ο ς εν υ π η ρ εσ ία δ ιο ικ η τή ς τ ο υ τά γ μ α το ς, ο

ταγμ ατά ρχης Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ , και ο υ π α σ π ισ τή ς μου, ο λο χα γό ς Π ίχλερ , οι ο π οίοι

βρίσκοντα ν δ ίπ λ α μου. Ε νώ π ιο ν και τω ν δ ύ ο δ ή λ ω σ α ό τι αρνούμαι να ε κ τ ε λ έ σ ω τη

διαταγή α υ τή σ τη ν π α ρ ο ύ σα μορφή τη ς , κ α θ ώ ς δ εν ή μ ο υν σ ε θέσ η να τη δ ικ α ιο λ ο ­

γ ή σ ω » .16

Ο Φ ρ ίν τχ ελ μ Γ ιε σ τ ,17 ο ο π ο ίο ς ω ς α σ υ ρ μ α τισ τή ς ε ίχ ε μ ετα φ ερ θ ε ί μ ε τ ο τ μ ή μ α ε π ι ­

κοινω νιώ ν α π ό τα Β ίλλια σ ε κ ά π ο ιο σ η μ ε ίο κοντά στη ν Τ ρ ίπ ο λη , θυ μ ά τα ι επ ίσ η ς τη

διαταγή τ ο υ Λ ε Σ ουίρ: « Π έρ α σ ε α π ό τ ο δικό μας τμ ή μ α επ ικ ο ιν ω ν ία ς. Έ ν α ς σ υ ν ά δ ελ ­

φ ος, ο ο π ο ίο ς μ ετέδ ω σ ε τη διαταγή α π ό το στα θμ ό δ ιο ίκ η σ η ς το υ Λ ε Σ ουίρ , ρ ώ τη σ ε

το ν στρ α τη γ ό γ ια τί τα α ντίπ οινα θα έ π ρ ε π ε να γ ίνουν σ ε α υ τή τη ν έκ τα ση . Η α π ά ν τη ­

σή τ ο υ ήταν: “Τ ι να α π α ν τή σ ω σ τ ις μ η τέρ ες και τ ις σ υ ζύ γ ο υ ς π ο υ μ ε ρω τούν: Τ ι κ ά ­

ν α τε, κύριε σ τρ α τη γ έ, για να μη συ μ β εί ξανά κάτι τ έτ ο ιο και για να τιμ ω ρ η θ ο ύ ν οι δο -

λ ο φ ό ν ο ι;”».ΐ8

Έ ν α ς τ ρ ίτο ς , ο π ρ ώ η ν α σ υ ρ μ α τισ τή ς Ά λ φ ρ εν τ Σ έρ ερ , ο ο π ο ίο ς ε ίχ ε τ η θ έσ η το υ

κ ρ υ π το γ ρ ά φ ο υ σ τ ο 74 9 ο σύνταγμα τ ο υ Β έλ φ ιν γ κ ερ ,19 θυμά ται « επ ίσ η ς ακόμ η π ο λ ύ

κ α λά τη φ ρ ικ τή διαταγή». Σ ύ μ φ ω ν α μ ε το ν Σ έρ ερ , η διαταγή ή τα ν π ιο σ υ γ κ εκ ρ ιμ έν η ,

κ α θώ ς θα έ π ρ ε π ε «στη ν π ερ ιο χ ή δρ ά σης να ε κ τ ε λ ε σ τ ε ί ο α νδρικός π λ η θ υ σ μ ό ς η λ ικ ί­

ας α π ό δ εκ α έξι έ ω ς εξή ν τα π έ ν τ ε ετώ ν » / 0

Αν και μ ετά το ν π ό λ εμ ο ο Β έλφ ιν γ κ ερ ισ χ υ ρ ίσ τη κ ε ό τι ή θ ε λ ε να δια μ α ρ τυ ρ ηθεί

σ τ ο ν Λ ε Σ ου ίρ για τ η ν εγκ λ η μ α τικ ή διαταγή το υ , τ ελ ικ ά δ εν τ ο έκ α ν ε. «Ε π ειδ ή η ε π α ­

φ ή μ έσ ω α σ υ ρ μ ά το υ μ ε τη μ εραρχία ε ίχ ε δ ια κ ο π εί» , α ν έφ ερ ε ο Β έλ φ ιν γ κ ερ , «δεν

15 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/16, τελική αναφορά και αναφορά εμπειριών, 19.1.44, σ. 284.16 Κρατικό Αρχείο Μονάχου: Staηw 2 Ι 129, σ. 426.17 Βλ. κεφ. «Η μετατόπιση της 117ης μεραρχίας καταδρομών στην Ελλάδα».18 Επιστολή του Γιεστ προς τον συγγραφέα με ημερομηνία 18.8.99.19 Κρυπτογραφούσε τα μηνύματα μέσω ασυρμάτου.20 Επιστολή του Σέρερ προς τον συγγραφέα με ημερομηνία 11.10.99.

ΔΙΑΤΑΣΣΕΤΑΙ Η ΕΚΤΕΛΕΣΗ ΤΟΥ ΑΝΔΡΙΚΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΚΑΙ Η ΠΥΡΠΟΛΗΣΗ ΤΩΝ ΧΩΡΙΩΝ 367

μ π ό ρ εσ α να υ π ο β ά λω α μ έσ ω ς τη δ ιευ κ ρ ιν ισ τικ ή ερ ώ τη σ η , ό π ω ς σ κ ό π ευ α , αλλά

έ π ρ ε π ε να π ερ ιμ έν ω μ έχρι να α π ο κ α τα στα θο ύ ν οι επ ικ ο ιν ω ν ίες» .2ΐ

Δ εν έχ ε ι ν ό η μ α να κ ά ν ου μ ε υ π ο θ έ σ ε ις σ χ ετικ ά μ ε τ ο αν ο Β έλ φ ιν γ κ ερ - ο ο π ο ίο ς

ε ίχ ε ε κ τ ε λ έ σ ε ι μ έχρι τ ό τ ε κ ά θ ε διαταγή τ ο υ Λ ε Σ ο υ ίρ - θα ε ίχ ε π ρά γματι το κουρά γιο

να α ν τιμ ιλήσ ει σ το ν στρ α τηγό , κ α θ ώ ς «μία μ ε δ ύ ο ώ ρες» μ ετά τη λή ψ η τ η ς δια τα γής

ε ίχ ε ένα σο β α ρό τρο χα ίο ατύχη μ α μ ε τ ο στρ α τιω τικό το υ τζ ιπ , κατά τ ο ο π ο ίο έσ π α σ ε

π έ ν τ ε π λ ευ ρ ά και υ π έσ τη σο β α ρ ο ύ ς μ ώ λ ω π ες και εσ ω τερ ικ ά τρα ύμ α τα . Έ τ σ ι δεν

π ρ α γ μ α το π ο ιή θη κ ε η διαμαρτυρία τ ο υ Β έλφ ιν γ κ ερ : εν ώ ο τρ α υμ α τία ς μ ετα φ ερ ό τα ν

σ τ ο σ τρ α τιω τικ ό ν ο σ ο κ ο μ είο τω ν Π ατρώ ν, α ν έλα β ε χω ρ ίς δ ια κ ο π ή τη δ ιο ίκ η σ η το υ

749ο υ συ ν τά γ μ α το ς και, κα τά σ υ ν έπ εια , και τ η ς επ ιχ είρ η σ η ς «Κ αλάβρυτα» ο Ε μ π ερ σ ­

μ π έρ γ κ ερ «ω ς ο α ρ χ α ιό τερ ο ς εν υ π η ρ εσ ία α ξιω μ α τικ ό ς» , ο ο π ο ίο ς βρ ισκότα ν σ τ ο αρ­

χ η γ είο τ ο υ Β έλ φ ιν γ κ ερ τη στιγμ ή τ ο υ ατυχήματος.22 Ο Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ , σύμ φ ω να

μ ε το ν Β έλ φ ιν γ κ ερ , μ ε τ έ φ ε ρ ε α μ έσ ω ς τη διαταγή σ τις μ ά χιμ ες ο μ ά δ ες π ο υ β ρ ίσ κ ο ­

νταν ή δη σ ε αποστολή.·^

Ό μ ω ς ότα ν ο Λ ε Σουίρ π λ η ρ ο φ ο ρ ή θ η κ ε τ ο α τύ χη μ α τ ο υ Β έλ φ ιν γ κ ερ , α π ο φ ά σ ισ ε

να α ν α θέσει σ το ν δ ιο ικ η τή τ ο υ τμ ή μ α το ς π υ ρ ο β ο λ ικ ο ύ 670 ταγμ ατά ρχη Χ έμ π ερ24τη ν

π ερ α ιτέρ ω δ ιο ίκ η σ η τ η ς επ ιχ είρ η σ η ς « Κ α λ ά β ρ υ τα » ^ Α λλά δύο η μ έρ ες α ρ γ ό τερ α , ο

στρ α τηγ ό ς ά λ λα ξε γνώ μη και αφ αίρεσε τη διοίκηση τ η ς επ ιχ είρ η σ η ς «Κ αλάβρυτα»

από τον Χ έ μ π ε ρ δίν ο ν τά ς τ η ν και π άλι στον Ε μ π ερ σμ π έρ γ κ ερ .26 Είναι βέβαιο ότι η

α λλα γή γ ν ώ μ η ς τ ο υ Λ ε Σουίρ μ π ο ρ εί να ε ρ μ η ν ευ τ ε ί α π ό τ ο γεγονός ό τι ή δη σ τ ις 8 Δ ε ­

κ εμ β ρ ίο υ η μάχιμη ομάδα τ ο υ Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ ε ίχ ε υ λ ο π ο ιή σ ει τη διαταγή α ν τιπ ο ί­

νω ν σ το υ ς Ρ ω γ ο ύ ς, τη ν Κ ερπινή, τ η Ζ α χλω ρού και το Μ έγ α Σ π ή λ α ιο α δ υ σώ π η τα ,

αδιαμ α ρτύρητα και β ια ιότατα/ 7

21 Κρατικό Αρχείο Μονάχου: Staηw 21129, σ. 246.22 Κεντρικό Γραφείο: 508 AR2054-34, σ. 38. Ο Βέλφινγκερ μεταφέρθηκε (σις 14.12.43 από την Πάτρα

σε κάποιο στρατιωτικό νοσοκομείο στην Αθήνα. Στις 30.12.43 του επετράπη να επιοτρέψει στη μονάδα του.

23 Ο Π. Παντελούρης πήρε τη συνέντευξη αυτή, η οποίαδημοσιεύτηκε στις 3.3.75 στην εφημερί­δα Η φωνπ των Καλαβρύτων.

24 Ο Χέμπερ προήχθη αργότερα σε αντιουνταγματάρχη και έζησε μετά τον πόλεμο στο Ρέγκενσ- μπουργκ.

25 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/ 16, ΚΤΒ, 8.12.43, σ. 64.26 Ταυτόχρονα ανέλαβε ο Φραντς Γιούππε, υπολοχαγός και διοικητήςτου 1ου τάγματοςτου σ^τάγ-

ματος καταδρομών 749, τη θέση του Εμπερσμπέργκερ. Ο Γιούππε είχε κάνει τις διαπραγμα­τεύσεις για την ανταλλαγή των αιχμαλώτων (βλ. κεφ. «Διαπραγματεύσεις για ανταλλαγή αιχμα­λώτων» ). ΚραηκόΑρχείο Μονάχου: Staηw 22511,σ. 7.

27 Βλ. κεφ. «Ρωγοί: ‘Ή καθαυτόεκτέλεση δεν ήταν απάνθρωπη"», «Κερπινή: “Οι πλουσιοπάροχα φιλευμένοι Γερμανοί επέστρεψαν”» και «Ζαχλωρού και Μέγα Σπήλαιο: Ό πληθυσμός δεν περί- μενε την εκτέλεση όλων των ανδρών”».

368 V. Η Ε Π ΙΧΕ ΙΡΗ Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ»

Ό τ α ν το ν Α π ρίλιο ο Λ ε Σουίρ β ρ έθ η κ ε γ ια π ρ ώ τη φορά σ τη ν Ελλάδα, έκ α ν ε ό ,τι

μ π ο ρ ο ύ σ ε α π ένα ντι σ τ ο υ ς Ιτα λ ο ύ ς σ υ μ μ ά χο υ ς σ τη ν Α νδρίτσα και τα Βίλλια, για να

μην τιμ ω ρ ού ν τα ι α θώ οι για τ ις π ρ ά ξεις άλλων.28 Ό μ ω ς κα τά τη δ ιά ρκεια το υ έ τ ο υ ς η

δ ιά θ εσ η και η σ τά σ η τ ο υ απ ένα ντι σ το υ ς α ν τά ρ τες και το ν ελ λ η ν ικ ό π λη θυ σ μ ό γ εν ι­

κ ό τερ α ά λ λ α ξ ε ριζικά. Χ α ρ α κ τη ρ ισ τικ ό γι’ α υ τό είναι τ ο λεξ ιλ ό γ ιο π ο υ χρ η σ ιμ ο π ο ιεί

σ ε κ ά π ο ιο υ π ό μ ν η μ α π ο υ έ σ τ ε ιλ ε σ ε ό λ ο υ ς τ ο υ ς δ ιο ικ η τές τ η ς 117 η ς μ εραρχία ς κ α ­

τα δ ρ ο μ ώ ν τη ν η μ έρ α π ο υ έλ α β ε τ η ν ε ίδ η σ η για τη ν ε κ τ έ λ ε σ η τω ν Γερμ α νώ ν α ιχμ α ­

λ ώ τω ν . Ο τό ν ο ς α υ το ύ τ ο υ εγ γ ρ ά φ ο υ π ρ ο ϊδ εά ζ ε ι για τ ο τ ι α κριβώ ς π ερ ίμ εν ε το ν π λ η ­

θ υ σ μ ό μ έσ α και γύρω α π ό τα Κ α λ ά β ρ υτα τ ις ε π ό μ ε ν ε ς ώ ρ ες :

Ο αυξημένος κίνδυνος από τις συμμορίες αναγκάζει τη ν ομάδα να διεξαγάγει

π ολλα πλές επιχειρήσεις εναντίον αυτών τω ν υποκειμένω ν. Ό π ω ς δείχνει όμως η

εμπειρία μας δεν εμπλέκονται σε μ εγαλύτερες επιχειρήσεις, αλλά προτιμούν τον

δειλό και αισχρά ύπουλο τρόπο μάχης το υς εναντίον δυνάμεων που μειονεκτούν,

κυρίως εναντίον φαλάγγων και μεμονωμένων οδηγών. Α ισθητές απ ώ λειες τον τ ε ­

λευταίο καιρό απαιτούν σημαντικά μεγαλύτερη προσοχή και άγρυπνο βλέμμα από

όλους το υς στρ α τιώ τες στην Π ελοπόννησο. Η ευήθεια , αλλά και η εμπιστοσύνη

τω ν στρατιωτών μας απέναντι στον ελληνικό βρομολαό πρέπει να καταπολεμηθεί

απ ό όλους και συνεχώ ς εκ νέου.29

Εγγραφο 18. Σ ε αυτόν τον επιτελικό χάρτη της επιχείρησης «Καλάβρυτα» έχουν οημειωθείοι πορείες και οι θέσεις των γερμανικών μάχιμων ομά'όων, καθώς και τα χωριά' που καταστρά'φηκαν (χ), βλ. σ. 374­375.

28 Βλ. κεφ. <<Η επιχείρηση των μονάδων κρούσης “Λεωνίδας”».29 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/16, ^ α ρ . 1435/43, απόρρητο, σ. 6 (έμφαση όπως και στο πρωτότυπο).

Ρ ω γ ο ί : « Η κ α θ α υ τ ό ε κ τ έ λ ε σ η δ ε ν ή τ α ν α π ά ν θ ρ ω π η » '

Τ ο μικρό αγροτικό χω ρ ιό Ρωγοί βρίσκεται σ το υ ς π ρ ό π ο δ ες εν ό ς β ουνού. Τ ον Ο κ τώ ­

βριο το υ 1943 ε ίχ ε α ν α π α υ τεί εδ ώ ο λό χο ς το υ Σ όμ π ερ πριν συ ν εχ ίσ ει το δειλινό την

π ο ρ εία το υ π ρ ο ς τη ν Κ ερ π ιν ή . Σ τα νότια το υ χω ρ ιο ύ ξεκινά πάνω α π ό έναν μ α κ ρό ­

σ τ ε ν ο γ υ μ ν ό λ ό φ ο ο δ ρ ό μ ο ς για τα Κ αλάβρυτα· εδ ώ κ ο ν τά ε ίχ ε λ ά β ει χώ ρα η έν ο π λ η

σ υ μ π λ ο κ ή ανάμεσα σ το λ ό χο το υ Σ ό μ π ερ και το υ ς α ν τά ρ τες. Σ το κέν τρ ο το υ χω ρ ιο ύ

βρ ίσκετα ι η β υζαντινή εκ κ λ η σ ία τ η ς Α γίας Βαρβάρας. Π ίσ ω α π ό τ η ν εκ κ λ η σ ία η π λ α ­

γιά π έφ τ ε ι α π ό το μ α σ ε μια κοιλάδα γ εμ ά τη α π ό β ο σ κ ο τό π ια , ο π ω ρ ο φ ό ρ α και φ υ λλ ο -

βόλα δέντρα . Σ το β ά θο ς τ η ς κ οιλά δα ς ρ έε ι ένα ς π λ ο ύ σ ιο ς σ ε νερά ορεινός χείμ α ρ ρο ς.

Ε κ εί ε ίχ ε κ ρ υ φ τ ε ί ο σ τρ α τιώ τη ς Α λό ις Π ύρινγκερ κ α τά τη φ υγή το υ , κα τα φ έρ ν ο ν τα ς

έτσ ι να σ ώ σ ει τη ζω ή του.

Σ τις 7 Δ εκ εμ β ρ ίο υ οι κάτοικοι τω ν Ρ ω γώ ν έμαθαν ό τι οι Γερμανοί, ερ χ ό μ εν ο ι και

π άλι α π ό το Α ίγιο, κ α τευ θύ ν ο ν τα ν π ρ ο ς τα Κ αλάβρυτα . Ο Σ τα ύ ρ ο ς Γ κ ρ ίν τζο ς ήταν

τ ό τ ε τριάντα τεσ σ ά ρ ω ν ετώ ν. Είναι π ρ ό θ υ μ ο ς, σ ε α ν τίθ εσ η μ ε το υ ς π ερ ισ σ ό τερ ο υ ς

κ α το ίκ ο υ ς τω ν Ρ ω γώ ν, να μ ιλή σ ει για τα φ ρ ικτά γ εγ ο ν ό τα εκ ε ίν ω ν τω ν ημ ερώ ν.

«Ό τα ν μ ά θα μ ε ό τι το βράδυ τ η ς 7 η ς Δ εκ εμ β ρ ίο υ οι Γερ μ α ν ο ί ε ίχ α ν σ τ ή σ ε ι τ ις σ κ η ν ές

τ ο υ ς για να δ ια ν υ κ τερ εύ σ ο υ ν στα Δ ο υμ εν ά , ε ξ α π λ ώ θ η κ ε μια φ ο β ερ ή ανησυχία και

μια π α ρ α λύ ο υ σα α ν α π ο φ α σ ισ τικ ό τη τα ανάμεσα σ το υ ς κ α το ίκ ο υ ς τ ο υ χω ριού μας»,

θυμάται σ ή μ ερ α ο ο γ δ ο ν τα επ τά χρ ο ν ο ς. « Ή μ α σ τα ν σίγουροι ό τι οι σ τρ α τ ιώ τες θα

έμ πα ιναν τ η ν ε π ό μ εν η μ έρ α σ το υ ς Ρωγούς.2 Λ ό γο ι υπ ή ρ χα ν α ρ κετο ί, κ α θ ώ ς ανάμεσα

στο δικό μας χωριό και τη ν Κ ερ π ιν ή ε ίχ ε γ ίνει η σ υ μ π λ ο κ ή μ ετα ξύ τω ν αν τα ρτώ ν και

το υ γ ερ μ α νικού λ ό χ ο υ » .3

«Τ ο βράδυ τ η ς 7 η ς Ν ο εμ β ρ ίο υ ο π α π ά ς μ ά ζεψ ε ό λ ο υ ς τ ο υ ς κ α το ίκ ο υ ς σ τη ν π λ α ­

τεία μ π ρ ο σ τά σ τη ν εκ κ λ η σ ία » , σ υ ν εχ ίζει ο Γκρ ίν τζος. «Έ ν α ς υ π ά λ λ η λ ο ς τ η ς τ ρ ά π ε­

ζα ς στα Κ αλάβρυτα ε ίπ ε ό τι οι Γερμανοί σίγουρα δ εν θα μ α ς έκα να ν κακό, γιατί ανά­

μ εσ α σ το υ ς κ α το ίκ ο υ ς τω ν Ρ ω γώ ν δ εν υ π ήρ χα ν α ν τά ρτες. Κ ά π ο ιο ς ά λ λο ς όμ ω ς π ο υ

ε ίχ ε π ο λ ε μ ή σ ε ι ω ς σ τρ α τιώ τη ς εναντίον τω ν Γερμ α νώ ν σ τη ν Κ ρ ή τη δ ιη γ ή θ η κ ε κάτι

π ο υ ε ίχ ε ζή σ ε ι ο ίδ ιος, ότι ε κ ε ί είχαν π υ ρ π ο λ η θ ε ί χω ρίς π ο λ λ έ ς σ υ ζ η τ ή σ εις δύ ο χ ω ­

ριά, ε π ε ιδ ή δύο Γ ερ μ α ν ο ί είχαν σ κ ο τ ω θ ε ί α π ό τ ο υ ς α ν τά ρ τες. “Είναι κα λ ύ τερ α να κ α ­

τα φ ύ γει κα ν είς σ τα β ουνά για να σ ώ σ ει τ η ζω ή τ ο υ ” ή τα ν η συ μ β ο υ λή το υ . “Αν βά­

1 Απόσπασμα από τις προανακριτικές διεργασίες που έγιναν το 1972 στο Μόναχο σχετικά με την επιχείρηση «Καλάβρυτα» (Κεντρικό Γραφείο: 508 AR 1293/68, σ. 191).

2 Βλ. κεφ. <<Η ένοπλη συμπλοκή της Κερπινής».3 Συνέντευξη με τον Σ. Γκρίντζο στους Ρωγούς σπς 1 0.12.98.

370 V. Η Ε Π ΙΧΕ ΙΡΗ Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ»

λ ο υ ν φ ω τιά στα σπ ίτια μ α ς, θα μ α ς π ά ρ ο υ ν βέβαια τ ο β ιος μας αλλά όχι τ η ζω ή μ α ς ”.

Α λλά η π λειο ψ η φ ία δ εν π ίσ τ εψ ε το ν σ τρ α τιώ τη και α π ο φ ά σ ισ ε να π ερ ιμ έν ε ι τ ις ε ξ ε ­

λ ίξ ε ις κα ι να μ είν ει σ το χω ρ ιό . Π ριν δ ια λυ θο ύ μ ε, ο π α π ά ς τό ν ισ ε σ το ν κα θέν α μας να

μ η ν π ρ ο κ α λ έσ ο υ μ ε τ ο υ ς Γ ερ μ α ν ο ύ ς και να τ ο υ ς υ π ο δ εχ τ ο ύ μ ε μ ε σ εβ α σ μ ό ω ς φ ιλ ο ­

ξεν ο ύ μ εν ο υ ς» .

Ό μ ω ς η γ εμ ά τη σ εβ α σ μ ό υ π ο δ ο χ ή δ ε ν έ λ α β ε π ο τ έ χώ ρα. Ε νόσω οι π ερ ισ σ ό τερ ο ι

χω ρ ικ ο ί β ρ ίσκοντα ν α κόμ η στα κρ εβ ά τια τ ο υ ς , σ τ ις 8 Δ εκ εμ β ρ ίο υ μ ε τ η ν ανατολή το υ

ή λιο υ μία απ ό τ ις μ ο ν ά δ ες τ ο υ Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ κ α τέλ α β ε τ ο υ ς Ρ ω γ ο ύ ς. Μ ε ε ξ α ίρ ε ­

ση τ η ν π λα γιά π ίσ ω α π ό τ η ν εκ κ λ η σ ία , π ο υ α π ο τ ελ ο ύ σ ε λ ό γ ω τ η ς α π ό τ ο μ η ς κ λ ίση ς

τ η ς ένα φ υσικό όριο, το χ ω ρ ιό ε ίχ ε π ερ ικ υ κ λ ω θ εί σ ε σύ ν το μ ο χρονικό δ ιά στημ α από

σ τρ α τ ιώ τες . <<Τ ώρα ό π ο ιο ς ε ίχ ε π λ έο ν τ η ν ιδέα να τ ο σκ ά σει» , λ έ ε ι ο Σ τα ύ ρ ο ς, «δεν

ε ίχ ε τ η ν π α ρ α μ ικ ρ ή ελ π ίδ α - ε κ τ ό ς αν ρ ιψ ο κιν δύ ν ευε τη ζω ή το υ» .

Μ ε τ ά τ η ν ανατολή τ ο υ ή λ ιο υ ερ ευ ν ή θ η κ α ν τα σπ ίτια έ ν α π ρ ο ς ένα· κ α τα σ χ έθ η κ α ν

«ρούχα, τρόφ ιμ α , υ π οζύγια , γουρούνια , κ α τσ ίκ ες και π ο υ λερ ικ ά » και ε ίτ ε τα φ ό ρ τω ­

σα ν στα μουλάρια ε ίτ ε τα π ή ρ α ν α π λ ώ ς μ α ζί τ ο υ ς .4 «Α κόμη και το βα ρέλι μας μ ε το

κ ρα σί ά ν οιξα ν και μ ε ανάγκασαν να δ ο κ ιμ ά σω π ρ ώ τα γι’ α υ το ύ ς» , λ έ ε ι ο Γκρ ίν τζο ς.

«Π ιθανώ ς φ οβ ό ν τα ν ό τ ι τ ο κρα σί μ π ο ρ εί να ή τα ν δ η λ η τη ρ ια σ μ έν ο . Ο ι σ χ ετ ικ ές δ ια ­

τα γ ές δ ίνονταν α π ό εκ είν ο ν τ ο ν Τ έν ν ερ » .

Κ ατά τ ις π ρ ώ τ ες τ έσ σ ε ρ ις μ έ ρ ε ς τ η ς επ ιχ είρ η σ η ς , ο Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ ε ίχ ε α κ ο ­

λ ο υ θ ή σ ει α υ σ τη ρ ά τ η διαταγή δ ρ ά σ η ς το υ Β έλφ ιν γ κ ερ , η ο π ο ία α π έδ ιδ ε κα τά γράμμα

εκ είν η το υ Λ ε Σ ουίρ («χω ριά α π ό τα ο π ο ία θα π έφ τ ο υ ν π υ ρ ο β ο λ ισ μ ο ί θα π υ ρ π ο λ ο ύ -

νται και οι ά ν δρες θα εκ τελ ο ύ ν τα ι» ). Κ α θώ ς ό μ ω ς οι Γερ μ α ν ο ί σ τ ρ α τ ιώ τ ες δ εν δ έ χ ο ­

ν τα ν επ ίθ εσ η α π ό τα χω ριά , δ εν υ π ή ρ χ ε λό γ ο ς να π υ ρ π ο λ η θ ο ύ ν π ερ ιο χ ές ή να ε κ τ ε ­

λ εσ τ ο ύ ν ά ν δρες. Ω ς γνω στόν , οι ά ν δρες στα χωριά Σ έλ ισα και Μ α μ ουσιά δ εν είχαν

εν ο χ λ η θ εί, αν και απ ό τις β ο υ ν ο π λ α γ ιές οι α ν τά ρτες είχα ν ε π ιτ ε θ ε ί σ το υ ς π ο ρ ευ ό μ ε-

ν ο υ ς Γερμανούς.5

Ό μ ω ς τώ ρ α , αργά τ ο α π ό γ ευ μ α τ η ς 8 η ς Δ εκ εμ β ρ ίο υ , ό τα ν ο Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ

α ν έλ α β ε τ η δ ιο ίκ η σ η τ η ς επ ιχ είρ η σ η ς «Κ αλάβρυτα» και έ σ τ ε ιλ ε , μ ετά τη γ ν ω σ το π ο ί­

η σ η τ η ς ε κ τ έ λ ε σ η ς τω ν Γ ερ μ α ν ώ ν α ιχμ α λώ τω ν, μ έσ ω ασυρμ ά του τ η νέα σ α φ έσ τα τη

διαταγή τ ο υ Λ ε Σουίρ σ τη μάχιμη μονάδα τ ο υ (« Ω ς ά μ εσ ο α ν τίπ ο ιν ο δ ια τά σσετα ι η

ε κ τ έ λ ε σ η το υ α νδρικού π λ η θ υ σ μ ο ύ και η π υ ρ π ό λ η σ η τ ω ν χω ρ ιώ ν»), η κα τά στα σ η άλ­

λ α ξ ε ριζικά .6

4 Κατάθεση του προέδρου του χωριού Σπήλιου Κηπουργού στις 8.7.52 στους Ρωγούς (Κρατικό Αρχείο Μονάχου: Staηw 21129, σ. 370).

5 Βλ. κεφ. «Οι επιχειρήσεις “Καλάβρυτα”, “Καρδερίνα” και “Βουβάλι”».6 Τογεγονός ότι ο Εμπερσμπέργκερ έστειλεαμέσως μέσω ασυρμάτου τη διαταγή στις μονάδες του

μας επιτρέπει να αμφισβητήσουμε την αληθοφάνεια της κατάθεσης του Βέλφινγκερ, ότι ήθελε

ΡΩΓΟΙ: <<Η ΚΑΘΑΥΤΟ ΕΚΤΕΛΕΣΗ ΔΕΝ ΗΤΑΝ Α Π Α Ν Θ Ρ Ω Π Η » 371

Ο Σ τα ύ ρ ο ς Γ κ ρ ίν τζο ς θυμά ται κ ά π ο ιο ν Ιτα λ ό ο ο π ο ίο ς μ ετέφ ρ α ζ ε για τ ο υ ς Γ ερ μ α ­

ν ο ύ ς: «Τ ο μ εσ η μ έρ ι π ή γ ε α π ό σπ ίτι σ ε σπ ίτι και δ ιέ τ α ξ ε να σ υ γ κ εν τρ ω θ ο ύ ν σ τ ις π έ ­

ν τ ε τ ο α π ό γ ευ μ α σ τη ν π λ α τεία μ π ρ ο σ τά α π ό τ η ν εκ κ λ η σ ία ό λ ο ι οι ά ν δ ρ ες α π ό δ εκ α ­

π έ ν τ ε ε τ ώ ν και άνω. Ο Γερ μ α ν ό ς δ ιο ικ η τή ς ή θ ε λ ε ε κ ε ί να μ ιλ ή σ ει σ τ ο υ ς ά ν δ ρ ες» .7

Σ ε εκ είν ο υ ς π ο υ α ν υπ οψ ία στοι υ π ά κ ο υ σα ν σ τη διαταγή κα ι σ υ γ κ εν τρ ώ θ η κ α ν σ το

π ρ ο α ύ λ ιο τ η ς εκ κ λ η σ ία ς α ν ή κ ε και ο τ ό τ ε δεκ α εν ν ιά χρ ο ν ο ς Π αναγιώ της Α σ η μ α κ ό ­

π ο υ λ ο ς. Θ υμ ά τα ι μ έχρι σή μ ερ α τ ο λ ό χ ο τ ο υ Σ ό μ π ερ , π ό υ ε ίχ ε π ερ ά σ ει το ν Ο κ τώ β ρ ιο

τ ο υ 1943 α π ό τ ο υ ς Ρ ω γ ο ύ ς μ ε κ α τεύ θ υ ν σ η τη ν Κ ερ π ιν ή . Ο ν εα ρ ός άνδρας π ρ ό σ εχ ε

τ ό τ ε τα εκ α τό ν τριάντα πρόβα τα τ ο υ π α τέρ α το υ , π ο λ ύ κ ο ν τά σ τ ο λ ό φ ο ό π ο υ οι

α ν τά ρ τες επ ιτ έθ η κ α ν σ το υ ς Γερ μ α ν ο ύ ς. «Είδα τ ο υ ς Γερ μ α ν ο ύ ς να έρχοντα ι», δ ιη γ εί­

ται γ ελ ώ ν τ α ς ο Π α να γιώ τη ς, ο ο π ο ίο ς μ οιάζει μ ε το ν Ά ν το ν υ Κ ουίν π ο υ υ π ο δ ύ θ η κ ε

α λ η σ μ ό ν η τα το ν Ζορμπά. «Οι σφ α ίρ ες κ ελ α η δ ο ύ σ α ν γύρω μ ο υ σαν αηδόνια ».8 Α φη-

γ είτα ι τα γ εγ ο ν ό τα σαν να ή τα ν όλα ένα π α ιδ ικ ό π αιχνίδι. Α λλά ό σ ο π ερ ν ά η ώ ρα, γί­

ν ετα ι ο λ ο έν α και π ιο φ α νερ ό ό τι η ευ θ υ μ ία τ ο υ Π αναγιώ τη είνα ι α π λ ώ ς επ ιφ α ν εια κ ή

και ότι π ρ ο σ π α θ εί να σ υ γ κ α λ ύ ψ ει τη ν οδύ ν η τ ο υ για τα γ εγ ο ν ό τα μ ε σ υ ν εχ ώ ς και­

νο ύ ρ γ ιες φ ρ ά σ εις .

« Ή τα ν τ ό σ ο π ο λ λ ο ί σ τρ α τ ιώ τες , σαν τα σ κ ο υ λή κ ια » , απαντά ο Π ανα γιώ τη ς στη ν

ερ ώ τη σ η για το π ό σ ο ι Γερ μ α ν ο ί εμ φ α ν ίστη κ α ν ξαφνικά ν ω ρ ίς το π ρ ω ί τ η ς S ^ Δ ε κ ε μ ­

βρίου μ π ρ ο σ τά σ τ η στά νη και δ ιέτα ξα ν το ν ίδιο και το ν π α τέρ α τ ο υ να ο δ η γ ή σ ο υ ν το

κ ο π ά δ ι τ ο υ ς σ το υ ς Ρ ω γο ύ ς. Μ ο λο ν ό τι και οι δ υ ο τ ο υ ς υ π ά κ ο υ σα ν σ τη ν εν το λ ή , ο π α ­

τέρ α ς τ ο υ π ρ ο σ π ά θ η σ ε να το ν π ε ίσ ε ι να τ ο σ κ ά σ ει, α λ λ ά ο Π ανα γιώ τη ς ε π έ μ ε ιν ε να

μ είν ει κοντά στα π ρόβ α τα . Ή τα ν σίγουρος ό τι οι Γερ μ α ν ο ί θα π λή ρω να ν για τη ν κα ­

τά σ χ εσ η τω ν π ρ ο β ά τω ν .

«Τ ο α π ό γ ευ μ α π ή ρ α μ ε τη ν ε ν τ ο λ ή να σ υ γ κ εν τρ ω θ ο ύ μ ε μ π ρ ο σ τά σ τ η ν εκ κ λη σ ία »,

λ έ ε ι ο Π α να γιώ τη ς. « 0 δά σκ α λο ς ε ίχ ε τ ο κ λ ειδ ί π ά νω τ ο υ και άνοιγε τ η ν π ό ρ τα τη

στιγμ ή π ο υ έστρ ιβ α σ τη γωνία. Και τ ό τ ε είδ α τα δ ύ ο π ο λυ β όλα π ο υ είχαν σ τή σ ε ι σ το

π ρ ο α ύ λιο τ η ς εκ κ λ η σ ία ς . “Ή ρ θ ε τ ο τ έλ ο ς μας” π έρ α σ ε σαν αστρα πή α π ό το μυαλό

μου. Τ ώ ρ α δ εν ή θ ελ ε κ α ν είς π λ έο ν να μ π ει σ τη ν εκκλησ ία , αλλά μας έσ π ρ ω ξα ν διά

τ η ς βίας μ έσ α και ξαφ νικά β ρ έθ η κ α σ τ ο ε σ ω τερ ικ ό τ η ς . Ο π α π ά ς μ ας, ο Χ ρ ή σ το ς Κα-

ν ελ λ ό π ο υ λ ο ς , β ρ ισκότα ν μ π ρ ο σ τά σ τη ν Α γ ία Τ ρ ά π εζα και π ρ ο σ ευ χ ό τα ν . “Χ α θή κ α μ ε,

χ α θ ή κ α μ ε”, μ ο υ ρ μ ο ύ ρ ιζε . Π ο λ λ ο ί ά ν δρ ες έκλαιγαν, φ ώ ν α ζα ν και μ έσ α σ τη ν α π ελ π ι­

σία τ ο υ ς σ τέκ ο ν τα ν γύρω α π ό το ν π ρ ο σ ευ χ ό μ εν ο π α π ά ».

να κάνει ένσταση εναντίον της διαταγής του Λε Σουίρ, αλλάστάθηκε αδύνατο επειδή είχε δια- κοπείη ασύρματη επικοινωνία. Ο Βέλφινγκερ εντάχθηκε μετά τον πόλεμο στονγερμανικό ομο­σπονδιακό στρατό και προήχθη σε συνταγματάρχη.

7 Αναφορά σχετικά με τις καταθέσεις μαρτύρων στους Ρωγούς οτις 15 Οκτωβρίου 1945 (Κεντρικό Γραφείο: 508 AR 1293/68, σ. 74).

8 Συνέντευξη μετονΠ . Ασημακόπουλο στις 19.8.99.

372 V. Η Ε Π ΙΧΕ ΙΡΗ Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ

Φ ητ. 113 . Η εκκλησία της Αγίας Βαρβα'ρας στους Ρωγούς.

«Τον ρ ώ τη σ α , γιατί εγώ , έν α ς νεαρός β ο σ κ ό ς, θα έ π ρ επ ε να π εθ ά ν ω , αλλά ο π α ­

π ά ς σ τεκ ό τα ν σαν μ α ρ μ α ρ ω μ έν ο ς σ το Ά γιο Βήμα μ ε τη ν εικόνα τ η ς Α νάστα σης στα

χέρια . Δ εν μου α π ά ν τη σ ε. Ξ αφ νικά άνοιξε π άλι η π ό ρ τα . Δύο Γερμ α νοί στέκ ο ν τα ν μ ε

τα π ισ τό λ ια σ τ α χ έρ ια σ τη ν π ό ρ τα . Ά ρπ α ξα ν τ ο ν π α τέρ α μ ο υ κα ι π έ ν τ ε ακόμ η και

τ ο υ ς ο δή γησα ν σαν π ρόβατα σ τ ο π ροα ύλιο».

«Ρρρρ», μ ιμ είτα ι ο Π α ναγιώ της τ ις ρ ιπ ές τω ν π ο λ υ β ό λ ω ν και σ χ ο λιά ζει τ η ν ξ ιπ α ­

σιά τω ν δη μ ίω ν, οι ο π ο ίο ι π ρ ο φ α ν ώ ς π ερ ίμ εν α ν ότι οι ε π ό μ εν ο ι έ ξ ι θα έβ γα ινα ν έξ ω

ο ικ ε ιο θ ε λ ώ ς : «Ε μ φ ανίστηκαν και π ά λ ι σ τ ο ε σ ω τε ρ ικ ό τ η ς εκ κ λ η σ ία ς και δ ιέτα ξα ν

τ ο υ ς επ ό μ εν ο υ ς έξ ι να τ ο υ ς α κ ο λ ου θή σ ο υ ν . Κ α ν είς ό μ ω ς δ εν ή θ ε λ ε να υ π α κ ο ύ σ ει

σ τη διαταγή. Ό λ ο ι σ τρ ιμ ώ χτη κ α ν σ το π ίσ ω μ έρ ο ς τ η ς εκ κ λη σ ία ς» .

« 0 π α τέρ α ς μ ο υ ήτα ν εβ δ ο μ ή ν τα επ τ ά ετώ ν » , λ έ ε ι ο Π α να γιώ τη ς. « Δ εν ή θ ελ α να

π εθ ά ν ω και κ ινήθηκ α σαν τα ύ ρ ο ς γύρω α π ό τη ν Αγία Τ ρ ά π εζα , για να μην ο δη γ η θώ

μ ε το υ ς επ ό μ εν ο υ ς έξω . Ή θ ε λ α να ζή σ ω . Ο π α π ά ς ε ίχ ε π έ σ ε ι τώ ρ α στα γόνα τα . “Θ α

π ρ ο σ ευ χ η θ ο ύ μ ε σ το ν Θ ε ό ”, ε ίπ ε θαρραλέα , “κα ι ο Θ εό ς θα μ α ς β ο η θ ή σ ε ι”. Κ άποιοι

γονάτισαν ε π ίσ η ς μ π ρ ο σ τά σ τη ν Αγία Τ ρ ά π εζα , ά λ λο ι έκλαιγαν και φ ώ ναζαν. Κι εγώ

α π ο μ α κρύ ν θηκα α π ό τ ο υ ς Γ ερ μ α ν ο ύ ς π ίσω α π ό την Αγία Τ ρ ά π εζα » .

Π ίσω α π ό το τ έ μ π λ ο , το ξύ λινο χώ ρισμ α το υ Α γίο υ Β ή μ α το ς, υ π ή ρ χ ε έν α ς χ ώ ρ ο ς

β ά θο υ ς π ερ ίπ ο υ δ ύ ο μ έτρ ω ν , τ ο λ εγ ό μ εν ο «Ιερ ό» , σ το ν ο π ο ίο μ π ο ρ εί να μ π ει κα ν είς

απ ό τ ρ ε ις π ό ρ τ ες . Σαν να μ π ο ρ ο ύ σ ε τ ο λ ε π τ ό , ξυ λ ό γ λ υ π το τ έμ π λ ο μ ε τις α ν α ρίθμ η ­

τ ε ς ε ικ ό ν ε ς αγίων να π ρ ο σ φ έρ ει π ρ ο σ τα σία α π ό τ ις ρ ιπ ές τω ν γ ερ μ α ν ικ ώ ν π ο λ υ β ό ­

ΡΩΓΟ Ι: «Η ΚΑΘ ΑΥΤ Ο ΕΚΤΕΛΕΣΗ ΔΕΝ ΗΤΑΝ Α Π Α Ν Θ Ρ Ω Π Η » 373

λω ν, οι α π ελ π ισ μ έν ο ι σ τρ ιμ ώ χτη κ α ν σ α ν κ ο π ά δ ι στο ν σ τεν ό χώ ρο. Ενώ οι σ τρ α τ ιώ τες

α λ ύ π η τα έβγα ζαν διά τ η ς βίας τ ο υ ς μ ελ λ ο θά ν α το υ ς α π ό τη ν εκ κ λη σ ία , ο Π αναγιώ της

π α ρ α τή ρ η σ ε π ω ς ο Σ τα ύ ρ ο ς Γκ ρ ίν τζο ς σ κ α ρ φ ά λ ω σ ε π ίσ ω α π ό τη ν Αγία Τ ρ ά π εζα και

κ ρ ύ φ τη κ ε σ τ ο σ τεν ό κ εν ό ανάμεσα στη ν Αγία Τ ρά π εζα και τ η ν ξ υ λ ό δ ετ η σκ επ ή . Τ ον

α κ ο λ ο ύ θ η σ ε χω ρίς δ ε ύ τ ερ η σκέψ η. Σ χ εδ ό ν ταυτόχρονα κα τά φ ερ α ν τ ρ ε ις ακόμη άν­

δ ρ ες να σ κ α ρ φ α λώ σο υ ν στα κ εν ά τ η ς ξυ λ ο δ εσ ιά ς . Ο ύ τ ε ο Α σ η μ α κ ό π ο υ λ ο ς ο ύ τε ο

Γκ ρ ίν τζο ς θ έλ ο υ ν να π ερ ιγρ ά ψ ουν το ν α π ελ π ισ μ έν ο αγώνα π ο υ ξ έσ π α σ ε ανάμεσα

σ το υ ς άνδρες για τις κρυψ ώ νες α υ τές , π ο υ υ π ό σχ ον τα ν κάποια π ροστα σία .

Ο ι δ ια μ ά χ ες ό μ ω ς δ εν κρά τησα ν π ο λ ύ , κ α θ ώ ς έν α ς Γερμ α νός σ τρ α τιώ τη ς ε ίδ ε κ ά ­

π ο ιο ν απ ό τ ο υ ς π έ ν τ ε να σκα ρφ α λώ ν ει π ρ ο ς τη ν ορο φ ή . Α μ έσ ω ς π υ ρ ο β ό λ η σ ε μ ε το

α υ τό μ α το ό π λ ο το υ σ τ ο σ η μ ε ίο τ η ς υ π ο τ ιθ έμ ε ν η ς κρυψ ώ να ς. Ο ι σ φ α ίρ ες π έτυ χ α ν

έναν α π ό το υ ς π έν τ ε σ τη ν κοιλιακή χώ ρα. «Β ο γκ ο ύ σ ε» , λ έει ο Π αναγιώ της. «Α πό φ ό ­

βο ό τ ι θα μ π ο ρ ο ύ σ ε να μ α ς π ρ ο δ ώ σ ει μ ε τα βογκητά τ ο υ , τ ο υ έκ λ εισ α το σ τ ό μ α και

π ίεσ α το κ εφ ά λι τ ο υ σ τη ν αγκαλιά μ ου για να μ ην μ π ο ρ εί να φ ω νάξει. Έ ν α ν δ εύ τερ ο

άνδρα δ ίπ λ α μ ου το ν π έ τ υ χ ε η σφ αίρα σ τη ν καρδιά. Π έθ α ν ε ακαριαία».

Σ το μ ετα ξ ύ ο Σ τα ύ ρ ο ς Γκ ρ ίν τζο ς π α ρ α κ ο λ ο υ θ ο ύ σ ε α π ό τ η ν κρυψ ώ να τ ο υ τ ο φ ρ ι-

κ τό θέα μ α π ο υ δια δρ α μ α τιζότα ν σ τ ο ε σ ω τερ ικ ό τ η ς εκ κ λ η σ ία ς . «Κ ανείς δ εν έβγαινε

π λ έο ν ο ικ ειο θ ελ ώ ς» , θυμάται ο η λ ικ ιω μ έν ο ς άνδρας. «Α λλά δ υ ο -τ ρ ε ις γ ερ ο δ εμ έν ο ι

σ τ ρ α τ ιώ τ ες τ ο ύ ς α π ειλ ο ύ σ α ν μ ε ό π λ α , ά ρ π α ζα ν α υ το ύ ς π ο υ βρίσκονταν δ ίπ λ α το υ ς

και τ ο υ ς ο δ η γ ο ύσ α ν μ εμ ο ν ω μ έν α ή σ ε ο μ ά δ ες τω ν δ ύ ο ή τρ ιώ ν σ το π ρ ο α ύ λιο , αδιά ­

φορο π ώ ς, βασικό ήτα ν να τελ ειώ ν ο υ ν . Ά κ ο υ σ α έναν, δύο, τ ρ ε ις π υ ρ ο β ο λ ισ μ ο ύ ς και

μ ετά ρ ιπ ές α π ό αυτόματα όπ λα . Μ όλις τ ελ ε ίω ν ε αυτό, οι σ τρ α τ ιώ τες εμ φ α νίζοντα ν

και πάλι στη ν εκ κ λ η σ ία και ο ε π ό μ ε ν ο ς τρ α β ιότα ν έξ ω μ ε τ η βία. Έ τ σ ι εκ τελ έσ τ η κ α ν

ό λοι οι άνδρες ε κ τ ό ς α π ό μας τ ο υ ς τρ ε ις .

Ο ι τρ ε ις επ ιζ ή σ α ν τες συνεννοούντα ν μ ε χ ε ιρ ο ν ο μ ίες και δ εν έβγα ζαν άχνα. Π έρ α ­

σ ε μια α ιω νιότη τα μ έχ ρ ι να ο δ η γ η θ εί και ο τ ελ ε υ τα ίο ς άνδρας έ ξ ω α π ό τ η ν εκ κ λ η σ ία

και να ε κ τε λ εσ τ ε ί . Σ ε κάποια στιγμ ή ρ ίχ τη κ ε μια χειρ ο β ο μ β ίδα σ το ε σ ω τερ ικ ό τη ς ε κ ­

κλη σία ς, π ο υ κ α τ έσ τ ρ εψ ε την ξυ λ ο δ ο μ ή και τρ α υ μ ά τισ ε το ν Π αναγιώτη σ τη ν π λά τη .

Λ ίγο μ ετά ξ έ σ π α σ ε φωτιά. Π α ρ’ όλα αυτά, κ α ν είς α π ό τ ο υ ς τρ ε ις δ εν το λ μ ο ύ σ ε να μ ι­

λ ή σ ει, ο ύ τ ε βέβ α ια να α ν α ζη τή σ ει σ ω τη ρ ία στη φ υγή. Δ ιπ λ ω μ έν ο ς στα δ ύ ο π α ρ έμ ειν ε

ο ν εα ρ ός άνδρας, κ ρ υ μ μ έν ο ς σ τη μ ικ ρ ο σ κ ο π ικ ή κρυψ ώ να το υ , μ ε τρα ύμ α τα σ τη ν

π λ ά τη και το ν ν εκ ρ ό σ τη ν α γκα λιά τ ο υ και π α ρ α κ ο λ ο υ θ ο ύ σ ε μ ε π ρ ο σ ο χ ή τα νοήμ ατα

τ ο υ Σ τα ύ ρ ο υ , π ο υ ήτα ν δ εκ α π έν τ ε χρόνια μ εγ α λ ύ τερ ο ς και ο ο π ο ίο ς φ α ινότα ν να ε κ ­

π έ μ π ε ι αδιατάραχτη γαλήνη.

«Ό τα ν οι Γερ μ α ν ο ί έβαλα ν φωτιά, σ κ έφ τη κ α , κ α λ ύ τερ α να καώ εδ ώ παρά να ε κ τ ε -

λ εσ τ ώ . Α λλά κ α θ ώ ς η ζ έ σ τ η γινόταν αφ όρη τη , ο κ α π ν ό ς σ τη ν κρυψ ώ να μ α ς γινόταν

ό λ ο και π ιο π υ κ ν ό ς κι εμ ε ίς δ εν μ π ο ρ ο ύ σ α μ ε π λ έο ν να α ν α π ν εύ σ ο υ μ ε, τ ό τ ε π ρ ο τίμ η ­

σα να μ ε π υ ρ ο β ο λ ή σ ο υ ν α π ό τ ο να καώ ζω ν τα ν ό ς» . Ο Π α ναγιώ της γ ελά και χτυ π ά

374 V. Η ΕΠ ΙΧΕ ΙΡΗ Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ

ηχηρά τη ν α νοιχτή το υ π α λ ά μ η π ά νω σ το τρ α π έζ ι. «Είπα γεια σ τ ο υ ς δ ύ ο ν εκ ρ ο ύ ς,

έκανα τ ο σ τα υ ρ ό μ ο υ και α κ ο λ ο ύ θ η σ α το ν Σ τα ύρ ο, π ο υ είχ ε ή δη π η δ ή ξ ε ι κ ά τω , στο

ε σ ω τερ ικ ό τ η ς εκ κ λη σ ία ς» .

Μ ε ευ κ ο λία άνοιξαν τ η ν π ίσ ω π ό ρ τα τ η ς εκ κ λ η σ ία ς . Οι δ ύ ο ά ν δρ ες σκα ρφ άλω σα ν

έναν το ίχο , κ α τέβ η κ α ν γρήγορα τη ν α π ό το μ η πλαγιά, κ α τέφ υ γ α ν σ το χείμ α ρ ρο και

κ ρ ύ φ τη κ α ν ε κ ε ί μ ε επ ιτυ χ ία , ό π ω ς κ ά π ο τ ε ο Α υ στρ ια κ ό ς Π ύρινγκερ. «Τρεις ώ ρ ες

έμεινα μ έσ α σ το π α γ ω μ έν ο ν ερ ό . Π α ρ’ όλα αυτά, δ εν άρπαξα κρύω μ α », λ έε ι γελώ ν τα ς

ο Π αναγιώ της.

Ο ι Ρ ω γοί καίγονταν ακόμ η ότα ν ο ν εα ρ ός άνδρας τ ό λ μ η σ ε να επ ισ τρ έψ ει σ τ ο χ ω ­

ριό γ ύ ρ ω σ τις έν τεκ α τ ο βρά δυ. «Μ ου είναι α δύνατο να ξεχ ά σ ω τ ο κλάμα τ ω ν π α ι­

διώ ν», λ έε ι . « Έ μ ο ια ζε μ ε τ ο νιαούρισμα τ η ς γάτας. Ε κ τό ς α π ό μ ένα και το ν Σ τα ύρ ο

ε π έ ζ η σ ε α π ό τη σφ αγή και ο τρ ίτο ς άνδρας π ο υ ε ίχ ε κ ρ υ φ τεί σ τη ν ξυ λ ο δ εσ ιά πάνω

α π ό το τέμ π λ ο . Κ α θ ώ ς α π ο χω ρ ο ύ σα ν οι Γερμ α νοί, κ ρ ύ φ τη κ ε κά τω α π ό τ ο σω ρ ό τω ν

π τω μ ά τω ν και π α ρ ίστα ν ε το ν νεκρό, μέχρι π ο υ ά κ ο υ σ ε τ ις φ ω ν ές τω ν γυναικώ ν π ο υ

α ν α ζη τού σα ν τ ο υ ς άνδρες το υ ς» .

«Ο ι ε κ τ ε λ έ σ ε ις σ το υ ς Ρ ω γ ο ύ ς έγιναν υ π ό τ ις ε ν τ ο λ έ ς τ ο υ Α κ α μ π χ ού μ π ερ » , ανα­

φ έρει ο Ό τ τ ο Χ όφ μ α ν, ο ο π ο ίο ς α ν ήκ ε σ το 2 ο τμ ήμ α επ ικ ο ιν ω ν ιώ ν .9 Σ υνολικά , π εν ή ­

ντα ο κ τώ άνδρες, π ερ ίπ ο υ τα τρία τ έτα ρ τα τ ο υ ανδρικού π λ η θυ σ μ ο ύ , η λικ ία ς άνω

τω ν δ εκ α έξ ι ε τώ ν θα ν α τώ θη κ α ν .10 Ν εα ρ ο ί κά τω τω ν δ εκ α έξ ι ε τώ ν δ εν π ειρ ά χθη κα ν.

Δ ώ δεκα άν δρες ήτα ν άνω τω ν εβ δ ο μ ή ν τα ετώ ν , α ν άμ εσά το υ ς και τ έσ σ ερ ις σ τη σ εβ ά ­

σμια η λικία τω ν ογδόντα, ογδόντα δύ ο , ο γ δόντα π έν τ ε και εν εν ή ν τα ετ ώ ν . Ο κ τώ ν εα ­

ροί κ ά τω τω ν ε ίκ ο σ ι π έ ν τ ε βρήκα ν π ρ ό ω ρ ο θάνα το. Τ έσ σ ε ρ ις δ εν είχαν π α τ ή σ ε ι καν

τα ε ίκ ο σ ι. Οι τ ρ ε ις ν εό τερ ο ι ή τα ν μ ό λ ις δ ε κ α ε π τ ά ε τ ώ ν .11

Π ερ ίπ ο υ εβ δ ο μ ή ν τα σπ ίτια π α ρ α δ ό θη κ α ν σ τ ις φ λ ό γ ες . Α π ό αυτά μ π ό ρ εσ α ν να

σ ω θ ο ύ ν π έν τ ε , γιατί οι γ υ ν α ίκ ες π ρόλα β α ν να σ β ή σ ο υ ν τη φ ω τιά .^ Οι ο ικ ο γ έν ειες

Κ η π ο υ ρ γο ύ και Τ ρ ια ν τα φ ύ λλο υ έχα σ α ν σ τη σφ αγή η κ α θεμ ία τέσ σ ερ α μ έλη . Η ο ικ ο ­

γ ένεια Π α π α ζα φ ειρ ο π ο ύ λ ο υ έ χ α σ ε συνολικά π έ ν τ ε ά ν δρες. Ο ι ο ικ ο γ έν ειες Α π ο σ το -

λ ο π ο ύ λ ο υ και Τ ζ ε λ έ π η είχ α ν να θ ρ η ν ή σ ο υν η κ α θεμ ία τ ο θά να το επ τ ά μ ελώ ν . Ο ν εό ­

τερ ο ς ήτα ν δ εκ α επ τ ά και ο π ρ εσ β ύ τ ερ ο ς εξή ν τα ο κ τώ ετώ ν . Τ ο υ ψ η λ ό τερ ο τίμ η μ α

α ίμ α τος π λ ή ρ ω σ ε η ο ικ ογ έν εια Ζ α φ ειρ ο π ο ύ λ ο υ , π ο υ έθα ψ ε συ ν ο λ ικ ά εννιά ά ν δρες

η λ ικ ία ς δ εκ α ο κ τώ έ ω ς εβ δ ο μ ή ν τα π έ ν τ ε ετώ ν .

9 Αυτό ανέφερε ο Χόφμαν σε συζήτηση με τον συγγραφέα σ ι ς 29.11.99.10 Κεντρικό Γραφείο: 508 AR 1293/68, σ. 161.11 Α. Κακογιάννης, Η θηριωδία των να<Ζ' στην Ελλάδα.· Το ολοκαύτωμα των Καλαβρύτων, Αθήνα 2000. Τα

ονόματα των νεκρών δημοσιεύονται στη σ. 718.12 Κατάθεση του προέδρου του χωριού Σπήλιου Κηπουργού σης 8.7.52 στους Ρωγούς (Κρατικό

Αρχείο Μονάχου: Staηw 21129, σ. 371).

ΡΩΓΟΙ: <<Η ΚΑΘΑΥΤΟ ΕΚΤΕΛΕΣΗ ΔΕΝ ΗΤΑΝ Α Π Α Ν Θ Ρ Ω Π Η » 375

Φ ο τ. 114 -115. Οι δύο επιζήσαντες της σφαγής: ο Σταύρος Γκρίντζος (αριστερά) και ο Παναγιώτης Αση- μακόπονλος: «Τα κλάματα των παιδιών θύμιζαν νιαούρισμα γάτας».

Μ έσ α σ το ν π α νικό ότι οι Γερμ α νοί θα μ π ο ρ ο ύ σα ν να επ ισ τρ έψ ο υ ν α π ό στιγμ ή σε

στιγμή, ο Π α ναγιώ της έθα ψ ε το ν π α τέρα το υ τ η ν ε π ό μ εν η μέρα. «Α ναρω τιέται καν είς

τι κ ίνδυνο α π ο τελ ο ύ σ ε ο εβ δ ο μ η ν τα επ τά χ ρ ο ν ο ς π α τέρ α ς μ ου ή ο εν εν η ν τά χρ ο ν ο ς

γέρ ος για τη γερμ ανική Β έρ μ α χτ» , σχολιάζει. Δ ύ ο απ α νθρ α κω μ ένα π τώ μ α τα β ρ έθ η ­

καν μ έσ α σ τη ν κα μ έν η εκ κ λ η σ ία . Οι π ερ ισ σ ό τερ ο ι ν εκ ρ ο ί τά φ η κα ν ανά π έν τ ε σ ε κ ά θε

τά φ ο . «Σ ύμ φ ω να μ ε τα έθιμ ά μ ας, έθα ψ α τ ο ν π α τέρ α μ ου μ ε τα ίδια μ ου τα χ έρ ια ν τ υ ­

μ έν ο με τη φ ο υ σ τα ν έλ α το υ , τη ν επ ίσ η μ η ενδυμ α σία το υ , και χω ρ ίς π α π ά . Ο π α π ά ς

ή τα ν ν εκ ρ ό ς» , λ έ ε ι ο Π αναγιώ της.

«Τον Ο κτώ βριο τ ο υ 1955 εμ φ α ν ίσ τη κ ε για π ρ ώ τη φορά μ ετά το ν π ό λ εμ ο ένα ς

Γερμανό-ς σ το υ ς Ρ ω γούς. Ό τ α ν τ ο ά κουσα , ή θ ελ α να σ π ά σ ω τον Γερμ α νό σ τ ο ξύ λ ο

μ έσ α σ τη ν ταβέρνα. Α λλά τη ν τ ελ ευ τα ία στιγμ ή μ ε συγκρά τησαν. Σ τη ν επ ιμ ν η μ ό σ υ ­

νη δ έη σ η π ο υ γ ίν ετα ι κ ά θ ε χρόνο σ τ ις 8 Δ εκ εμ β ρ ίο υ σ π α ν ίω ς εμ φ α ν ίσ τη κ ε κά π ο ιο ς

Γερμ α νός. Θ α έφ ευ γ α αν ερ χό τα ν κά π ο ιο ς. Μ ετά το ν π ό λ εμ ο δ εν π ή ρ α καμία α π ο ζ η ­

μ ίω ση . Κ άθε μ έρα μ ιλά μ ε σ τ ο χω ριό για εκ είν η τη ν α π οφ ράδα μέρα», α ν αφ έρει έ ν τ ο ­

να ο Π αναγιώ της. « Ό π ο ιο ς π ισ τεύ ε ι ότι ξεχά σ α μ ε δ εν έχ ει ιδέα τι π ερ ά σ α μ ε» .

Α ν τίθετα , η εισαγγελία τ ο υ τ ο π ικ ο ύ δ ικ α στη ρ ίου Ι σ το Μ όναχο δ ια π ίσ τω σ ε στις

18 Ιου νίου 1972 κατά τ η διά ρκεια π ροα νακρίσεω ν σ χ ετικ ά μ ε τη ν επ ιχ είρ η σ η «Κ αλά­

βρυτα»:

Δ εν μπ ορεί να δια π ιστω θεί ότι κατά την εφαρμογή αντιποίνων σ το υ ς Ρωγούς

ξεπεράστηκαν τα όρια του ανθρωπισμού. Η καθαυτό εκ τέλ εσ η δεν ήταν απάνθρω­

πη. Θύματα υπήρξαν άνδρες α π ό μια συγκεκριμένη ηλικία και πάνω. Γυναίκες ή

παιδιά δεν υπήρχαν ανάμεσα στα θύματα. Σχετικά με το γεγονός ότι κάποιοι από

376 V. Η ΕΠ ΙΧΕ ΙΡΗ Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ»

το υ ς συλληφθέντες έχασαν τη ζωή τους κατά την καταστροφή τη ς εκκλησίας, αυτό

συνέβη απλώ ς επειδή κρύφτηκαν εκ εί με επιτυχία για να αποφύγουν την εκ τέλεσ η

[ ...] ·13

Μ ε βάση τ η δ ια π ίσ τω σ η α υτή , ο ερ ευν ώ ν εισ α γ γ ελ έα ς έ θ ε σ ε σ το α ρχείο τις

π ρ ο α ν α κ ρ ιτικ ές δ ικο γρα φ ίες.

13 Κεντρικό Γραφείο: 508 AR 1293/68, σ. 191.

Κ ε ρ π ι ν ή : « Ο ι π λ ο υ σ ι ο π ά ρ ο χ α

φ ι λ ε υ μ έ ν ο ι Γ ε ρ μ α ν ο ί ε π έ σ τ ρ ε ψ α ν » 1

Ο ιδ ιο κ τή τη ς τ η ς τα β έρ ν α ς έχ ει μ ετα τρ έψ ει μια π α λιά φιάλη υ γρα ερ ίου σ ε ξ υ λ ό σ ο -

μπα. Τ ο μ π ο υ ρ ί π ερ ν ά μ έσ α α π ό ο λόκλη ρο σχ εδ ό ν τ ο δω μ ά τιο , π ο υ είναι γ εμ ά το μ ε

ξύ λ ιν α ράφια και λ ε ιτ ο υ ρ γ ε ί τα υ τό χ ρ ο ν α ω ς τα β έρνα , γρα φ είο τ ο υ π ρ ο έδ ρ ο υ και

μ π α κά λικο . Η βροχή χτυ π ά α σ τα μ ά τη τα στα θαμ π ά τζά μ ια και ο π α γ ερ ό ς α έρα ς π ε ρ ­

νά κά τω απ ό τ η ν π ό ρ τα , π ο υ δ εν κ λ είν ει ερ μ η τικ ά , και αναγκάζει το υ ς η λ ικ ιω μ έν ο υ ς

να π λ η σ ιά ζο υ ν ό λ ο και π ιο κ ο ν τά σ τη σό μ π α . Τ ο Δ εκ έμ β ρ ιο τ ο υ 1997 τ ο χω ριό μοιά­

ζει ν εκρό , α λλά εδ ώ σ τη ν τα β έρ ν α μ α ζεύ ο ν τα ι οι η λικ ιω μ ένοι, ακριβώ ς ό π ω ς τ ο κα­

λοκαίρι στα π αγκά κια γύρω α π ό τη ν π λ α τεία . Μ όνο έν α ς α π ό το υ ς π α ρ ευ ρ ισ κ ό μ ε­

ν ο υ ς σιγοπ ίνει το ν σ κ έ τ ο κ α φ έ του. Σ τη ρ ιζό μ εν ο ι σ τ ις μ α γ κ ο ύ ρ ες το υ ς α κο ύ ν σχεδόν

μ α ρμ α ρω μ ένοι τ η ν ιστορία το υ Γιάννη Σ α ρδελιά νου, τ η ν ο π ο ία έχ ο υ ν α κ ο ύ σ ει σίγου ­

ρα α μ έτ ρ η τες φ ο ρ ές .

Ε νώ ο τα β ερ ν ιά ρ η ς ρίχνει ξύ λα σ τ η φ ω τιά και β ά ζει ένα τσ α γ ερ ό π ά ν ω σ τ η σ ό μ π α,

ο Γιάννης θυμ ά τα ι το υ ς π ερ ή φ α ν ο υ ς α ν τά ρ τες , κ α θ ώ ς π ερ ν ο ύ σα ν μ α ζί μ ε το υ ς τα ­

π ειν ω μ έν ο υ ς Γερ μ α ν ο ύ ς α ιχμ αλώ τους το υ ς το ν Ο κ τώ β ρ ιο το υ 1943 καθ’ οδόν π ρ ο ς

τα Κ αλάβρυτα α π ό τ ο χω ριό. « Μ ετά ό μ ω ς οι Γερ μ α ν ο ί ε π έσ τ ρ εψ α ν τ ο Δ εκ έμ β ρ ιο »,

λ έ ε ι . «Αν και ορ ισμ έν ο ι σ το χω ρ ιό ή τα ν τ η ς ά π ο ψ η ς ό τι θα έ π ρ επ ε να κα τα φ ύ γο υ μ ε

στα βουνά, η π λειο ψ η φ ία απ οφ ά σισα ν να μ είν ο υ ν στα σπ ίτια τους. Αν φ εύ γα μ ε στα

βουνά, οι Γερ μ α ν ο ί θα π ίσ τευ α ν ότι ε ίχ α μ ε εν ο χ ές επ ε ιδ ή ήμ α σ τα ν αντά ρτες! Ε ξά λ ­

λ ο υ είχα ν έ ρ θ ε ι κι ά λ λ ες φ ο ρ ές σ τη ν Κ ερπινή αφ ήνοντάς μας κά θε φ ορά ή σ υ χ ο υ ς» .2

Τ η ν επ ο χ ή εκ είν η , τ ο χ ειμ ώ ν α τ ο υ 1943, ζο ύ σ α ν π ερ ίπ ο υ 200 ά ν θρ ω π οι σ τη ν Κ ερ - -

πινή. Τ ο καλοκαίρι, τ ο ειδυλλια κό χω ρ ιό σ τη δ α σώ δ η βουνοπλαγιά ε ίχ ε π ο λ ύ π ερ ισ ­

σ ό τ ερ ο υ ς κ α το ίκ ο υ ς , κ α θ ώ ς π ο λ λ ο ί β ο σ κ ο ί κα τέβ α ιν α ν τ ο υ ς κ ρ ύ ο υ ς μ ή ν ες μ ε τα κ ο ­

πάδια το υ ς σ τη ν π εδ ιά δ α και επ έ σ τ ρ εφ α ν στα βουνά τη ν άνοιξη . Ε π ιπ λ έο ν , π ο λ λο ί

φ υμ α τικ ο ί επ ισ κ έπ το ν τα ν τ η ν Κ ερπινή λό γω το υ υγιεινού ορ ειν ού κ λ ίμ α το ς και έ μ ε ­

ναν συχνά σ τ ο χ ω ρ ιό ο λ ό κ λ η ρ ο τ ο καλοκαίρι.

Ό π ω ς και ο ι Ρω γοί, η Κ ερ π ιν ή κ α τα λ ή φ θ η κ ε το π ρ ω ί τ η ς 8 η ς Δ εκ εμ β ρ ίο υ 1943

α π ό ένα τμ ή μ α τ η ς μ ά χιμ ης ομ ά δα ς Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ . Υ π ο τ ίθ ετα ι ό τ ι ή τα ν π ερ ίπ ο υ

80 άνδρες. «Π α ρέμ εινα ν σ το χωριό μέχρι τ ις α π ο γ ευ μ α τιν ές ώ ρ ες» , κ α τ έ θ ε σ ε τ ο 1945

ο π εν η ν τα τρ ιά χρ ο ν ο ς Α ντώ νιος Φ ο ύ ρ κ α ς . «Οι φ ο β ισ μ έν ο ι κά το ικο ι τ ο ύ ς φ ίλεψ αν

1 Κεντρικό Γραφείο: 508 AR 1293/68, σ. 215.2 Συνέντευξη το Δεκέμβριο του 1997.

378 V. Η Ε Π ΙΧΕ ΙΡΗ Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ»

Φ οτ. n6. Η Κερπινή.

π λο υ σιο π ά ρ ο χα . Γύρω σ τις τ έ σ σ ε ρ ις το α π ό γ ευ μ α οι Γερ μ α ν ο ί φ ό ρ τω σ α ν τα υ π ο ζ ύ ­

γιά τ ο υ ς για να εγ κ α τα λείψ ο υ ν το χω ρ ιό » .3 Τ ο ίδιο θυμ ό τα ν και ο γ ρα μ μ α τέα ς τ ο υ χ ω ­

ριού Χ ρ ύ σ α ν θ ο ς Α ση μ ά κ η ς, ότα ν το 1945 έκ α ν ε τη ν κ α τά θ εσ ή το υ : οι Γερμ α νοί εγκα -

τέλ ε ιψ α ν γύρω σ τις τ έσ σ ε ρ ις τ ο α π ό γ ευ μ α το χω ριό, αλλά επ έσ τρ εψ α ν «μ ετά α π ό λ ί­

γο σ ε μ ικ ρ ές ο μ ά δ ες π άλι π ίσ ω » .4

Ο ι κά το ικο ι το υ χωριού αγνοούσαν ότι ο δ ιο ικ η τή ς τ η ς γερ μ α ν ικ ή ς μονάδας έλ α ­

β ε τ η στιγμ ή τ η ς α π ο χ ώ ρ η σ η ς τη διαταγή το υ Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ να εκ τ ε λ έσ ε ι τη «δια­

ταγή αντιποίνω ν» τ ο υ Λ ε Σουίρ π ο υ ε ίχ ε έ ρ θ ε ι μ έσ ω ασυρμ ά του .

Τ ώ ρα όλα ξαφ νικά είχ α ν α λλά ξει. Α κόμ η δ εν είχαν καλά καλά εγ κ α τα λ είψ ει το

χω ριό και οι « π λο υ σιο π ά ρ ο χα φ ιλ ευ μ έν ο ι Γερμ α νοί» γύριζαν τ ε λ ε ίω ς αλλαγμένοι π ί ­

σω , α ν α φ έρει ο τ ό τ ε δ εκ α εν ν ιά χ ρ ο ν ο ς Γ. Β α σ ιλ ό π ο υ λ ο ς . « Έ ν α ς α ξιω μ α τικ ό ς και κά ­

π ο ιο ς π ο υ μ ιλ ο ύ σ ε σ π α σ τά ελλη ν ικ ά δ ιέτα ξα ν εμ έν α και π έ ν τ ε φ ίλ ο υ ς να π ά μ ε α π ό

σ π ίτι σ ε σ π ίτι και να π ο ύ μ ε ό τι απ α ιτούσα ν να μ α ζευ το ύ ν α μ έσ ω ς ό λοι οι ά ν δρες η λ ι­

κία ς α π ό δ εκ α π έ ν τ ε μέχρι σα ρά ντα π έ ν τ ε ε τώ ν σ τη ν π λ α τεία τ ο υ χω ριού. Ε ίχα ν να

κάνουν μια ση μ α ν τικ ή α ν α κοίνω ση. Τ ρ εις α π ό τ ο υ ς φ ίλ ο υ ς μ ο υ υ π ά κ ο υ σ α ν σ τ η δ ια ­

ταγή τ ω ν Γερμ α νώ ν, ό μ ω ς ε μ ε ί ς οι υ π ό λ ο ιπ ο ι π η δ ή ξα μ ε στη ν κ ο ίτη τ ο υ π ο τα μ ο ύ και

το βάλαμε στα π όδια . Δ ύ ο α π ό μας τ ο υ ς έπιασαν. Δ εν τ ο υ ς ξαναείδα ζω ντανούς».5

Δέκα άνδρες π ο υ π ρ ο σ π ά θ η σ α ν να δια φ ύγουν εκ τελ έσ τη κ α ν μ ε π ιστό λια μ έσα

σ το χω ρ ιό . Α νάμεσά τ ο υ ς ήτα ν και δ ύ ο άν δρες η λικ ία ς εξή ν τα π έ ν τ ε και εβ δ ο μ ή ν τα

3 Κεντρικό Γραφείο: 508 AR 1293/68, σ. 215.4 Ό.π., ένορκη κατάθεση, 12.10.45, σ. 90.5 Συνέντευξη στις ι ι Δεκεμβρίου 1999.

Κ Ε Ρ Π Γ :λ «ΟΙ Π Λ Ο Υ Σ ΙΟ Π Α Ρ Ο Χ Α Φ ΙΛ Ε Υ Μ Ε Ν Ο Ι Γ Ε Ρ Μ Α ί Ό Ι ΕΠΕΣΤΡΕΨΑΝ» 379

ετώ ν . «Τ ην ίδια στιγμ ή π υ ρπ ο λο ύ σα ν τα σπ ίτια χ ρ η σ ιμ ο π ο ιώ ν τα ς μια ε ύ φ λ εκ τ η σ κ ό ­

νη», θυμάται ο Χ ρ ύ σ α ν θ ο ς. «Τον ά ρ ρ ω σ το Κ ώ στα Κ αλλιά το ν έβγα λαν διά τ η ς βίας

α π ό το κρεβ ά τι το υ και επ ειδ ή δ εν μ π ο ρ ο ύ σε να π ερ π α τ ή σ ε ι το ν ε κ τέλ εσ α ν μ π ροστά

σ το σ π ίτ ι.'Η τα ν είκ ο σ ι εν ό ς ετώ ν».

Σ τ ο υ ς α γ ρ ό τες π ο υ είχαν σ υ γ κ εν τρ ω θ εί σ τ η ν π λ α τεία ε ιπ ώ θ η κ ε σ τ η σ υ ν έχ ε ια ότι

η «ομιλία» π ο υ ε ίχ ε π ρ ο α ν α γ γ ελ θ εί δ εν θα γινόταν σ τ η ν π λ α τεία αλλά έ ξ ω α π ό το χ ω ­

ριό. Ό τα ν το συ γ κ εν τρ ω μ έν ο π λ ή θ ο ς ά ρχισε να κινείται π ρ ο κ λ ή θ η κ ε π α ν ικ ό ς. Ο ι γ υ ­

ν α ίκ ες , π ο υ π ροα ισθά νθη κα ν το χ ειρ ό τερ ο , π ρ ο σ π ά θ η σ α ν να τρ έξ ο υ ν π ίσ ω α π ό την

π ο μ π ή το υ θανά του, α λλά τ ις σ τα μ ά τη σ α ν χ τυ π ώ ν τα ς τ ε ς μ ε τ ο υ ς υ π ο κ ό π α ν ο υ ς τω ν

το υ φ εκ ιώ ν . Δ ύ ο άνδρες κατάφ εραν τελ ικ ά να δ ρ α π ετεύ σ ο υ ν ότα ν μια έγ κ υ ο ς τρ ά β η ­

ξ ε τη ν π ρ ο σ ο χή τω ν σ τρ α τιω τώ ν . Α τά ρα χη , δ εν ά φ η ν ε να τη σ π ρ ώ ξο υ ν π ίσ ω . Σαν

τ ρ ε λ ή ο ύ ρ λια ζε α σ τα μ ά τη τα τ ο όνομα το υ ν εα ρ ο ύ σ υ ζύ γ ο υ τη ς . Ό τα ν οι σ τρ α τιώ τες

βα ρέθη κα ν τ ις κ ρ α υ γ ές τ η ς , ά ρπ αξα ν τη νεα ρ ή γυναίκα και τη ν κ λείδ ω σ α ν χω ρ ίς π ε ­

ρ ισ τρ ο φ ές σ ε ένα εκ κ λ η σ ά κ ι σ τ ο δρόμο π ρ ο ς το ν τ ό π ο τ η ς εκ τ έ λ εσ η ς .

Έ ν α ς σ τ εν ό ς δρόμος ελ ίσ σ ετα ι α π ό τη ν ορεινή Κ ερ π ιν ή π ρ ο ς τη ν π εδ ιά δ α τω ν

Κ αλαβρύτω ν. Μ ετά α π ό μισή ώ ρα π εζο π ο ρ ία φ τά νει κ α ν είς σ ε ένα ξ έ φ ω τ ο π ο υ ονο ­

μάζεται Λ ιθάκια και π ερ ιβ ά λ λ ετα ι α π ό βάτα και πλατάνια. Κ ατά π άσα π ιθα ν ό τη τα ,

σ το σ η μ είο α υ τό οι Γερμ α νοί έλαβα ν τη διαταγή το υ Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ και π ρ ο το ύ

επ ισ τρ έψ ο υ ν σ τ ο χω ριό άφ ησαν εδ ώ δ ύ ο σ κ ο π ε υ τ έ ς για να σ τ ή σ ο υ ν π ίσ ω α π ό τα βά­

τα τα π ο λ υ β ό λ α τ ο υ ς . Ε δώ ο δη γ ή θη κ α ν λ ο ιπ ό ν οι μ ελλο θά ν α το ι. Υ π ό τ η ν π ροστα σία

το υ επ ερ χ ό μ εν ο υ σκ ό το υ ς το υ δ ειλ ιν ού , οι σ κ ο π ε υ τ έ ς τ ελ ε ίω σ α ν γρήγορα τη ν ε κ τ έ ­

λ εσ η , κ α θώ ς α μ έσ ω ς μ ετά τη ν α π ο χ ώ ρ η σ η τ η ς ομ ά δα ς π ερ ιφ ρ ο ύ ρ η σ η ς άνοιξαν πυρ

εν α ν τίο ν τω ν αγροτώ ν. Τ α π υρά τω ν π ο λ υ β ό λ ω ν α κ ο ύ σ τη κ α ν μ έχρι τη ν Κ ερ π ιν ή.

Ε π ισ τρ έφ ο ν τα ς σ τ ο χω ρ ιό οι σ τρ α τ ιώ τ ες έβγαλαν και τη σ χ εδ ό ν α ν α ίσ θ η τη έγκυ ο

α π ό τ ο εκ κ λ η σ ά κ ι, αφ ήνοντά ς τη μετά σ το έλ εο ς τ η ς μοίρας τη ς . Π εριτρ ιγυρισμ ένοι

α π ό γ υ ν α ίκες και παιδιά π ο υ ούρλια ζα ν, έρ ιξα ν π υ ρίτιδ α σ τη ν Κ ερ π ιν ή και π υ ρ π ό λ η ­

σαν τα σπ ίτια . Σ υνολικά 78 ιδ ιω τικά σπ ίτια και 14 κτίρια κάηκα ν το βράδυ τ η ς 8 η ς Δ ε ­

κ εμ β ρ ίο υ .6

Τ ό τ ε ε κ τ ε λ έσ τ η κ α ν και οι π έ ν τ ε β ο σ κ ο ί π ο υ ε ίχ α ν α ν α γκα στεί τη ν π ρ ο η γ ο ύ μ εν η

μ έρα σ τη Μ αμ ουσιά να ο δη γ ή σ ο υ ν τα υ π ο ζύ γ ια π ο υ είχα ν κ α τα σ χ εθ εί α π ό τ ο υ ς Γ ε ρ ­

μανούς. Σ ή μ ερ α οι ά ν δρ ες α υ το ί είναι θα μ μ ένοι σ τ ο ν εκ ρ ο τα φ είο τ η ς Μ α μ ο υ σ ιά ς.7

« Ό τα ν οι Γερ μ α ν ο ί α π ο χώ ρ η σα ν α π ό τ η ν Κ ερ π ιν ή , οι γυ ν α ίκες α ν α ζή τη σα ν μ έσ α

σ τ η νύχτα τ ο υ ς ά ν δρ ες το υ ς» , α ν α φ έρ ει ο Β α σ ιλ ό π ο υ λ ο ς. Β ρή κα ν τ ο υ ς ν εκ ρ ο ύ ς στο

ξέφ ω το . Δύο ε π ιζ ώ ν τ ες βογκούσαν. Ο ένας, ο δ ά σ κ α λο ς Δ η μ ή τρ ιο ς Π α ν τελ ή ς, έ ζ η σ ε

6 Κεντρικό Γραφείο: 508 AR 1293/68, κατάθεση του Αντωνίου Φούρκα, 12.10.45, σ. 87.7 Συνέντευξη στις 6.8.00 με τον Α. Παλαιολογόπουλο. Βλ. κεφ. <<Οι επιχειρήσεις “Καλάβρυτα”,

“Καρδερίνα” και “Βουβάλι”».

380 V. Η ΕΠ ΙΧ Ε ΙΡΗ Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ»

μ ε μια σφ αίρα στη ν κοιλιά ε π ί έναν α κό μ η μ ήνα και π έθ α ν ε μ ετά μ έσ α σ ε φ ρ ικ το ύ ς

π ό ν ο υ ς. Ο ά λ λο ς, ο Φ ίλ ιπ π ο ς Γ κ ρ ίτζο ς , ε ίχ ε π έσ ε ι κ ά τω α π ό το ν α δ ελ φ ό τ ο υ και ε π έ -

ζ η σ ε ω ς ε κ θα ύμ ατος».

Σ ύ μ φ ω ν α μ ε έν α ν κατά λογο ο ν ο μ ά τω ν π ο υ σ υ ν τά χ θ η κ ε το 1946, εκ είν ο το α π ό ­

γ ευ μ α θα να τώ θη κα ν σ τη ν Κ ερ π ιν ή 37 κ ά το ικ ο ι τ ο υ χω ρ ιού .8 Π άνω σ ε ξ ύ λ ιν ες σ κ ά λ ες

μ ετέφ ερ α ν οι γ υ ν α ίκ ες τη ν επ ό μ εν η μέρα τ ο υ ς ν εκ ρ ο ύ ς το υ ς σ το ν εκ ρ ο τα φ είο το υ

χω ρ ιού , για να τ ο υ ς θάψ ουν ε κ ε ί 9 - κ οντά σ τ ο υ ς τ ρ ε ις Γ ερ μ α ν ο ύ ς σ τρ α τ ιώ τες π ο υ ε ί ­

χαν θάψ ει το ν Ο κ τώ β ρ ιο / 0

Ο Ε ρ υ θρ ό ς Σ ταυρός π ρ ο σ έφ ε ρ ε το Δ εκ έμ β ρ ιο το υ 1943 σ κ η ν ές και β ο ή θ η σ ε τον

επ ό μ εν ο χρόνο να επ ιδ ιο ρ θ ω θ ο ύ ν ό π ω ς ό π ω ς τα ερ είπ ια . Έ ν α κ ά π ω ς μ εγα λύ τερο π έ ­

τρ ιν ο σ π ίτ ι δ εν ε ίχ ε κ α εί τ ε λ ε ίω ς κι έ τ σ ι ο ρ ισμ έν ο ι α π ό τ ο υ ς ά σ τεγ ο υ ς μ π ό ρ εσ α ν να

π ερ ά σ ο υ ν ε κ ε ί το ν π ρ ώ το χειμώνα. Ά λλοι το ν π έρ α σ α ν μ έσ α σ ε σ π η λ ιές . Κ αθώ ς το

μ εγα λύ τερ ο μ έρ ο ς τω ν κ ο π α δ ιώ ν ε ίχ ε δ ια σ κ ο ρ π ισ τεί α π ό τ ο υ ς Γ ερ μ α ν ο ύ ς, η π είν α

π ο υ θ έρ ισ ε τ ό τ ε το ν κ ό σμ ο έχ ε ι μ είνει μέχρι σή μ ερ α στη μνήμη τους. « Μ α ζεύ α μ ε

χόρ τα και επ ιζ ή σ α μ ε τρ ώ γ ο ν τα ς άγρια αχλάδια», λ έ ε ι ο Γιάννης. «Τ ο ψ ω μ ί γινόταν

απ ό βελα ν ίδ ια .'Ε ν α φ ρ ικτό πράγμα π ο υ θύ μ ιζε δη λη τήρ ιο » .

Α ργότερα , α ρ κ ετό κ α ιρ ό μ ε τ ά τ ο ν π ό λ εμ ο , ό τα ν π λ έο ν ε ίχ ε ξα ν α χ τισ τεί τ ο χω ρ ιό ,

α ν εγ έρ θ η κ ε ό π ω ς και σ τ ο υ ς Ρ ω γ ο ύ ς έ ν α μ ν η μ είο π ρ ο ς τ ιμ ή ν τ ω ν ν εκρώ ν. Κ ά θ ε χρόνο

γ ίν ετα ι ε κ ε ί μια επ ιμ ν η μ ό σ υ ν η δ έη σ η . « Ο ύ τε έναν Γερμ α νό δ εν έχ ο υ μ ε δει ακόμ η να

λαμβάνει μ έρ ο ς σ τη ν τ ε λ ε τ ή μ ας», α ν α φ έρουν οι η λικ ιω μ έν ο ι ά ν δρες.

8 Κεντρικό Γραφείο: 508 AR 1293/68, κατάλογος ονομάτων, 13.1.46, σ. 65.9 Κακογιάννης, ό.π., σ. 220.

10 Μόλις στη δεκαετία του '60 έγινε.η μετακομιδή τωνοστώντωντριών Γερμανών στο γερμανικό στρατιωτικό νεκροταφείο στο Διόνυσο (Ραπεντόσα) κοντά στην Αθήνα.

Ζ α χ λ ω ρ ο ύ κ α ι Μ έ γ α Σ π ή λ α ι ο : « 0 π λ η θ υ σ μ ό ς

δ ε ν π ε ρ ί μ ε ν ε τ η ν ε κ τ έ λ ε σ η ό λ ω ν τ ω ν α ν δ ρ ώ ν » 1

Δ εν έπ εσ α ν μ όνο οι Ρωγοί και η Κ ερπινή θύμ α τα τ ο υ γερ μ α νικού οργίου αντιπ οίνω ν

το βράδυ τ η ς 8ης Δ εκ εμ β ρ ίο υ 1943. Τ α χω ριά Ά νω και Κ άτω Ζ α χλω ρού και τ ο ο κ τα ώ -

ρο φ ο εν τυ π ω σ ια κ ό κτίρ ιο τ η ς μ ο ν ή ς τ ο υ Μ εγ ά λ ο υ Σ π η λ α ίο υ κ α τα στρ ά φ η κ α ν επίσης.2

Τ ο κάτω χ ω ρ ιό , η Κ ά τω Ζ α χλω ρού , β ρ ίσκετα ι π ά νω σ τ η σ ιδ η ρ ο δρ ομ ικ ή γραμμή

α ν ά μ εσα στα Κ α λ ά β ρ υτα και το Δ ια κ ο φ τό , εν ώ τ ο π ά ν ω χω ρ ιό β ρ ίσ κ ετα ι σ τ ο δρόμ ο

π ρ ο ς τ ο υ ς Ρ ω γ ο ύ ς. Τ ο κ α λ ο κ α ίρ ι τ ο υ 2 0 0 0 σ το ν σ ιδ η ρ ο δρ ομ ικ ό σ τα θμ ό επ ικ ρ α τεί

έν το ν η κ ίνηση. Π ο λ λ ο ί τα ξ ιδ ιώ τες π ρ ο τιμ ο ύ ν να δ ια ν υ κ τερ εύ σ ο υ ν σ το π ερ ιπ ο ιη μ έν ο

το π ικ ό ξεν ο δ ο χ είο Ρ ομ άν τζο και όχι στα π ο λ υ σύ χν α στα Κ αλάβρυτα . Μ π ρ ο σ τά απ ό το

ξεν ο δ ο χείο κυ λά ο Β ο υρ α ϊκ ό ς, π ο υ χύν ετα ι σ τη ν κοιλάδα αφού π ερ ά σ ει α π ό τ η σ τεν ή

κ λεισ ο ύ ρ α . Ο θ ό ρ υ β ό ς το υ π ο λ λ α π λ α σ ιά ζετα ι α ν άμ εσα στα δ ύ ο βουνά και υ π ερ κ α λ ύ ­

π τ ε ι εκ είν ο ν τ η ς μικρής αμ α ξοστοιχία ς π ο υ κ ινείτα ι κατά μ ή κ ο ς τ ο υ π ο τα μ ο ύ . Α κρι­

β ώ ς π ίσ ω α π ό το ν μικρό σ τα θμ ό και το ξεν ο δ ο χ είο υ ψ ώ ν ετα ι η σ χ εδ ό ν κα τα κόρυφ η

βουνοπλαγιά μ ε τ ο μονα στήρ ι τ ο υ Μ εγά λο υ Σ π ηλαίου.

« Τ ό τε , τ ο χειμώ να τ ο υ 1943, στα χω ρ ιά ζού σα ν μ όνο λίγοι ά ν θρ ω π οι», διηγείται ο

ξ εν ο δ ό χ ο ς Γ εώ ρ γ ιο ς Μ η τρ ό π ο υ λ ο ς . «Ή μ ουν δ εκ α π έν τε ετώ ν . Τ ο φ θ ιν ό π ω ρ ο οι β ο ­

σ κ ο ί μ ετα κ ιν ο ύ ν τα ν μ ε τα κο π ά δ ια τ ο υ ς π ρ ο ς τ ο Δ ια κ ο φ τό , σ τη ν π εδ ιά δ α . Ε δώ ό μ ω ς,

σ τ ο σ τα θμ ό , υ π ή ρ χ ε π άντα κ ό σ μ ο ς , κ α θ ώ ς οι α μ α ξο σ το ιχ ίες έ π ρ ε π ε να εφ ο διά ζο ν τα ι

μ ε ν ερ ό και κάρβουνο. Ο ι ερ γ ά τες τω ν σ ιδ η ρ ο δρ όμ ω ν έμ εν α ν εδ ώ » .3

Ο ι ελά χ ισ το ι α γ ρ ό τες και οι ερ γ ά τες τ ω ν σ ιδ η ρ ο δρ όμ ω ν π ο υ είχαν π α ρ α μ είν ει στα

χω ριά αυτά δ ια π ίσ τω σ α ν μ ε α π ό λ υ τη έκ π λ η ξη ότι το π ρ ω ί τ η ς 8ης Δ εκ εμ β ρ ίο υ μια

τρ ίτη ομάδα π ο ρ ε ία ς τ η ς μ ά χ ιμ η ς ομ ά δ α ς το υ Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ ε ίχ ε ή δη κα τα λά β ει

τ η ν π ερ ιο χ ή . Ο Γ εώ ρ γ ιο ς έ λ ε ιπ ε εκ είν η τη ν η μ έρ α σ τ ο Δ ια κ ο φ τό , αλλά αρ γότερα τ ο υ

δ ιη γ ή θ η κ ε ο π α τέρ α ς το υ Ά γ γ ελο ς π ώ ς ο ίδ ιο ς και ο θ ε ίο ς τ ο υ Ν ικό λα ο ς τ ο έσκα σα ν

α π ό το υ ς Γερ μ α ν ο ύ ς, π ή δη ξα ν σ το π α γ ω μ έν ο π ο τά μ ι, π α ρ έμ ειν α ν κ ρ υ μ μ έν ο ι π ίσω

α π ό έναν ν ερ ο φ α γω μ έν ο βράχο και π α ρ α κ ο λο ύ θη σ α ν «πώ ς συ γ κ εν τρ ώ θ η κ α ν ά ν δρες

και απ ό τα δύ ο χωριά μ π ρ ο σ τά σ το στα θμ ό. Ή τ α ν αδιάφορο π ο ύ β ρ ίσκοντα ν οι άν­

δ ρ ες, στα χω ράφ ια , σ το σπ ίτι, σ τα ζω ντα νά τ ο υ ς , σ τ ις γ ρ α μ μ ές, ό λοι εξα να γκά στηκα ν

να α κ ο λ ου θή σ ο υ ν . Ε π ειδ ή οι Γερ μ α ν ο ί δ εν ή θ ελ α ν να α φ ή σ ο υν τη σ ιδη ρ ο δρ ομ ικ ή

1 Κεντρικό Γραφείο: 508 AR 1293/68, σ. 222.2 Βλ. κεφ. «Στα Καλάβρυτα».3 Συνέντευξη με τον Γ. Μητρόπουλο στις 21.8.99.

382 V. Η Ε Π ΙΧΕ ΙΡΗ Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ»

Φ οτ. 117.Η Ζαχλωρού βρίσκεται ακριβώς δίπλα στη σιδηροδρομική γραμμή ανάμεσα στα Καλάβρυτα και το Διακοφτό.

γραμμή χω ρίς ο δ η γ ο ύ ς και ερ γ ά τες , χω ρ ίσ τη κ α ν οι α γ ρ ό τες και ο δη γ ή θη κ α ν πάνω

α π ό τη ν ξύλινη γέφ υρα στη ν ά λλη όχθη το υ π ο τα μ ο ύ , εν ώ το π ρ ο σ ω π ικ ό τω ν σ ιδ η ρ ο ­

δ ρ όμ ω ν κ λ ε ιδ ώ θ η κ ε σ τ ο κ τ ίρ ιο τ ο υ σ τα θ μ ο ύ » .

Ε κ εί ό π ο υ οι γρ α μ μ ές για τα Κ αλάβρυτα π λ η σ ιά ζο υ ν επ ικ ίνδυ να τα βράχια και

α κ ο λ ο υ θ ώ ν τα ς μια κα μ π ύ λ η α π ο φ εύ γ ο υ ν ένα βράχο π ο υ π ρ ο ε ξ έχ ε ι , εκ τελ έσ τ η κ α ν 13

ά ν δρες δ ίπ λα σ το π ο τά μ ι και τη σ ιδη ρ ο δρ ομ ικ ή σήραγγα. Τ ο π ρ ο σ ω π ικ ό τω ν σ ιδ η ρ ο ­

δ ρ όμ ω ν α ν τιθ έτω ς δ εν π ε ιρ ά χ θ η κ ε . Ε π ιπ λ έο ν τα μ έ λ η τ η ς 2 η ς μ ο ν ά δ α ς τ ο υ 6 7 0 ο υ

σ υ ντά γμ α τος π υ ρ ο β ο λ ικ ο ύ ε κ τέλ εσ α ν 8 ά ν δ ρ ες σ τ η ν Ά ν ω Ζ α χλω ρ ο ύ .4 Ο ν εό τ ερ ο ς

α π ό τ ο υ ς σ υ ν ο λικ ά 21 φ ο ν ε υ θ έ ν τε ς ή τα ν δ εκ α ο κ τώ και ο π ρ εσ β ύ τ ερ ο ς εξή ν τα ετώ ν .

4 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-1 Ι 7/16, τελική αν αφ ορά , 25.12.43, σ. 219.

ΖΑ Χ Λ Ω ΡΟ Υ ΚΑΙ ΜΕΓΑ Σ ΠΗ ΛΑΙΟ 383

«Μ ό λις τ ο βράδυ, όταν οι Γερμ α νοί συ ν έχισα ν τη ν π ο ρ ε ία τ ο υ ς εν ώ οι γυνα ίκες

άρχισαν να αναζητούν το υ ς ά ν δρ ες τ ο υ ς , ο π α τέρ α ς και ο θ είο ς , π ο υ άκουσαν τις δ ια ­

π ερ α σ τικ ές κ ρ α υ γ ές τ ο υ ς , τό λ μ η σ α ν να βγουν α π ό το π α γ ω μ έν ο π ο τά μ ι. Ε κείνοι και

οι σ ιδ η ρ ο δρ ομ ικ ο ί ή τα ν οι μόνοι π ο υ επ έζη σ α ν α π ό τ η σφ αγή».

Τ η στιγμ ή π ο υ τα μ έλ η τ η ς 2 η ς μονάδας τ ο υ 6 7 0 ο υ συ ν τά γ μ α το ς π υ ρ ο β ο λ ικ ο ύ

καταλάμβαναν τη Ζ α χλω ρού τ ο π ρ ω ί τ η ς 8 η ς Δ εκ εμ β ρ ίο υ , ένα α π ό τα δ ύ ο π υ ρ ο β ό λα

το υ σ υ ν τά γ μ α το ς σ τ ή θ η κ ε α π έν α ν τι α π ό τη μ ονή τ ο υ Μ εγ ά λ ο υ Σ π η λ α ίο υ . Σ το μ ε τα ­

ξύ , μια δ ε ύ τ ερ η ομ άδα π ο ρ εία ς τ η ς μ ά χιμ ης ομ άδας τ ο υ Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ υ π ό τη

δ ιο ίκ η σ η τ ο υ Χ ά ινριχ Κ λο κ α τέλ α β ε τ ο υ ς χώ ρ ο υ ς τ ο υ μ οναστηριού. Ό τ α ν δ ια π ισ τώ ­

θ η κ ε ό τι «ορισμ ένοι ά ν δρες π ρ ο σ π α θού σ α ν να εγ κ α τα λ είψ ο υ ν τ ο μ ονα στήρ ι», α ρ κ ε­

τ έ ς ο β ίδ ες «ρίχτηκαν σ τ ις ε ξ ό δ ο υ ς το υ » . Ο Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ επ α ίν εσ ε α ρ γ ό τερ α τη ν

α π ό δ ο σ η τ ω ν π υ ρ ο β ό λ ω ν τω ν 7,5 εκ ., κ α θ ώ ς μ ε τ η δύ ν α μ η π υ ρ ό ς τ ο υ ς εμ π ο δ ίσ τ η κ ε

η φ υγή τ ω ν μοναχώ ν. Έ τ σ ι η χρήση τω ν ό π λ ω ν α υ τώ ν α π ο δ είχ θ η κ ε «π ολύ χρ ή σ ιμ η ».5

Ο ο γδοντά χρονος αρχιμα νδρίτης τ η ς μ ο ν ή ς τ ο υ Μ εγ ά λο υ Σ π η λ α ίο υ , κ α θη γη τή ς

θεο λο γ ία ς Α νδρόνικος Θ εο δ ω ρ ό π ο υ λ ο ς ρ ω τ ή θ η κ ε σ τ ις 14 Ο κτω β ρ ίο υ 1945 σ χ ετικ ά

μ ε τα γ εγ ο ν ό τα σ το μ οναστήρι το υ . Σ τη ν έν ορ κ η κ α τά θεσ ή τ ο υ α ν έφ ερ ε τα ακόλουθα :

Στις 8 Δεκεμβρίου 1943, κατά τ ις πρω ινές ώ ρες, ήρθε στο μοναστήρι του Μ εγά­

λου Σπηλαίου μια μονάδα τη ς γερμανικής Βέρμαχτ. Έ μ ειν ε εκ εί μέχρι τις απογευ­

ματινές ώ ρες και γύρω στις 17.00 συνέλαβε όλους το υς π ο λίτες και το υς μοναχούς

που βρίσκονταν στο μοναστήρι, το υς οδήγησε 1 χλμ. μακριά από αυτό και το υ ς έρι­

ξ ε από το υ ς εκ εί ευρισκόμενους βράχους σε έναν γκρεμό βάθους π ερ ίπ ο υ 100 μ.

[ ... ]. Την ίδια μέρα επ ίσ ης εκτελέστηκα ν [τα άτομα] που είχαν συλληφ θεί σ ε από-

σ τα σ η εν ό ς χιλιομέτρου από το μοναστήρι [ ... ] .Μ ετ ά οι Γερμανοίαποχώρησαν [...].6

Σ ύ μ φ ω ν α μ ε τ η ν κ α τά θ εσ η το υ αρχιμανδρίτη , φ ο ν εύ θ η κ α ν 22 άνδρες α π ό την

ομάδα π ο ρ εία ς το υ Κλο: 7 εκ τό ς α π ό το ν αν α π λη ρω τή τ ο υ η γουμ ένου, 7 μ ονα χού ς, 4

δό κ ιμ ο υ ς, το ν φ ούρνα ρη, 4 υ π η ρ έ τ ε ς τη ς μ ο ν ή ς και το ν τα χ υδ ρ ό μ ο , στα θύματα ανή­

καν και 4 ε π ισ κ έ π τ ε ς . Ο π ρ εσ β ύ τ ερ ο ς τω ν φ ο ν ευ θ έν τω ν ήταν ο ο γ δο ν τα π εν τά χρ ο -

νο ς α ν α π λη ρ ω τή ς το υ η γ ο υ μ έν ο υ Γα βριήλ Κ ό σ σ υ φ α ς και ο ν εό τερ ο ς ο δεκ α ο κ τά χρ ο -

ν ο ς δ ό κ ιμ ο ς μ ονα χός Η λίας Ά τσαρος.8

Σ ε α ν τίθεσ η μ ε το ν αρχιμανδρίτη , ά λ λ ο ιΈ λ λ η ν ε ς μ ά ρ τυ ρ ες κ α τ έθ εσ α ν ότι τα ά τ ο ­

μα α π ό τ ο μονα στήρ ι δ εν ρ ίχτη κα ν σ το ν γ κ ρ εμ ό ζωντανά.9 Κ ατά π ά σ α π ιθα ν ό τη τα η

5 Ό.π., σ. 227.6 Κεντρικό Γραφείο: 508 AR 1293/68, σ. 80.7 Σύμφωνα με έναν κατάλογο που συνέταξε ο διοικητής τηςαστυνομίας Καλαβρύτων στις 14.1.46,

θανατώθηκαν 19 άνδρες. Τα θύματα αναφέρονται ονομαστικώς στον κατάλογο.8 Βλ. παράρτημα εγγράφων.9 Κεντρικό Γραφείο: Js 52-77/68.

384 V. Η Ε Π ΙΧΕ ΙΡΗ Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ»

Φοτ. 118. Το μνημείο στη Ζαχλωρού με τα ονόματα και τπν nλικία των θυμάτων.

ΑΝΔΡΕΑΣΑΝΔΡΕΑΣΚΩΝ-ΝΟΣΒΑΣΙΛΕΙΟΣ

ΕΚΤΕΛΕΣΘΗΚΑΝ ΥΠ Ο ΤΩΝ ΓΕΡΜ ΑΝ ΩΝ 8 ΔΕΚΕΒΡΙΟΥ 1943ΣΤΑΥΡΟΣ ΣΑΚΚΟΠΟΥΛΟΣ ΕΤΠΚ 41ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΣΠΥΡΟΠΟΥΛΟΣΠΑΝΤΕΛΗΣ ΚΑΝΕΛΛΟΠΟΥΛΟΣ ΔΗΜΟΣ ΣΤΑΥΡΟΠΟΥΛΟΣΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ ΑΡΙΣΤΕΙΔΗΣ ΚΩΣΤΟΠΟΥΛΟΣ

ΛΕΛΟΥΔΑΣ ΜΗΤΡΟΠΟ ΥΛΟΣ ΠΛΙΑΤΣΙΚΟΥΡΑΣ

_ _ ΑΝΑΓΝαι:Ί'0Π0ΥΛ0ΣΤΡΥΦΩΝΑΣ ΑΛΕΞΟΠΟΥΛΟ!:ΙΩΑΝΝΗΣ ΒΕΛΟΥΣΗΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΠΛΙΑΤΣΙΚΟ ΥΡΑΣ ΜΙΧΑΛΗΣ ΠΛΙΑΤΣΙΚΟ ΥΡΑΣ ΒΑΣΙΛΕ10Σ ΠΛΙΑΤΣΙΚΟΥΡΑΣ ΘΕΟΦΑΝΗΣ ΑΠΟΣΤΟΛΟΠΟΥΛΟΣ^ μ μ κ ς ζαφειρο πο υλος ΑΘανΑςΙΟς αποςτολοπο υλος ΚΩν-ΝΟΣ ΓΙΑΝΝ0Π0ΥΛ0ΣΒ-Α-Ι υ ΕΙΟΓ 4ΗΜΗΤΡ0Π0γΛ°Σ ΔΗΜηΤΡιΟΣ ΓΙΑΝΝΟΠΟγΛΟΣΕΠΕΣΑΝ ΥΠΕΡ ΠΑΤΡΙΔΟΣ

ΔηΜηΤΡΣΟΣ ΠΑΑΓΝΜ τ μ ο υ λΟς ΗΗΜη Αναγνωςτοπουλος

ΑΘ'αΝΑΣΙΟΣ ΜΑΚΤΚΡΟΠΠ0ΟΥΛΛΟ)ΣΣ

γεωρποΙ κωςΚκΟΠΟΥλΟΣςΓΕΩρΠΟΪ ΚΟγΤΟΠΟΥΛΟΣ

Γ^ΡΓΓ^οί Μ0ΤΒ0Π0ΥΛ0Σ S anNHi ‘ ΜΗΤΡ0Π0ΥΛ0Σ

μαρτυρία τ ο υ αρχιμανδρίτη β α σ ίσ τη κ ε σ τη ν υ π ό θ ε σ η ότι, αφού οι α ν τά ρτες είχαν

σ κ ο τώ σ ει το υ ς Γερ μ α ν ο ύ ς α ιχ μ α λώ το υ ς σ το υ Μ α γ έρ ο υ κα τά αυτόν το ν τρ ό π ο , οι

γερ μ α ν ικ ές μ ο ν ά δ ες εν ερ γο ύ σα ν ο μ ο ίω ς σ τ ις επ ιχ ε ιρ ή σ ε ις αντιποίνω ν.

Ο Ν ικολά ους Ρ ύκερτ, μ ετά το ν π ό λ εμ ο ιερ έα ς σ το Σβάντορφ, ε ίχ ε δ ια τα χθεί να

α κ ο λ ο υ θ ή σ ει τη ν ομάδα π ο ρ εία ς το υ Κ λο ω ς δ ιερ μ η ν έα ς .10 Α φού ο λ ό χ ο ς κ α τέλ α β ε

το μ ονα στήρ ι, θυμάται ο Ρ ύ κ ερ τ, « ή ρ θ ε μια διαταγή μ έσ ω α συ ρμ ά το υ , σύμ φ ω να με

την ο π ο ία θα έ π ρ ε π ε να ε κ τ ε λ ε σ τ ε ί ο ανδρικός π λ η θ υ σ μ ό ς σ τη ν π ερ ιοχ ή δράσης σ ε

αντίποινα για τη ν ε κ τ έ λ ε σ η τω ν Γερμ α νώ ν αιχμ αλώ τω ν. Α μ έσ ω ς μ ετά σ υ ν ελ ή φ θη σ α ν

10 Ο Ρύκερτ δεν θυμόταν το χαρακτηρωμό του λόχου μετά τον πόλεμο. Ο Κλο αρνήθηκε κατά τη διάρκεια της ανάκρισής του από την εισαγγελία να καταθέσει.

ΖΑ Χ Λ Ω ΡΟ Υ ΚΑΙ ΜΕΓΑ Σ Π Η Λ Α ΙΟ 385

Φωτ. 119. Κατεστραμμένα κτίρια της μονής του Μ εγάλου Σπηλαίου.

οι μοναχοί το υ μονα στηριού». Ο ιερ έα ς έλα β ε σ τη συνέχεια διαταγή να μ ετα φ έρ ει

σ το υ ς μ ονα χούς τη ν ε ίδ η σ η «ότι έ π ρ ε π ε να εκ τε λ εσ τ ο ύ ν , ε π ε ιδ ή οι Γερμ α νοί α ιχμά­

λ ω το ι ε ίχ α ν υ π ο σ τ ε ί τη ν ίδια μ ετα χ είρ ισ η α π ό τ ο υ ς α ν τά ρτες».

Ο Ρ ύ κ ερ τ , ο ο π ο ίο ς π α ρ α κ ο λ ο ύ θ η σ ε τη ν ε κ τ έ λ ε σ η , δ εν μ π ο ρ ο ύ σ ε μ ετά το ν π ό λ ε ­

μο να θ υ μ η θ εί αν κ ά π ο ιο ς ρ ίχ τη κ ε σ το ν γ κ ρ εμ ό ζω ν τα ν ό ς. Κ α τ έ θ ε σ ε ότι «ένα ς υ π α -

ξ ιω μ α τικ ό ς ή επ ιλο χ ία ς β εβ α ιώ θη κ ε μ ετά τη ν ε κ τ έ λ ε σ η ότι ό λα τα θύμ α τα ήταν νεκρά

και ότι κ α ν είς δ εν ε ίχ ε α π ο μ είν ει π ίσ ω τρ α υ μ α τισ μ έν ο ς. Ό μ ω ς ε π ε ιδ ή ο λ ό χ ο ς έ π ρ ε ­

π ε να σ υ ν εχ ίσ ει τη ν π ο ρ εία το υ , δ εν τ ά φ η κ ε κ α ν είς . Τ α π τώ μ α τα ρίχτηκαν σ ε κά ­

π οιον γ κ ρ εμ ό » .11

11 Κεντρικό Γραφείο: 508 AR 1293/68, σ. 222.

386 V. Η ΕΠ ΙΧ Ε ΙΡΗ Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ

Μ ετά τις ε κ τ ε λ έ σ ε ις , οι σ τρ α τ ιώ τ ες τ η ς 2ης μ ονά δα ς π υ ρ ο β ο λ ικ ο ύ έβαλα ν φ ω τιά

τη νύχτα τ η ς 8 η ς π ρ ο ς 9 η Δ εκ εμ β ρ ίο υ σ τη ν Ά νω και τη ν Κ άτω Ζ α χλω ρού . Π ερ ίπ ο υ

60 κτίρ ια και σ τά β λ ο ι κ α τα στρ ά φ η κ α ν α π ό τ ις φ λ ό γ ες . Π αρά τ ο γ εγ ο ν ό ς ότι μ π ή κ ε

φ ω τιά και σ τ ο ξεν ο δ ο χ είο Ρ ομ άντζο , η μ η τέρ α τ ο υ Γεω ρ γ ίο υ Μ η τρ ό π ο υ λ ο υ μ π ό ρ εσ ε

να τ ο σ ώ σ ει α π ό τ ις φ λ ό γ ες , κ α θ ώ ς σ ε κ ά θ ε δω μ ά τιο υ π ή ρ χ ε τ ρ ε χ ο ύ μ ε ν ο νερό.

Δ ύ ο εβ δ ο μ ά δ ες α ρ γ ό τερ α , τη ν η μ έρ α τ ω ν Χ ρ ισ το υ γ έν ν ω ν , ό τα ν ο δ ιο ικ η τή ς π υ ρ ο ­

βολαρχίας τ ο υ 6 7 0 ο υ συ ν τά γ μ α το ς σ υ ν έτα ξ ε τη ν « τ ελ ικ ή αναφ ορά και τη ν αναφορά

εμ π ειρ ιώ ν σ χ ετ ικ ά μ ε τη ν επ ιχ είρ η σ η “Κ α λ ά β ρ υτα ”», β ρ ή κ ε τα α κ ό λ ου θ α λόγια για

να π ερ ιγρ ά ψ ει τη συ μ π ερ ιφ ο ρ ά τ ο υ π λ η θ υ σ μ ο ύ σ τα χω ριά π ο υ επ λ ή γ η σ α ν :

Σ ε γενικές γραμμές ο πληθυσμός συμπ εριφ έρθηκε συγκρατημένα. Παρά την

αναμονή κάποιων αντιποίνων, δεν π ερίμ ενε την καταστροφή όλων τω ν σπιτιών και

πέραν το ύτο υ την εκ τέλ εσ η όλων τω ν ανδρών. Ο φόβος για το υς συμμορίτες ήταν

μέχρι τώρα μεγαλύτερος από εκείνον για τη γερμανική Βέρμαχτ.12

« Μ ετά τ ο ν π ό λ εμ ο , ε ίδ α μ ε εδ ώ τ ο υ ς π ρ ώ τ ο υ ς Γ ερ μ α ν ο ύ ς σ τ η δ εκ α ετ ία τ ο υ ’50»,

α ν α φ έρ ει ο ξ εν ο δ ό χ ο ς Γεώ ρ γ ιο ς Μ η τρ ό π ο υ λ ο ς . «Ή τα ν σ υ λ λ έκ τ ες π ετα λ ο ύ δ ω ν απ ό

τ η Σ ουη β ία . Τ ο υ ς φ ιλέψ α μ ε και τ ο υ ς φ ιλ ο ξεν ή σ α μ ε εδ ώ σ ε μας. Ξ α να έρ χοντα ν κ ά θ ε

χρόνο. Α λλά α υ τό π ο υ σ υ ν έβ η εδ ώ κ α τά τ η δ ιά ρκεια τ ο υ π ο λ έμ ο υ τ ο αγνοούσαν κι

ε μ ε ίς δ εν τ ο υ ς μ ιλ ή σ α μ ε π ο τ έ σ χετικ ά ».

12 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/16, τελική α ν αφ ο ρά , 25.12.43, σ. 219.

Π έ μ π τ η 9 Δ ε κ ε μ β ρ ί ο υ 1 9 4 3

Φ ο τ . 120-121. Τα ορεινά χωριά ΣούβαρΛ) (αριστερά) και Βραχνί.

Αν κ ω ο Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ είχ ε δ ια τά ξει, στις 8 Δ εκ εμ β ρ ίο υ 1943, αναπ λη ρώ νοντα ς

τον Β έλφ ιν γ κ ερ , π ο υ ε ίχ ε υ π ο σ τ ε ί τροχαίο, «ως ά μ εσ ο α ν τίπ ο ιν ο τ η ν ε κ τ έ λ ε σ η το υ

ανδρικού π λ η θ υ σ μ ο ύ και τη ν π υ ρ π ό λ η σ η τω ν χω ριώ ν», ό π ω ς θα φ α νεί σ τη συ ν έχεια ,

ο ύ τ ε οι μ ά χ ιμ ες ο μ ά δ ες Β έλ φ ιν γ κ ερ , Γκνα ς και Κ ό κ ερ τ ο ύ τ ε οι δ ιο ικ η τ έ ς τω ν ε π ιχ ε ι­

ρήσεω ν «Κ αρδερίνα» κ ω «Β ουβά λι» ε π ρ ό κ ειτ ο να υ π α κού σου ν σ τη ν εν το λ ή αυτή

σ τις 8 κ ω σ τ ις 9 Δ εκ εμ β ρ ίο υ . Μ ό ν ο η μάχιμη ομ άδα Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ - σ τ η ν οπ οία

ε ίχ ε π ρ ο σ τεθ ε ί σ τ ο Α ίγιο και η σ ω φ ρ ο ν ισ τικ ή διμοιρία υ π ό τ η διοίκηση τ ο υ Α καμπ-

χ ο ύ μ π ε ρ - υ λ ο π ο ίη σ ε τη «διαταγή αντιποίνω ν».

Α κ ο λ ο ύ θ ω ς, για τ ο υ ς ά ν δρ ες τ ο υ Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ η 9 η Δ εκ εμ β ρ ίο υ άρχισε α κρι­

βώς ό π ω ς ε ίχ ε τ ελ ε ιώ σ ε ι η π ρ ο η γ ο ύ μ εν η μέρα : εν ώ η Ά νω Ζ α χλω ρού π υ ρ π ο λ ή θ η κ ε

ή δη τη ν ύ χ τα π ρ ο ς τη ν 9η Δ εκ εμ β ρ ίο υ , η μάχιμη ομάδα κ α τ έσ τ ρ εψ ε μ ε τη ν ανατολή

το υ ήλιου τα χω ριά Α υ λ ές και Αγία Κ υριακή στα β όρεια τω ν Κ α λα β ρ ύτω ν και τον σ ι­

δ η ρ οδ ρ ο μ ικ ό σ τα θ μ ό τ η ς Κ ερ π ιν ή ς. Σ τη συ ν έχεια , οι σ τρ α τ ιώ τες «χτένισαν» την

ο ρ ειν ή π ερ ιο χ ή ανατολικά τω ν Κ αλαβρύτω ν κ ω κ α τέσ τρ εψ α ν δ ύ ο κ ά π ω ς μ εγ α λ ύ τε­

ρα χωριά, τ ο Σ ο ύ β α ρ δ ο κ ω τ ο Βραχνί, τα ο π οία ευ τ υ χ ώ ς ήτα ν ακα τοίκητα. Α φ ού οι

388 V. Η ΕΠ ΙΧΕ ΙΡΗΣ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ

α γ ρ ότες οργ ώ σο υ ν εδ ώ τα χω ράφ ια το υ ς και τ ελ ε ιώ σ ο υ ν τη σπορά ανάμεσα στα τ έλ η

Ο κτω β ρ ίου και τ ις α ρ χές Ν ο εμ β ρ ίο υ , π α ρ α μ έν ο υ ν κατά το υ ς κ ρ ύ ο υ ς χειμ ερ ιν ο ύ ς μ ή ­

ν ες στα παράλια , επ ισ τρ έφ ο ν τα ς και π ά λ ι τη ν ά ν ο ιξη σ τα χω ράφ ια τ ο υ ς .1

Τ ις π ρ ώ τ ε ς π ρ ω ιν ές ώ ρ ες τ η ς 9 η ς Δ εκ εμ β ρ ίο υ μ π ή κ α ν και οι π ρ ώ τ ες γερ μ α ν ικ ές

μ ο ν ά δ ες τ η ς μ άχιμ ης ομ ά δα ς Β έλ φ ιν γ κ ερ στα Κ αλάβρυτα . « 0 α ρ ιθμ ό ς τ ο υ ς ή τα ν τ ε ­

ράστιος», θυμ ά τα ι η Ε υσ τα θία Τ ζο ύ δ α . «Αν και τα Κ α λάβρυτα είχ α ν κ α τα λ η φ θ εί π λ ή ­

ρω ς σ ε σ ύ ν το μ ο χρ ονικό διά στημ α , σ υ ν έχ ισ α ν να μ π α ίν ο υ ν σ τη ν π ό λ η ό λ ο και π ερ ισ ­

σ ό τερ ο ι σ τ ρ α τ ιώ τ ες . Γρήγορα τ η ν είχαν π ερ ικ υ κ λ ώ σ ει σ ε μ εγά λη ακτίνα, εν ώ ε μ ε ίς

α π ό τ ο κ έ ν τρ ο τ η ς π ό λ η ς μ π ο ρ ο ύ σ α μ ε να δ ια κρίνου μ ε καθαρά σ τ ο υ ς γύρω λ ό φ ο υ ς

Γ ερ μ α ν ο ύ ς φ ρ ο υρ ο ύ ς ο π λ ισ μ έν ο υ ς μ ε ο π λ ο π ο λ υ β ό λ α » .2

Μ ε π α ρ ό μ ο ιο τ ρ ό π ο εκ φ ρ ά σ τη κ ε και η δ εκ α ο χτά χρ ο ν η Π. και π ρ ό σ θ ε σ ε στη ν κ α ­

τά θ εσ ή τ η ς , π ερ ίπ ο υ δ ύ ο εβ δ ο μ ά δ ες μ ετά τη ν κ α τα στρ ο φ ή : « Ό τα ν μ ά θα μ ε ότι έρ χ ο ­

νταν οι Γερμ α νοί, π α ν ικ ο β λ η θή κ α μ ε. Ο ι α ν τά ρ τες , π ο υ εγ κ α τέλ ειψ α ν τη ν π ό λ η , μας

α π α γ όρ ευ σ α ν να τ ο υ ς α κ ο λ ο υ θ ή σ ο υ μ ε και δ ιέτα ξα ν α ν τ’ α υ το ύ να μ ε ίν ο υ μ ε στα σ π ί­

τια μ α ς» .3

Β έβ α ια οι κά τοικοι γνώ ριζαν ό τ ι οι γ ερ μ α ν ικ ές μ ο ν ά δ ες π ο ρ εύ ο ν τα ν εδ ώ κα ι μ έ ­

ρ ες α π ό δ ια φ ο ρ ετικ ές κ α τ ευ θ ύ ν σ ε ις π ρ ο ς τα Κ α λάβρυτα και π έρ α ν τ ο ύ τ ο υ ότι είχαν

γίνει « ελ ά χ ισ τες α ν τεκ δ ικ ή σ εις» και ε κ τ ε λ έ σ ε ις -ό π ω ς αν α φ έρει ο συ ν τα ξιο ύ χο ς

σ χ ο λ ικ ό ς ε π ιθ εω ρ η τ ή ς Π α π α β α σ ιλείο υ σ τ ις σ η μ ε ιώ σ ε ις π ο υ κ ρ ά τη σ ε δ εκ α επ τά μ έ ­

ρ ες μ ετά τ η ν κ α τ α σ τ ρ ο φ ή -, ό μ ω ς «παρά τα δ ια π ρ α χ θέν τα ε ις τα π έρ ιξ χω ρ ία , οι π λ ε ί-

σ το ι τω ν κα το ίκ ω ν δ εν ε π ίσ τευ ο ν ότι είναι τό σο ν σκλ ηρ ό κ α ρ δο ι οι Γερ μ α ν ο ί να ζη τή -

σω σι ευ θ ύ ν α ς π α ρ’ α ν ευ θύ ν ω ν και φ ιλ η σ ύ χω ν κα τοίκω ν , αφού ά λ λ ω σ τε ε κ τ η ς π ό λ ε-

ω ς ελ ά χ ισ το ι ή σα ν αντάρται (22 εν όλω κατά το ν κα τα ρτισθέντα υ π ό το υ Π ρ ο έδ ρ ο υ

τ η ς Κ ο ιν ό τη το ς και εκ δ ο θ έν τα σ χ ετ ικ ό ν ον ο μ α σ τικ ό ν π ίνακα ) και μ ό λ ις ε ις τα δ ά κ τυ ­

λα τ η ς μ ιας χειρ ό ς οι κ ο μ μ ο υ ν ίζο ν τες» .4

Τ η ν ίδια π ερ ίπ ο υ επ ο χ ή , μια α ν τιπ ρ ο σ ω π εία α π ο τελ ο ύ μ εν η α π ό δια κεκρ ιμ έν α

μ έλ η τ ο υ «Γενικού Α ρχηγείου το υ Ε^ΛΑΣ και εκ π ρ ο σ ώ π ο υ ς ό λ ω ν τω ν π ρ ο κ ρ ίτω ν τη ς

π ό λ η ς τω ν Κ αλαβρύτω ν» α π ευ θ ύ ν θ η κ ε σ το ν «δ ιευ θύ ν ο ν τα Β ρ ετα ν ό σύ ν δ εσ μ ο » τη ς

1 Συζήτηση του συγγραφέα με τους κατοίκους του χωριού στις 9.9.00.2 Αυτό αναφέρει η κυρία Ευσταθία Τζούδα-Μιτσονιά σε συζητήσεις με τον συγγραφέα στις 12, 13

και 14.12.98.3 Ιστορικό Αρχείο τουΥπουργείου Εξωτερικών, Αθήνα, φάκελος 18, 01 Πρεσβεία Άγκυρας 1944,

υποφάκελος 2, τμήμα 3ο: «Ολοκαύτωμα στα Καλάβρυτα και τις γύρω περιοχές», επιστολή του πρωθυπουργού Ε. Τσουδερού, εξόριστη ελληνική κυβέρνηση, Κάιρο, 26.2.1944. Η επιστολή, που παραθέτει καταθέσεις μαρτύρων, είχε σταλεί σε όλες τις ελληνικές πρεσβείες και αντιπροσω­πείες. Καθώς υπήρχε κίνδυνος να πέσει το έγγραφο στα χέρια των Γερμανών, το όνομα της μάρ- τυρος αποδόθηκε συντετμημένο.

4 Παπαβασιλείου, ό.π., σ. 39.

Π Ε Μ Π Τ Η 9 Δ ΕΚ ΕΜ ΒΡ ΙΟ Υ 1943 389

Π ελ ο π ο ν ν ή σ ο υ . Κ α τά π ά σ α π ιθα ν ό τη τα ο « δ ιευ θύ ν ω ν Β ρ ετα ν ό ς σ ύ ν δ εσ μ ο ς» ήτα ν ο

Σ τίβ εν ς ή ο Ά ν τρ ιου ς. Η α ν τιπ ρ ο σ ω π εία ζ ή τη σ ε τη ν « επ είγ ο υ σ α ρίψ η π υρομ α χικώ ν »,

για να μ π ο ρ έσ ε ι να α ν τιμ ετω π ισ τεί ο α ν τίπ α λος. Εν όψ ει τ η ς δρ α μ α τική ς κ α τά σ τα σ η ς

και παρά το γ εγ ο ν ό ς ότι το Κάιρο ε ίχ ε α π ο φ α σίσει να σ τα μ α τή σ ει γενικά το ν α ν εφ ο ­

δια σμ ό το υ ΕΛΑΣ μ ε π ο λ εμ ο φ ό δ ια , ο Β ρ ετα ν ό ς σ ύ ν δ εσ μ ο ς έ σ τ ε ιλ ε σ τις 10 Δ εκ εμ β ρ ί­

ο υ τη λ εγ ρ ά φ η μ α σ τ ο Κ άιρο -δ η λ α δ ή μ ετά τη ν ε ίσ ο δ ο τω ν Γ ερ μ α ν ώ ν σ τα Κ α λά β ρ υ ­

τ α - ζη τώ ν τα ς «να δ ο θ εί α μ έσ ω ς διαταγή να γίνουν το υ λ ά χισ το ν μία ή δ ύ ο ρ ίψ εις π ο ­

λ εμ ο φ ο δ ίω ν » . Σ τη ν π ερ ίπ τ ω σ η π ο υ δ εν θα α κ ο λ ο υ θ είτο η σ υ μ β ο υ λ ή το υ , σ υ ν έχ ισ ε ο

Β ρ ετα ν ό ς σ ύ ν δ εσ μ ο ς, θα έ π ρ επ ε να ρ ιχ τεί σ τη ν π ερ ιο χ ή τω ν Κ α λα β ρ ύτω ν «μ εγά λος

α ριθμ ός» φ εϊγβολά ν, στα ο π οία θα αναφ έρονταν οι λόγοι για τ ο υ ς ο π ο ίο υ ς δεν ήταν

δυνα τό να π ρ ο σ φ ερ θ ε ί β ο ή θεια . Κι ό μ ω ς , παρά το γ εγ ο ν ό ς ό τι τη ν ίδια η μ έρ α τ ο Κ άι­

ρο π λ η ρ ο φ ο ρ ή θ η κ ε λ ε π το μ ερ έσ τ α τ α α π ό έν α ν ά λ λ ο σ ύ ν δ εσ μ ο , ε π ίσ η ς τη λεγ ρ α φ ι-

κ ώ ς, τη ν π ρ ο ώ θ η σ η τω ν Γερμ α νώ ν και τη ν κ α τά σ τα σ η «στα κα ιόμ ενα χω ριά τ η ς Κ ερ -

π ιν ή ς και τω ν Ρ ω γώ ν», οι Β ρ ετα ν ο ί π α ρ έμ ειν α ν α μ ετα κ ίν η το ι σ τ η ν α π ό φ α σή τ ο υ ς :

ο ύ τ ε ρ ίψ εις π υ ρ ο μ α χικ ώ ν έγιναν ο ύ τ ε φ εϊγβ ολά ν ρίχτηκαν. Οι Β ρ ετα ν ο ί ά φ ησαν ο υ ­

σια στικά το ν π λ η θ υ σ μ ό στη ν τύ χη του.5

Α ντί λ ο ιπ ό ν να εγκ α τα λ είψ ο υ ν τη ν π ό λ η , οι κ ά το ικ ο ι απ οφ ά σισα ν να μ είν ο υ ν στα

σπ ίτια τ ο υ ς . Ε π ιπ λ έο ν , οι π ρ ο ύ χ ο ν τες τ η ς π ό λ η ς συ γκρό τη σα ν μια « επ ιτρ ο π ή υ π ο ­

δ ο χ ή ς» , η ο π ο ία θα π ρ ο ϋ π α ν το ύ σ ε μ ε π λ ή ρ η σ εβ α σ μ ό τ ο υ ς Γ ερ μ α ν ο ύ ς και θα διά β α ­

ζ ε στον Γερ μ α ν ό δ ιο ικ η τή τ ο ν α κ ό λ ο υ θ ο μ ετα φ ρ α σ μ έν ο σ τα γερμανικά λόγο:

Αξιότιμε κ. Διοικητά,

Οι κάτοικοι τη ς π ό λεω ς τω ν Καλαβρύτων μ ετά τω ν περιχώρων και του κλήρου,

υποδέχονται Υμάς μετά χαράς ευχόμενοι το καλώς ήλθατε. Π ιστεύσατέ μας ότι

όντω ς αισθανόμεθα εξαιρετικήν χαράν επ ί τη επανόδω του γερμανικού στρατού

κατοχής, διότι είμεθα βέβαιοι ότι Σεις, όστις αυτήν την στιγμήν α ν τιπ ροσω π εύετε

μίαν χώραν την οποίαν εξαιρετικώ ς οι διανοούμενοι τη ς ημ ετέρας χώρας εκτιμούν,

Σεις, λέγω, θα κατανοήσετε τα ς σημερινάς σ ^ θ ή κ α ς υφ ’ ας διατελεί η περιφ έρειά

μας και μ ετά συμπαθείας θα π ροσβλέψ ητε π ρος το ν αναξιοπαθούντα πληθυσμόν

τη ς επαρχίας τω ν Καλαβρύτων.

Η χαρά μας καθίσταται έτι μεγαλυτέρα, διότι αναλογιζόμεθα την αρίστην συ ­

μπεριφοράν του ακουσίω ς προ τριμήνου εγκαταλείψ αντος την πόλιν μας Γερμανι­

κού Στρατού Κ ατοχής.

Να είσθε απολύτω ς βέβαιος, κ. Διοικητά, ότι ο φιλόνομος και φιλήσυχος λαός

τω ν Καλαβρύτων, εναντίον του οποίου ουδέν παράπονον π ιστεύ ο μ εν ότι είχον και

οι προ υμών διαμείναντες ενταύθα, θα δείξη την π λέον άψογον στάσιν και συμπερι­

φοράν έναντι Υμών, πρόθυμος εν ταύτη να εξυπ η ρετήση Υμάς εις ό,τι είναι δυνατόν.

5 PRO: FO 371/37209, σ. 125

390 V. Η ΕΠ ΙΧΕ ΙΡΗ Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ»

Επί π λέον διαβεβαιούμεν Υμάς ότι αισθανόμεθα βαθύτατην λύπην διά τα καθ’

Υμών εκ μέρους τω ν ανταρτών λαμβάνοντα χώραν και μ ετ ’ αποτροπιασμού αποδο-

κιμάζομεν ω ς απάδοντα ε ις την ηθικήν.

Π εραίνων επιτραπήτω μοι να αναφωνήσω: Ζήτω η μεγάλη Γερμανία, Ζήτω η μι­

κρά Ελλάς, αίτινες χώραι, η μεν κατά το υ ς αρχαίους η δε κατά το υς ν εω τέρους χρό­

νους συνετέλεσα ν ε ις τον εκπολιτισμόν τη ς ανθρωπότητος.

Μ ετά τιμής

Η επ ιτροπ ή τη ς π ό λεω ς Καλαβρύτων

ΧΡ. ΠΑΠΑΝΔΡΕΟΥ, Πρόεδρος Κοινότητος

ΑΝΤ. ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ, Γυμνασιάρχης

Α. ΔΗΜΟΠΟΥΛΟΣ, Καθηγητής

ΔΩΡΟΘΕΟΣ ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ, Αρχιμανδρίτης

ΘΕΟΔ. ΠΑΠΑΒΑΣΙΛΕΙΟΥ, Πολ. Συνταξιούχος

ΔΗΜ. ΣΑΜΨΑΡΕΛΟΣ, Δ/ντής Εμπ. Τ ρα π έζη ς.6

Ό μ ω ς η λ εγό μ εν η ε π ιτ ρ ο π ή υ π ο δ ο χ ή ς π ιά σ τη κ ε σ το ν ύ π νο α π ό τ ο υ ς Γερμ α νούς,

π ο υ μ π ή κα ν στη ν π ό λ η π ο λ ύ νω ρίς. Ό τα ν ο Π α π α β α σιλείο υ εμ φ α ν ίσ τη κ ε μία ώ ρα αρ­

γ ό τερ α σ τη ν κ ά τω π λ α τεία τ η ς π ό λ η ς, για να α ν α ζη τή σ ει μ ε τα ά λλα μ έλ η τ η ς ε π ιτ ρ ο ­

π ή ς το ν Γερμ α νό δ ιο ικ η τή , α υ τό ς ε ίχ ε ή δ η εγ κ α τα σ τή σ ει το σ τα θμ ό δ ιο ίκ η σ η ς δίπλα

στη βυζαντινή εκ κ λη σ ία . Παρά^λληλα αξιω μ α τικοί, υ π α ξιω μ α τικ ο ί και σ τρ α τιώ τες

στεγά σ τη κ α ν σ ε ιδιω τικά σπ ίτια . Σ ε α υ το ύ ς αν ήκε

και ο εικοσάχρονος υ π ο δ εκ α ν έα ς Χ α νς Χ όφ φ μ α ν,

ο ο π ο ίο ς σ τις 4 Δ εκ εμ β ρ ίο υ ε ίχ ε ξεκ ιν ή σ ει μ ε τον

15ο λ ό χο το υ 749ου σ υ ν τά γ μ α το ς απ ό τη ν Π άτρα

μ ε κ α τεύ θυ ν σ η τα Κ αλάβρυτα.

Ο Χ ό φ φ μ α ν θυμά ται τ ις τα λ α ιπ ω ρ ίες το υ « α τέ ­

λ ε ιω τ ο υ σκα ρφ α λώ μ α το ς» σ τ ις ο ρ ε ιν ές π ερ ιο χ ές ,

τ ις π α γ ε ρ έ ς ν ύ χ τ ε ς π ο υ π έρ α σ ε μ ε τ ο υ ς σ υ ν τρ ό ­

φ ο υ ς το υ μ έσ α σ ε λ ε π τ έ ς σ κ η ν ές π ά ν ω σ τα βουνά

και τ ις κ α θ η μ ερ ιν ές π εζ ο π ο ρ ίες , π ο υ μ π ορού σα ν

να δ ια ρ κ έσο υ ν έ ω ς και έν τεκ α ώ ρ ες . Κ α θώ ς ο λ ό ­

χο ς δεν ε ίχ ε καμ ία α ν τιπ α ρ ά θεσ η μ ε τ ο υ ς αντά ρ­

τ ε ς , κ ά λ υ π τε ακόμ η και 20 χλμ. τη ν η μ έρ α σ το δ ύ ­

σβ α το έδα φ ος.

Φωτ. 122. Ο σχολικός επιθεωρητής «Π ου θεν ά δεν υ π ο χ ρε ώ θ η κ ε ° 15 ° ς λ ό χ ο ς ναΘεόδωρος Παπαβασιλείου. ε κ τ ε λ έ σ ε ι το κ α θή κ ο ν το υ , δ ιότι τη φ ρ ικτή α π ο-

6 Παπαβασιλείου, ό.π., σ. 37.

Π Ε Μ Π Τ Η 9 ΔΕΚ ΕΜ ΒΡ ΙΟ Υ 1943 391

Φωτ. 123. Προπολεμική αvαμvnστική φωτογραφία με θέα προς τα Καλάβρυτα.

σ το λή το υ θανάτου τη ν ανέλαβαν άλλοι», έγραψ ε αργότερα ο Χ όφ φ μαν μ ε π ά θο ς.

Π αρ’ ό λα α υ τά , «είδ α μ ε τα χω ριά [την Κ ερ π ιν ή και τ ο υ ς Ρ ω γού ς] να καίγονται, α κ ο ύ ­

σ α μ ε τ ις ρ ιπ ές τω ν π ο λ υ β ό λ ω ν και τω ν το υ φ εκ ιώ ν » και π ρ ο χ ω ρ ή σ α μ ε έ τ σ ι «γρήγορα

π ρ ο ς τα Κ α λά β ρ υτα ».7 Εδώ σ τεγ ά σ τη κ ε μαζί μ ε σ υ ν τρ ό φ ο υ ς το υ στο σπ ίτι τ η ς ο ικ ο ­

γ έν ε ια ς Μ ακρ ή σ τη ν άκρη τ η ς π ό λ η ς , για να αναλάβει «κα θή κοντα δια σφ ά λιση ς» , να

εμ π ο δ ίσ ε ι δ η λ α δ ή π ιθ α ν ές π ρ ο σ π ά θ ειες τω ν κα το ίκ ω ν να διαφ ύγουν. «Σ την ουσία

όμω ς η α π α γόρευση εξ ό δ ο υ τ η ρ ή θ η κ ε ελά χισ τα », θυμ ά τα ι ο Χ ό φ φ μ α ν . «Τ ουλά χιστον

σ τη δική μας π ερ ιο χ ή ο κ ό σ μ ο ς μ π ο ρ ο ύ σ ε να μπαίνει στη ν π ό λ η , αλλά και να την

εγ κ α τα λ είπ ει. Μ όνον α π ό τις l l Δ εκ εμ β ρ ίο υ και μ ετά τη ρ ή θ η κ ε η α π α γ όρ ευ σ η ε ξ ό ­

δ ου μ ε α υ σ τη ρ ό τη τα » .8

Σ το μ ετα ξύ επ ετ ρ ά π η σ το υ ς π ρ ο ύ χ ο ν τες τ η ς π ό λ η ς να μ ιλήσ ο υ ν μ ε τ ο ν δ ιο ικ η τή ,

εν ώ δ ό θ η κ ε τα υ τό χ ρ ο ν α διαταγή να σ υ γ κ εν τρ ω θ ο ύ ν οι κά τοικοι σ το ν α ν οιχτό χώ ρο

μ π ρ ο σ τά σ το δ ικα στήρ ιο . Μ ετά α π ό π ερ ίπ ο υ μία ώρα ο Π α π α β α σιλείο υ , ο ο π ο ίο ς μ ι­

λ ο ύ σ ε γερμανικά, α ν α γκά στηκε να μ ετα φ ρ ά σ ει αυτά π ο υ ε ίχ ε να π ει ο α ξιω μ α τικ ό ς

α π ό το μ π α λκ όν ι τ ο υ Α νδρέα Α ν τω ν ό π ο υ λο υ . Ό π ω ς σ η μ ε ίω σ ε ο ίδιος ο Π α π α β α σ ι­

λείο υ : «Μ όνον η ξίο υ παρά π ά ν τω ν τη ν π α ρά δοσιν ό π λω ν , π ο λ εμ ικ ο ύ υλικού και

ησυχία ν π ρος απ οφ υγή ν σ υ ν επ ειώ ν . Εις π α ρ ά κλη σιν τω ν κατοίκω ν, αν δύνανται ο ύ -

το ι να ε ξ έλ θ ω σ ι διό τ η ν π ερ ίθα λψ ιν τω ν ζώ ω ν τω ν και άλλη ασχολίαν και να επ α να -

7 Η. Hoffmann, Deutsche Besatzung in Siidgriechenland. Diejahre 1943-1944aufdem Peloponess, Μπαντ Χάρτσμπουργκ 1996, σ. 69.

8 Συνέντευξη με τον Χόφφμαν στις 29.6.98.

392 V. Η Ε Π ΙΧΕ ΙΡΗ Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ»

κάμ ψ ουν α μ έσ ω ς , α π ή ν τη σ εν α ρ ν η τικ ώ ς, ορίσα ς ώ ραν ελ ευ θ ερ ο κ ο ιν ω ν ία ς τη ν 4η ν

μ.μ. το ια ύ τη ν . Π ας δ ’ ό σ τις ή θ ε λ ε π αραβή τη ν διαταγήν θα ετ ιμ ω ρ ε ίτ ο μ ε θάνα τον».9

Κ α θώ ς οι α ν τά ρ τες είχα ν π ρ ο π ο λ λ ο ύ α ν α ζη τή σ ει τη σ ω τη ρ ία τ ο υ ς σ τ η φ υγή , ο

Γερ μ α ν ό ς α π α ίτη σ ε α π ό το ν Π α π α ν δ ρ έο υ , το ν δή μ α ρχο τ η ς π ό λ η ς , να τ ο υ π α ρ α δ ώ ­

σ ει έν α ν κ α τά λογο μ ε τα ο ν ό μ α τα τω ν αντα ρτώ ν π ο υ κατάγονταν α π ό τα Κ αλάβρυτα.

Ω ς τιμω ρία θα δ ιέτα ζ ε τη ν π υ ρ π ό λ η σ η τω ν σ π ιτιώ ν τ ο υ ς . Σ το ν Π α π α ν δ ρ έο υ δεν

έμ ειν ε ά λ λ η επ ιλ ο γ ή α π ό τ ο να υ π α κ ο ύ σ ει σ τη ν εν το λ ή . Ε ξά λλο υ , ο Γερμ α νός φ ά ν η κ ε

να έ χ ε ι σ τη ν κ α το χή το υ έναν «πιο εν η μ ερ ω μ έν ο κατά λογο» α π ό εκ είν ο ν π ο υ σ υ ν έτ α ­

ξ ε ο ίδ ιος ο δή μ α ρ χ ος, ό π ω ς θυμ ό τα ν η Π .10 «Κ άτοικοι τ η ς π ό λ η ς μας π ρ ο σ π α θ ο ύ σ α ν

α π λ ώ ς να σώ σ ο υν τη ζω ή το υ ς π α ρα δ ίδ ο ν τα ς σ το υ ς Γ ερ μ α ν ο ύ ς τα ονόματα εκ είν ω ν

τω ν ο ικ ο γ εν ειώ ν π ο υ οι γιοι το υ ς είχαν μ π ει σ το αντά ρτικο», επ ιβ εβ α ιώ ν ει η Ε υ σ τα ­

θία Τ ζο ύ δ α τη ν κ α τά θ εσ η τ η ς Π. και σ υ μ π λ η ρ ώ ν ει μ ε π ικρία : <<Ενα κ ά σ τρ ο μ π ο ρ εί να

κ ρ α τη θ εί μ όνο μ ε π ροδοσία».

Μ ε τ η ν αιτιολογία ό τι οι α ν τά ρ τες είχ α ν σ τ εγ α σ τ εί σ τ ο ξ ε ν ο δ ο χ ε ίο τεσ σ ά ρ ω ν

α σ τέρ ω ν Χ ελ μ ός, τ ο επ ιβ λ η τ ικ ό α υ τό κτίρ ιο π υ ρ π ο λ ή θ η κ ε π ρώ το· όχι ό μ ω ς π ρ ο το ύ οι

σ τρ α τ ιώ τες π ρ ο λά β ο υ ν να α φ α ιρέσο υ ν τη ν π ο λ ύ τιμ η ε π ίπ λ ω σ η , η ο π ο ία ε σ τ ά λ η μ ε

τον ο δ ο ν τω τό σ τη ν π εδ ιά δα . Μ ετά το ξεν ο δ ο χ είο π αρ α δόθη κα ν σ τ ις φ λ ό γ ες τα σ π ί­

τια τ ο υ Κ ώ στα Γκίκα και τω ν ο ικ ο γ εν ειώ ν Α θα νασίου Ρ ο δ ό π ο υ λ ο υ , α δ ελ φ ώ ν Γλαρά-

κ η και Α νδρέα Τ σ α β α λ ά ." Ο Χ ό φ φ μ α ν θυμ ά ται ό τι κ ά η κ ε κ ά π ο ιο σ π ίτ ι σ τη ν είσ ο δ ο

τ η ς π ό λ η ς . «Μ έσα σ το σ π ίτ ι βρ ισκότα ν ένα ς ν εκ ρ ό ς άνδρας», γρά φ ει ο Χ όφ φ μ α ν.

«Ή τα ν μ ισόγυμ νος [ ... ]. Ή τ α ν σαν κ α κ ό ς οιωνός».12

Ό τ α ν ό μ ω ς ή ρ θ ε η στιγμ ή να π υ ρ π ο λ η θ ε ί και τ ο σ π ίτ ι το υ Δ η μ ή τρ η Π α π α δ η μ η -

τρ ό π ο υ λ ο υ , δ ια π ισ τώ θ η κ ε ό τι υ π ή ρ χ ε κ ίνδυ νος να α ρ π ά ξο υ ν φ ω τιά και τα διπλανά

σπ ίτια . Κ α θ ώ ς όμ ω ς οι ιδ ιο κ τή τ ες τ ο υ ς δ εν ανήκαν σ το υ ς υ π ό π το υ ς για ανταρτική

δράση, ο Π α π α β α σιλείο υ π ρ ό τειν ε να μην κ α εί τ ο σ π ίτι το υ Π α π α δ η μ η τρ ό π ο υ λ ο υ

αλλά να κ α τεδ α φ ισ τεί. Και π ρά γματι ο Γερ μ α ν ό ς συ μ φ ώ ν η σ ε.

Π ο λ λ ο ί Κ αλαβρυτινοί π λ η ρ ο φ ο ρ ή θ η κ α ν τη ν α π ό φ α σ η μ ε ικ α ν ο π ο ίη σ η εκλα μ β ά -

νοντά ς τη ν ω ς α π ό δ ειξη τ η ς α ν τικ ειμ εν ικ ό τη τα ς τ ο υ Γερ μ α ν ο ύ δ ιο ικ η τή . Α υτή ήτα ν

λ ο ιπ όν η α π ό δ ειξη ό τι οι Γερμανοί α π ο σ κ ο π ο ύ σ α ν σ τη ν τιμω ρία «μόνο» τω ν αντα ρ­

τώ ν , εν ώ δ εν θα π είρ α ζα ν τ ις π ερ ιο υ σ ίες το υ υ π ό λ ο ιπ ο υ άμαχου π λ η θ υ σ μ ο ύ .

Ο Π α π α δ η μ η τρ ό π ο υ λ ο ς λ ο ιπ ό ν , π ο υ λό γ ω τ η ς α ν α π η ρία ς τ ο υ α π ο κ α λ είτο «κ ο υ ­

λ ό ς» - ε ί χ ε χά σει σ ε ερ γ α τικ ό α τύ χη μ α σ τη ν Α μ ερ ικ ή και τα δ υ ο τ ο υ χ έ ρ ια - , υ π ή ρ ξ ε

9 Παπαβασιλείου, ό.π., σ. 39.10 Κατάθεση της Π.11 Καλδίρης, ό.π., σ. 33.12 Η. Hoffmann, Banden inSUdgriechenland. DieandereSeite des Krieges, ΜπαντΧάρτσμπουργκ 1993,

σ. 59.

Π Ε Μ Π Τ Η 9 Δ Ε Κ ΕΜ ΒΡ ΙΟ Υ 1943 393

Φ ο τ. 124. Το καμένο ξενοδοχείο Χελμός.

μ άρτυρας τ η ς κ α τα σ τρ ο φ ή ς το υ έργου τ η ς ζω ή ς του, κ α θ ώ ς ένα ς α π ό το υ ς γιους το υ

ε ίχ ε εν τα χ θ εί σ τ ο ν Ε^ΛΑΣ.

«Π έραν τ ο ύ τ ο υ ο υ δ έν κακόν π ρ ο εμ α ν τεύ ετο » , ό π ω ς γ ρά φ ει και ο Π α π α β α σιλ είο υ

σ τις σ η μ ε ιώ σ ε ις το υ σχετικ ά μ ε τις ώ ρες εκ είν ες . Η κ α τά στα σ η φ ά ν η κ ε να χαλαρώ νει

κ ά π ω ς, κ α θώ ς «την επ ο μ έν η ν , ή το ι τη ν ΙΟην Δ εκ εμ β ρ ίο υ λίαν π ρω ί, εξέδ ρ α μ ο ν οι εν

Κ α λα β ρ ύτοις ε ις τα π έρ ιξ χωρία Βυσοκάν, Βραχνί, Σ ο ύβ α ρδον, Κ ρ α στικ ο ύς και Σ ο υ -

δ εν ά , επ α ν α κ ά μ ψ α ν τες τ η ν εσ π έρ α ν ά ν ευ ο υ δ εν ό ς συ μ β ά ν τος ω ς δ ιε δ ό θ η » .13

Π ερ ίπ ο υ 80 ά ν δρ ες το υ π εδ ιν ο ύ τ μ ή μ α το ς τ η ς μ ά χιμ ης ομ ά δα ς Β έλ φ ιν γ κ ερ είχαν

π ερ ικ υ κ λ ώ σ ει τ ο Σ κ επ α σ τό (Β υ σ ο κ ά ) ήδη α π ό το βράδυ τη ς 9ης Δ εκ εμ β ρ ίο υ και με

τη ν ανατολή το υ ήλιου εισ έβ α λα ν σ το χω ρ ιό , π ο υ β ρ ίσ κ ετα ι μ όλις τρία χιλιόμ ετρ α

π ερ ίπ ο υ δυ τικά τω ν Κ αλαβρύτω ν. Πριν α π ό το ν π ό λ εμ ο το χω ριό ε ίχ ε το υ λ ά χισ το ν

1.000 κ α το ίκ ο υ ς π ο υ ασχολούντα ν μ ε τη γ εω ργοκτηνοτροφ ία . Π ερ ίπ ο υ 2 5 0 σπ ίτια

υπ ήρχα ν σ το χω ρ ιό , τη ν π λ α τε ία τ ο υ ο π ο ίο υ κ ο σ μ ο ύ σ ε μια μ εγά λη β υζαντινή ε κ κ λ η ­

σία. Δ ίπ λα βρ ισκότα ν τ ο κτίρ ιο τ ο υ σ χ ο λ είο υ , το ο π ο ίο ε ίχ ε κ α τα σ τρ α φ εί σ τ ις 29 Ν ο ­

εμ β ρ ίο υ , ό τ α ν τ ο υ π ο τ ιθ έμ εν ο α ρ χη γείο τ ο υ Μ ίχο υ δ έ χ τ η κ ε ε π ίθ εσ η α π ό α έρ ο ς.

«Μ ία μ έρα π ρ ιν φ τά σ ο υν οι Γερ μ α ν ο ί σ τ ο Σ κ επ α σ τό , κ α τέφ υ γ ε σ ε μας μ έσ α από

τα βουνά έν α ς β ο σ κ ό ς α π ό τη ν Κ ερ π ιν ή . Μ ας π ρ ο ε ιδ ο π ο ίη σ ε ότι εκ ε ί συγκέντρ ω να ν

το υ ς ά ν δρες» , θυμ ά τα ι ο Κ ω νστα ντίνος Χ ο ν δ ρ ό ς. « Ό μ ω ς κ α ν είς δ εν α κ ο λ ο ύ θ η σ ε τη

σ υ μ β ο υ λή το υ β ο σ κ ο ύ να τ ο σ κ ά σ ο υ μ ε. Ή μ ο υ ν τ ό τ ε είκ ο σ ι π έν τ ε ε τώ ν και δ εν ή θ ελ α

να το ν π ισ τέψ ω , κ α θ ώ ς α π ό τα Μ α ζέικ α ε ίχ α μ ε π ά ρ ει α ν τίθ ετες π λ η ρ ο φ ο ρ ίες : ε κ ε ί οι

Γερμ α νοί είχαν σ υ μ π ερ ιφ ερ θ εί σ ω σ τά α π ένα ντι σ το ν π λ η θ υ σ μ ό . Έ τ σ ι π ρ ο τιμ ή σ α μ ε

13 Παπαβασιλείου, ό.π., σ. 41.

394 V. Η ΕΠ ΙΧ Ε ΙΡΗ Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ

να μ είν ο υ μ ε στα σπ ίτια μας, αντί να δ η μ ιο υ ρ γ ή σ ο υ μ ε τη ν εν τύ π ω σ η ότι είχ α μ ε κάτι

να κ ρ ύ ψ ο υ μ ε» .14

Ο Ν ικ ό λα ο ς Μ π ά λ ιο ς θυμ ά ται ό τι οι σ τρ α τ ιώ τ ες το ν δια β εβ α ίω σα ν ό τι κα ν είς δ εν

επ ρ ό κ ειτ ο να τ ο υ ς β λά ψ ει, αν ο π λ η θ υ σ μ ό ς π α ρ έμ ε ν ε σ τ ο χω ριό . «Α λλά μ ετά σ υ γ κ έ ­

ντρω σα ν τα κοπ άδια μας», λ έ ε ι ο Μ π ά λιο ς, «και ερ εύ ν η σ α ν τα σπ ίτια μας μ ε φ α κ ο ύ ς

τσέπ η ς» .ΐ5

Π ράγματι, τη ν ίδια κ ιό λα ς μ έρα ο ι β ο σ κ ο ί τ ο υ Σ κ επ α σ το ύ υ π ο χ ρ εώ θ η κ α ν να μ ε ­

τα φ έρ ο υ ν τα γιδ ο π ρό β α τά τ ο υ ς σ τα κοντινά Κ αλάβρυτα . Γύρω σ τ ις δ έκ α το π ρ ω ί δ ια ­

δ ό θ η κ ε α π ό σ π ίτ ι σ ε σ π ίτ ι η ε ίδ η σ η ότι ό λ ο ς ο α ν δρ ικ ό ς π λ η θ υ σ μ ό ς θα έ π ρ ε π ε να σ υ ­

γ κ εν τρ ω θ εί α μ έσ ω ς σ τ η ν π λ α τεία μ π ρ ο σ τά α π ό τη ν εκ κ λ η σ ία . Α κ ό μ η και οι ά ρρω στοι

και οι η λ ικ ιω μ έν ο ι αν αγκάστηκαν να ο δ η γ η θο ύ ν α π ό σ υ γ γ εν είς τ ο υ ς σ τη ν π λα τεία ,

ό π ο υ α σ θεν είς και αδύναμοι φ ο ρ τώ θη κ α ν σ ε φ ο ρ τη γ ό , ενώ κάθε « σ τρ α τεύ σ ιμ ο ς» άν­

δρας η λικ ία ς τουλά χιστον δ ε κ α π έν τ ε ε τώ ν ο δ η γ ή θ η κ ε απ ό ο π λ ισ μ έν ο υ ς σ τρ α τιώ τες

στη ν κοντινή τ ο π ο θ εσ ία Α νεμ όμ υλος. Ο υ ρ λιά ζον τα ς π ρ ο σ π ά θη σ α ν μ η τ έ ρ ε ς , σύ ζυ γ ο ι

και παιδιά να α κ ο λ ο υ θ ή σ ο υ ν τη ν π ο μ π ή , αλλά δ ιώ χτη κ α ν α π ό τ ο υ ς σ τρ α τ ιώ τες π ίσ ω

σ το χω ριό.

Ο δ ρ ό μ ο ς ω ς το ν Α νεμ όμ υλο δ εν δ ια ρ κ ε ίπ ο λ ύ . Μ ετά α π ό μια π εζ ο π ο ρ ία π ερ ίπ ο υ

μ ισή ς ώρας, οι άνδρες έφ τα σα ν αργά εκ είν ο τ ο χειμ ερ ινό πρω ινό σ το χω ράφ ι. «Μ όνο

λίγοι Γερμ α νοί μας φ ρουρούσα ν », α ν α φ έρ ο υ ν α π ό κ ο ιν ού ο Μ π ά λ ιο ς και ο Χ ο ν δρ ό ς.

«Οι Γερμ α νοί είχ α ν σ τή σ ει τρία π ο λ υ β ό λ α γύρω α π ό το α π λ όχ ω ρ ο χωράφι. Μ α ς ανά­

γκασαν να κ α θ ίσ ο υ μ ε σ τ η μ έσ η το υ χω ρ α φ ιο ύ και δ εν επ ιτρ επ ό τα ν να σ η κ ω θ ο ύ μ ε -

ο ύ τε καν για να κά ν ου μ ε τη ν ανάγκη μας».

«Η ώ ρα κ υ λ ο ύ σ ε σα ν α ιω νιότη τα . Α κόμα δ εν γ ν ω ρίζα μ ε τι ε ίχ ε σ υ μ β ε ί σ το υ ς γ ε ί­

το ν ες μ α ς στη ν Κ ερ π ιν ή και τ ο υ ς Ρ ω γ ο ύ ς τη ν π ρ ο η γ ού μ εν η μέρα . Π α ρ’ όλα αυτά,

α π λ ώ θ η κ ε πανικός. Δ εν μ π ο ρ ο ύ σα μ ε π λ έο ν να σ κ εφ τ ο ύ μ ε τη φ υγή», θυμ ά ται ο Κ ω ν­

στα ν τίν ο ς Χ ο ν δρ ό ς. «Γι’ α υ τό ήτα ν π λ έ ο ν αργά. Θ υμ άμ α ι μ ε π ό σ η π λ ή ξ η οι δύο Γ ερ ­

μανοί φ ρ ουρ οί κ λ ο τσ ο ύ σ α ν ο ένα ς σ το ν άλλο ένα κουβάρι, κάτι σαν μ π ά λα . Έ ν α ς ά λ­

λος μάς ε ίχ ε γυρίσει τη ν π λ ά τη και φ α ινόταν να κοιμάται. Μ α ς δημ ιούργησα ν την

ε ντ ύ π ω σ η ό τι δ εν ή ξερ α ν τι ε π ρ ό κ ειτ ο να μας κάνουν. Π ερ ίμ εν α ν ν έ ε ς δ ια τα γές».

Γύρ ω σ τ ο μ εσ η μ έρ ι οι ά ν δρ ες π ήραν εν το λ ή να εμ φ α νίζοντα ι σ ε ο μ ά δ ες τω ν

τριώ ν. Μ ε το ν τρ ό π ο α υ τό κ α τα μ ετρ ή θη κ α ν 317 ά ν δρ ες η λ ικ ία ς δ εκ α τεσ σ ά ρ ω ν έω ς

ο γ δόντα ε τ ώ ν .16 Έ ν α ς Γερ μ α ν ό ς σ τρ α τιώ τη ς σ υ ν έ τ α σ σ ε έναν ακριβή κ α τά λο γο . Ο

Μ πάλιος θυμ ά ται ότι έν α ς δ ιερ μ η ν έα ς, αφού το ν ρ ώ τη σ ε σχετικά μ ε το ν αριθμ ό τω ν

ο ικ ο γ εν ειώ ν σ τ ο Σ κ επ α σ τό και τα Κ αλάβρυτα , κ α τέγρ α ψ ε τ ις α π α ν τή σ εις το υ .

14 Συνεντεύξεις στις 21.8.99 και 12.12.99.15 Συνέντευξη στις 21.8.99.]6 Κρατικό Αρχείο Μονάχου: Stanw 21129, σ. 268.

Π Ε Μ Π Τ Η 9 Δ Ε Κ ΕΜ ΒΡ ΙΟ Υ 1943 395

Ο ι 317 είχ α ν ή δ η π α ρ α μ είν ει σ το χω ράφ ι τ έσ σ ε ρ ις ώ ρ ες, όταν ξαφ νικά εμ φ α ν ί­

σ τ η κ ε έν α ς Γερμ α νός μ ο τ ο σ ικ λ ετ ισ τ ή ς α π ό τα Κ αλάβρυτα μ ετα φ έρ ο ν τα ς τ η λ υ τ ρ ω τ ι­

κ ή είδ η σ η ό τι όλοι μ π ο ρ ο ύ σα ν να επ ισ τρ έψ ο υ ν στα σπ ίτια τους. «Μ α ς άφ ησαν β έ ­

βαια ε λ εύ θ ερ ο υ ς » , λ έ ε ι ο Χ ο ν δ ρ ό ς , «αλλά έδ ω σ α ν ρ η τή εν το λ ή ό τι δ εν μας ε π ιτ ρ ε π ό ­

τα ν να εγκ α τα λ είψ ο υ μ ε τ ο χω ριό».

Ό μ ω ς κ α ν είς α π ό τ ο υ ς ά ν δ ρ ες δ εν επ ρ ό κ ειτ ο να υ π α κ ο ύ σ ει σ τ η διαταγή α υτή . Τ ο

βράδυ, μ ό λις οι Γ ερ μ α ν ο ί άναψαν τ ις μ η χα ν ές τω ν α υ το κ ιν ή τω ν τ ο υ ς και αν αχώ ρη­

σαν π ρος τα Κ α λάβρυτα και σ τ ο χω ρ ιό έμειναν μόνο « π ερ ίπ ο υ 10 Γερ μ α ν ο ί σ τρ α τιώ ­

τ ε ς » , ό π ω ς α ν α φ έρει ο Α π ο σ τ ο λ ό π ο υ λ ο ς σ τη ν κ α τά θ εσ η π ο υ έ δ ω σ ε σ τ ις 7 Δ εκ εμ β ρ ί­

ο υ 1945, οι κ ά το ικ ο ι εκ μ ετα λ λ εύ θ η κ α ν τη ν ευκαιρία και κ α τέφ υγα ν υ π ό τη ν π ρ ο σ τα ­

σία τη ς ν ύ χτα ς σ ε σίγουρα ορεινά κ ρ η σ φ ύ γ ετα / 7

Εν τω μ ετα ξύ , σ τ ις 8 Δ εκ εμ β ρ ίο υ , στα νότια τ ο υ κ λο ιο ύ γ ύ ρ ω α π ό τα Κ αλάβρυτα η

μάχιμη ομάδα Γκνας κ α τέλ α β ε, σύμ φ ω ν α μ ε το σ χ εδ ια σ μ ό τ η ς επ ιχ είρ η σ η ς , τ ο ορεινό

π έρ α σ μ α Κ α σ τ έλ λ ι ανάμ εσα στα Μ α ζέικ α και τα Κ αλάβρυτα . Α ντίστοιχα ο Γκνα ς κ α ­

τ ευ θ ύ ν θ η κ ε π ρ ο ς τα δυ τικά εναντίον τω ν χω ρ ιώ ν Τ ρ ιπ ό τα μ α και Σ ο π ω τό , π ο υ κ α τα ­

λ ή φ θη κ α ν τ ο α π ό γ ευ μ α . Και στα δ ύ ο χωριά οι κά το ικ ο ι δ ια μ α ρ τυ ρ ήθηκα ν σ το υ ς Γ ερ ­

μ α ν ούς ό τι «ομ ά δες συ μ μ ο ρ ιτώ ν » τ ο υ ς κ α τέκ λ εβ α ν και τ ο υ ς ανάγκαζαν «να κ α τα ­

στρ έφ ο υ ν τ ο υ ς δ ρ ό μ ο υ ς α κό μ η π ερ ισ σ ό τερ ο » .

Π αρ’ ό λ ’ αυτά , ο Γκνα ς δ ιέ τα ξ ε τ ο π ρ ω ί τ η ς 9 η ς Δ εκ εμ β ρ ίο υ να γίνουν έ ρ ε υ ν ε ς και

στα δύο χω ριά και να π υ ρ π ο λ η θ ο ύ ν τα σπ ίτια «στα ο π ο ία β ρ έθη κ α ν πυρομα χικά».

Γύρ ω σ τις τρ ε ις και μ ισή το α π ό γ ευ μ α υ π ή ρ ξ ε μια π ρ ώ τη επ ικοινω νία μ ε μια διμοιρία

μ η χα ν ικ ο ύ και μ ε μια αν αγνω ριστική διμοιρία τεθ ω ρ α κ ισ μ έν ω ν τ η ς ομ ά δα ς μάχης

Β έλφ ινγκερ , π ο υ είχαν φ τά σ ει ε π ίσ η ς ξεκ ιν ώ ν τα ς α π ό τ ο βορρά σ τη ν π ερ ιοχ ή γύρω

α π ό τα Τ ρ ιπ ό τα μ α .ΐ8 ' Ε τσ ι έ κ λ ε ισ ε και τ ο δυ τικ ό τμ ήμ α τ ο υ κλο ιο ύ γύρω α π ό τα Κ α­

λά βρυτα .

Σ το μ ετα ξ ύ ο λο χ α γ ό ς Κ ό κ ερ τ α π ο χ ώ ρ η σ ε μ ε τη ν ομάδα τ ο υ μ ετά α π ό μια σύντομ η

νυχτερινή ανάπ αυση στα Μ α ζέικ α , ό π ο υ ε ίχ ε επ ισ τρ έψ ει το π ρο η γ ο ύ μ εν ο βράδυ γ ύ ­

ρω σ τις έν τεκ α μ α ζί μ ε το ν Ρ ο ζέ Β ά λτερ . Α π ο σ το λ ή τ η ς ομ άδας ήτα ν π λ έο ν η εν ίσχυση

τη ς φ ρουράς σ τ ο ο ρειν ό :πέρασμα ανάμ εσα στα Μ α ζέικ α και τα Κ αλάβρυτα. Ο Κ ό κ ερ τ

επ έ σ τ ρ εψ ε ό μ ω ς γύρω σ τις τρ εις τ ο α π όγευ μ α στα Μ α ζέικ α , γιατί η κ εφ α λ ή τ η ς μάχι­

μ η ς ομ άδας Β έλ φ ιν γ κ ερ ε ίχ ε φ τά σ ει ή δη σ τ ο ορεινό π έρ α σ μ α και τ ο ε ίχ ε καταλάβει.

Για να εμ π ο δ ισ τ ε ί π ιθα ν ή δια φ υγή το υ εχ θ ρ ο ύ μ έσ ω Τ ρ ιπ ό τ α μ ω ν π ρ ο ς τη ν κ α τ ε ύ ­

θυνση τ η ς Ο λ υ μ π ία ς, ξ ε κ ίν η σ ε τ ο π ρ ω ί τ η ς 9 η ς Δ εκ εμ β ρ ίο υ και η επ ιχ είρ η σ η « Β ο υ ­

βάλι». Η μ η χα νοκίνη τη φάλαγγα π ο υ α π ο τ ελ ε ίτο α π ό τ μ ή μ α τα τ ο υ ε π ιτ ελ ικ ο ύ λ ό χο υ

το υ συ ν τά γ μ α το ς 965 και δ ύ ο λ ό χ ο υ ς τ ο υ « σ ω φ ρ ο ν ισ τικ ο ύ τά γμ α τος 999» π ρ ο χ ώ ρ η σ ε

17 Ό.π., σ. 269.18 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/12, αναφορά αρ. 2, 15.12.43, σ. 310.

396 V. Η Ε Π ΙΧΕ ΙΡΗ Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ»

χω ρ ισ μ έν η σ ε δ ύ ο ο μ ά δ ες α π ό το ν Π ύργο «μ έσ ω Σ μίλας, Κ ρ ιεκ ο υ κ ίο υ και Μ α γείρ ου

μέχρι το Λάλα». Σ το μικρό χω ριουδάκι έφ τα σα ν , λόγω τω ν λ α σ π ω μ έν ω ν και γ εμ ά τω ν

σ τ ρ ο φ ές δρόμω ν, μ ε μ εγ ά λ ες δ υ σ κ ο λ ίε ς τ ο α π ό γευ μ α . Η π ερ ιο χ ή α σ φ α λ ίσ τη κ ε ε κ τ ε ­

τα μ έν α και οι σ τρ α τ ιώ τες π έρ α σ α ν τη ν επ ό μ εν η ν ύ χτα σ ε σ κ η ν ές «χω ρίς ιδια ίτερα γ ε ­

γονότα».

Τ ελ ικ ά σ τ ις 9 Δ εκ εμ β ρ ίο υ π ρ ο χ ώ ρ η σ ε κα ι α π ό τ η ν ανατολική π λ ευ ρ ά τ ο υ κλο ιο ύ

το 22ο σύ ντα γμ α κα τα δρομ ώ ν σ το π λα ίσ ιο τ η ς επ ιχ είρ η σ η ς «Κ αρδερίνα», μ ε α π ο σ το ­

λή να α ν τιμ ετω π ίσ ει το ν εχ θ ρ ό σ τη ν π εδ ιά δ α τ ο υ Φ εν εο ύ .

Τ ο σύν τα γ μ α δ ιο ικ είτο α π ό το ν αντισυνταγμα τά ρχη Έ μ π ερ χ α ρ ν τ Γκ λ ιτς . Ο τρια-

ντα εννιά χρ ονος επ α γ γελ μ α τία ς σ τρ α τιω τικ ό ς ε ίχ ε σ υ μ μ ετά σ χ ει τ ό σ ο σ τ η δυ τικ ή ό σο

και στη ν ανατολική εκ σ τρ α τεία και ε ίχ ε φ τ ά σ ει σ τ η ν Ε λλάδα μ ό λις τη ν l η Ν ο εμ β ρ ίο υ

1943.19

Κ ατά τη ν επ έλ α σ η , μ ια εμ π ρ ο σ θ ο φ υ λ α κ ή π ερ ικ ύ κ λ ω σ ε τ ο ξη μ έρ ω μ α τ η ς 9 η ς Δ ε ­

κ εμ β ρ ίο υ τη ν π ο λίχνη τ η ς Ν εμ έα ς . Ενώ «π ολυ ά ρ ιθμ ο ι κά τοικοι εγκ α τέλ ειψ α ν π α ν ι­

κ ό β λ η το ι τη ν π ό λη » , ο Γ κ λ ιτς δ ιέ τα ξ ε το ν Β έμ π ερ , το ν δ ιο ικ η τή τ ο υ τμ ή μ α το ς αντι­

κ α τα σ κ ο π εία ς τη ς 117η ς μ εραρχία ς κατα δρομ ώ ν, να συ λλ ά β ει το ν φ ερ ό μ εν ο ω ς «κ ο μ ­

μ ο υ ν ισ τικ ό η γ έτ η » φ α ρ μ α κ ο π ο ιό Δ η μ ή τρ ιο Ν εμ έ ο και να κ ά ψ ει τα α π ο θ έμ α τά τ ο υ σ ε

φάρμακα. Αν και δ εν β ρ έθη κ α ν ό π λ α , π υ ρ π ο λ ή θ η κ α ν και άλλα σπ ίτια υ π ο τιθ έμ εν ω ν

κομ μ ο υ ν ισ τώ ν , τα ονόμ ατα τω ν ο π ο ίω ν α ν α φ έροντα ν ε π ίσ η ς σ τ ο υ ς κ α τα λό γο υ ς το υ

Β έμ π ερ . Μ έσ ω Ψ αριού, Κ αλλιά νω ν και Κ α ρ τερ ίο υ οι μ ο ν ά δ ες π ρ ο χ ώ ρ η σα ν στη σ υ ν έ ­

χεια «χωρίς επ α φ ή μ ε το ν εχθρό σ τη ν π ερ ιοχή Κ α σ τα ν ιά ς-Κ α ρ τερ ίο υ -Λ αύκας», ό π ο υ

π έρ α σ α ν τ η νύχτα.

Μ ε τις επ ιχ ε ιρ ή σ ε ις α υ τ ές οι γερ μ α ν ικ ές μ ά χ ιμ ες ο μ ά δ ες π έτυ χ α ν σ τις 9 Δ ε κ ε μ ­

βρίου, σ ύ μ φ ω ν α μ ε το ν α ρ χικό σ χ εδ ια σ μ ό , το ν ε κ τετα μ έν ο σ τρ α τιω τικ ό ελ ιγ μ ό π ερ ι­

κ ύ κ λ ω σ η ς. Ε ν το ύ το ις , εκ είν η τη χρονική π ερ ίο δ ο δ εν υ π ήρ χα ν π λ έο ν μ εγ ά λ ες μονά­

δ ε ς α ν τα ρτώ ν σ το ε σ ω τερ ικ ό τ ο υ κ λοιού, κ α θ ώ ς μ ε τη ν έν α ρ ξη τω ν γερ μ α νικώ ν ε π ι­

χ ειρ ή σ εω ν η η γεσ ία τ ο υ ΕΛΑΣ ε ίχ ε δ ώ σ ει εν το λ ή σ τ ις δυ ν ά μ εις τ η ς να κα τα φ ύγουν

π ρ ο ς βορρά, στη ν π ερ ιοχ ή γύρω α π ό τη ν Κ όρινθο, και π ρο ς τη δ υ τικ ή επ α ρχία τη ς

Η λεία ς. Α νάλογα έδρασαν σ χ εδ ό ν όλα τα μ έλ η το υ 12ου συ ν τά γ μ α το ς Α χα ια ς-Η λ εί-

ας, η εφ εδ ρ εία το υ ΕΛΑΣ και τ ο α υ τό ν ο μ ο καλα β ρ υτινό τάγμα. Χ ω ρ ίς να γίνουν αντι­

λ η π το ί α π ό τ ο υ ς Γερ μ α ν ο ύ ς, κα τά φ ερ α ν να δια φ ύγουν ό π ω ς είχαν δια τα χθεί, έτσ ι

ώ σ τ ε σ τις 9 Δ εκ εμ β ρ ίο υ η Α χαια ε ίχ ε α δ ειά σ ει σ χ εδ ό ν α π ό α ν τά ρ τες τ ο υ ΕΛΑΣ.20

19 Ο Έμπερχαρντ Γκλιτς, ο οποίος γεννήθηκε στις 9.11.1901 στο Βίττεν (περιοχή Ρουρ), προήχθη μετά από εισήγηση του Φέλμυ σε συνταγματάρχη (ΟΑ: Άαχεν, αρχειοθετημένοι φάκελοι προ­σωπικού).

20 Φ. Γρηγοριάδης, Το αντάρτικο, τόμ. 5, Αθήνα 1964, σ. 288.

Η δ ι α κ ο π ή τ η ς ε π ι χ ε ί ρ η σ η ς « Κ α λ ά β ρ υ τ α »

κ α ι η α ν α ζ ή τ η σ η τ ω ν ε κ τ ε λ ε σ θ έ ν τ ω ν Γ ε ρ μ α ν ώ ν

Ο σ τρ α τη γ ό ς Λ ε Σουίρ κ α τ έ λ η ξ ε τ ο π ρ ω ίτ η ς 1 Ο η ς Δ εκ εμ β ρ ίο υ 1943 σ τ ο συ μ π έρ α σμ α

ότι «οι σ υ μ μ ο ρ ίες , π ο υ υ π ο τίθ ετα ι ό τι β ρ ίσκοντα ν σ τη ν π ερ ιο χ ή Π α τρώ ν-Κ α λα β ρ ύ-

τω ν -Μ α ζέικ ω ν -Α ιγ ίο υ , κα τά τα φ α ιν ό μ εν α [ ...] δ ιέφ υ γα ν π ρ ο ς τα ν ο τιο δ υ τικ ά και τα

ανατολικά» / ' Ε τσ ι δ ιέ τα ξ ε τ η δ ια κ ο π ή τ η ς ε π ιχ ε ίρ η σ η ς και τη ν ε π ισ τρ ο φ ή τω ν μ ονά ­

δω ν σ τ ις β ά σεις τ ο υ ς μ έχρι τη ν 13η Δ εκ εμ β ρ ίο υ . «Π ριν α π ό τη ν α π ο χ ώ ρ η σ η » , α ν α φ έ­

ρει ο σ τρ α τιω τικ ό ς δ ιο ικ η τή ς σ τ η διαταγή τ ο υ , θα έ π ρ ε π ε ω σ τό σ ο α κ ό μ η να «εκ κ α θ α ­

ριστούν» α π ό τ ις μ ο ν ά δ ες οι α κ ό λ ο υ θ ες π ερ ιο χ ές :

α) Α πό τη μάχιμη ομάδα Γιούπ π ε:2 η π ερ ιοχή Βυσοκάς-Κ αστρινής [sic, Κ ερπι-

ν ής]-Ά νω Σουδενών-Καλαβρύτων,

β) από τη μονάδα πυροβολικού 116: η περιοχή Τριπόταμων-Βορόχωβας [sic,

Μ ορόχωβας] -Δερβενίου-Καλυβιών-Π αραλογγών-Κερσιτσίου,

γ) από τη μηχανοκίνητη ομάδα Νόρντμαν: Δίβρη-Τσιπιανά-Κερτίζα-Καλύβια,

δ) από την ομάδα Κ όκερτ: Μ αζέικα-Κ ρινόφυτα-Βάλτος-Μ άζι,

ε) ο 14ος λό χο ς των ταγμάτων αμύνης οχυρώσεων π εζικού 999 [ ...] την περιοχή

Δούκα-Δεμούτας-Δάρδισας-Χ ανίων.3

Σ τις 9 Δ εκ εμ β ρ ίο υ ο Λ ε Σουίρ μ ε τέ β η α ερ ο π ο ρ ικ ώ ς απ ό τη ν Τ ρ ίπ ο λ η στα Μ α ζ έ ι­

κα, ό π ο υ ε π ισ κ έφ θ η κ ε τ ο υ ς τρ α υ μ α τισ μ έν ο υ ς Β ά λ τερ και Ν τόννερ , για να μ π ο ρ έσ ε ι

να σχ η μ α τίσ ει α υ το π ρ ο σ ώ π ω ς μια εικ ό ν α σ χ ετ ικ ά μ ε τη ν ομηρία και τη ν ε κ τ έ λ εσ η

τω ν α ιχμ α λώ τω ν. Ενώ ο Ν τόννερ α π ό α υ τή τη σ υ ν ά ν τη σ η σ υ γ κ ρ ά τη σ ε στη μνήμ η το υ

κ υ ρ ίω ς ό τι «ο σ τρ α τη γ ό ς ε ίπ ε ό τι γ εν ν η θή κ α μ ε για δ ε ύ τ ερ η φορά»,4 ο Β ά λ τερ θυμ ά ­

ται οτι ο Λ ε Σουίρ ή θ ε λ ε να δει ο π ω σ δ ή π ο τ ε το ν τ ό π ο τ η ς ε κ τ έ λ ε σ η ς , α λλά οι γιατροί

απέρριψ αν τ ο α ίτημ ά τ ο υ λό γ ω τω ν σοβ α ρώ ν τρ α υ μ ά τω ν τ ο υ Β άλτερ.5

Υ π ό τ η ν ε π ή ρ ε ια τ ω ν σ υ ζ η τ ή σ εώ ν τ ο υ στα Μ α ζέικ α , ο στρ α τη γ ό ς έκ α ν ε τη «δια­

ταγή αντιποίνω ν» π ο υ ε ίχ ε δ ώ σ ει σ τ ις 8 Δ εκ εμ β ρ ίο υ π ιο σ υ γ κ εκ ρ ιμ έν η . Σ τ ις 10 Δ ε ­

κ εμ β ρ ίο υ δ ιέ τ α ξ ε γ ρ α π τώ ς:

1 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/16, 10.12.43, σ. 247. Καθώς ο Εμπερσμπέργκερ αναπλήρωσε τον τραυματισμένο Βέλφινγκερ, ο Γιούππε ανέλαβε στις 10 Δεκεμβρίου τηδιοίκηση του 1ου τάγματος του 749ου συντάγματος.

3 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/16, 10.12.43, σ. 247.4 Επιστολή του Ντόννερ προς τους γονείς του, με ημερομηνία 12.12.43. Αντίγραφο στο αρχείο του

συγγραφέα.5 Συνέντευξη με τον Βάλτερ στις 13.1 2.97.

398 V. Η Ε Π Ι Χ Ε Ι Ρ Η Σ Η « ΚΑΛ ΑΒ Ρ Υ Τ Α»

Σε αντίποινα για την εκ τέλ εσ η των μελών το υ 1ου και το υ Sou λόχου το υ 749ου

συντάγματος καταδρομών θα ισοπεδω θούν οι το π ο θ εσ ίες Μ αζέικα και Καλάβρυτα.

Επίσης τα χωριά στις π ερ ιοχές όπ ου έγιναν έρ ευ ν ες και στα οποία αποδεδειγμένα

στεγάστηκαν συμμορίες ή υπ ήρξε αντίσταση κατά τη διάρκεια τη ς έρευνας ή βρέ­

θηκαν όπλα και πυρομαχικά.

Ό λα τα ζώα στις π ερ ιοχές όπ ου έγινε έρευνα αλλά και κατά μήκος του δρόμου

επ ισ τρ ο φ ή ς θα π ρέπ ει να μεταφ ερθούν από τις μονάδες στις βάσεις.6

Σ τη συ ν έχ εια ο Λ ε Σ ο υ ίρ εγ κ α τέλ ε ιψ ε τα Μ α ζέικ α και σ υ ν α ν τή θ η κ ε μ ε τη μάχιμη

ομ άδα Γ κ ν α ς π ο υ βρισκότα ν σ τα Τ ρ ιπ ό τα μ α και τ η Δ ίβρη. Έ φ τ α σ ε ε κ ε ί σ τ ις τ ρ ε ις το

α π ό γ ευ μ α . Ο λό γ ο ς για τη ν ε π ίσ κ εψ η σ τα Τ ρ ιπ ό τα μ α ή τα ν η π ρ ω ιν ή αναφορά ε κ ε ί ­

ν η ς τ η ς η μ έρ α ς ότι μια α ν ιχνευτική ομάδα τ ο υ 9 6 5 ο υ συ ν τά γ μ α το ς π εζ ικ ο ύ -τ μ ή μ α

τ η ς επ ιχ είρ η σ η ς « Β ο υ β ά λ ι» - ε ίχ ε έ ρ θ ε ι σ ε έ ν ο π λ η σ υ μ π λ ο κ ή μ ε τ ο υ ς αντάρτες.7

Σ τη ν π ρ α γ μ α τικότη τα , η αν ιχνευτική ομ ά δα τ η ς επ ιχ είρ η σ η ς «Βουβάλι» ε ίχ ε π έ ­

σ ε ι σ ε εν έδ ρ α τ ο υ 12ου α χ α ϊκ ο η λεια κ ο ύ συ ν τά γ μ α το ς 5 χλμ. βορειοα να τολικά τ ο υ Λά-

λα . Κ ατά τ η συ μ π λ ο κ ή , π ο υ δ ιή ρ κ εσ ε μ ό λ ις μ ισ ή ώρα, οι Γερμ α νοί είχαν 11 ν εκ ρ ο ύ ς

και 10 βαριά τρ α υ μ α τίες , α π ό τ ο υ ς ο π ο ίο υ ς οι 4 υ π έκ υ ψ α ν στα τρα ύμ α τά τ ο υ ς μ ετά

τη ν επ ισ τρ ο φ ή σ το ν Π ύργο. Α ν τίθ ετα ο α ν τίπ α λο ς ε ίχ ε , σύμ φ ω να μ ε τ ις γ ερ μ α ν ικ ές

α ν α φ ο ρ ές, «μόνον» ένα ν εκ ρ ό και κ α τά φ ερ ε να α π ο κ ο μ ίσ ει π λ ο ύ σ ια λά φ υρα σ ε ό π λ α

και π υρομ α χικά : συνολικά έπ εσ α ν στα χέρια τω ν α ν τα ρ τώ ν «4 ελα φ ρ ά ο π λ ο π ο λ υ β ό ­

λα και 13 κιβώ τια π υ ρ ο μ α χικ ώ ν μ ε 17.400 σφ α ίρες, 2 α υ τόμ α τα ό π λ α μ ε 430 σφ α ίρ ες,

8 το υ φ έκ ια μ ε 1 .200 σφ α ίρ ες, 100 ο β ίδ ες και 60 χ ε ιρ ο β ο μ β ίδ ες» .8

Ε π ειδ ή οι 15 Γερ μ α ν ο ί έ π εσ α ν κατά τη δ ιά ρκεια μ ά χη ς κ α ι ο δ ιο ικ η τή ς τ η ς έπ ιχ ε ί-

ρ η σ η ς «Βουβάλι» δ ια π ίσ τω σ ε ό τι τα χωριά γύρω α π ό τ ο Λ άλα «Οεν είχ α ν σ χ έσ ε ις με

τ ις συ μ μ ο ρ ίες» , δ εν δό θη κ α ν ε ν τ ο λ έ ς για τη ν εφ α ρ μ ογή α ν τιπ οίνω ν.9 Α π ό κ ά π ο ιο σ η ­

μ είω μ α π ο υ β ρ έθ η κ ε π ά νω σ το ν ν εκ ρ ό α ν τά ρ τη δ ια π ισ τώ θ η κ ε μ ε β εβ α ιό τη τα ό τι η

αντα ρτική ομ άδα το υ π ρ ο ερ χ ό τα ν α π ό τ ο χω ρ ιό Β ιδιάκι, 14 χλμ . β ο ρειοα να τολικά

τ ο υ Λάλα. Ω σ τό σ ο , ο ύ τε το χω ριό α υ τό π υ ρ π ο λ ή θ η κ ε . Ο δ ιο ικ η τή ς τ η ς επ ιχ είρ η σ η ς

«Βουβάλι» δ ικ α ιο λ ό γ η σε αργότερα τη ν α π ό φ α σ ή τ ο υ μ ε το επ ιχ είρ η μ α ό τι, κατά τη ν

ά π οψ ή το υ , η κ α τα σ τρ ο φ ή τω ν χω ριώ ν «δεν θα ο δ η γ ο ύ σ ε σ τη ν εξ ό ν τ ω σ η μιας τ ο π ι­

κή ς συμ μ ορ ία ς και γι’ α υ τό δ εν π ρ ο χ ώ ρ η σ ε σ ’ α υ τή τ η ν εν έρ γ εια » .10

Ο Λ ε Σ ο υ ίρ ή λ π ιζ ε ότι οι α ν τά ρ τες λόγω τ η ς επ ιτυ χ ία ς τ ο υ ς θα επ ιζη το ύ σ α ν και

νέα σ υ μ π λ ο κ ή μ ε τ ο υ ς Γερ μ α ν ο ύ ς. Α ντίστοιχα λ ο ιπ ό ν δ ιέτα ξ ε σ τ ις 10 Δ εκ εμ β ρ ίο υ τη

6 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/16, 10.12.43, σ. 247.7 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/16, ενημερωτικό φυλλάδιο για την κατάσταση του εχθρού αρ. 4, σ. 230.8 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/16, επιχείρηση «Βουβάλι» κατά τωνσυμμοριών, 16.12.43, σ. 274.9 Ό.π., σ. 275 (έμφαση όπως καιστοπρωτότυπο).

10 Ό.π., σ. 275.

Η Δ ΙΑ Κ Ο Π Η ΤΗΣ ΕΠ ΙΧΕΙΡΗΣ ΗΣ «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ» 399

μ ετα φ ο ρά τμ η μ ά τω ν τ η ς μ ά χιμ ης ομ ά δ α ς Β έλ φ ιν γ κ ερ α π ό τα κ α τεχό μ εν α Κ αλάβρυ­

τα σ τη ν π ερ ιο χ ή τω ν Τ ρ ιπ ό τα μ ω ν .11

Η α π ο χ ώ ρ η ση α υτώ ν τω ν τμ η μ ά τω ν α π ό τ α Κ αλάβρυτα έγινε τη ν ίδια κ ιόλας μέρα.

Στο δρόμ ο για τα Τ ριπ ό τα μ α οι Γ ερ μ α ν ο ί κα τέλα β α ν ξανά το Σ κ επ α σ τό , ό π ο υ βρίσκο-

η α ν π λ έο ν εκ τό ς α π ό το ν εβ δο μ η ν τα δυ ά χρ ον ο Α θανάσιο Π α π α κω νστα ντίνου «μόνο

δι;ο ή τρ ε ις υ π ερ ή λ ικ ες» και ο π ρ ό εδ ρ ο ς το υ χω ριού Σ τα ύ ρ ο ς Χ ρ όν η ς. Ό λ ο ι οι υ π ό ­

λ ο ιπ οι κά τοικοι ε ίχ α ν δ ια φ ύ γ ει τ η ν π ρο η γ ο ύ μ εν η ν ύ χ τα στα βουνά.

Ο Π α π α κω νστα ντίνου υ π ή ρ ξ ε σ τη σ υ ν έχ ε ια μ άρτυρας τ η ς π υ ρ π ό λ η σ η ς π ερ ίπ ο υ

«δ ώ δ εκ α σ π ιτιώ ν τω ν αντα ρτώ ν», εν ώ το α π ό γ ευ μ α φ ο ρ τώ θη κ α ν και έφ υ γα ν δύο

φ ορτηγά μ ε «π ο υ λ ερ ικ ά και ρ ο υ χ ισ μ ό » .!2

Τ ο γεγο ν ό ς ό τ ι ο π ρ ό εδ ρ ο ς τ ο υ χ ω ρ ιο ύ Σ τα ύ ρ ο ς Χ ρ ό ν η ς δ εν ε ίχ ε ε π ίσ η ς εγ κ α τα ­

λείψ ει το χωριό ο φ ειλ ό τα ν σ τη ν ανησυχία το υ για τη ν τύ χ η τω ν δ εκ α π έ ν τ ε βοσκώ ν

π ο υ είχα ν υ π ο χ ρ εω θ ε ί τη ν π ρ ο η γ ο ύ μ εν η μέρα να μ ετα φ έρ ο υ ν τα γιδ ο π ρό β α τά το υ ς

στα Κ αλάβρυτα . Κ αθώ ς οι ά ν δρ ες α υ το ί δ εν είχ α ν επ ισ τρ έψ ει α κό μ η στο Σ κ επ α σ τό ,

σ τις 10 Δ εκ εμ β ρ ίο υ ο Χ ρ ό ν η ς π ή ρ ε το δρόμο για τα Κ αλάβρυτα για να ζ η τή σ ε ι απ ό το

ε κ ε ί α ρ χη γείο τη ν α π ελ ευ θ έρ ω σ ή το υ ς .

Σ το μ εσ ο δ ιά σ τη μ α ο Λ ε Σ ο υ ίρ ε π έ τ ρ ε ψ ε σ τη ν εξ ο υ θ εν ω μ έν η ομ άδα π ο ρ εία ς Κ ό ­

κ ε ρ τ να α ν α π α υ τεί για μία η μ έρ α στα Μ α ζέικ α σ τ ις 10 Δ εκ εμ β ρ ίο υ . Ό μ ω ς για τ ις 11

και τ ις 12 Δ εκ εμ β ρ ίο υ δ ιέτα ξ ε «να α ν α ζη τη θο ύ ν οι φ ο ν ε υ θ έ ν τε ς α ιχμ ά λω τοι και να

εφ α ρ μ ο σ το ύ ν α ντίπ οινα στα χω ριά β ο ρ είω ς και ν ο τιο α ν α το λικ ώ ς τω ν Μ α ζέικ ω ν » . Ο

Κ ό κ ερ τ έλ α β ε ρητή εν το λ ή α π ό το ν Λ ε Σουίρ να δ ια τά ξει, «σε αντίποινα για το υ ς φ ο ­

ν ε υ θ έν τ ε ς α ιχ μ α λώ το υ ς [ ... ] , τ η ν π υ ρ π ό λ η σ η τω ν γ ύ ρ ω χω ρ ιώ ν κα ι τ η ν ε κ τ έ λ ε σ η τ ο υ

ανδρικού π λ η θ υ σ μ ο ύ » .!3

Έ τ σ ι ο Κ ό κ ερ τ π ο ρ ε ύ θ η κ ε ξανά σ τ ις 11 Δ εκ εμ β ρ ίο υ έχ ο ν τα ς μ α ζί τ ο υ π ερ ίπ ο υ 250

ά ν δρ ες α π ό τ ο ν 1 1ο κ α ι τ ο ν 13ο λ ό χο τ ο υ 7 3 7 ο υ συ ν τά γ μ α το ς π ρ ο ς το Π λα ν η τέρ ο ,

ό π ο υ και δ ια ν υ κ τέρ ευ σ α ν σ ε σ κ η ν ές . Τ ο επ ό μ εν ο π ρ ω ί η ομάδα μ ο ιρ ά στη κ ε: εν ώ ο

13ος λ ό χ ο ς «χτέν ισ ε» το υ ς γύρω ο ικ ισ μ ο ύ ς, ο 1 1ος ξεκ ίν η σ ε γύρω σ τις έξι το πρω ί την

α ν α ζή τη ση τω ν νεκρώ ν.

Π ρολη π τικά , για τ η ν π ερ ίπ τ ω σ η α ν τα ρ τικ ή ς επ ίθ εσ η ς , οι σ τρ α τ ιώ τες μ ετέφ ερ α ν

μ α ζί τ ο υ ς σ ’ α υ τή τ η δ ύ σ κ ο λ η π ο ρ εία , π ο υ γ ινόταν κ υ ρ ίω ς μ έσ α α π ό μ ον ο π ά τι, δύο

ορεινά π υ ρ ο β ό λ α . Ο λ ό χ ο ς σ υ ν ο δ ευ ό τα ν α π ό δ ώ δ εκ α Έ λ λ η ν ε ς , π ο υ θα έδειχ ν α ν το

δρ όμ ο π ρ ο ς το ν τ ό π ο ε κ τ έ λ ε σ η ς και θα β ο η θο ύ σα ν σ τ ις ερ γ α σ ίες π ερ ισ υ λ λ ο γ ή ς τω ν

ν εκρώ ν. Εννιά Έ λ λ η ν ε ς κατάγονταν α π ό τα Μ α ζέικ α , α ν άμ εσά τ ο υ ς και ο γ ια τρ ό ς και

π ρ ώ η ν π ρ ό εδ ρ ο ς τ ο υ χω ρ ιο ύ Γεώ ρ γ ιο ς Κ α ρ κούλια ς, π ο υ ε ίχ ε π ερ ιπ ο ιη θ ε ί το ν Φ ί-

11 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/16, ημερήσιααναφορά, 10.12.43, σ. 321.12 Κρατικό Αρχείο: Staηw 21129, σ.269.13 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/16, αναφορά δράσης, 21.12.43, σ. 298.

400 V. Η ΕΠ ΙΧΕ ΙΡΗ Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ»

ντλερ και ε ίχ ε π α ρ α δ ώ σ ει στο ν Γκνα ς τη ν ε π ισ το λ ή τ ο υ Σ ό μ π ερ . Δ ύ ο κατάγονταν

α π ό τ ο γ ειτο ν ικ ό χω ρ ιό Κ αλύβ ια και ο Α θα νάσιος Π α π α δ η μ η τρ ό π ο υ λ ο ς α π ό το Π λα ­

ν η τέρ ο .

Μ ετά α π ό π ο ρ εία π εν τ έμ ισ ι ω ρ ώ ν κ α τά μ ή κ ο ς τω ν π η γ ώ ν τ ο υ Α ροάνιου, μ έσ α

α π ό β ά τ α και δά ση μ ε πλα τά νια και ερ υ θ ρ έλ α τα , β ο υ ρ κ ό το π ο υ ς και α τ έ λ ε ιω τ ε ς π ε ­

τρ ώ δ ε ις β ο υ ν ο π λα γ ιές , ο Δ η μ ή τρ ιο ς Κ ίτσ ο ς , έ ν α ς α π ό τ ο υ ς Έ λ λ η ν ε ς ο δ η γ ο ύ ς, έ δ ε ιξ ε

ξαφ νικά στο ν ουρανό π ρ ο ς το μ έρ ο ς ε ν ό ς σμ ή ν ο υ ς π ο υ λ ιώ ν π ο υ π ετο ύ σ α ν κυκλικά :

«Ο ρ ίσ τε οι μ ά ρ τυ ρ ές μ ας», φ ώ να ξε. Π ράγματι λ ίγ ο μ ετά , ό π ω ς α ν έφ ερ ε ο Κ ό κ ερ τ,

«β ρ έθη κ α ν οι ν εκ ρ ο ί σ ε μια άγρια χαράδρα».

Γ ερ μ α ν ο ί και Έ λ λ η ν ε ς αντίκρισα ν έν α φ ρ ικ τό θέα μ α: σ τ η σ χ εδ ό ν κα τα κό ρυ φ η

π λ ευ ρ ά τ η ς χαράδρας, π ο υ ήτα ν σ κ επ α σ μ έν η μ ε δ έν τρ α και βάτα, κ ρ έμ ο ν τα ν τα π τ ώ ­

ματα. Π ολ ύ λ ίγα π τώ μ α τα είχ α ν ό ν τω ς κα τρ α κ υ λ ή σει μ έχρι τ η ν κοιλάδα. «Φ ο ρ ο ύ σα ν

μόνο κ ο υ ρ έλ ια και, εν μ έρ ει λό γω τ η ς π τ ώ σ η ς σ τη ν α π ό κ ρ η μ ν η π λα γιά β ά θο υ ς 100 μ.,

ήταν α κρ ω τη ρια σμ έν α σ ε μ εγά λο βα θμό», έγρ α ψ ε α ργότερα ο Κ ό κ ερ τ. «Η π ερ ισ υ λ ­

λογή υ π ή ρ ξε εξα ιρ ετικ ά δ ύ σ κ ο λη , αλλά παρ’ όλα αυτά στά θη κ ε δ υ ν α τό να σ υ λ λ εγ ο ύ ν

70 νεκροί» . Α νάμεσα στα θύματα σ υ γ κ α τα λεγ ό τα ν και ο Χ α νς Σ ό μ π ερ , ο ο π ο ίο ς ανα­

γ ν ω ρ ίσ τη κ ε μ ε β εβ α ιό τη τα α π ό το ν α ν θυ π α σ π ισ τή τ ο υ 1 1ου λό χο υ . Ά λλα π τώ μ α τα

είχαν π α ρ α μ ο ρ φ ω θεί σ ε τ έτ ο ιο β α θμ ό, ώ σ τ ε μ π ό ρ εσ α ν «να α ναγνω ριστούν μόνο μ ε

δ υ σ κ ο λ ία » .!4

Ενώ τα 70 π τώ μ α τα π α ρ α χώ θη κ α ν π ροσω ρ ινά « σ ε τ έσ σ ε ρ ις τά φ ο υ ς» , δ ιότι ο λ ό ­

χο ς δ εν ή τα ν κα τά λλη λα ε ξ ο π λ ισ μ έν ο ς για τη μ ετα φ ο ρ ά , σ υ ν εχ ίσ τη κ ε η α ν α ζή τη ση

ακόμ η π έν τ ε ν εκ ρ ώ ν π ο υ έλ ειπ α ν . Ο Κ ό κ ερ τ γνώ ριζε ό τι ο Φ ίν τλ ερ , ο Β ά λ τερ και ο

Ν τόννερ είχαν ε π ιζ ή σ ε ι και ό τι ο Σ όμ π ερ α ν έφ ερ ε σ το γράμμα π ο υ ε ίχ ε π α ρ α δ ώ σει

σ το ν για τρό Κ α ρ κούλια ό τι στα Μ α ζέικ α βρίσκοντα ν «78 α ιχμ ά λω τοι» .^

«Η α ν α ζή τη ση δ εν έ φ ε ρ ε όμ ω ς α π ο τελ έσ μ α τα » , έγραψ ε αργότερα ο Γκνας.16 Κά­

ποια εξή γ η σ η για τ ο π ρ ό β λ η μ α α υ τό μας π ρ ο σ φ έρ ει ο Ν τό ν ν ερ , ο ο π ο ίο ς μ ετά τον

π ό λ εμ ο α ν έφ ερ ε σχετικά ότι, «όταν δ ια ν υ κ τερ εύ σ α μ ε σ τ ο εκ κ λ η σ ά κ ι σ τ ο Μ άζι, τρ ε ις

ά ν δ ρ ες κ α τά φ ερ α ν να δ ρ α π ετεύ σ ο υ ν τη ν τ ελ ευ τα ία νύχτα , αν και ο λο χα γ ό ς Σ ό μ π ερ

ε ίχ ε α π ειλ ή σ ει ό τι ο π ο ιο σ δ ή π ο τε π ρ ο σ π α θ ο ύ σ ε να δ ρ α π ετ εύ σ ε ι θα α ν τιμ ετώ π ιζε

σ τρ α το δ ικ είο » / 7

Ο Γεώ ρ γ ιο ς Χ ρ . Τ σ ά μ η ς έχ ε ι α ν τιθ έτω ς μ ια άλλη εξή γ η σ η για τη ν τύ χ η τω ν π έν τ ε

αγνοουμένω ν. Β α σ ίζετα ι σ ε ό σα κ α τέθεσ α ν διά φ οροι α υ τ ό π τες μ ά ρ τυ ρ ες και είναι

τ η ς ά π οψ η ς ό τι μόνον έν α ς α π ό τ ο υ ς α ιχ μ α λ ώ το υ ς μ π ό ρ εσ ε να δ ρ α π ετ εύ σ ε ι τ ο τ ε ­

14 Ό.π.15 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/16, αναφορά αρ. 2, 15.12.43, σ. 311.16 Όπ.17 Πρωτόκολλο της Κ. Τίσλερ με ημερομηνία 27.1.80. Αντίγραφο στο αρχείο του συγγραφέα.

Η Δ ΙΑ Κ Ο Π Η ΤΗΣ ΕΠ ΙΧΕ ΙΡΗΣ ΗΣ «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ» 401

λ ευ τα ίο βράδυ στο Μ άζι. Ό μ ω ς ο άν­

δρ α ς α υ τό ς σ υ ν ελ ή φ θ η ξανά σ τ ις 8 Δ ε ­

κ εμ β ρ ίο υ κοντά στα Σ ο υ δ εν ά α π ό

α ν τά ρ τες και ε κ τ ε λ έ σ τ η κ ε α μ έσ ω ς . 18 Οι

υ π ό λο ιπ ο ι τ έσ σ ε ρ ις επ έζη σ α ν τ η ς ε κ τ έ ­

λ ε σ η ς π έφ το ν τα ς στη χαράδρα, ακριβώ ς

ό π ω ς ο Ν τό ν ν ερ και ο Β ά λ τερ . Δ ύ ο α π ό

α υ τ ο ύ ς κα τέφ υ γα ν σ τη ν Π έν η , αν ατολι­

κά τ ο υ Μ α γ έρο υ . «Εκεί σ υ ν ελ ή φ θη σ α ν

α π ό τ ο υ ς α ν τά ρ τες και εκ τελ έσ τη κ α ν .

Α π ό το υ ς ά λ λο υ ς δύ ο », γράφει ο Τ σά -

μης, «ο έν α ς έφ τα σ ε σ τη ν Ε λα φ ό β ρ υ ση

και ο ά λ λ ο ς σ τη Χ ο ν δρ ό λα κ κ α . Ε κ εί υ π έ ­

κ υψ αν σ τη ν υ π ερ κ ό π ω σ η και τα τρ α ύ ­

μ ατά τους». 19

Ο Τ σ ά μ η ς π ερ ιγρ ά φ ει ε π ίσ η ς τη ν

α ν τίδρ α σ η τω ν μ ελ ώ ν τ ο υ 1 1ου λ ό χ ο υ

ό τα ν αντίκρισαν τ ο υ ς ν εκ ρ ο ύ ς σ υ ν τρ ό ­

φ ο υ ς τ ο υ ς σ τ η ν κοιλάδα κά τω α π ό τη

θ έσ η Μ αγέρου: «Η οργή τω ν Γερμ α νώ ν

σ τη θ έα τω ν νεκ ρ ώ ν συ ν τρ ό φ ω ν το υ ς

π ο υ κρ έμ ο ν τα ν σαν σκιά χτρα στα δ έ ­

ντρα, τσ α κ ισ μ έν ο ι, φ ο ρ ώ ν τα ς κο υ ρέλια

και μ ερικοί δ εμ έν ο ι ακόμ η μ ετα ξύ τ ο υ ς , ήτα ν α π ερ ίγ ρ α π τη », λ έει. «Ε κ τό ς απ ό τον

σ υ ν ερ γ ά τη το υ ς , το ν Κ αρκούλια, εκ τέ λ εσ α ν επ ιτό π ο υ ό λ ο υ ς τ ο υ ς Έ λ λ η ν ε ς οδη γ ο ύς.

Μ όνο ο Κ ίτσ ο ς μ π ό ρ εσ ε να δια φ ύγει. Α ργότερα α φ η γ είτο ξανά και ξανά π ώ ς ανακά­

λυψ ε π ρ ώ το ς τ ο υ ς ν εκ ρ ο ύ ς α π ό τα όρνια π ο υ π ετο ύ σ α ν κ υ κ λικ ά » .20

Ο Κ ίτσος κατα γόταν α π ό τ ο Σικάγο. Λίγο πριν α π ό τη ν έναρξη τ ο υ π ο λ έμ ο υ ή ρ θ ε

στη ν Ε λλάδα για δ ια κ ο π ές και δ εν μ π ό ρ εσ ε να εγ κ α τα λ είψ ει εγκα ίρ ω ς τη χώ ρ α . Α νά­

μ εσα σ το υ ς ο δ η γ ο ύ ς π ο υ ε κ τ ε λ έσ τ η κ α ν β ρ ισκότα ν και ο Π α ναγιώ της Α ναγνω στό-

Φ ω τ. 125. Ένας μοναχικός τάφος στην άκρη του δάσους στο Μάζι: «Θ. Μ ητρόπουλος-ετών 3 0 - εκτελεσθείς υπό των Γερμανών 12.12.43».

18 Σύμφωνα με τον Κακογιάννη, ο Γερμανός αυτός ονομαζόταν Βίλμερ. Υποτίθεται ότι τον συνέ­λαβε ο αντάρτης Σταθούλιας από τα Κάτω Σουδενά και ότιτον εκτέλεσε κάποιος Χαρίλαος Κλει- δής «για να εκδικηθεί το θάνατο του ανιψιού του Ντίνου». Βλ. Κακογιάννης, ό.π., σ. 252. Σύμ­φωνα όμως με έρευνες του σ^γραφέα, κανείς από τους αιχμαλώτους δεν ονομαζόταν Βίλμερ (επιστολή της υπηρεσίας WASt προς τον συγγραφέα με ημερομηνία 12.3.99).

19 Επιστολή του Γ. Χρ. Τσάμη προς τον συγγραφέα μεημερομηνία 26.2.99.20 Συνέντευξη μετονΤσάμηστις 22.1.98, επιστολή του ιδίουπρος τον συγγραφέα με ημερομηνία

26.2.99 και άρθρο του ιδίου στην εφημερίδα Η φωνιί των Καλαβρύτων, Μάιος 1987.

402 V. Η ΕΠ ΙΧΕ ΙΡΗ Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ»

π ο υ λ ο ς, ένα δ εκ α π εν τά χ ρ ο ν ο αγόρι. ' Ενας ά λλο ς ή τα ν ο α δ ελφ ό ς τ η ς Α σπ α σία ς Ο ικ ο ­

ν ό μ ο υ , π ο υ ε ίχ ε π ερ ιπ ο ιη θ ε ί μ ε α υ το θυ σ ία το ν ά ρ ρ ω σ το Φ ίν τλ ερ στα Μ α ζέικ α .2ΐ

Α φ ο ύ έθα ψ α ν π ροσω ρ ινά τ ο υ ς ν εκ ρ ο ύ ς τ ο υ ς κ α ι ε κ τέλ εσ α ν επ ιτ ό π ο υ τ ο υ ς Έ λ λ η ­

ν ες οδηγούς, οι σ τρ α τ ιώ τες επ έσ τρ εψ α ν τ ο α π ό γ ευ μ α σ τ ο Π λανητέρο. Εδώ εν ώ θη κ α ν

ξανά μ ε το ν 13ο λόχο , ο ο π ο ίο ς κα τά τ η διάρκεια τ η ς η μ έρ α ς ε ίχ ε διεξα γά γει έρ ευ ν ες

και σ τη σ υ ν έχ εια ε ίχ ε κάψ ει τα χωριά Τ ουρλά δα , Β ά λ το ς , Ά γιος Ν ικόλα ος, Α ρμπούνα

και Π λ α ν η τέρ ο . Παρ’ όλα α υτά δ εν ε κ τ ε λ έ σ τ η κ ε κ α ν είς , κ α θ ώ ς π α ν το ύ ο π λ η θ υ σ μ ό ς

ε ίχ ε ή δ η δια φ ύγει. Σ ύ μ φ ω ν α μ ε τη ν κ α τ ά θ εσ η τ ο υ π ρ ο έδ ρ ο υ τ ο υ Π λα ν η τέρ ο υ Π έ­

τρ ο υ Μ η λ ιτσ ό π ο υ λ ο υ , μόνο σ τ ο Β ά λτο και τ ο Π λ α ν η τέρ ο κ α τα στρά φ ηκ α ν 90 κ τ ί­

ρια.22 Μ ό λ ις σ κ ο τείν ια σ ε, οι δύο λό χο ι εγκ α τέλ ειψ α ν μαζί μ ε το ν οδηγό τ ο υ ς , το ν για­

τρ ό Κ αρκούλια , τ ο φ λ εγ ό μ εν ο Π λ α ν η τέρ ο επ ισ τρ έφ ο ν τα ς γύρω σ τ ις ο κ τ ώ τ ο βράδυ

σ τα κα τα λύμ α τά τ ο υ ς σ τα Μ α ζ έ ικ α ^

21 Σύμφωνα με τις γερμανικές πηγές, εκτελέστηκαν έντεκα άνδρες, σύμφωνα με τις ελληνικές, δέκα. Επρόκειτο για τους Π. Αναγνωστόπουλο, Α. και Γ. Γιαννούλια, Τ. Μητρόπουλο, Π. Οικο­νόμου, Γ. Χασάμπαλη, Α. Παπαδημητρόπουλο, Γ.Αντωνόπουλο, Π. Ζαφειρόπουλο και Δ. Κοτζιά.

22 Κεντρικό Γραφείο: 508 AR 1293/68, κατάθεση της 26.2.45, σ. 114.23 Ο Καρκουλιας εκτελέστηκε το 1944 από αντάρτες του ΕΛΑΣ ως συνεργάτης των Γερμανών.

Δ ι α τ ά σ σ ε τ α ι « ε φ α ρ μ ο γ ή σ κ λ η ρ ό τ α τ ω ν α ν τ ι π ο ί ν ω ν » 1

Ενώ τμ ήμ α τα τ η ς μ ά χιμ ης ομ ά δα ς Β έλ φ ιν γ κ ερ α π ο χω ρ ο ύ σα ν σ τ ις 10 Δ εκ εμ β ρ ίο υ

α π ό τα Κ αλάβρυτα φ τά ν ο ν τα ς γύρω σ τ ις τ ρ ε ις τ ο α π ό γ ευ μ α «χω ρίς επ α φ ή μ ε το ν ε χ ­

θρό» σ τ η Δ ίβρη,2 οι τ ρ ε ις ο μ ά δ ες π ο ρ εία ς τ η ς μ ά χιμ ης ομ ά δα ς Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ , σ ε

συνεργα σία μ ε τη σω φ ρ ο ν ισ τικ ή διμοιρία τ η ς 117η ς μ ερα ρ χία ς κα τα δρ ομ ώ ν, κ α τέλ α ­

βαν τα Κ αλάβρυτα .

Τ η ν ίδια εκ είν η ημ έρ α ο Λ ε Σουίρ ε ίχ ε α ν α θ έσ ει επ ίσ η μ α σ το ν Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ

τη δ ιο ίκ η σ η τ η ς επ ιχ είρ η σ η ς «Κ αλάβρυτα». Ο ργά νω σε το σ τα θμ ό δ ιο ίκ η σ η ς σ τ ο κ έ ­

ντρο τη ς π ό λ η ς γύρω σ τ ις π έ ν τ ε τ ο α π ό γ ευ μ α και δ ιέτα ξ ε α μ έσ ω ς τη ν α υ σ τη ρ ή τ ή ρ η ­

ση τ η ς α π α γ ό ρ ευ σ η ς εξ ό δ ο υ : μ ετά τ ις τ έ σ σ ε ρ ις τ ο α π ό γ ευ μ α , θα ή τα ν υ π ο χ ρ εω μ έν ο ι

ό.\οι να μ ένουν στα σ π ίτ ια τ ο υ ς , π ερ ιπ τ ώ σ ε ις α ν υ π α κ ο ή ς θα τιμ ω ρ ού ν τα ν μ ε θάνατο.

Ό τ α ν λ ο ιπ όν δ ύ ο Κ αλαβρυτινοί, οι Μ π ρ ά τσ ικ α ς και Λ ια κ ό π ο υλ ος, και έν α ς Ιτα λ ό ς,

π ο υ ε ίχ ε κ α τά π ά σα π ιθα ν ό τη τα κ α τα φ ύ γ ει σ το ν Ε^ΛΑΣ, σ υ ν ελ ή φ θη σ α ν κ α θ ώ ς π ρ ο ­

σπ α θο ύ σ α ν να εγκ α τα λείψ ο υ ν τ η ν π ό λ η μ ετά τ η ν ώρα α π α γ ό ρ ευ σ η ς τ η ς κ υ κ λ ο φ ο ρ ί­

ας, ε κ τ ε λ έσ τ η κ α ν σ τη θέσ η Π ρ ιό λ ιθ ο ς μ α ζί μ ε το υ ς Π. Α νδρ ια νόπ ουλο και Ν. Κ αλο-

γ ερ ό π ο υ λ ο π ο υ ε ίχ α ν σ υ λ λ η φ θ εί σ ε ένα κοντινό ορυχείο.3

Μ ε τη β ο ή θ εια το υ βίαιου στη συ μ π ερ ιφ ο ρ ά δ ιερ μ η ν έα Ν τέν ερ τ, ο Ε μ π ερ σ μ π έρ -

γ κερ α ν έκρ ινε σ τ η σ υ ν έχεια τ ο υ ς π ρ ο ύ χ ο ν τες τ η ς π ό λ η ς σχ ετικ ά μ ε τ ις ε ν έρ γ ε ιε ς τω ν

αντα ρτώ ν και κ υ ρ ίω ς σ χ ετ ικ ά μ ε τη ν τ ύ χ η τω ν τρ ιώ ν τρα υ μ α τισ μ έν ω ν Γερμ α νώ ν οι

ο π ο ίο ι, ό π ω ς ε ίχ ε γίνει γ ν ω στό α π ό τ ο υ ς Ν τόννερ και Β ά λ τερ , είχαν μ ε τ α φ ε ρ θ ε ί μ ετά

τη συ μ π λ ο κ ή σ τη ν Κ ερ π ιν ή σ το ν ο σο κ ο μ είο τω ν Κ αλαβρύτω ν.

Ό π ω ς θυμ ό τα ν το 1946 ο Α ργύριος Φ ε ρ λ ε λ ή ς , οι Γερ μ α ν ο ί π λ η ρ ο φ ο ρ ή θη κ α ν σ ύ ­

ντομα την αλήθεια :4 οι τ ρ ε ις τρ α υ μ α τισ μ έν ο ι ε ίχ α ν φ ο ν ευ θ ε ί όχι μακριά α π ό τα Κ α λά ­

βρυτα, κοντά σ τη θ έσ η Ξ υδιά , και τα π τώ μ α τά τ ο υ ς ε ίχ α ν ρ ιχ τεί σ ε κ ά π ο ιο ξ ερ ο π ή γ α ­

δο. Μ ετά α π ό π ρ ο τρ ο π ή το υ π ρ ο έδ ρ ο υ Χ ρ ή σ το υ Π α π α νδρέου τα π τώ μ α τα μ ετα φ έρ ­

θηκαν αργότερα στα Κ αλάβρυτα και τάφ ηκαν σ το το π ικ ό ν εκ ρ ο τα φ είο / Κ α τ’ εν το λ ή

το υ Λε Σ ουίρ , ο Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ δ ιέτα ξ ε σ τις 11 Δ εκ εμ β ρ ίο υ να εκ τα φ ο ύ ν τα π τ ώ ­

ματα για να π ρ ο σ δ ιο ρ ισ τε ί η ακριβής αιτία θανάτου.

1 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/ 16, ΚΤΒ, I 0.12.43, σ. 66 κω RH 26-1171 16, τελική αναφορά, σ. 226.2 Εκτός των άλλων έμεινε και ο ενισχυμένος 15ος λόχος -περίπου 150 άνδρες- ως φρουρά στα

Καλάβρυτα.3 Καλδίρης, ό.π., σ. 34.4 Κρατικό Αρχείο Μονάχου: Stanw 21 Ι 29, σ. 353.5 Βλ. κεφ. «Στα χέριατωνανταρτών».

404 V. Η Ε Π ΙΧΕ ΙΡΗ Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ»

Σ τη νεκροψ ία έλαβα ν μ έρ ο ς , ε κ τ ό ς απ ό τ ο υ ς Γερ μ α ν ο ύ ς σ τρ α τιω τικ ο ύ ς γ ια τρούς,

και δ ύ ο για τροί α π ό τα Κ αλάβρυτα . Τ α π τώ μ α τα βρίσκοντα ν, ό π ω ς α ν α φ έρει η Π.

σ τη ν κ α τά θ εσ ή τ η ς , « σ ε φ ρ ικ τή κ α τά στα σ η » .6 Π ρο φ α ν ώ ς κ ά π ο ιο ς ε ίχ ε χ τ υ π ή σ ε ι το υ ς

τ ρ ε ις Γερ μ α ν ο ύ ς «μ ε ένα αιχμ ηρό α ν τικείμ εν ο »/ τ ο υ ς έ σ π α σ ε τ ο κ ρα νίο και τ ο υ ς π έ -

τ α ξ ε σ τ η σ υ ν έχ εια σ τ ο πηγάδι.8 Έ ν α ς α π ό τ ο υ ς γ ια τρ ο ύ ς π ο υ σ υ μ μ ετείχ α ν σ τ η ν ε κ ρ ο ­

ψ ία ή τα ν και ο π α τ έρ α ς τ ο υ γ ια τρ ο ύ Γεώ ρ γ ιο υ Χ ά μ ψ α . « 0 π α τ έρ α ς μ ου έλ α β ε μ έρ ο ς

σ τ η νεκροψ ία τω ν π τω μ ά τω ν » , θ υμ ά τα ι ο γ ιο ς τ ο υ π ο υ σή μ ερ α α σ κ ε ί τ ο επ ά γ γελμ α

το υ γιατρού στα Κ αλάβρυτα , ό π ω ς έκ α ν ε κι ο π α τέρ α ς το υ πριν α π ό μ ισό αιώνα.

« Ό μ ω ς ότα ν ε π έ σ τ ρ ε ψ ε α π ό τη ν εκρο ψ ία σ τ ο σ π ίτ ι, φ α ινόταν κ α τα β εβ λ η μ έν ο ς και

σ ιω π η λ ό ς . Και μ ετά ε ίπ ε π ρ ο φ η τικ ά ότι κά τι φ ρ ικ τό θα σ υ ν έβ α ιν ε σ τη ν π ό λ η μ α ς» .9

«Μ ετά τ η ν εν έρ γεια ν α υ τή ν επ η κ ο λ ο ύ θ η σ α ν α ν α κρίσεις π ερ ί τ ω ν εν ό χ ω ν δια ρ κ έ-

σα σα ι μ έχρ ι τ η ς 9 η ς ε σ π ερ ιν ή ς , κ α θ ’ ην α ν εκρ ίθη και ο υ π ο φ α ιν ό μ εν ο ς» , σ η μ είω ν ε ο

Π α π α β α σιλείο υ σ τ ις 30 Δ εκ εμ β ρ ίο υ 1943. Και συ ν έχ ιζε:

Κατά την γενομένην ανάκρισιν διείδον ότι πολλά στοιχεία άγνωστα ε ις εμ έ κα-

τείχον οι Γ ερμανοί δυσπιστούντες προς όσα είπον εις αυτούς κατά τ ε την προσφώ-

νησιν και τας συζητήσεις μ ετ ’ αυτών ειπ όντες μοι ότι απέφυγον να κάμω μνείαν π ε ­

ρί τω ν φονευθέντων, ότι οι αντάρται ανέρχονται εις 31 και όχι 22 ω ς είπομεν μετά

το υ Προέδρου, ότι εχεφ οκροτήθησαν οι αντάρται εν ω οι αιχμάλωτοι εχλευάσθη-

σαν, ότι συνεχόρευον οι κάτοικοι μετά τω ν ανταρτών, ότι διήλθον διά Καλαβρύτων

ε ις Ά γγλος και εις Αμερικανός αξιωματικός, ότι εστάλη επιτροπή υπό τω ν ανταρτών

ε ις τον Άγγλον αντιπρόσωπον ίνα ζητήση όπλα και πολεμοφ όδια και άλλαι τ ινές λ ε ­

π τομ ερείς πληροφορίαι, αίτινες -ο μ ο λ ο γ ώ - ότι ήσαν εις εμ έ εν τελώ ς άγνωστοι,

εκ τό ς το υ χειροκροτήματος και το υ χορού, πράγμα όλω ς ανάξιον λόγου κατά την

αντίληψίν μας και διά τούτο παρωράθη παρ’ ημών. Αι πληροφορίαι όμως ήσαν τόσο

θετικαί ω ς εξηκρίβωσα την επομένην, ώ στε ουδείς λόγος υπήρχε να αμφιβάλη τ ις .10

Τ η ν επ ό μ εν η μέρα ο νεκροί εν τα φ ιά σθη κ α ν π άλι «με ό λ ε ς τις σ τρ α τ ιω τ ικ ές τ ι­

μ ές» , ό π ω ς σ η μ ε ίω σ ε ο Χ α ν ς Χ ό φ φ μ α ν σ τ ο η μ ερ ο λ ό γ ιό το υ . «Κ α θώ ς οι μ ο ν ά δ ες α π ο ­

χα ιρ ετο ύ σα ν το υ ς τ ρ ε ις ν εκ ρ ο ύ ς , α π έρ α ν τη λ ύ π η μας ε ίχ ε κ υ ρ ιεύ σ ει ό λ ο υ ς» , έγραψ ε,

«π οργή έκ α ιγ ε μ έσ α μας σαν α δηφάγα φ λ ό γ α » .11

Ε κ τό ς α π ό Γερ μ α ν ο ύ ς σ τρ α τιω τικ ο ύ ς σ τη ν κ η δ εία σ υ μ μ ετείχ α ν και α ν τιπ ρ ο σ ω -

π ε ί ε ς τ ω ν Κ αλαβρυτινώ ν. «Η α τμ όσφ αιρα ε ίχ ε α λ λά ξει, ήτα ν π α γ ερ ή » , θυμ ά τα ι η Ευ-

6 Κατάθεση της Π.7 Καλδίρης, ό.π., σ.34.8 Παπαβασιλείου, ό.π., σ. 40.9 Συνέντευξη με τον γιατρό Χάμψαστις 11.12 και 12.12.99.

10 Παπαβασιλείου, ό.π., σ. 40.11 Hoffmann, Deutsche Besatzung, σ. 69.

ΔΙΑΤΑΣΣΕΤΑΙ «Ε Φ Α Ρ Μ Ο Γ Η Σ ΚΛ ΗΡΟ Τ ΑΤ ΩΝ Α Ν Τ ΙΠ Ο ΙΝ Ω Ν » 405

στα θία Τ ζο ύ δ α . «Ό λοι φ ο β ό μ α στα ν ό τι οι

Γερμ α νοί θα έπ εφ τ α ν π λ έο ν π ά νω μας». Μ ετά

τη λ ή ξ η τ η ς γ ερ μ α ν ικ ή ς τ ε λ ε τ ή ς μ ίλ η σ ε ο Κ α­

λ α β ρ υ τιν ό ς δ ικ η γό ρ ο ς Α να στά σιος Κ α τσίνη ς,

εκ φ ρ ά ζο ν τα ς και εν ονόματι τ η ς κ ο ιν ότη τα ς

το ν α π ο τρ ο π ια σ μ ό το υ για τη θ α ν ά τω ση τω ν

α ιχ μ α λώ τω ν .'Ε β γ α λ ε «έναν π ο λ ύ ω ραίο λόγο,

στο ν ο π ο ίο μ ίλ η σ ε για τ ο υ ς ν εκ ρ ο ύ ς και κ α τη ­

γ ό ρ η σ ε τ ο υ ς φ ο ν είς» , αναφ έρει η Π ., «αλλά ο

Γερμ α νοί είχαν ήδη φ ύ γει και δ εν άκουσαν τ ί­

π ο τ ε από τη δική μας τ ελ ε τ ή » / 2

Αν και δ εν μ π ο ρ εί να α π ο δ ειχ τ ε ί ό τι ο Λε

Σουίρ π α ρ έσ τη σ τη ν κ η δ εία , κάτι τ έτ ο ιο μ π ο ­

ρ εί να θ εω ρ η θ ε ί π ιθα ν ό , κ α θ ώ ς ο σ τρ α τη γ ό ς

β ρισκότα ν α ν άμ εσα σ τ ις 9 και τ ις 11 Δ ε κ ε μ ­

β ρίου σ τ η ν π ερ ιο χ ή δρ ά σ η ς. Ε π ισ κ έφ θ η κ ε μ ε

το α εροπ λά νο τ ο υ τ ύ π ο υ Σ τ ο ρ χ Π τα Μ α ζέικ α

και τα Κ αλάβρυτα , για να επ ιθ εω ρ ή σ ε ι « εκ εί

α υ το π ρ ο σ ώ π ω ς τη ν εφ α ρ μ ογή τω ν α ν τίστο ι­

χω ν αντιποίνω ν», ό π ω ς αναφ έρει ο Β ά λτερ

Μ π α ρ τ,Μκαι κ α τευ θύ ν θη κ ε στη συ ν έχεια π ρ ο ς

τα Τ ριπ ό τα μ α , ό π ο υ σ τις 10 Δ εκ εμ β ρ ίο υ έκ α ν ε ακόμ η π ιο σ υ γ κ εκ ρ ιμ έν η τ η «διαταγή

αντιποίνω ν» π ο υ ε ίχ ε δ ώ σ ει ο ίδιος. Για τ ις 12 και τ ις 13 Δ εκ εμ β ρ ίο υ δ ιέτα ξε ε κ ν έο υ

τη ν «εκκαθάριση τω ν π ερ ιο χ ώ ν π α ρ α μ ονή ς και τη ν επ ισ τρ ο φ ή τω ν μονάδω ν σ τ ις βά­

σ ε ις , μ ε τα υ τό χρ ο ν η εφ α ρ μ ογή α υ σ τη ρ ό τα τω ν α ν τιπ ο ίν ω ν , ό π ω ς και τ η μ ετα φ ο ρ ά

τω ν κ ο π α δ ιώ ν , για να π ερ ιο ρ ισ το ύ ν οι δ υ ν α τό τη τες δ ια β ίω σ η ς τω ν αν τα ρτώ ν σ τις π ε ­

ρ ιο χ ές ό π ο υ κυριαρχούν μ έχρι τώ ρ α οι σ υ μ μ ο ρ ίες» .^ Τ α υ τό χ ρ ο ν α , « σ ε αντίποινα για

τη θ α ν ά τω ση τ ω ν μ ελ ώ ν τ ο υ 1 ο υ και τ ο υ 5ου λ ό χ ο υ τ ο υ 7 4 9 ο υ συ ν τά γ μ α το ς κ α τα δρ ο ­

μώ ν θα ισ ο π εδ ω θ ο ύ ν οι τ ο π ο θ ε σ ίε ς Μ α ζέικ α και Κ αλάβρυτα . Ε π ίσ η ς τα χωριά σ τ ις

π ε ρ ιο χ έ ς ό π ο υ έγιν α ν έ ρ ε υ ν ε ς και στα ο π οία α π ο δ εδ ειγ μ έν α σ τεγ ά σ τη κ α ν σ υ μ μ ο ρ ίες

ή υ π ή ρ ξε α ν τίστα σ η κατά τη δ ιά ρκεια τ η ς έρ ευ ν α ς ή β ρ έθη κ α ν ό π λα και π υ ρ ο μ α χι-

KQ» .16

12 Κατάθεση της Π.13 Storch = Fieseler Storch, μικρό αεροπλάνο.14 Κρατικό Αρχείο Μονάχου: Staηw 21129, σ. 434.15 Ό.π., σ. 66.16 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/16, σ. 247.

Φωτ. 126. Ο υποΟεκανέας Χανς Χόφφμαν συμμετείχε στην κατάληψη των Καλαβρύ­των και παρέστη στην κηόεία των τριών φονευθέντων Γερμανών.

406 V. Η ΚΝΙΧΕ. ΡΗΣΗ «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ»

Φωτ. 127. Ο Καρλ φον Λε Σουίρ (τέταρτος από δεξιά) μ ε τον Βάλτερ Μ παρτ (αριστερά του Λ ε Σουίρ) και το επ ιτελείο του στην περιοχή δράσης.

« Μ ε τη γ ν ω στο π ο ίη σ η τ η ς θα ν ά τω σ η ς τω ν τριών Γερμ α νώ ν η κα τά στα ση ο ξύ ν θη -

κ ε και π ρ α γ μ α το π ο ιή θη κ ε μια συνά ντη ση το υ Λ ε Σ ο υ ίρ μ ε τ ο υ ς δ ιο ικ η τές τω ν μάχι­

μω ν ομάδω ν», α ν έφ ερ ε μ ετά το ν π ό λ εμ ο ο Φ ρ α ν τς Γ ιο υ π π ε, ο π ρ ο σ ω ρ ιν ό ς α ν τικα τα ­

σ τά τη ς τ ο υ Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ στη θέσ η το υ δ ιο ικητή τ ο υ 1ου τά γ μ α το ς το υ 7 49ο υ σ υ ­

ν τά γ μ α το ς.17 Αν και ο Γ ιο υ π π ε α ν έλ α β ε μ ετά το α τύ χη μ α τ ο υ Β έλ φ ιν γ κ ερ τη διο ίκ ησ η

τ ο υ 1ου τά γ μ α το ς το υ 7 4 9 ο υ συ ν τά γμ α το ς, είναι βέβαιο ότι ο Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ ω ς

δ ιο ικ η τή ς τ ο υ συ ν τά γ μ α το ς και ό λ η ς τ η ς επ ιχ είρ η σ η ς «Κ αλάβρυτα» ήτα ν εκ είν ο ς

π ο υ έπ α ιρ ν ε ό λ ε ς τ ις σ η μ α ν τικ ές α π ο φ ά σ εις, ενώ ο Γ ιο υ π π ε θα έ π ρ ε π ε να ε ίχ ε έναν

κά π ω ς δ ευ τ ερ εύ ο ν τα ρ ό λ ο .18

Ο Γ ιο υ π π ε, δ ά σκ α λο ς σ το Μ π α ν τ Β ά λν τλισμ π ο ρ ν μ ετά το ν π ό λ εμ ο , δ ε ν μ π ό ρ εσ ε

να θ υ μ η θ εί κατά τη διά ρκεια τ η ς αν ά κρισής τ ο υ το ν Ο κ τώ β ρ ιο τ ο υ 1973, π ο υ έγινε

απ ό τ η γερμανική εισα γγελία σ χ ετικ ά μ ε τα γ εγονότα , π ό τ ε και π ο υ α κρ ιβ ώ ς π ρα γμ α­

17 Κεντρικό Γραφείο: 508 AR 1293/68, ιδιαίτερος τόμος, σ. 241.18 Εισαγγελία Μπόχουμ: 33 Js655/72. Επιστολή του Γκύντερ Μπίσπινγκ, δικηγόρου του Γιουππε,

της 1ης Οκτωβρίου 1973 και ένορκη κατάθεση του Γιόχαν Βίζερ^ί. Corona, Αυστρία, στις 21.5.1973. Ο Βίζερ ήταν δεκανέας του 4ου λόχου του 749ου συντάγματος. Γράφει: <<Οι διαταγές για όλες τις επιχειρήσεις μέσα και γύρω από τα Καλάβρυτα δόθηκαν από τον λοχαγό Εμπερσμπέργκερ, ο οποίος μέχρι την αποχώρηση του τάγματός του από τα Καλάβρυτα ήταν προσωπικά παρών στα Καλάβρυτα μαζί με τον υπασπιστή του υπολοχαγό Χιίφνερ. Ο κύριος Φραντς Γιουππε ήταν ο διοικητής του 4ου λόχου, ο οποίος χρησιμοποιήθηκε για να διασφαλίσει την αποχώρηση του τάγματος». Αντίγραφο της επιστολής αυτής έλαβε ο συγγραφέας από τη σύζυγο του Γιουππε.

ΔΙΑΤΑΣΣΕΤ ΑΙ «Ε Φ Α Ρ Μ Ο Γ Η Σ Κ Λ Η ΡΟΤ Α Τ ΩΝ Α Ν Τ ΙΠ Ο ΙΝ Ω Ν » 407

τ ο π ο ιή θ η κ ε η συ νά ντη ση το υ Λε Σ ουίρ μ ε τ ο υ ς δ ιο ικ η τές το υ , κ α θ ώ ς ο ίδ ιο ς δ εν ήταν

παρώ ν. Ο Γ ιο ύ π π ε δ εν ξέχ α σ ε ό μ ω ς ότι «ο Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ δ ια π ρ α γ μ α τεύ τη κ ε επ α -

ν ε ιλ η μ μ έν ω ς μ ε ε κ π ρ ο σ ώ π ο υ ς α π ό τα Κ αλάβρυτα , π ο υ φ οβ ο ύ ν τα ν π ιθα νά α ν τίπ ο ι­

να». Ή ξ ε ρ α ν π ο λ ύ καλά, ό π ω ς α ν α φ έρ ει ο Γ ιο ύ π π ε, «ότι ο π ο ιο σ δ ή π ο τε σ υ ν ερ γ α ζό ­

ταν ή υ π ο σ τή ρ ιζε τ ο υ ς α ν τά ρ τες έ π α ιζ ε μ ε τη ζω ή του».

Η κ α τά θ εσ η τ ο υ Γ ιο ύ π π ε ό τι ο Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ «δ ια π ρ α γ μ α τεύ τη κ ε» μ ε Κ αλα­

β ρ υτινούς εκ π ρ ο σ ώ π ο υ ς είναι ψ ευ δ ή ς . Ο Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ δεν δ ια π ρ α γ μ α τεύ τη κ ε.

Ε π ειδ ή οι π ρ ο ύ χ ο ν τες τ η ς π ό λ η ς δ εν π αρ ουσία σα ν α μ έσ ω ς μ ετά τη ν ε ίσ ο δ ο τω ν Γ ερ ­

μανών και χω ρ ίς π ερ ισ τ ρ ο φ ές ό λ η τ η ν α λ ή θ εια σ χ ετικ ά μ ε το ν αριθμ ό τω ν ανταρτώ ν,

τη ν τύ χη τω ν τριών τρ α υμ α τιώ ν , τη σ υ μ π ερ ιφ ο ρ ά τω ν κα το ίκ ω ν α π ένα ντι σ το υ ς

α ν τά ρ τες -ό π ω ς σ η μ ειώ ν ει και ο Π α π α β α σ ιλ ε ίο υ - αλλά έδ ω σ α ν α υ τές τ ις π λ η ρ ο φ ο ­

ρ ίε ς μ ό ν ο τμ η μ α τικ ά , έχα σα ν τ η ν εμ π ισ το σ ύ ν η τ ο υ Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ . Σ υνολικά α π έ ­

δ ω σ ε σ ε ο λ ό κ λ η ρ ο το ν π λ η θ υ σ μ ό έν α ν « τό σ ο ελ ά χ ισ το [ ... ] βα θμ ό δ ιά θ εσ η ς για α π ο ­

τ ελ εσ μ α τικ ή α ν τίστα σ η κατά τω ν ανταρτώ ν, ώ σ τ ε π α ρ ά τ ις π ο λ λ έ ς φ ιλο γ ερ μ α ν ικ ές

φ ρ ά σεις δ εν θα ά ξ ιζε το ν κ ό π ο να δ ε ίξο υ ν επ ιε ίκ ε ια » .19

Μ ετά τη διαταγή τ ο υ να ε κ τ ε λ ε σ τ ο ύ ν οι τ έσ σ ερ ις Κ αλαβρυτινοί και ο Ιτα λ ό ς, ο

Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ έδ ω σ ε εν το λ ή σ το δ η μ ο τικ ό σ υ μ β ο ύ λ ιο «να το υ π α ρ α δ ο θ εί αλεύρι,

κρα σί και λάδι». Ό π ω ς έγραψ ε και ο Π α π α β α σιλ είο υ σ τις σ η μ ειώ σ εις το υ , « εκ τό ς τω ν

ζώ ω ν διήρπ α σα ν τα κ α τα στή μ α τα και οικία ς υ π ό τα όμ μ ατα τω ν α ξιω μ α τικώ ν παρά

τα ς δ ια μ αρτυρία ς τω ν κα το ίκ ω ν [ ...] ωρολόγια, δα κτυλ ίδ ια και άλλα έχο ν τα αξίαν

α φ ή ρ εσ α ν μ ε α π ειλά ς και φ ω νάς π ρο ς εκ φ ο β ισ μ ό ν » .20 Α μ έσ ω ς μ ετά «Γερμ α νοί στρ α ­

τ ιώ τ ες έκαναν π ερ ιο δ ε ίε ς στα π ερ ίχω ρ α τω ν Κ α λα β ρ ύτω ν και μάζεψ α ν όλα τα γ ιδ ο ­

π ρ ό β α τα π ο υ βρ ήκα ν σ τ ο δρ ό μ ο το υ ς» , ό π ω ς κ α τ έ θ ε σ ε ο Γ. Α λ εξ ό π ο υ λ ο ς και άλλοι

α υ τ ό π τ ε ς μ ά ρ τ υ ρ ες τ ο 1946.21

Ο Φ ρ α ν τς Γ ιο ύ π π ε επ ιβ εβ α ίω σ ε ό τ ι «ο λο χα γό ς Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ [τού] α ν έθ εσ ε

π ρ ο σ ω π ικ ά τη μ ετα φ ο ρ ά τω ν π ρ ο β ά τω ν α π ό τ η ν π ερ ιο χ ή γύρω α π ό τα Κ αλάβρυτα

και τη σ υ γ κ έν τρ ω σ ή τ ο υ ς σ τη ν πόλη».22 Ο Γ ιο ύ π π ε δ ιέτα ξ ε τη σ υ γ κ έν τρ ω σ η «όλω ν

τω ν κοπ α δ ιώ ν π ρ ο β ά τω ν , γιδιώ ν και μ εγ α λ ύ τερ ω ν ζώ ω ν α π ό τη ν π ό λ η και τη γύρω

π ερ ιοχή » μ έχρι τ η ν Κ υριακή 12 Δ εκ εμ β ρ ίο υ , π ρ ο κ ειμ έν ο υ να μ ετα φ ερ θ ο ύ ν σ τ ις γ ερ ­

μ α ν ικ ές β ά σ εις σ τη ν Π άτρα και τ ο Αίγιο. Τ ο 1946 ο Α ργύριος Φ ε ρ λ ε λ ή ς θυμ ό τα ν ότι

σ το υ ς β ο σ κ ο ύ ς - σ τ ο υ ς ο π ο ίο υ ς ανήκαν και οι δ ε κ α π έ ν τ ε α π ό τ ο Σ κ ε π α σ τ ό - ε ίχ ε

« δ ο θ εί η ψ ευ δ ή ς υ π ό σ χ εσ η » ό τι οι Γερ μ α ν ο ί θα κ ρ α τούσα ν μόνο ένα μ έρ ο ς τω ν ζώ ω ν.

Έ τ σ ι οι β ο σ κ ο ί έμ ειν α ν κ ο ν τά στα ζώ α τ ο υ ς ελ έγ χ ο ν τα ς τα κοπ ά δια , π ο υ μ εγάλω ναν

19 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/16, σ. 226.20 Παπαβασιλείου, ό.π., σ. 43.21 Κρατικό Αρχείο Μονάχου: Stanw 21129. Κατάθεση του Γ. Αλεξόπουλου στις 17.6.46.22 Κεντρικό Γραφείο: 508 AR 1293/68, ιδιαίτερος τόμος, σ. 242.

408 V. Η ΕΠ ΙΧΕ ΙΡΗ Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ

σ υ ν εχ ώ ς κατά τ η διά ρκεια τ η ς η μ έρ α ς. Σ ύμ φ ω να μ ε τ η ν τελ ικ ή αναφ ορά τ ο υ Ε μ π ερ σ ­

μ π έρ γ κ ερ , ε π ρ ό κ ε ιτ ο για « 1 .550 π ρόβ α τα , 14 β ο ο ειδ ή , 27 ορεινά μ ικρόσω μ α άλογα,

25 μουλάρια και 27 γαϊδούρια».23

Τ ο βράδυ τ η ς 12ης Δ εκ εμ β ρ ίο υ , ο Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ σ υ γ κ έν τρ ω σ ε σ τ ο στα θμ ό

δ ιο ίκ η σ η ς τ ο υ ς δ ιο ικ η τές α ξιω μ α τικ ο ύ ς τ η ς ομ ά δα ς μ ά χη ς και έ δ ω σ ε τ η διαταγή

δρ ά σης για τ η ν επ ό μ εν η μέρα. Σαράντα χρόνια α ργότερα , ο Γ ιο ύ π π ε επ α ν έλ α β ε τη

διαταγή, τ η ν ο π ο ία δ εν ε π ρ ό κ ειτ ο να ξ εχ ά σ ει π ο τ έ : «Σ ύμ φ ω να [μ ε τ η διαταγή] θα

έ π ρ ε π ε να εφ α ρ μ ο σ το ύ ν τα α ντίπ οινα π ο υ ε ίχ ε δ ια τά ξει η μ εραρχία , δ η λα δή η σ υ γ κ έ ­

ντρω ση το υ π λ η θ υ σ μ ο ύ , η ε κ τ έ λ ε σ η τω ν α νδρώ ν και η π υ ρ π ό λ η σ η τ η ς π ό λ η ς» .24

Ο τ ό τ ε εικ ο σ ιεν ν ιά χρ ο ν ο ς Γ ιο ύ π π ε π ή ρ ε τ ο ίδιο βράδυ εν το λ ή α π ό το ν Ε μ π ερ σ ­

μ π έρ γ κ ερ «να π ρ ο σ τα τ εύ σ ε ι τη ν π ερ ιο χ ή τ η ς μ ονά δα ς ενα ντίον α ν τα ρτώ ν π ο υ π ιθ α ­

ν ώ ς θα επ ιτ ίθ ε ν το α π ό έξω » μ ε τ ο ν 4 ο λ ό χ ο τ ο υ 7 4 9 ο υ συ ν τά γ μ α το ς π ο υ ε ίχ ε υ π ό τ ις

δ ια τα γές το υ . Σ ε π ερ ίπ τω σ η θ α ν ά το υ τ ο υ Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ θα αναλάμβανε ο Γ ιο ύ π ­

π ε να το ν α να π λη ρώ σει.

Π ρο φ α ν ώ ς ο Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ φ ο β ό τα ν α κό μ η ό τι οι α ν τά ρ τες θα μ π ο ρ ο ύ σ α ν να

εγκ α τα λείψ ο υ ν ξα φ ν ικ ά τα ορεινά τ ο υ ς κ ρ η σ φ ύ γ ετα και να επ ιτ εθ ο ύ ν σ τις γ ερ μ α ν ι­

κ έ ς δυ ν ά μ εις μ έσ α και γύρω α π ό τα Κ α λά β ρ υτα , μ ε σ κ ο π ό να β ο η θ ή σ ο υ ν τ ο υ ς κ α το ί­

κ ο υ ς τ η ς π ό λ η ς π ο υ β ρ ίσκοντα ν π λ έ ο ν σ ε ά μ εσ ο κ ίνδυνο , κ υ ρ ίω ς μ ετά τ ις σφ α γ ές

π ο υ είχ α ν γίνει στα γ ειτον ικ ά χωριά σ τις 8 Δ εκ εμ β ρ ίο υ . Ό μ ω ς οι φόβοι α υ το ί ή τα ν

ε ν τ ε λ ώ ς αβάσιμοι, κ α θ ώ ς σ τ ο μ εσο διά σ τημ α οι α ν τά ρ τες είχ α ν εγ κ α τα λ είψ ει τη ν

Αχα'ία α φ ήνοντα ς το ν ά μαχο π λ η θ υ σ μ ό τ η ς επ α ρ χ ία ς έρμαιο τ η ς τ ύ χ η ς του.

Π έραν τ ο ύ τ ο υ ο Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ ε ξ ή γ η σ ε σ το υ ς δ ιο ικ η τές τω ν λ ό χ ω ν κατά τη

διάρκεια εκ είν η ς τ η ς βραδινής σ υ γ κ έν τρ ω σ η ς τ ο σ χ έδ ιο για τ η ν εφ α ρ μ ο γή τ ω ν «αντι­

π οίνω ν», ό π ω ς θυμά ται ο Γ ιο ύ π π ε : θα ξ υ π ν ο ύ σ α ν νω ρίς τ ο π ρ ω ί το ν π λ η θ υ σ μ ό μ ε

κ ω δ ω ν ο κ ρ ο υ σ ίες , θα συ γ κ έν τρ ω ν α ν τ ο υ ς κ α το ίκ ο υ ς σ τ η ν π λ α τεία μ π ρ ο σ τά α π ό τη ν

εκ κ λ η σ ία ή σ το π ρ ο α ύ λ ιο τ ο υ σ χ ο λ είο υ , ό π ο υ θα γινόταν η επ ιλ ο γ ή τ ω ν «ικανώ ν για

σ τρ ά τευ σ η ανδρών», τ ο υ ς ο π ο ίο υ ς θα ο δ η γ ο ύσ α ν σ τ ο χωράφι το υ Κ α π π ή . Ε κ εί η σ ω ­

φ ρ ο ν ισ τικ ή διμοιρία τ η ς μ ερα ρ χία ς θα δ ιεξ ή γ ε τ η ν ε κ τ έ λ εσ η . Ο ι γ υ ν α ίκ ες, τα π αιδιά

και οι υ π ερ ή λ ικ ε ς θα κ λ ειδ ώ ν ο ν τα ν σ τ ο σ χ ο λ είο και σ τ η συ ν έχ εια θα έμ π α ιν ε φ ω τιά

σ τ η ν π ό λ η . Τ ο σ ύ ν θ η μ α για τ η ν έν α ρ ξη τ η ς ε κ τ έ λ ε σ η ς θα δινότα ν μ ε μια φ ω τοβ ο λ ίδ α

π ο υ θα ριχνόταν απ ό τ ο σ τα θμ ό δ ιο ίκ η σ η ς μ ετά α π ό διαταγή τ ο υ Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ .

Α μ έσ ω ς μ ετά τ η ν ο λ ο κ λ ή ρ ω σ η τω ν ε κ τ ε λ έ σ ε ω ν θα α κ ο λ ο υ θ ο ύ σ ε η επ ισ τρ ο φ ή σ τις

β ά σεις «με τη μ ετα φ ο ρ ά τ ω ν ζώ ω ν». Κ αθ’ ο δ ό ν θα έ π ρ ε π ε «να π υ ρ π ο λ η θ ο ύ ν όσα σ π ί­

τια σ τέκ ο ν τα ν α κόμ η ».25

23 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-1 Ι 7/16, τελική αναφορά και αναφορά εμπειριών, σ. 225.24 Κεντρικό Γραφείο: 508 AR 1293/68, ιδιαίτερος τόμος, σ. 242.25 Ό.π.

ΔΙΑΤΑΣΣΕΤΑΙ «Ε Φ Α Ρ Μ Ο Γ Η ΣΚΛ ΗΡΟΤ Α Τ ΩΝ Α Ν Τ ΙΠ Ο ΙΝ Ω Ν » 40 9

Σ τις 16 Δ εκ εμ β ρ ίο υ 1943, ο Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ σ υ ν έ τ α ξ ε τη ν «τελ ικ ή αναφορά και

τη ν έ κ θ ε σ η εμ π ειρ ιώ ν » σ χ ετικ ά μ ε τ η ν επ ιχ είρ η σ η «Κ αλάβρυτα». Δ ικ α ιολ ό γη σε τη

φ ονική τ ο υ διαταγή μ ε τα α κ ό λου θα λόγια:

Από τη Σέλισα και τη Μ αμουσιά βγήκε ολόκληρος ο ανδρικός π ληθυσμ ός κρα­

τώ ντα ς λ ευ κ ές σημαίες για να προϋπαντήσει τη μονάδα. Εδώ, όπ ω ς και σ ε όλα τα

υπόλοιπα χωριά, ο π ληθυσμ ός ισχυρίστηκε ότι δεν ε ίχ ε καμία σχέση με το υ ς αντάρ­

τες . Εν μέρει μεγάλη φιλικότητα και εκδη λώ σεις συμπάθειας απέναντι στους Γερ ­

μανούς στρατιώ τες. Α υτό βρίσκεται σ ε αντίθεση με το γεγονός ότι η πλειοψηφία

των κατοίκων στα Καλάβρυτα εξύβρισε και α π είλησε το υς Γερμανούς αιχμαλώτους

το υ λόχου Σόμπερ. Πριν από την εφαρμογή των αντιποίνων και πριν δ ο θεί η διατα­

γή να εφαρμοστούν στη σκληρότερη δυνατή μορφή, ο διοικητής τη ς ομάδας μάχης

π ροσπάθησε να δείξει επιείκεια για τις ενεργούς δυνάμεις μιας αντίπαλης προς

τους αντάρτες κίνησης. Η βούληση όμως για αποτελεσματική αντίσταση κατά των

ανταρτών υπήρξε τόσο μικρή, ώ στε παρά τις π ο λλές φιλογερμανικές φράσεις δεν

θα άξιζε τον κόπ ο να δ είξουμ ε επ ιείκεια .26

Αργά τ ο βράδυ, όταν οι δ ιο ικ η τές τω ν λ ό χω ν ε π έσ τρ εψ α ν α π ό τη ο υ ν ά ν τη ση μ ε τον

Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ στα σ π ίτια ό π ο υ φ ιλ ο ξεν ο ύ ν τα ν , τ ρ ε ις α π ό τ ο υ ς Γ ερ μ α ν ο ύ ς α ξιω μ α ­

τ ικ ο ύ ς π ρ ο ειδ ο π ο ίη σ α ν τ ο ν Α λ έ κ ο Α για ννιτόπ ουλο, σ τ ο σ π ίτ ι τ ο υ ο π ο ίο υ έ μ εν α ν , «με

χειρ ο ν ο μ ίες και μ ε σ π α σ τά ελληνικά » ότι τη ν ε π ό μ ε ν η μ έρα θα εκ τελ ο ύ ν τα ν όλοι οι

ά ν δ ρ ες και ότι θα έ π ρ ε π ε να φ ύ γει α μ έσ ω ς . Π αρά τ η ν α π α γ όρ ευ σ η ε ξ ό δ ο υ , ο Αγιαννι-

τ ό π ο υ λ ο ς κ α τά φ ερ ε κ α λ υ π τό μ εν ο ς α π ό τ ο σκοτά δι να π ά ει στα σπ ίτια τ ω ν φ ίλω ν το υ

Γεω ρ γ ίο υ Κ αλδίρη , Ν ίκο υ Π α π α β α σ ιλ ό π ο υ λο υ και Μ ή τ σ ο υ Κ αλδίρη, για να σ υ ζ η τ ή ­

σο υ ν το θέμα α π ό κοινού. Α ρχικά π ρ ο σ π ά θη σ α ν και οι τ έσ σ ε ρ ις να εγ κ α τα λ είψ ο υ ν τη ν

π ό λ η . Ό τ α ν α υ τό τ ο υ ς φ ά ν η κ ε π ο λ ύ επ ικ ίν δ υ ν ο , κ ρ ύ φ τη κ α ν μ έσα σ ε ένα σω ρ ό α π ό

άχυρο σ το υ π ό γ ειο τ ο υ σ π ιτ ιο ύ τ ο υ Μ ή τσ ο υ Κ αλδίρη . Ό μ ω ς κα τά τη διάρκεια τ η ς ν ύ ­

χτα ς οι τ έσ σ ερ ις άρχισαν να α μ φ ιβ ά λλου ν για τη ν ο ρθότη τα τ η ς α π ό φ α σ ή ς το υ ς : η

σ κ έψ η ό τι οι Γ ερ μ α ν ο ί θα μ π ο ρ ο ύ σα ν να βάλουν φ ω τιά και ότι οι ίδιοι θα καίγονταν ζω ­

ντανοί μ έσα σ τη θημ ω νιά τ ο ύ ς ανάγκασε να εγ κ α τα λείψ ο υ ν τ η ν κρυψ ώ να το υ ς .

Ό τ α ν ο Α για ννιτόπ ουλος ε π έ σ τ ρ ε ψ ε , ε ν τ ε λ ώ ς α π ελ π ισ μ έν ο ς, κ α τά τα ξ η μ ερ ώ μ α ­

τα σ τη ν ο ικ ογ έν έιά το υ , δ έ χ τ η κ ε ε κ ν έο υ π ρ ο τ ρ ο π έ ς α π ό τ ο υ ς τρ ε ις Γ ερ μ α ν ο ύ ς α ξιω ­

μ α τικ ο ύ ς να α ν α ζη τή σ ει σ ω τη ρ ία σ τ η φ υ γ ή . Μ ε τ ο υ ς τ ρ ε ις φ ίλο υ ς τ ο υ ο Α γιαννιτό­

π ο υ λ ο ς κ ρ ύ φ τη κ ε τ ελ ικ ά σ ε ένα λ ά κ κ ο σ κ επ α σ μ έν ο α π ό π υ κ ν ό γρασίδι σ το ν κ ή π ο

τ ο υ Γεω ργίο υ Κ αλδίρη/ 7

26 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/16, ο. 226. Βλ. παράρτημα εγγράφων.27 Καλδίρης, ό.π., ο. 38.

410 • Η ΕΠ ΙΧΕ ΙΡΗ Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ

Π α ρ ό μ ο ιες ε μ π ε ιρ ίες ε ίχ ε και ο Μ ή τσ ο ς Σ η μ α ντή ρα ς. Και α υ τό ς π ρ ο ε ιδ ο π ο ιή θ η ­

κ ε α π ό κ ά π ο ιο ν Γερμ α ν ό . Και σ ’ α υ τό ν φ ά νηκε η φ υγή α π ό τη ν π ό λ η εξα ιρ ετικ ά ε π ι ­

κίνδυνη. Η μ η τέρ α το υ και η α δ ελ φ ή τ ο υ το ν έκρυψ αν τελ ικ ά σ ε έν α λ ά κ κ ο σ τ ο παχνί,

π ο υ το ν κάλυψ αν μ ε κ ο τρ ό ν ες .28

Έ ν α ς α κ ό μ η άνδρας, ο Κ αϊά φ ας, φ ύλα κα ς τ ω ν το π ικ ώ ν φ υ λα κώ ν, π ο υ μ ιλο ύ σ ε

γερμανικά, δ έ χ τ η κ ε επ ίσ η ς α π ό έν α ν Γερμ α νό τη συ μ β ο υ λ ή να φ ύ γ ει α π ό τη ν π ό λ η

πριν α π ό τα ξη μ ερ ώ μ α τα . Μ έσ α σ τη ν α π ελπ ισ ία το υ ο Κ αϊάφ ας α ν α ζή τη σ ε τον για­

τρ ό Χ ά μψ α για να τον σ υ μ β ο υ λ ευ τε ί. Κ α θώ ς ο Κ αϊάφ ας ισ χ υ ρ ίσ τη κ ε ότι η γυναίκα

το υ ήτα ν ετο ιμ ό γεν ν η και χρ εια ζότα ν ά μ εσ η β ο ή θεια , οι Γερμ α νοί φ ρ ο υρ ο ί το υ ε π έ ­

τρ εψ α ν π ρά γματι να δια σχίσει τη ν π ό λ η για να ε π ισ κ ε φ θ ε ί το ν γιατρό Χ άμψ α. Ό μ ω ς

ο γ ια τρός δ εν θ έλ η σ ε να π ισ τ έψ ε ι τα λόγια τ ο υ φ ύλα κα, π ο υ ε ίχ ε ά σ χη μ η φ ή μ η ω ς

π ό τη ς . Ενώ λ ο ιπ ό ν ο Χ ά μ ψ α ς π ρ ο τ ίμ η σ ε να π έ σ ε ι για ύ π ν ο , ο Κ α ϊά φ α ς κ ρ ύ φ τ η κ ε σ ε

ένα κ ο τ έ τ σ ι κ ο ν τά σ τις φ υ λ α κ ές .29

28 Ό.π., σ. 40.29 Ό.π.

« Γ υ ν α ί κ ε ς , γ υ ν α ί κ ε ς ,

μ α ς σ κ ό τ ω σ α ν τ ο υ ς ά ν δ ρ ε ς ! »

Δ ευ τέρ α , 13 Δ εκ εμ β ρ ίο υ , τ έτ α ρ το ς χρόνος τ ο υ π ο λ έμ ο υ στη ν Ελλάδα. Σ τις έ ξ ι το

πρω ί, κ ω δ ω ν ο κ ρ ο υ σ ίες έβγα λαν βίαια τ ο υ ς Κ α λα β ρ υτινούς α π ό το ν α ν ήσυχο ύπ νο

το υ ς . Ο κ λ η τή ρ α ς τη ς κ ο ιν ό τη τα ς π έρ α σ ε σαν κρά χτης α π ό ό λου ς το υ ς δ ρ ό μ ο υ ς τ η ς

π ό λ η ς ανακοινώ νοντας μ εγ α λ ο φ ώ ν ω ς ότι ό λ ο ι οι κ ά το ικ ο ι θα έ π ρ ε π ε να π ρ ο σ έλ θ ο υ ν

σ το δ η μ ο τικ ό σ χ ο λ ε ίο μ ε μία κ ο υ β έρ τα και τρ ο φ ή για μία ημέρα.

Η Ε υ σ τα θ ία Τ ζο ύ δ α , 1 π ο υ ήτα ν τ ό τ ε μ όλις δ ώ δ εκ α ετώ ν , θυμ ά ται τα λόγια το υ

κ λ η τή ρ α σαν να τα ε ίχ ε φ ω ν ά ξει μ ό λις χ θ ε ς ακριβώ ς έξ ω α π ό τ ο σ π ίτ ι της. Η ανήσυχη

μητέρα τ η ς έδ ω σ ε σ ε καθένα α π ό τα τρία παιδιά τ η ς μία κ ο υ β έρ τα και τ ο υ ς έβ α λ ε και

ένα κομ μ ά τι ψ ωμί σ το ταγάρι. Σ τη σ υ ν έχ εια βγήκαν ό λοι μαζί στο ν κ εν τρ ικ ό δρόμο.

Τ α σοκά κια κα λ ύ π το ν τα ν α π ό τ ό σ ο π υ κ ν ή ομ ίχλη , ώ σ τ ε δ εν έ β λ ε π ε κ α ν είς ο ύ τ ε τ ο

ίδ ιο τ ο υ τ ο χ έρ ι, ακόμ η κι αν το κ ρ α το ύ σ ε μ π ρ ο σ τά σ τα μάτια τ ο υ . Α κόμ η και σή μ ερ α

α κ ο ύ ει η Ε υ σ τα θ ία τ η ν κραυγή τω ν στρ α τιω τώ ν «ρά ους, ρά ους». Π ήγαινα ν α π ό σπ ίτι

σ ε σπ ίτι και μ ε την α π ειλή π ερ ισ τρ ό φ ω ν δ ιέτα ζα ν το υ ς κ α το ίκ ο υ ς να υ π α κ ο ύ σ ο υ ν

α μ έσ ω ς σ τ ις εν το λ ές . «Σ υ ν εχώ ς εμ φ α νίζοντα ν έν σ το λ ο ι, βαριά ο π λισμ έν ο ι Γερμ α νοί

μ έσ α απ ό τη ν ομ ίχλη , για να εξα φ α ν ισ το ύ ν σ χ εδ ό ν α μ έσ ω ς και π άλι μ έσ α σ τη ν ο μ ί­

χλη», θυμά ται. «Χ ω ρ ίς να μ ιλά μ ε, α κ ο λ ο υ θ ή σ α μ ε τη ν π ο μ π ή τω ν κ α το ίκ ω ν κ α θ ’ οδόν

π ρ ο ς το δ η μ ο τικ ό σ χ ο λείο » .

Σ το υ ς ά ν δρ ες π ο υ έβ γα ζα ν διό τ η ς β ία ς τ ο υ ς κ α το ίκ ο υ ς α π ό τα σπ ίτια τ ο υ ς εκ είν ο

τ ο πρω ινό τ η ς Δ ευ τέρ α ς α ν ήκ ε και ο Ό τ τ ο Χ όφμαν, π ο υ σή μ ερ α ζε ι σ τ ο Ν τά ρ μ σ τα τ.2

«Α νήκα σ ε μια μονάδα α συ ρμ α τιστώ ν», αν α φ έρει. «Σε κάποιο χω ράφ ι τω ν Κ αλαβρύ­

τω ν έσ τη σ α το ν τη λ εγ ρ α φ ικ ό σ τύ λο . Ε π ειδ ή μιλούσα ελληνικά , ήμουν α ν αγκασμ ένος

να βγάζω τ ο υ ς α ν θρ ώ π ο υ ς α π ό τα σπ ίτια τ ο υ ς και να τ ο υ ς ο δη γώ σ τη ν εκκλησία ». Ο

εν εν η ν τα εν ά χρ ο ν ο ς κ ά θ ετα ι σή μ ερ α κ α μ π ο υ ρ ια σμ έν ο ς στη ν π ολυθρόνα το υ και κλα ί­

ει. «Α πό κ ει σ υ ν εχ ίσ α μ ε π ρος τ ο σ χο λείο . Σ υνόδευα μια γυναίκα μ ε το ν άνδρα τη ς και

ένα β ρ έφ ο ς. Τ ο υ ς β λ έπ ω μέχρι σ ή μ ερ α μ π ροστά μου. Δ εν ήταν α ν τά ρ τες [ ...]. Τ ο υ ς

έ λ εγ α σ υ ν εχ ώ ς “Δ εν θα σα ς ε κ τε λ έσ ο υ ν , δ εν θα σ α ς κάνουν τ ίπ ο τ ε ” [ ...]. Κι έ τσ ι με

α κ ο λ ο ύ θ η σ α ν χω ρ ίς να α ν τιστα θο ύ ν » .3

1 Βλ.κεφ. «Στα Καλάβρυτα».2 Τον Απρίλιο του 1944 ο Όττο Χόφμαν-που δεν έχει καμία σχέση μετον συγγραφέα Χανς Χόφφ-

μαν- εστάλη από τη Βέρμαχτ σε ένα σεμινάριο για διερμηνείς στη Θεσσαλονίκη.3 Συνέντευξη με τον δρα Όττο Χόφμαν στις 29.11.99.

412 V. Η ΕΠ ΙΧ Ε ΙΡΗ Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ»

Ο υ π ο δ εκ α ν έα ς Χ ανς Χ ό φ φ μ α ν , π ο υ α ν ή κ ε στο ν 15ο λ ό χ ο τη ς μ ά χιμ ης ομ ά δα ς

Β έλφ ιν γ κ ερ , γρά φ ει ό τ ι εκ είν η τη στιγμ ή δ εν γν ώ ρ ιζε τ ι α κρ ιβ ώ ς π ερ ίμ εν ε το ν α νδρι­

κό π λ η θ υ σ μ ό . Π ράγματι, μ ό ν ο α ξιω μ α τικ ο ί και σ τρ α τ ιώ τες π ο υ είχαν αναλά βει τη

διαλογή τω ν θ υ μ ά τω ν και τη ν ε κ τ έ λ ε σ ή τ ο υ ς είχαν μ υ η θ εί. « Π ρ ο σ π α θή σ α μ ε να π ε ί -

σ ο υ μ ε το ν κύριο Μ α κ ρ ή , π ο υ ε ίχ ε ξύ λινο ν ά ρθηκα σ τ ο π ό δ ι και χ ρ η σ ιμ ο π ο ιο ύ σ ε

μ π α στούνι, να μ ην π ά ει σ τ ο σ χ ο λείο » , α ν α φ έρει ο Χ όφ φ μ α ν, π ο υ σ τεγ α ζό τα ν μ ε δύ ο

ακόμ η σ υ ν τρ ό φ ο υ ς το υ σ το σ π ίτ ι τ ο υ Μ ακρή. «Α λλά ε κ ε ίν ο ς ε π έ μ ε ιν ε να π ά ει. Ε μ είς

φ υσικά δ εν γν ω ρ ίζα μ ε τ ι ε π ρ ό κ ειτ ο να σ υ μ β εί» .4

Ό τ α ν χ τύ π η σ α ν οι κ α μ π ά ν ες , οι τ έσ σ ε ρ ις ά ν δ ρ ες σ τ ο υ ς ο π ο ίο υ ς α ν ή κ ε και ο Α λ έ-

κ ο ς Α για ννιτόπ ουλος δ εν ά ν τεξα ν να μ είνουν κ ρ υ μ μ έν ο ι σ τ ο λά κκο . Α π ό φ ό β ο ό τ ι θα

μ π ο ρ ο ύ σ ε να σ υ μ β εί κάτι φ ρ ικ τό σ τη ν ο ικ ογ έν ειά τ ο υ ς , εγ κ α τέλ ειψ α ν τ η ν κρυψ ώ να

το υ ς , γύρισαν π ίσ ω στα σπ ίτια τ ο υ ς και ακολούθησα ν τ ο υ ς σ υ γ γ εν είς τ ο υ ς σ τ ο σ χ ο ­

λ είο . Α ργότερα δ ια π ισ τώ θ η κ ε ό τ ι ο ύ τε ο λ ά κ κ ο ς ο ύ τε τ ο κ ελά ρ ι, ό π ο υ ο ι ά ν δρες είχαν

κ ρ υ φ τεί αρχικά, κα τα στρά φ ηκ α ν. Α κριβώ ς ό π ω ς οι τ έσ σ ε ρ ις α υ το ί ά ν δρ ες α ν τέδ ρ α σ ε

και ο Μ ή τ σ ο ς Σ η μ α ν τή ρα ς: τ ο π ρ ω ί β γ ή κ ε απ ό τη ν κρυψ ώ να π ο υ είχα ν κα μ ου φ λ ά ρει

η μ η τέρ α και η α δ ελ φ ή το υ και τ ις σ υ ν ό δ ευ σ ε σ το σ χ ο λ είο . Α ν τίθετα , ο Κ αϊάφ ας π α ­

ρ έμ ειν ε κ ρ υ μ μ έν ο ς σ τ ο κ ο τ έτ σ ι. Α ργότερα ό μ ω ς, ό τα ν τ ο κ τ ίρ ιο τω ν φ υ λα κ ώ ν έπ ια σ ε

φ ω τιά και ο κ α π ν ό ς α π ειλ ο ύ σ ε να το ν π ν ίξει, εγ κ α τέλ ε ιψ ε κι α υ τό ς τη ν κρυψ ώ να του.

Σ τρ α τ ιώ τες π ο υ α π ο χω ρ ο ύ σα ν το ν συ νέλα β α ν και μία ημέρα αργότερα β ρ έθ η κ ε ν ε ­

κρός έ ξ ω α π ό τη ν πόλη.5

Π άνω α π ό 2 .000 κά τοικοι τω ν Κ α λα β ρ ύτω ν π ή ρ α ν εκ είν ο τ ο χειμ ω ν ιά τικ ο π ρω ινό

το δρ ό μ ο π ρ ο ς την α β εβ α ιό τη τα . «Η ομ ίχλη ήταν τό σ ο π υ κ ν ή ό π ω ς σ τ ο Λ ονδίνο», θ υ ­

μάται σή μ ερ α ο τ ό τε δεκα τρ ιά χρ ο ν ο ς Σ ω τή ρ η ς Χ α μ α κ ιώ τη ς. «Ή τα ν σα ν π η χ τή σ ο ύ ­

πα. Η ευκα ιρία να δ ρ α π ετ εύ σ ο υ μ ε εκ είν η τη στιγμ ή ήταν μ εγά λη . Σ ε κανένα μας

ό μ ω ς δ εν π έρ α σ ε καν η σ κ έψ η α υ τή » .6

«Τ ρ έμ ο ν τα ς α π ό φ ό β ο » η Ε υστα θία , η μ η τέρ α τ η ς , ο α δ ελ φ ό ς τ η ς Γ ιώ ργος κ α ι η

α δ ελφ ή τη ς Μ αρία συ νά ντησαν γύρω σ τ ις ε π τ ά τ ο π ρω ί σ το σ χ ο λ είο μ έσ α στη ν π ρ ω ι­

νή δ ια π ερ α σ τικ ή υγρασία τη μ εγά λη κόρη τ η ς ο ικ ο γ έν εια ς μ ε το ν σύ ζυ γ ό τ η ς Π άνο

Ν ικολα ιδη , ο ο π ο ίο ς κ ρ α το ύ σ ε σ τ η ν αγκαλιά τ ο υ τυ λ ιγ μ έν ο σ ε κ ο υ β έ ρ τ ε ς το μ όλις

τριώ ν μ η νώ ν β ρ έφ ο ς το υ ς . Η ο ικ ογ έν εια μ π ή κ ε σ τη ν τερ ά σ τια ουρά και α ν έβ η κ ε τα

οκ τώ π έτρ ινα σκαλιά τ ο υ σ χ ο λ είο υ .

Έ ν α ς διά δρ ομ ο ς χω ρ ίζει το τετρ ά γ ω ν ο κτίρ ιο σ ε δ ύ ο τμήματα . Α π έν α ν τι απ ό τη ν

κ εν τρ ικ ή είσ ο δ ο , σ το τ έ λ ο ς τ ο υ δια δρ όμ ου , β ρ ίσ κ ετα ι η π ό ρ τα π ο υ ο δ η γ εί σ το π ίσ ω

4 Συνέντευξη με τον Χανς Χόφφμαν στις 19.5.98. Βλ. επίσης Η ίή ^ η η , Banden in Swdgriechen- land, σ. 61 και του ιδίου, Deutsche Besatzung in Siidgriechenland, σ. 70.

5 Καλδίρης, ό.π., σ. 40.6 Συνέντευξη με τον Σωτήρη Χαμακιώτη στις 13.12.98.

«ΓΥΝΑΙΚΕΣ, ΓΥΝΑΙΚΕΣ, ΜΑΣ ΣΚΟΤΩΣΑΝ ΤΟΥΣ ΑΝΔΡΕΣ!» 413

π ροα ύ λιο , εν ώ δ εξ ιά και α ρ ιστερ ά βρίσκοντα ι οι π ό ρ τ ες τω ν α ιθο υσ ώ ν διδασκαλίας.

Εδώ, σ τις π ό ρ τ ες α υ τ ές , σ τέκ ο ν τα ν Γερμανοί σ τρ α τ ιώ τες και έκαναν μια π ρ ώ τη επ ι-

- ογή: μ όλις το π λ ή θ ο ς έμ π α ιν ε στο δ ιά δρ ομ ο, τα μ έλ η τω ν ο ικογενειώ ν χω ρίζοντα ν

μ ετα ξύ το υ ς . Υ π ερ ή λ ικ ες , παιδιά , έφ η β ο ι και γυ ν α ίκες σπ ρώ χνονταν στις α ίθ ο υ σ ες

δ ιδα σκα λία ς, π ο υ άρχισαν να γ εμ ίζο υ ν α σ φ υ κ τικ ά , εν ώ «όλοι οι ά ν δρ ες η λ ικ ία ς δ εκ α ­

π έ ν τ ε μέχρι ε ξ ή ν τ α π έ ν τ ε ετώ ν » , ό π ω ς α ν α φ έρει ο Ό τ τ ο Χ ό φ μ α ν , οδη γ ο ύν τα ν π ρώ τα

σ ε μια αίθουσα και μ ετά στο π ροα ύ λιο . «Σ την αρχή ρ ω τή σ α μ ε τ η ν η λικία και μ ετά

έ^τνε η κ α τα μ έτρ η σ η » .7 Ο Π α π α β α σ ιλ είο υ επ ιβ εβ α ιώ ν ει έμ μ εσ α τ η μαρτυρία το υ

Χ όφ μ α ν στα α π ομ νη μ ονεύμ α τά του: και α υ τό ς έγραψ ε ό τι γυ ν α ίκ ες και παιδιά κά τω

τω ν δ εκ α π έ ν τ ε ετώ ν συ γ κ εν τρ ώ θ η κ α ν σ τη μία π λευρ ά , «ενώ οι από δ εκ α π έ ν τ ε ετώ ν

και άνω ά ρ ρ εν ες μέχρι τ ο υ ε ξ η κ ο σ τ ο ύ π έμ π τ ο υ έτο υ ς , ε ις το έτερ ο ν μ έρ ο ς το υ Σ χο­

λείου»/

Φ α ίν ετα ι ό μ ω ς π ω ς η εν το λ ή α υ τή δ εν ε κ τ ε λ έ σ τ η κ ε παρά μόνο π ο λ ύ επ ιφ α ν εια ­

κά, κ υ ρ ίω ς λ ό γ ω τ ο υ μ εγ ά λ ο υ αριθμού ο ικ ο γ εν ειώ ν π ο υ έμ πα ιναν σ το κ τίρ ιο το υ σ χ ο ­

λ ε ίο υ και χω ρ ίζο ν τα ν α π ό τ ο υ ς Γερμ α νούς. Γ εγ ο ν ό ς είναι π ά ν τω ς ό τι « μ εγα λ ό σ ω μ α »

παιδιά , ό π ω ς ο δ ω δ εκ ά χ ρ ο ν ο ς Γιάννης Π έν τα ρ χο ς και ο δ εκ α τετρ ά χ ρ ο ν ο ς Ν ικόλα ος

Π α π α σ τα ύ ρ ο υ ,9 ο δη γ ή θη κ α ν σ το υ ς ά ν δρες, εν ώ άλλα , « π ο υ ήταν βέβαια μ εγα λύ τερ α

σ ε ηλικία αλλά μ ικ ρ ο κ α μ ω μ έν α και αδύνατα, ο δ η γ ή θη κ α ν σ τ ις γυναίκες».ι°

« 0 Π α π α β α σιλείο υ (γ έρ ω ν γ ερ μ α ν ο μ α θή ς Κ αλα β ρ ύτω ν) έκ α μ ν ε ό ,τ ι μ π ο ρ ο ύ σ ε ν ’

α π α λλά ξη , εν ό ς π α ιδ ιο ύ μ άλιστα δ εκ α π έ ν τ ε ε τώ ν (Ά γριος) το υ άνοιξε το π α λ τό και

έ δ ε ιξ ε στο ν Γερμ α νό τα κοντά τ ο υ π α ντελό ν ια . Ο Γ ερ μ α ν ό ς το ά ρ π α ξε και το π έτ α ξ ε

μ ε τ ις γυ να ίκες» , αναφ έρει η Π. Σ τον σ τεν ό διά δρομ ο άρχισαν έ ν το ν ες αψ ιμ α χίες

σ χετικ ά μ ε το ν η λ ικ ιω μ έν ο π ερ ιπ τερ ά , στο ν ο π οίο τελ ικ ά επ ετρ ά π η , ό π ω ς και σ ε π έ ­

ν τε ακόμη η λ ικ ιω μ έν ο υ ς, να κατα φ ύγει στη ν α ίθουσα μ ε τ ις γυναίκες.

Η Ευσταθία , η μ η τέρα και οι α δ ελ φ ές τ η ς ο δ η γ ή θη κ α ν σ τη μ εγά λη αίθουσα διδα­

σκα λίας π ο υ β ρ ίσ κ ετα ι α π ένα ντι α π ό το κτίρ ιο τ ο υ σ ιδ η ρ ο δ ρ ο μ ικ ο ύ σ τα θμ ο ύ , ενώ ο

α δ ελ φ ό ς τ η ς Γ ιώ ρ γ ο ς και ο γ α μ π ρ ός τ η ς Π άνος σ π ρ ώ χτη κ α ν στο π ροα ύ λιο . Κ άτω

από τα ο κ τώ μεγά λα π αράθυρα τ η ς α ίθο υσ α ς είχαν κ α θ ίσ ει μ η τέ ρ ε ς μ ε τα μωρά το υ ς .

Ά ρ ρ ω σ τοι π ο υ τ ο υ ς είχαν β γ ά λ ει διά τ η ς βίας α π ό τα κρεβ ά τια τ ο υ ς είχαν ξα π λ ώ σ ε ι

σ τ ις σ α ν ίδ ες τ ο υ ξύ λ ιν ο υ δ α π έδ ο υ ή είχαν α κ ο υ μ π ή σ ει σ τ ο υ ς λ ευ κ ο ύ ς το ίχους. Σ το

κ έν τρ ο τ η ς α ίθο υσ α ς η κατά σταση γινόταν ολοένα και πιο α σ φ υ κ τικ ή , κ α θ ώ ς σ το χ ώ ­

ρο σπ ρ ώ χνοντα ν σ υ ν εχ ώ ς νέα άτομα. Μ ω ρά τσίριζαν, γυ ν α ίκ ες έκλαιγαν και η λ ικ ιω ­

μένοι βογκούσαν. Θ ρ η σ κ ευ ό μ εν ες γ υ ν α ίκ ες είχαν κ ο υ β α λ ή σ ει μ α ζί το υ ς εικ ό ν ες και

7 Συνέντευξη με τον δρα Όττο Χόφμαν στις 29.11.99.8 Παπαβασιλείου, ό.π., σ. 45.9 Καλαντζής, ό.π., σ. 92 κ.εξ.

10 F. Nika, Kalavrita 1943, AKgenzeugenbericht, Κολωνία 1995, σ. 15.

V. Η Ε Π ΙΧΕ ΙΡΗ Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ»

Φωτ. 128 . Ένας δρόμος των Καλαβρύτων μετά την καταστροφή.

π ρ ο σ ευ χ η τά ρ ια . Έ λ εγ α ν π ρ ο σ ευ χ ές και έβ α ζα ν και τα π αιδιά να γονα τίσουν για να

π ρ ο σ ευ χ η θ ο ύ ν κι αυτά για τη ν τ ύ χ η το υ π α τ έρ α το υ ς . Μ ια εικόνα τ η ς αγίας Β αρ β ά ­

ρας π έ ρ α σ ε α π ό χέρ ι σ ε χ έρ ι για να π ρ ο σ ευ χ η θ ο ύ ν σ τ η χά ρη τη ς .

Τ α ψ η λ ά π αράθυρα ήτα ν κα λυμ μ ένα μ ε σ υ ρ μ α τό π λεγ μ α , γιατί ο χ ώ ρ ο ς ε ίχ ε χρ η σ ι­

μ ο π ο ιη θ εί α π ό τη ν ιτα λ ικ ή δ ιο ίκ η σ η ω ς φ υ λ α κ ή . Η π ρω ινή δροσιά και οι α ν α π νοές

θόλω να ν τα τζά μ ια . Οι π α ν ικ ό β λ η τες γυ ν α ίκ ες άρχισαν να ζη το ύ ν ό λο και π ιο α π α ι­

τη τικ ά να μ ά θο υ ν τι ακρ ιβ ώ ς ε π ρ ό κ ειτ ο να γ ίν ει μ ε τ ο υ ς ά ν δρ ες το υ ς . Έ τ σ ι κ ά π ο ιες

α π ό τ ις γυ ν α ίκες σκα ρφ ά λω σα ν στα π ερ β ά ζια και α ν έφ ερα ν , αν και οι σ τρ α τιώ τες

α π έξω τ ις α π ειλο ύ σ α ν μ ε τα ό π λα τ ο υ ς , ό τι οι ά ν δρες κ α τευ θύ ν ο ν τα ν π ρ ο φ α ν ώ ς π ρος

τ ο σταθμό. Οι ε λ π ίδ ε ς α ν α π τερ ώ θη κ α ν και α μ έσ ω ς δ ια δ ό θ η κ ε η φ ή μ η ό τι οι άν δρες

θα μ ετα φ έρ ο ν τα ν μ ε το ν ο δ ο ν τω τό σ ε κ ά π οιο σ τρ α τό π εδ ο εργασία ς τω ν Γ ερ μ α ν ώ ν ."

Π έρ α σα ν β α σα ν ισ τικ ές ώ ρ ες . Π λ η σ ία ζε μ εσ η μ έρ ι. Έ χ ο ν τα ς χ ά σ ει κ ά θ ε επ ιφ υ λ α -

κ τ ικ ό τη τα και σ υ σ το λ ή οι γ υ ν α ίκ ες ζη το ύ σα ν ό λ ο και π ιο α π α ιτη τικά , ό λο και π ιο

ασυγκρ ά τη τα , να π λ η ρ ο φ ο ρ η θ ο ύ ν τη ν τ ύ χ η τω ν ανδρώ ν τ ο υ ς . Ό μ ω ς σ χ εδ ό ν όλο ι οι

Γερμ α νοί είχαν εγκ α τα λ είψ ει τ ο κτίριο. «Π αρά τ ο κ ρ ύ ο , ο χώ ρ ο ς σ τ ο ν ο π ο ίο ή μ α στα ν

κ λ ειδ ω μ έν ο ι ε ίχ ε ζ ε σ τ α θ ε ί α π οπ νικτικά », αν α φ έρει ο Σ ω τήρ ης. «Τις κ ο υ β έρ τ ες π ο υ

ε ίχ α μ ε φ έρει μαζί μας δ εν τ ις χρ εια ζόμ α στα ν π λ έο ν και τ ις στο ιβ ά ξα μ ε σ ε μια γωνιά

τη ς α ίθουσα ς».

η Ό .π . , σ. 16.

■ΓΥΝ Α ΙΚΕΣ, ΓΥΝΑΙΚΕΣ, ΜΑΣ ΣΚΟΤΩΣΑΝ ΤΟΥΣ ΑΝΔΡΕΣ!» 415

Φωτ. 129. Ο κεντρικός δρόμος των Καλαβρύτων μετά τη 13n Δεκεμβρίου.

Π ερ ίπ ο υ τη ν ίδια στιγμή άρχισαν οι Γερμ α νοί να β ά ζου ν φ ω τιά στη ν π ό λ η . Ό τα ν

δύο σ τρ α τιώ τες έκανα ν μια ακόμ η φορά έρ ευ ν α σ το ξεν ο δ ο χ είο Πάνθεον, έγιναν μάρ-

η ρ ε ς ε ν ό ς τ ο κ ε τ ο ύ . Ο σ ύ ζυ γ ο ς τ η ς μ έλ λ ο υ σ α ς μ η τέρ α ς , ο σα ρα ντάχρονος Β α σ ίλη ς

Αν α σ τα σ ό π ο υ λ ο ς, π ο υ ε ίχ ε κ ρ υ φ τεί σ τ ο πατάρι, συ ν ελ ή φ θη α π ό τ ο υ ς Γερ μ α ν ο ύ ς τη

στιγμ ή π ο υ θ έλ η σ ε να β ο η θ ή σ ει τη γυναίκα τ ο υ σ τη γέννα. Α ν και το κτίρ ιο δ εν π υ ρ -

π ο λ ή θ η κ ε α π ό σ εβ α σ μ ό π ρ ο ς τη ν εα ρ ή μ η τέρ α και το ν εο γ έν ν η το , ο π α τέρ α ς ανα-

-ά σ τη κ ε ω σ τό σ ο να π άρει τ ο δρ ό μ ο π ρος το σ χ ο λ είο . Τ ο β ρ έφ ο ς β α φ τίσ τη κ ε αργό­

τερα λα μ βάνοντας το όνομα Β α σ ιλ ικ ή .^ «Τα γ εν έθλιά μ ου», α ν έφ ερ ε σ ε μια σ υ ν έ-

\τε ι ξη μ ισόν αιώνα αργότερα , «δεν τα γ ιόρτα σα π ο τ έ » .ΐ3

Η Ε υστα θία θυμ ά τα ι ότι μ υρω διά κ α π νού δ ια π έρ α σ ε ξαφ νικά τ η ν α π οπ νικτικά

εμ ά τη α ίθουσα και οι χ ε ιρ ό τερ ο ι φ ό β ο ι μ ετα τρ ά π η κ α ν σ ε β εβ α ιό τη τα : καιγότα ν ο λ ό ­

κληρη η π ό λ η . Η δα σκά λα Α γλαΐα ε ίχ ε σ το μ ετα ξύ σ κ α ρ φ α λ ώ σει σ ε ένα α π ό τα π ερ -

- άζια και μ π ο ρ ο ύ σ ε έτσ ι να διακρίνει τη μακριά σειρά τω ν σπ ιτιώ ν κατά μ ή κος το υ

κ ε η ρ ικ ο ύ δρ όμ ου . Μ έσ α σ ε α π ό λ υ τη έξα ψ η , σα ν σ ε δ ια δ ή λ ω σ η μ ε χα λα σμ έν ο μ εγά ­

φ ω νο, άρχισε να φ ω ν ά ζει σ τ ο π λ ή θ ο ς π ο υ τη ν κ ο ίτα ζε α δ υ να τώ ντα ς να συ λ λ ά β ει τι

συνέβ α ινε τα ονόματα τω ν ο ικογεν ειώ ν εκ είν ω ν τω ν ο π ο ίω ν τα σπ ίτια ά ρπ αζα ν φ ω ­

τιά. Κι ό σ ο π ερ ισ σ ό τ ερ ο π λ η σ ία ζε η φ ω τιά σ το κτίρ ιο τ ο υ σ χ ο λ είο υ τ ό σ ο α υξα νότα ν ο

1“ Καλδίρης, ό.π., σ. 41.13 Τα Νέα, 2.12.98.

416 V. Η ΕΠ ΙΧ Ε ΙΡΗ Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ

κ α π ν ό ς σ το ν ή δη π νιγηρό χώ ρ ο . Ο ι ά ν θρ ω π ο ι μ έσα σ τη ν αίθουσα άρχισαν να ανασαί­

νουν α π ελ π ισ μ έν α . Ο ι π ό ρ τ ες φ υ λά γοντα ν α π ό Γ ερ μ α ν ο ύ ς φ ρουρ ούς και τα π α ρ ά θ υ ­

ρα ή τα ν κα λυμ μ έν α μ ε σ υ ρ μ α τό π λεγ μ α . Ξ έσ π α σ ε π α ν ικ ό ς . «Σαν θ α λ ά σ σ ια κ ύ μ α τα μ ε-

τα κινούμ α στα ν π έρ α δ ώ θ ε» , θ υμ ά τα ι η Ε υ σ τα θ ία . «Π ρ ο σ π α θο ύ σ α μ ε να π ά ρ ο υ μ ε α έ ­

ρα. Ε ίχα μ ε τρ ο μ ο κ ρ α τη θ εί μ ε τη ν ιδ έα το υ θανά του. Δ εν μ π ο ρ ώ να περιγράψ ω εκ είν η

τη στιγμ ή. Δ εν μπορώ να π εριγράψ ω εκ είν η τ η στιγμ ή», επα ναλαμ βά νει τα λόγια τη ς

τρ έμ ο ν τα ς.

Ό τ α ν π ια ήτα ν β έβ α ιο ό τ ι και το σ χ ο λ είο ε ίχ ε π ιά σ ει φ ω τιά , ο ι ά νθρω π οι ρίχτηκαν

στη ν κ εν τρ ικ ή π όρτα π ρ ο σ π α θ ώ ν τα ς να τη ν ανοίξουν, «αλλά οι Γερ μ α ν ο ί σκ ο π ο ί μας

εμ π ό δ ισ α ν . Σ τις φ ω ν ές έφ θ α σ ε και ένα ς ά λ λ ο ς Γερ μ α ν ό ς, ο ο π οίος π ιά σ τη κ ε με τ ο υ ς

σ κ ο π ο ύ ς και κ α τό ρ θ ω σ ε και ά ν οιξε τ η ν π όρτα», κ α τ έ θ ε σ ε η Π / 4 Μ έσ α σ τ ο σ υ ν ω σ τι­

σμ ό έν α ς α π ό τ ο υ ς σ τρ α τ ιώ τ ες χ τ υ π ο ύ σ ε τ ις γ υ ν α ίκ ες μ ε το ν υ π ο κ ό π α ν ο , για να

μ π ο υ ν σ τ η σειρ ά και να μ π ο ρ έσ ο υ ν να βγουν γ ρ η γ ορ ό τερ α α π ό τ ο φ λ εγ ό μ εν ο σ χ ο ­

λείο . « Χ τυ π ο ύ σ ε σ τ ο ψ αχνό, ό π ο υ έβ ρ ισ κ ε» .^

Η Γ ιώ τα Κ ω ν σ τα ν το π ο ύ λ ο υ θυμ ά τα ι κ ά π ο ιο ν άλλο Γερμ α νό, «π ο υ β ρισκότα ν

ακόμ η μ έσα σ τ ο κτίρ ιο και κ τ υ π ο ύ σ ε μ ε τ ο ό π λ ο τ ο υ τ ο εσ ω τερ ικ ό τ η ς π ό ρ τα ς για να

τον αφ ήσουν να βγει α π ό τ ο κτίρ ιο. Α π ό έ ξ ω π ρ ο σ π α θ ο ύ σ α ν σ τ ο μ ετα ξύ να ανοίξουν,

αλλά δεν τ ο κα τά φ ερ α ν α μ έσ ω ς , γιατί απ ό μ έσα σπ ρώ χνα μ ε τ η ν π όρτα σ τη ν α ν τίθετη

κ α τεύ θυ ν ση . Ο ύ τ ε η κεν τρ ικ ή π όρτα ο ύ τ ε οι ά λ λ ες π ό ρ τες τ ο υ κ τιρ ίου είχαν αμπ α -

ρ ω θ εί μ ε κ λ ειδ ί. Κ ατά τη ν π ο λ ύ ω ρ η α ν αμ ονή δ εν ε ίχ ε α π α γ ο ρ ευ τεί σ τ ις γ υ ν α ίκ ες να

χρ η σ ιμ ο π ο ιή σ ο υ ν τη ν το υ α λ έτα σ τη ν α υλή το υ σχο λείο υ . Α λλά εκ είν η τη στιγμ ή π ο υ

σ π ρ ώ χν α μ ε όλο ι μαζί τη ν π ό ρ τα τ η ς α ίθουσας, π ισ τ εύ α μ ε ό λ ο ι ό τ ι δ εν θα ξαναβγαί-

να μ ε ζω ν τα ν ο ί α π ό το σ χ ο λ είο και θα καιγόμ αστα ν ε κ ε ί μέσα . Ε ίχα μ ε ό λ ο ι π α νικο-

β λη θεί. Ό λ α συ ν έβ η σ α ν τα υ τόχρονα : α κ ο ύ σ α μ ε τ η ν π ό λ η να κα ίγετα ι, τ ο υ ς το ίχ ο υ ς

τω ν σ π ιτιώ ν να κ α τα ρρ έουν , τ ις ρ ιπ ές τω ν π ο λ υ β ό λ ω ν και όλα αυτά α ν α κα τεμ ένα μ ε

τις κ ρ α υ γ ές π α ν ικ ο ύ τω ν γυναικώ ν κ α ιτ ω ν π α ιδ ιώ ν»/ 6

«Ά μα ό μ ω ς τ ω α κ ο ύ σ μ α τι τω ν π ο λ υ β ο λ ισ μ ώ ν και φ ω νώ ν, ω ς δ ι ’ η λ εκ τρ ισ μ ο ύ δ ιε-

δ ό θ η ό τι εφ ο ν εύ θ η σ α ν οι ά ν δ ρ ες , ο π ό τ ε εν αλαλα γμ οίς κα ι χειρο ν ο μ ία ις ώ θη σ α ν αι

γυνα ίκες τ α ς θύρ α ς κ α ι εξή λ θ α ν κ α τευ θύ ν ο υ σ α ι π ρ ο ς τ η ν έξο δ ο ν , παρά τα ς α π ειλά ς

τω ν ε κ ε ί ευρ ισκ ο μ έν ω ν σ τρ α τιω τώ ν π ρ ο τα ξά ν τω ν τα όπλα», γράφει ο Π α π α β α σιλεί­

ο υ .17 Ό τ α ν τελ ικ ά άνοιξαν ο ι π ό ρ τ ες , « τέσ σ ερ ις γ ρ ιές βρέθηκα ν κ ο ν τά σ τη μισανοιγ-

μ έν η π ό ρ τα . Τ ις ρ ίξα νε χά μ ω και τ ις π ά τη σα ν », κ α τ έ θ ε σ ε η Π. αργότερα . Η η λ ικ ιω μ έ­

νη Κ ρίνα Τ σα β α λά έχ α σ ε τη ζω ή τ η ς . «Οι Γερμ α νοί είδα ν τη ν κ α τά σ τα σ η α υ τή και

14 Κατάθεση της Π.15 Nika, ό.π., σ. 19.16 Συνέντευξη με τη Γιώτα Κωσταντοπουλου στις 9.8.00 και 11.10.00.*7 Παπαβασιλείου, ό.π., σ. 47.

«ΓΥΝΑΙΚΕΣ, ΓΥΝΑΙΚΕΣ, ΜΑΣ ΣΚΟΤΩΣΑΝ ΤΟΥΣ ΑΝΔΡΕΣ!» 41 7

μ α ς σ π ρ ώ ξα ν ε π ρ ο ς τα π ίσ ω και βγάλανε τ ις ν εκ ρ ές . Τ έ λ ο ς β γήκα μ ε και σκ ο ρ π ίσ α μ ε.

Τ ο θέα μ α ή το τρα γικό. Π α ντού α κ ο ύ α τε φ ω ν ές για τ ο υ ς ά ν τρ α ς» .18

Ενώ τ ο π λ ή θ ο ς σ υ ν ω σ τιζό τα ν σ το ν σ τεν ό διά δρ ομ ο, η δα σκά λα Α γλαΐα έ σ π α σ ε τ ο

τζά μ ι κ α ι μ π ό ρ εσ ε μ ε δ υ σ κ ο λία να π ερ ά σ ει μ έσ α α π ό τ ο σ υ ρ μ α τό π λεγ μ α . Τ ρ α υ μ α τί­

σ τ η κ ε σ τ ο π όδι, όταν π ή δ η ξ ε α π ό τ ο ψ η λ ό π ερ β ά ζι σ τη ν αυλή. Τ η ν α κ ο λ ού θη σ α ν κι

ά λλοι και π ο λ λ ο ί κ ό π η κ α ν στα χέρ ια α π ό το θ ρ υ μ μ α τισ μ έν ο τζά μ ι. Μ ικρά παιδιά ,

α ν άμ εσά τ ο υ ς και ο Α ν δρ έα ς Π α υ λ ό π ο υ λ ο ς19 π ο υ υ π ή ρ ξ ε ε π ί π ο λ λά χρόνια γρα μ μ α­

τ έα ς τ ο υ δή μ ο υ , ρίχνονταν α π ό τ ις μ η τ έ ρ ε ς τ ο υ ς μ έσ α α π ό τ ο σ π α σ μ έν ο τζά μ ι στη ν

αυλή «σαν σακιά σ τ ις γ υ ν α ίκ ες π ο υ βρίσκοντα ν ήδη έξω».2° Οι σ τρ α τ ιώ τες εμ π ό δ ιζα ν

τ ις γυναίκες και τα παιδιά , π ο υ συνέχιζα ν να ουρλιά ζουν, να τρ έξ ο υ ν π ρ ο ς τη ν κ α τ ε ύ ­

θυν σ η τ η ς φ λ εγ ό μ εν η ς π ό λ η ς , κά τι π ο υ θα ισο δ υ ν α μ ο ύ σ ε μ ε αυ τοκτονία , κ α θ ώ ς η

φω τιά ε ίχ ε σ τ ο μ ετα ξύ τ υ λ ίξ ε ι ο λ ό κ λ η ρ η τη ν π ό λη .

Ο Χ α μ α κ ιώ τη ς θυμ ά τα ι ό τι μ έσ α σ τη γενική α ν α σ τά τω σ η π ά τ η σ ε π ά νω σ τη ν εκ ρ ή

Κ ρίνα Τ σα βαλά. Η Ε υ σ τα θ ία δ εν μ π ό ρ εσ ε μ έχρι σή μ ερ α να σ β ή σ ει α π ό τ η μ νή μ η τ η ς

το « α π α θές π ρ ό σ ω π ο εν ό ς σ τρ α τιώ τη » , ο ο π ο ίο ς , π ρ ο φ α ν ώ ς α μ έτ ο χ ο ς , ε ίχ ε α κο υ -

μ π ή σ ει μ ε τη ν π λ ά τη σ τ ο ε ξ ω τ ερ ικ ό π λα ίσ ιο τ η ς π ό ρ τα ς, κ α θ ώ ς η Ε υ σ τα θ ία σκόντα -

φ τε βγαίνοντας έξω . «Κ ρα τούσα ακόμ η τ ο κ λ ειδ ί τ ο υ σ π ιτ ιο ύ μ α ς σ τ ο χ έρ ι μου», λ έ ε ι ,

«το ά φ ησ α να π έ σ ε ι , αλλά όχι τ ο κ ο μ μ ά τι τ ο ψ ω μ ί και τ η ν κ ο υ β έρ τα . Έ τ ρ ε ξ α σαν αλ-

λ ο π α ρ μ έν η π ίσ ω α π ό τ ις γ υ ν α ίκ ες και κ ρ ύ φ τη κ α σ ε έν α δα σά κ ι κ ο ν τά σ το ν σ ιδ η ρ ο ­

δ ρ ο μ ικ ό στα θμ ό».

Η Μ αριγώ Φ ε ρ λ ε λ ή , α ν τίθετα , κ α τά φ ερ ε κ ρ α τώ ν τα ς τ ο ν μ ικ ρ ό τερ ο γ ιο τ η ς Α λ έξη

να π ερ ά σ ει τ ις γ ρ α μ μ ές τω ν Γερ μ α ν ώ ν φ ρ ο υρ ώ ν και να τ ρ έ ξ ε ι π ρος τ ο σ π ίτ ι τ η ς για

να σ β ή σ ει τη φ ω τιά . Σ το σχ ο λ είο , δ ύ ο α π ό τ ο υ ς τ έσ σ ε ρ ις γ ιους τ η ς και ο άνδρας τη ς

είχαν ο δ η γ η θ εί σ τη ν π ίσ ω αυλή. «Ό τα ν μας χώ ρισαν», α ν α φ έρει η Μ αριγώ , « έμ ειν ε

κ ο ν τά μ ου ε κ τ ό ς α π ό το ν Α λ έξ η και ο τ ρ ίτ ο ς μ ο υ γ ιος, ο δεκ α τρ ιά χρ ο ν ο ς Κ ίμ ω ν , αλλά

μου ξέφ υ γε και έ τ ρ ε ξ ε σ τ ο ά λλο δω μ ά τιο , γιατί ή θ ε λ ε να είναι μαζί μ ε τ ο υ ς ά νδρες».

Ό τα ν η Μ αριγώ έ φ τ α σ ε μ ε το ν Α λ έξ η μ π ρ ο σ τά σ τ ο π α λ ιό α στυν ο μ ικ ό τμ ή μ α , τη ν

π ρ ο σ ο χή τ η ς τρ ά β η ξε τ ο χω ρ ά φ ι τ ο υ Κ α π π ή . Σ ε π ερ ιό δ ο υ ς ε ιρ ή ν η ς , κ α τά τ ις η μ έρ ες

αργίας, ο ι Κ αλαβρυτινοί έκανα ν π ερ ιπ ά το υ ς σ τ ο λ ό φ ο α υ τ ό και ξεκ ο υ ρ ά ζο ν τα ν στο ν

α μ φ ιθεα τρ ικ ό χώ ρ ο π ο υ η φ ύ σ η ε ίχ ε δ η μ ιο υ ρ γ ή σ ει σ τη ν α π ό το μ η π λα γιά τ ο υ λ ό φ ο υ ,

α π ολα μ β ά νοντα ς τη ν π α νοραμ ική θέα τ η ς π α ν έμ ο ρ φ η ς π ό λ η ς το υ ς .

«Ά κ ο υ σ α π υ ρ ο β ο λ ισ μ ο ύ ς» , λ έ ε ι η Μ αριγώ . «Ο λ ό κ λ η ρ η η π ερ ιο χ ή έμ ο ια ζε να έχ ε ι

β α φ τεί κόκκινη . Η π ρ ώ τη μ ο υ σ κ έψ η ήτα ν ότι α υ το ί [οι Γερμανοί] είχαν συ γ κ εν τρ ώ -

σ ε ι ε κ ε ί τα ρούχα α π ό τα σπ ίτια . Κ αι τώ ρ α π υ ρ ο β ο λο ύ σ α ν μ έ σ α σ τ η στο ίβ α για να τη ς

18 Κατάθεση της Π.19 Συνέντευξη μετον Ανδρέα Παυλόπουλο το Δεκέμβριο του 1997.20 Nika, ό.π., σ. 19.

418 V. Η Ε Π ΙΧΕ ΙΡΗ Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ»

Φ οτ. 130. Φωτογραφία των Καλαβρύτων γύρω στο 1900, n οποία τραβήχτηκε απ ό το χωράφι του Κ απ- πή. Μ προστά, μέσα στο αλσύλλιο από κυπαρίσσια, το νεκροταφείο. Σ το κέντρο της φωτογραφίας όεξιά το όημοτικό σχολείο και αριστερά η εκκλησία με τα όύο καμπαναριά.

βά λουν φ ω τιά ». Η Μ αριγώ ά φ η σ ε το ν Α λ έξη μ π ρ ο σ τά σ το φ λ εγ ό μ εν ο σ π ίτ ι τ ο υ ς και

α ν έβ η κ ε τρ έχ ο ν τα ς το λόφ ο. «Και τ ό τ ε είδα τ ο υ ς Γερ μ α ν ο ύ ς να τρα β ο ύ ν κά π οιον α π ό

τα π ό δια και να το ν π υ ρ ο β ο λο ύ ν . Τα γόνατά μ ο υ λύ θη κ α ν , αισθα νόμουν σαν να τ ρ έ ­

μω σύγκορμ η α π ό π υ ρ ε τό , μ ε π ερ ιέλ ο υ σ ε κ ρ ύ ο ς ιδ ρ ώ τα ς. Ό τ α ν συ νή λθα , η φ ρ ουρά

είχ ε φ ύ γ ει [ ... ]» .21

Η Μ αριγώ Φ ε ρ λ ελ ή ήτα ν η π ρ ώ τη γυναίκα π ο υ α ν τίκρισε τ ο βουνό α π ό π τώ μ α τα .

Ά κ ο υ σ ε τα βογκητά τω ν ανδρώ ν π ο υ π έθα ινα ν και δ ιέκ ρ ιν ε α ν ά μ εσά τ ο υ ς τη φ ω νή

το υ γιου τ η ς Α ργύρη: ο δ εκ α επ τά χ ρ ο ν ο ς βρ ισκότα ν βαριά τρ α υ μ α τισ μ έν ο ς δ ίπ λ α στα

δύ ο ν εκ ρ ά α δ έλ φ ια του .

« Π έσ α μ ε κά τω » όταν άρχισαν να π έφ το υ ν ο ι ρ ιπ ές τω ν π ο λ υ β ό λ ω ν , δ ιη γ ή θ η κ ε ο

Α ργύρης α ργότερα . « Τ ρ εις κα τα ιγ ισμ οί μ εγά λη ς δ ιά ρκεια ς α π ό τα π ο λυ β ό λ α , δ εν ξ έ ­

ρω π ό σ ε ς σ φ α ίρ ες , αλλά οι κα τα ιγ ισμ οί κρά τησα ν σίγουρα π ο λ λ ή ώ ρα, ο κ α θέν α ς αρ­

κ ε τ ά δ ευ τ ερ ό λ επ τ α . Ε γώ δ εν ή μ ο υ ν ν εκ ρ ό ς, ο ύ τ ε τα δ ύ ο α δ έλφ ια μου. Α λλά μ ετά ή ρ ­

θαν ο ι Γερ μ α ν ο ί κα ι π υ ρ ο β ο λ ο ύ σ α ν ξεχ ω ρ ισ τά ό π ο ιο ν ζο ύ σ ε α κ ό μ η . Κ ά π ο ιο ς ε ίπ ε

“τώ ρα ήρθε η σειρά μ α ς ”. Τ ι μ π ο ρ ο ύ σ α μ ε να κ ά ν ουμ ε; Τ ό τ ε δ έχ τη κ α μία χα ριστική β ο ­

λή εδώ · ε κ ε ί είχα α κ ο υ μ π ή σ ει τ ο χ έ ρ ι μ ο υ . Δ εν έβγα λα άχνα, μ ε τά μ ε ά ρ π α ξε κ ά π ο ιο ς

21 Καλδίρης, ό.π., σ. 54, κατάθεση αυτόπτη μάρτυρα.

«ΓΥΝΑΙΚΕΣ , ΓΥΝΑΙΚΕΣ, ΜΑΣ ΣΚΟΤΩΣΑΝ ΤΟΥΣ ΑΝΔΡΕΣ!» 41 9

α π ό το γιακά και δ έχ τη κ α μία ακόμη σφ αίρα,

εδ ώ π ά ν ω σ το κεφ ά λ ι, β λ έ π ε τ ε ; Μ ο υ ά ν οιξε το

κ εφ ά λι [ ...]. Ό τ α ν ή ρ θ ε η μ η τέρ α μ ου ζο ύ σα

ακόμ η και είχα τ ις α ισ θ ή σ εις μου. Ή μ ο υ ν βα­

ριά τρ α υ μ α τισ μ έν ο ς αλλά δ εν λ ιπ ο θύ μ η σα .

“Π ού είνα ι τα α δ έλ φ ια σ ο υ ;” Τ η ς έδ ε ιξα π ο ύ

ήταν. Και μ ετά βοή θη σα έν α ν ά λ λο τρ α υμ α ­

τία· ή τα ν 13 ή 14 εκ είν ο ι π ο υ ε π έζ η σ α ν . Ο ρι­

σμ έν ο ι υ π έκ υ ψ α ν α ργότερα σ τ α τρα ύμ α τά

το υ ς . Α υ τό ήταν. Ο ι Γερμανοί μας ε κ τ έ λ εσ α ν

και μ ετά έφυγαν».22

Σ ε εκ είν ο υ ς π ο υ επ έζ η σ α ν αν ήκε κα ι ο

Τ ά κ η ς Σ π η λ ιό π ο υ λ ο ς , π ο υ δ ια δ έχ θ η κ ε αργό­

τερ α το ν φ ο ν ευ θ έν τα δήμ α ρχο Χ ρ ή σ το Π α­

π α ν δ ρ έο υ . Τ ο 1946 π ερ ιέγ ρ α ψ ε σ τη ν κ α τά θ ε­

σή τ ο υ π ώ ς ο δ η γ ή θη κ α ν οι ά ν δρ ες σ τ ο χω ράφ ι

π ά ν ω α π ό τη ν π ό λ η και π ώ ς «ήταν όλο ι ανα­

γ κ α σ μ έν ο ι να π α ρ α κ ο λ ο υ θ ή σ ο υ ν π ώ ς π υ ρ π ο -

λ ή θ η κ ε η π ό λ η πριν α π ό τ ο μ εσ η μ έρ ι απ ό δια ­

φ ο ρ ετικ ά ση μ εία » . Μ έσ α σ ε έν α ν αν ήμ π ορο

φ όβ ο και α π ελ π ισ μ έν ο ι κ ά θο ν τα ν σ τ ο χω ράφ ι άπραγοι «απ ό τ ις δ ώ δ εκ α μ έχρ ι τ ις

τρεις» και έβ λ επ α ν τα σ π ίτ ια τ ο υ ς να καίγονται, εν ώ οι γυνα ίκες και τα παιδιά τ ο υ ς

ήτα ν κ λ εισ μ έν ο ι σ το σ χ ο λ είο , σ το ο π ο ίο π λ η σ ία ζε ό λ ο και π ερ ισ σ ό τ ερ ο η φ ω τιά .

Ό μ ω ς ξαφ νικά , α ν α φ έρ ει ο Σ π η λ ιό π ο υ λ ο ς , «οι Γ ερ μ α ν ο ί α π οκά λυψ αν τα π ο λ υ β ό λ α

τ ο υ ς π ο υ τα είχα ν σ τ ή σ ε ι ο λόγυρά μας α λλά τα είχαν π ριν κα μ ου φ λ ά ρει» .23

Ο π εν η ν τα ο κ τά χ ρ ο ν ο ς Σ τα ύ ρ ο ς Κ ω σ τό π ο υ λ ο ς θυμ ά τα ι ό τ ι π ρ ο κ λ ή θ η κ ε α ν ησυ­

χία ανάμεσα σ το υ ς άνδρες «όταν ε ίδ α μ ε τα π ο λ υ β ό λ α [ ...]. Ο α ξιω μ α τικ ό ς π ο υ δ ιο ι­

κ ο ύ σ ε το ε κ τε λ εσ τ ικ ό απ όσπ ασμ α π ρ ο φ α ν ώ ς το α ν τιλ ή φ θη κ ε και μας ρ ώ τη σ ε π ο ιο ς

α π ό μας μ ιλ ο ύ σ ε αγγλικά. Ο κ α θ η γ η τή ς γυμ νασίου Α θα νασιά δης π α ρ ο υ σ ιά σ τη κ ε και

μ έσ ω α υ το ύ ο Γερ μ α ν ό ς α ξιω μ α τικ ό ς μ α ς εξ ή γ η σ ε [ ... ] ό τι δ εν ε π ρ ό κ ε ιτ ο να μας ε κ τ ε -

λ έσ ο υ ν [ ...]. Σ το μ ετα ξύ β λ έπ α μ ε τη ν π ό λ η μας να καίγεται, εν ώ οι γυ ν α ίκ ες και τα

παιδιά ήτα ν ακόμ η κ λ ειδ ω μ έν ο ι σ το σ χ ο λ είο . Ό τα ν η κ α τα στρ ο φ ή τη ς π ό λ η ς μας

ο λ ο κ λ η ρ ώ θ η κ ε , ρ ίχτη κα ν απ ό τ η ν π λ α τεία τ ρ ε ις φ ω τ ο β ο λ ίδ ες» .24

22 Τηλεοπτικό ρεπορτάζ στο κανάλι WDR (Κολωνία). Εκπομπή της 12.3.82 στο τρίτο πρόγραμμα του WDR με τίτλο «Eine Vergeltungsaktion der Deutschen Wehrmaclit in Griechenland».

23 Κρατικό Αρχείο Μονάχου: Stanw 21129, σ. 299.24 Κεντρικό Γραφείο: 177 Js 52-77/68, σ. 142.

Φωτ. 131. Ως διοικητής της επιχείρησης Καλάβρυτα» ο ταγματάρχης Χανς Ε μπερσ­

μπέργκερ διέταξε τις καταστροφές και τις εκτελέσεις.

420 V. Η ΕΠ ΙΧ Ε ΙΡΗ Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ

Δ ύ ο σ τρ α τιώ τες έσυ ρ α ν το ν τριαντα-

π εν τά χ ρ ο ν ο Γεώ ρ γ ιο Γεω ργα ντά α π ό τα

π όδια βγάζοντάς το ν α π ό τ ο σω ρ ό τω ν ν ε ­

κρών. «Μ ε έσυ ρα ν τ έσ σ ερ α μ ε π έ ν τ ε μ έ ­

τρα μακριά», θυμάται. «Μ ου έδ ω σ α ν τη

χα ριστική βολή. Η σφ αίρα τ ρ ύ π η σ ε τ ο μά­

γ ο υ λ ό μ ου και μ ου έκ ο ψ ε τη μισή γλώ σσα.

Δ ύ ο χρόνια δ εν μ π ο ρ ο ύ σα να φ ά ω και να

π ιω κανονικά. Έ π ιν α ν ερ ό σαν σκ ύ λ ο ς» .^

Ο Γεω ργα ν τά ς θυμ ά ται ε π ίσ η ς τη σ υ ­

ζή τη σ η ανάμεσα στο ν Α θανασιάδη και τον

«επ ικ εφ α λή ς τ η ς ε κ τ έ λ εσ η ς » , π ο υ έγινε

στα αγγλικά. «Ε ίπ ε» , αναφέρει ο Γεω ρ γ α ­

ν τά ς, «ό τι δ εν χρ ειά ζετα ι να α ν η σ υ χ ο ύ μ ε

θα έκαιγαν α π λ ώ ς τα σπ ίτια μ α ς για να

μην μ π ο ρ ο ύ ν ο ι α ν τά ρ τες να βρίσκουν κ α ­

ταφ ύγιο. Σ τη σ υ ν έχ εια μ α ς εξ ή γ η σ ε ό τι θα

μας μ ετέφ ερ α ν μαζί μ ε τ ις ο ικ ο γ έν ειές

μας σ ε κά π οια ά λ λ η π ερ ιοχή . Ω ς ε π ιβ ε ­

βα ίω ση τω ν εξ η γ ή σ εώ ν τ ο υ μ α ς έ δ ω σ ε το

λόγο τ η ς τιμ ή ς τ ο υ [ ... ]. Κ ο ιτο ύ σ α μ ε τη φ λ εγ ό μ εν η π ό λ η α δ υ ν α τώ ν τα ς να κάνουμ ε

ο τ ιδ ή π ο τ ε , εν ώ τ η ν ίδια στιγμ ή α κούγα μ ε τ ις α π ελ π ισ μ έν ες κ ρ α υ γ ές τω ν κ λ εισ μ έν ω ν

σ το σ χ ο λ είο γονιώ ν, σ υ ζύ γ ω ν και α δελφ ώ ν μ α ς [ ... ].26 Είναι σχ εδ ό ν α δ ύ να το να π ερ ι­

γράψ ω τ ις σ κ η ν ές π ο υ α κ ο λ ού θη σ α ν . Ε ίχα τα αντα νακλα στικά ή α π λ ώ ς τη ν τ ύ χ η να

π έ σ ω α μ έσ ω ς σ το έδ α φ ο ς και έ τσ ι δ έχ τη κ α μ ό ν ο τ η χα ριστική β ο λή π ο υ δ εν ή τα ν θ α ­

να τηφ όρα . Ά λ λ ο ι έ π ε σ α ν α μ έσ ω ς ν εκ ρ ο ί σ τ ο χώ μ α και ά λλοι π ρ ο σ π α θ ο ύ σ α ν να κ ρ υ -

φ τ ο ύ ν π ίσ ω α π ό τα π τώ μ α τα » .27

Ο π εν η ν τα εξά χ ρ ο ν ο ς έμ π ο ρ ο ς Γ εώ ρ γ ιο ς Α λ εξ ό π ο υ λ ο ς κ α τά λ α β ε α μ έσ ω ς ό τ ι οι

φ ω το β ο λ ίδ ες «ήτα ν τ ο σημ ά δι για τη ν ε κ τ έ λ ε σ ή μ α ς, γ ια τί α μ έσ ω ς ο α ξιω μ α τικ ό ς π ο υ

δ ιο ικ ο ύσ ε τ ο α π ό σ π α σ μ α μ α ς δ ιέτα ξ ε μ ε μια χειρονομ ία να σ η κ ω θ ο ύ μ ε και τη ν ίδια

στιγμ ή τα π ο λ υ β ό λ α άρχισαν να β ά λλο υ ν εν α ν τίο ν μας. Τ ρ α υ μ α τίστη κ α σ ε π ο λ λ ά σ η ­

μεία και π α ρ έμ εινα α ιμ ό φ υ ρ το ς σ το έδ α φ ο ς, α λλά δια τήρησα τ ις α ισ θή σεις μου

[ ...] ».28

25 Η φωνή των Καλαβρύτων, 30.11.83.26 Κεντρικό Γραφείο: 177 Js 52-77/68, σ. 133.27 Ό.π.28 Ό.π., σ. 129.

Φωτ. 132 . Ο υπολοχαγός Βίλλιμπαλντ Ακαμπ­χούμπερ ήταν ο επικεφαλής των εκτελεστικών αποσπασμάτων στους Ρωγούς και τα Καλάβρυτα.

«ΓΥΝΑΙΚΕΣ, ΓΥΝΑΙΚΕΣ, ΜΑΣ ΣΚΟΤΩΣΑΝ ΤΟΥΣ ΑΝΔΡΕΣ!» 421

Ο Π ανα γιώ τη ς Σ α μ α ρ τζό π ο υ λ ο ς θυμάται ό τι «τα π ο λ υ β ό λ α έριξαν συνολικά

τ ρ ε ις β ο λ έ ς σ τη συνέχεια π α ρ α κ ο λο υ θ ο ύ σ α ν και έδινα ν τ η χα ριστική βολή σ ε ό π ο ιο ν

απ ό τ ο υ ς ε κ τ ε λ ε σ θ έ ν τ ε ς π α ρ ο υ σ ία ζε α κό μ η σ η μ εία ζ ω ή ς » .29

Σύμφ ω να με τ ις γ ερ μ α ν ικ ές π η γ ές , στα Κ αλάβρυτα εκ τελ έσ τη κ α ν 511 ά ν δρ ες. Σ ε

α υ το ύ ς ανήκαν οι β ο σ κ ο ί α π ό τ ο Σ κ επ α σ τό και ο π ρ ό εδ ρ ο ς τ ο υ χω ρ ιο ύ , όλοι οι άν­

δρ ες π ο υ είχαν π ρ ο ε ιδ ο π ο ιη θ ε ί α π ό Γερ μ α ν ο ύ ς α ξιω μ α τικ ο ύ ς τ ο βράδυ πριν α π ό τη

σ χ εδ ια σ μ έν η ε κ τ έ λ ε σ η , ο γ ια τρός Χ ά μψ ας μ ε τ ο υ ς δ ύ ο γιους τ ο υ και ο δ ιευ θ υ ν τή ς

τ η ς Ε θν ικ ή ς Τ ρ ά π εζα ς Σ α μ ψ α ρ έλο ς, π ο υ ε ίχ ε μ ε τ α τ ε θ ε ί σ τα Κ α λ ά β ρ υτα μ ό λις πριν

α π ό μ ισό χρόνο. Ε νώ οι Γερμ α νοί έβ α ζα ν φ ω τιά σ τα Κ α λ ά β ρ υτα και λ εη λ α το ύ σ α ν σ υ ­

στη μ α τικ ά σ π ίτ ια και κ α τα σ τή μ α τα , δ ια π ίσ τω σ α ν ό τ ι δ εν μ π ο ρ ο ύ σα ν να α ν ο ίξο υ ν τα

χρ η μ α το κ ιβ ώ τια τω ν τρ α π εζώ ν . Και π ρά γμ α τι, η α δια ν τρο π ιά τ ο υ ς ή τα ν τ ό σ ο μ εγ ά ­

λη , ώ σ τ ε έφ ερ α ν το ν Σ α μ ψ α ρ έλο και το ν δ ιευ θ υ ν τή τ η ς Α γρ ο τικ ή ς α π ό τ ο χω ράφ ι

τ ο υ Κ α π π ή π ίσ ω σ τη ν π ό λ η για να τ ο υ ς α ν οίξουν τ ις θ υ ρ ίδ ες και τα χρ η μ α το κιβ ώ τια

τω ν τρ α π εζώ ν . Μ ετά τ ο υ ς μ ετέφ ερ α ν π ίσ ω σ το ν τ ό π ο τ η ς ε κ τ έ λ ε σ η ς . Π ερ ίπ ο υ

2 7 0 .0 0 0 .0 0 0 δ ρ α χ μ ές «λα φ υρα γω γήθηκαν» σ ύ μ φ ω ν α μ ε τη ν τ ελ ικ ή αναφορά το υ

Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ α π ό τη ν τρ ά π εζα .30

Η Ε υστα θία , π ο υ ε ίχ ε κατα φ ύγει μ ε τ η μ η τέρ α τ η ς σ ’ ένα δασάκι κ οντά σ το ν σ ιδ η ­

ρο δ ρ ο μ ικ ό σ τα θμ ό , θυμ ά τα ι ό τ ι «ξαφ νικά ε ίδ α μ ε α υ τ ή τη γυναίκα να κ α τεβ α ίν ει τρ έ -

χο ν τα ς τ ο β ο υ ν ό και τη ν α κ ο ύ σ α μ ε όχι να κ λα ίει, αλλά να ο υ ρ λ ιά ζει χ ω ρ ίς στα μ α τη -

μό: ‘‘Γ υ ν α ίκ ες , γ υ ν α ίκ ες , μ α ς σ κ ό τω σ α ν τ ο υ ς ά ν δ ρ ες”. Ε κ είν ο τ ο βράδυ», λ έ ε ι η Ε υ ­

στα θία , « ξεκ ίν η σ ε η μακρά π ερ ίο δ ο ς π ό ν ο υ για τ ις μ α ύ ρ ες χ ή ρ ες τω ν Κ αλαβρύτω ν.

Τ ις β λ έπ ω α κό μ η και σήμ ερα μ π ρ ο σ τά μ ου να α ν εβα ίνουν τρ έχ ο ν τα ς ό λ ε ς μ α ζί το

βουνό ο υ ρ λιά ζο ν τα ς, να ψ άχνουν το υ ς σ υ γ γ εν είς το υ ς μ έσα σ ε εκ είν ο τ ο βουνό από

π τώ μ α τα , να π α ρ α π α το ύ ν α ν ά μ εσα στα άψ υχα σώ μ α τα , να τρ α β ο ύν τα μαλλιά τ ο υ ς

και α β ο ή θ η τες να επ α ν α λ α μ β ά ν ο υν σιγοκλα ίγοντα ς τα ονόμ α τα τω ν γ ιω ν και τ ω ν αν­

δρώ ν το υ ς» .

«Η α δ ελ φ ή μ ο υ ε ίχ ε μ εγά λη τ ύ χ η γ ια τί ο ά ν δρα ς τ η ς ε π έ ζ η σ ε τ η ς σ φ α γ ή ς . Τ ρ α υ ­

μ α τίσ τη κ ε μ ό ν ο α π ό μια σφ α ίρ α σ τ ο γ ο φ ό κα ι η α δ ελ φ ή μ ο υ τ ο υ έ δ ε σ ε τη ν π λη γ ή μ ε

π ά ν ες τ ο υ μ ω ρ ο ύ , ε ν ώ η μ η τ έ ρ α μ ο υ α ν α ζη το ύ σ ε τ ο ν α δ ελ φ ό μ ο υ μ έσ α σ ε εκ είν ο τ ο

βουνό α π ό π τώ μ α τα . Ό μ ω ς ότα ν έ π ε σ ε η ν ύχτα , α ν α γκά σ τη κε να δ ια κ ό ψ ει χω ρ ίς

α π ο τέλ εσ μ α τη ν α ν α ζή τη σ ή τ η ς » / 1

«Τ α μ εσά ν υ χ τα η σ ύ ζυ γ ο ς τ ο υ γ ια τρού Χ ά μ ψ α βρισκότα ν α κό μ η σ το ν τ ό π ο τ η ς

ε κ τ έ λ εσ η ς » , θυμ ά τα ι ο α υ τό π τη ς μ άρ τυρ α ς Δ η μ ή τρ ιο ς Κ αλδίρης. «Σαν τ η Ν ιόβη

θ ρ η ν ο ύ σ ε τα δ ύ ο π αιδ ιά τ η ς , π ο υ κ ρ α το ύ σ ε σ τ η ν αγκαλιά, και δ ίπ λα τ η ς ε ίχ ε τ ο ν σ ύ ­

29 Ό.π., σ. 118.30 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/16, τελική αναφορά, σ. 225.31 Συνέντευξη μετηνΕυσταθία Τζούδα-Μιτσονιά στις 12.12.98.

422 V. Η Ε Π ΙΧΕ ΙΡΗ Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ»

ζυ γ ό τ η ς [ . ..]» .32 Τ η ν ίδια στιγμ ή κ α τέρ ρ ευ σ ε η σ κ επ ή τ η ς β υ ζα ν τιν ής εκ κ λη σ ία ς. Μια

σ π ιθ ο β ο λ ιά φ ώ τ ισ ε για μια στιγμ ή μ όνο τη ν π ό λη . « Μ ετά η νύχτα σ κ έπ α σ ε τα Κ α λ ά ­

βρυτα», λ έ ε ι η Ε υσταθία . «Μ ια ν ύ χ τα π ο υ κ ρ ά τη σ ε π ο λ ύ . Τ ο ρολόι τ ο υ καμ πα ναριού

σ τα μ ά τη σ ε σ τ ις 14.33. Ω ς μ ό ν ιμ η ανάμνηση εκ είν η ς τ η ς η μ έρ α ς το ρ ο λ ό ι δ εν δ ιο ρ θ ώ ­

θ η κ ε π ο τέ» .

Φωτ. 133· «Το ρολόι του καμπαναριού σταμάτησε στις 14.33».

32 Καλδίρης, ό.π., ο. 56.

Η ε π ό μ ε ν η μ έ ρ α

Τ η νύχτα α π ό Δ ευ τέρ α π ρ ο ς Τ ρ ίτη «ελ ά χ ισ το ι είχα ν τα φ ή » α π ό τ ις γυ ν α ίκ ες, θυμ ό τα ν

η Π ., ό τα ν δ εκ α τρ είς μ έρ ες μ ετά τ η ν κ α τα σ τρ ο φ ή έκ α ν ε τη σ χ ετ ικ ή τ η ς κ α τά θεσ η .

«Τ η ν π ερ ά σ α μ ε [τη ν ύ χτα ] έ ξ ω κ ο ν τά σ τ ο υ ς ν εκ ρ ο ύ ς και π α γ ω μ έν ες . Τ η ν Τ ρ ίτη ξα ­

ν α ρχίσα μ ε το έργο μ α ς» .1

Φ ω τ. 134. Καλάβρυτα, η επόμενη μέρα.

1 Ιστορικό Αρχείο του Υπουργείου Εξωτερικών, Αθήνα, φάκελος 18, 01 Πρεσβεία Άγκυρας 1944, υποφάκελος 2, τμήμα 3ο: «Ολοκαύτωμα Καλαβρύτων και περιοχής», επιστολή του πρωθυπουρ­γού Ε. Τσουδερού, εξόριστηελληνική κυβέρνηση, Κάιρο, 26.2.1944. Κείμενο «Δεκέμβριος 1943», κατάθεση της Π.

424 V. Η Ε Π ΙΧΕ ΙΡΗ Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ»

«Π άνω σ ε ένα π ρ ό χ ειρ ο ξύ λινο φ ο ρ είο και σ ε κ ο υ β έ ρ τ ε ς έσ ερ ν α ν ο ι γυ ν α ίκ ες τ ο υ ς

ν εκ ρ ο ύ ς σ τη ν π λα γιά τ ο υ λ ό φ ο υ π ρ ο ς τ ο ν εκ ρ ο τα φ είο » , θυμ ά τα ι η Ε υστα θία . «Π α ­

ν το ύ σ τ ο δ ρ ό μ ο ανάμ εσα σ τ ο χω ρ ά φ ι τ ο υ Κ α π π ή κ α ι τ ο ν εκ ρ ο τα φ είο κ είτο ν τα ν ν ε ­

κροί. Δ εν υπ ή ρ χα ν ο ύ τ ε εργα λεία , ο ύ τε φ τυ ά ρ ια , ο ύ τ ε α ξίν ες , κ α θ ώ ς είχαν κ α τα στρ α ­

φ ε ί σ τη φ ω τιά . Ξ ύ ν α μ ε τ ο χώ μ α μ ε κομ μ άτια α π ό ξύ λο , μ ε κεραμίδια , ακόμη και μ ε τα

χέρια μ ας. Τ ις η μ έρ ες π ο υ α κ ο λ ο ύ θ η σ α ν ε μ ε ίς , τα π αιδιά , κ ο ιμ όμ α στα ν π ά ν ω σ τις

π ο τ ισ μ έν ε ς μ ε αίμα κ ο υ β έρ τ ες μ έσ α σ ε ερ ε ιπ ω μ έν α σ π ίτ ια , κ ά τω α π ό ετο ιμ ό ρ ρ ο π ες

σ τ έ γ ε ς και σ τ ο ύ π α ιθρ ο . Τ α υ τό χρ ο ν α οι γ υ ν α ίκ ες ε ίχ α ν ο ρ γ α ν ώ σ ει ν υ χ τερ ιν ές βά ρ­

δ ιε ς για να διώ χνουν τα σκυλιά π ο υ σ υ ν εχ ώ ς ξέθα β α ν τα π τώ μ α τα , τα ο π ο ία είχαν τ α ­

φ ε ί π ο λ ύ επ ιφ α ν εια κά , κα ι τα κατα σπ άραζα ν. Σαράντα ο λ ό κ λ η ρ ες μ έ ρ ε ς π έρ α σ α ν

μ έχρι να τα φ ο ύ ν τελ ικ ά ό λοι οι ν εκ ρ ο ί σ ε α ρ κ ετό β ά θο ς» .2

«Την Τ ετά ρ τη ή ρθαν οι Κ ερ τ ετ ζ ή δ ες μ ε κ ο υ β έρ τ ες , ψ ω μ ί και οι άνδρες μάς β ο ή θ η ­

σαν να θά ψ ο υ μ ε τ ο υ ς ν εκ ρ ο ύ ς σ το ν εκ ρ ο τα φ είο . Ε κ είν η τη ν η μ έρ α π α ρ ο υ σ ια σ τή κ α ν ε

κάποιοι α ν τά ρ τες. Ν ο μ ίζω π ω ς ή τα ν ε ο Γλαράκης ο τσα γκά ρη ς. Τ ο υ ρ ιχτή κα νε ό λ ες οι

γ υ ν α ίκ ες να τον σκ ο τώ σο υ ν , αλλά εκ είν ο ς δ ιέφ υ γε και το υ ς φ ώ ν α ξε έτσ ι: “Τι να σας

κά ν ουμ ε, π ρ ο λά β α ν ε ο ι Γερμ α νοί, ά λ λ ω ς θα τ ο ε ίχ α μ ε κά ν ει ε μ ε ί ς ”. Τ η ν επ ο μ έν η ή λ θ ε

και ά λ λ ο ς α ν τά ρ τη ς τ ο υ ο π ο ίο υ ο π α τέρ α ς και ο α δ ελ φ ό ς είχαν τ υ φ εκ ισ θ ή . Η μάνα το υ

τον κ α τα ρ ά σ τη κ ε και το ν φ ώ ν α ξε φ ονιά και τ ο υ ε ίπ ε να μ η ν το ν ξα ν α δή », α ν έφ ερ ε η Π.

Π α ρ ό μ ο ιες α ν α μ νή σεις μ ε τ η ν Π . έχ ε ι και η Ε υ σ τα θία σ χ ετ ικ ά μ ε τη ν επ ισ τρ ο φ ή

τω ν α ν τα ρτώ ν στα Κ αλάβρυτα . « Ό τα ν α υ το ί τό λ μ η σ α ν να επ ισ τρ έψ ο υ ν σ τη ν π ό λ η , οι

γ υ ν α ίκ ες άρχισαν να τ ο υ ς ρ ω τού ν : “Γ ια τί μ α ς α φ ή σ α τε μ ο ν ά χο υ ς; Γ ια τί κ ρ υ φ τή κ α τε

στα βουνά; Γ ια τί δ εν ή ρ θ α τε να π ο λ ε μ ή σ ε τ ε για μ α ς ;”. Δ ύ ο ή τρ ε ις α π ό τ ις γυνα ίκες

δ ια μ α ρ τυ ρ ήθηκα ν τό σο έντονα , ώ σ τε οι αν τά ρτες τις πήραν μαζί το υ ς και τις έ κ λ ε ι ­

σαν σ ε κ ά π ο ιο σ τρ α τό π εδ ο . Μ ερ ικ ές εβ δ ο μ ά δ ες αργότερα α φ έθ η κ α ν ε λ ε ύ θ ε ρ ε ς και

επ έσ τρ εψ α ν σ τα Κ αλάβρυτα».

Ο κ α π ετά ν Δ η μ ή τρ ιο ς Μ ίχ ο ς ή τα ν α π ό τ ο υ ς π ρ ώ το υ ς π ο υ επ ισ κ έφ θ η κ α ν τα Κ α­

λά βρυτα : « Ή θ ελ α να ε ιδ ώ τ ο μ έγ εθ ο ς τ η ς σ υ μ φ ο ρ ά ς» . Α ρ γ ό τερ α έγραψ ε:

Μια ανιψιά μ ου μόλις με είδ ε άρχισε ένα σκούξιμο και ένα παρατεταμένο μοιρο-

λόγι, αντί τη ς χαρούμενης υποδοχής που μου ’κανε πρω τύτερα σαν πέρναγα από

κει. Ή ταν τόσο συγκινημένη που δεν μπορούσε ν’ αρθρώσει λέξη . Μ έσα στους τό ­

σους αδικοσκοτωμένους ήταν ο άντρας της, ένα ς ά λλος ανιψογαμβρός μου, τα δύο

παιδιά του, το ένα δώ δεκα χρονών και το άλλο καμιά δεκαριά, από το υς δικούς τη ς

συγγενείς.

Ά φησα το άλογο και τράβηξα μονάχος ώ ς το ν τό π ο τη ς εκ τέλ εσ η ς. Επήγα και

κάθισα σ ε μια πέτρα και άφησα το λογισμό μου λεύ τερ ο να φτερουγάει [ ...]. Έψαχνα

2 Συζητήσεις στις 12, 13 και 14.12.98.

Η Ε Π Ο Μ Ε Ν Η ΜΕΡΑ 425

να βρω τις αιτίες και τις αφορμές τω ν π ολέμ ω ν και τ ι θα μπορούσε να γίνει για να

μην αλληλοσκοτωνόμαστε [ ...].

Ακόμα υπήρχαν αίματα νωπά. Ένα σκύλο που έγλυφ ε από μια π έτρα αίματα και

μυαλά, δεν τον είχα ειδεί. Και ήταν πολλά υπολείμματα ακόμα από το μακελειό

[...]. ·Δεν θυμόμουνα π όση ώρα ήμουνα σ ’ αυτή την έκσταση, όταν είδα κάμποσα παι­

δάκια κάτω από δώ δεκα χρόνων να στέκονται κοντά μου. Π ερίμεναν να τους μιλή­

σω, όπ ω ς έκανα άλλοτε. ' Η μαστε φίλοι παλιοί μ ε τους πιτσιρίκους. Ό τα ν τους μ ίλη­

σα και ήρθαν κοντά μου, άρχισαν να μου λ έν ε ο καθένας τα δικά του, για τους δι­

κούς του, π ώ ς τους πιάσανε, τι τους είπαν, αυτοί που πήγαν στο σχολείο, π ώ ς γλί­

τω σαν από τη φωτιά που τους έβαλαν και πολλά άλλα [ ...]. Ο τρόμος ήταν ζωγραφι­

σμένος ακόμα στα προσωπάκια τους. Α πό π ολλά σπίτια ανέβαινε ακόμα καπνός

προς τα ύψη τη ς μεγάλης χαράδρας, που ήταν άλλοτε μια ζωντανή πολιτειούλα.

Η τα ν από τα υπολείμματα, από το βιος διαφόρων νοικοκυραίων. Μια τρανή θυσία

στο σατανικό και βδελυρό θεό του π ολέμου, που γινόταν ευπ ρόσδεκτη, γιατί ανέ­

βαινε ολόισια στο μαβί ουρανό μιας έρημης π ό λη ς.3

Τ έ σ σ ε ρ ις μ έ ρ ε ς μ ετά τη σφ α γ ή , τ η νύχτα τ ο υ Σ α β β ά το υ π ρ ο ς Κ υ ρ ια κ ή , η Π. εγκα-

τ έλ ε ιψ ε τα Κ αλάβρυτα και έφ τα σ ε τα ξη μ ερ ώ μ α τα σ το Δ ια κοφ τό σ το ν Κ ορινθιακό

κ ό λ π ο . Σ το μ ετα ξ ύ ε ίχ ε φ τά σ ει σ τα Κ αλάβρυτα το π ρ ώ το όχη μ α τ ο υ Ε ρ υ θρ ο ύ Σ τα υ ­

ρού μ ε δ ύ ο ν ο σ ο κ ό μ ες και το ν για τρό Κ ό κκα λη , αν και δ εν ε ίχ ε δ ο θ εί γ ι’ α υ τό η σ χ ετ ι­

κή άδεια . Ο ι γ ερ μ α ν ικ ές α ρ χές είχαν α π α γ ο ρ εύ σ ει κ ά θ ε β ο ή θεια υ π ό μ ο ρ φ ή ν τ ρ ο φ ί­

μ ω ν ή ρ ο υχισμ ού , έ τ σ ι ώ σ τ ε «και σ ή μ ερ ο ν δ εκ α τρ είς όλαι η μ έρ α ι μ ετά τη ν κ α τα σ τρ ο ­

φ ήν [...] τ ο δράμα λ ο ιπ ό ν σ υ ν εχ ίζ ετα ι και κ ιν δ υ ν εύ ο υ ν ν ’ α π ο θά ν ο υ ν ε κ τ ο υ ψ ύ χο υ ς

όλα τα γυναικόπ αιδα », ό π ω ς ε ίχ ε κ α τα θ έσ ει η Π.

Μ ε π α ρ ό μ ο ιο τρ ό π ο θυμ ά ται και η Ε υσ τα θία τη ν επ ό μ εν η μ έρα : «Αργά τ ο π ρ ω ί

δ ια λ ύ θη κ ε η ομ ίχλη . Ο ή λ ιο ς ξ ε π ρ ό β α λ ε α π ό τα β ο υ ν ά και έλ α μ π ε σ ε έν α ν α συννέ-

φ ια σ το ουρανό. Τώ ρα βρήκε λ ο ιπ ό ν και η μ η τέρα μ ο υ το ν γιο τη ς , το ν α δ ελ φ ό μου.

Β ρισκότα ν κ ά τ ω α π ό α ρ κ ετά άλλα π τώ μ α τα . Ο γ ο φ ό ς τ ο υ ε ίχ ε σ χ εδ ό ν δ ια λ υ θ εί α π ό

τ ις σ φ α ίρ ες, τ ο π ό δ ι τ ο υ κ ρ εμ ό τα ν μόνο σ ε έν α κ ο μ μ α τά κ ι δέρμ α . Τ ο π ρ ό σ ω π ό το υ

ό μ ω ς ή τα ν καθά ριο και σώ ο . Φ ο ρ ο ύ σ ε ένα ά σ π ρ ο π ο υ κ ά μ ισ ο και μια α ν οικτή μ π λ ε

μ π λ ο ύ ζα , τό σ ο μ π λ ε ό σο και ο ουρανός εκ είν ο τ ο π ρω ινό».

«Κ ατά τ ις έν τεκ α τ ο π ρ ω ί π έρ α σ ε ένα α ερ ο π λά ν ο π ά νω α π ό τ η ν π ό λ η . Δ ια λ υ θή ­

κ α μ ε π α ν ικ ό β λ η τες . Π ιθα ν ώ ς ε π ρ ό κ ε ιτ ο για κ ά π ο ιο α ναγνω ριστικό , κ α θ ώ ς δ εν υ π ή ρ ­

χ ε τ ίπ ο τ ε π λ έ ο ν π ο υ θα μ π ο ρ ο ύ σα ν να κ α τα στρ έψ ο υ ν . Π ερ ίπ ο υ π εν ή ν τα γυ ν α ίκ ες

ζού σα ν σ ε ένα μόνο σπ ίτι. Δ έκα άτομα ζού σα μ ε σ ε ένα δω μ ά τιο , μ ε τ ο μωρό και τον

3 «Απομνημονεύματα Δ. Μίχου», σ. 184.

426 V. Η ΕΠ ΙΧΕ ΙΡΗ Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ

Φ ητ. 135· Καλάβρυτα., «η πόλη ιωνμαυροντνμένωνχηρών».

τρα υ μ α τισ μ έν ο γαμπρό μου, το ν Π άνο. Ο ι Ά γγλοι και οι α ν τά ρ τες ήρθαν για να τον

ρω τή σο υ ν τι ε ίχ ε συ μ β εί. Έ ρ χ ο ν τα ν και ξανάρχονταν για να μάθουν τη ροή τω ν γεγο ­

νότω ν. Π ερ ίπ ο υ ένα χρόνο ζο ύ σα μ ε ανάμεσα στα ερ είπ ια . Δ εν υπ ήρχα ν δρόμοι, δ εν

είχ α μ ε η λ εκ τρ ικ ό . Π ίν α μ ε ν ερ ό α π ό τ ο π ο τά μ ι. Ο ι π ερ ισ σ ό τερ ο ι εγ κ α τέλειψ α ν τ ο χ ε ι ­

μώ να τα Κ αλάβρυτα . Σ τ ο υ ς μ ή ν ες π ο υ α κ ο λ ού θη σ α ν συνέχισα ν να κα τα ρ ρ έο υ ν τ ο ί­

χοι τω ν κτιρίω ν».

Κ ατά πάσα π ιθα ν ό τη τα ο Π ίτερ Φ ρ έ ιζ ε ρ ήτα ν εκ είν ο ς π ο υ ανέκρινε τ ο υ ς τρ α υμ α ­

τ ισμ έν ο υ ς ε π ιζ ή σ α ν τες . Ή τ α ν ο π ρ ώ τ ο ς Β ρ ετα ν ό ς π ο υ ε π ισ κ έφ θ η κ ε τα Κ αλάβρυτα

μ ετά τη ν κ α τα σ τρ ο φ ή .4 Ο Β ρ ετα ν ό ς σ ύ ν δ εσ μ ο ς βρισκότα ν κ α θ ’ οδόν απ ό τη ν π ερ ιο ­

χ ή γύρω α π ό τη ν Κ όρινθο π ρ ο ς το Μ άζι, ό π ο υ ή θ ε λ ε να σ υ ν α ν τη θ εί μ ε το ν Ά ντονυ

Ά ν τρ ιου ς, όταν ξεκ ίν η σ ε η γερ μ α νική επ ίθ εσ η . Ο Φ ρ έ ιζ ε ρ π ρ ο χ ω ρ ο ύ σ ε φ ορ ώ ντα ς

π ο λιτικ ά , μ ετα μ φ ιεσ μ έν ο ς σ ε βοσκό, και ή τα ν εξα ιρ ετικ ά τυ χ ερ ό ς ότα ν Γερμ α νοί

σ τ ρ α τ ιώ τ ες τ ο ν στα μ ά τησα ν, τ ο υ έκανα ν κ ά π ο ιες ε ρ ω τή σ ε ις και το ν ά φ ησαν να σ υ ν ε ­

χ ίσ ει α ν εν ό χ λ η το ς το δρ ό μ ο το υ , χω ρ ίς να το ν αναγνωρίσουν. Μ ο λο ν ό τι ο Φ ρ έιζ ε ρ

και ο Ά ν τρ ιο υ ς αντίκρισαν τ ις φ ρ ιχ τές σ υ ν θ ή κ ες δ ια β ίω σ η ς μ έσ α και γύρω από τη ν

4 Βλ. κεφ. <<Η SOE στην Πελοπόννησο».

Η Ε Π Ο Μ Ε Ν Η ΜΕΡΑ

κ α τεσ τρ α μ μ έν η π ό λ η κ α ι μ ετέφ ερ α ν σίγουρα τ ις ε ν τυ π ώ σ ε ις τ ο υ ς σ το Κ άιρο, οι Β ρ ε ­

τα ν ο ί δ εν οργάνω σαν τ η ν π αραμ ικρή β ο ή θεια για το ν π λ η θ υ σ μ ό π ο υ υ π έ φ ε ρ ε . Χ ω ρ ίς

μ εγάλα π ροβλήμ α τα , οι Σ ύμ μ α χοι θα μ π ο ρ ο ύ σα ν να οργα νώ σουν τη ρίψ η κ ιβ ω τίω ν

α ν εφ ο δ ια σμ ο ύ α π ό τη Β ό ρ εια Α φ ρική. Κάτι τ έ τ ο ιο δεν συνέβη όμως.5

Τ η στιγμ ή π ο υ οι γυ ν α ίκ ες τω ν Κ αλαβρύτω ν έθα β α ν τ ο υ ς ν εκ ρ ο ύ ς τ ο υ ς σ τ ις 14

Δ εκ εμ β ρ ίο υ , τ ο μ εγ α λ ύ τερ ο τμ ή μ α τω ν γερμ ανικώ ν μάχιμω ν ομ ά δω ν βρ ισκότα ν στο

δρ ό μ ο τ η ς ε π ισ τρ ο φ ή ς π ρος τ ις β ά σ εις . Η μάχιμη ομ άδα το υ Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ ά φ η ­

σ ε π ίσω τ η ς μόνο κ α μ έν η γη. Τ α χω ριά α π ό τα ο π ο ία π ερ ν ο ύ σ ε η μάχιμη ομ άδα π υ ρ -

π ο λ ο ύ ν τα ν ένα ένα. Σαν να μ ην είχαν φ τά σ ει οι σ φ α γ ές τ η ς π ρ ο η γ ο ύ μ εν η ς η μ έρ α ς, το

π ρ ω ί τ η ς 14η ς Δ εκ εμ β ρ ίο υ έγ ιν ε ε π ίθ εσ η εν α ντίον τ ο υ μ ο ν α σ τη ρ ιο ύ τ η ς Α γία ς Λ αύ­

ρας, το ο π ο ίο ε ίχ ε χ α ρ α κ τη ρ ισ τεί συχνά α π ό τη γερμ ανική α ν τικ α τα σκ ο π εία ω ς τ ό ­

π ο ς π α ρ α μ ο ν ή ς και κατα φ ύγιο τω ν ανταρτώ ν.

Ο εξη ν τα π εν τά χ ρ ο ν ο ς η γού μ ενος τ η ς μ ο ν ή ς Π ο λ ύ κ α ρ π ο ς, κατά κ όσμ ον Π ανα­

γ ιώ της Π ά ικ ο ς, π ερ ιέγ ρ α ψ ε το ν Ο κ τώ β ρ ιο τ ο υ 1945 π ώ ς οι μοναχοί π α ρ α κ ο λο ύ θ η ­

σαν το ξη μ έρ ω μ α τ ις γ ερ μ α ν ικ ές μ ο ν ά δ ες να π λ η σ ιά ζο υ ν και τ ι συ ν έβ η σ τη συ ν έχεια :

Εγκαταλείψαμε αμέσω ς το μοναστήρι και καταφύγαμε στο γειτονικό δάσος, για­

τί γνωρίζαμε ότι ο σκοπός τω ν Γερμανών ήταν ο ίδιος με εκείνον π ου είχαν πραγμα­

τοποιήσει την προηγούμενη μέρα στα Καλάβρυτα. Μ όνο τρεις μοναχοί έμειναν π ί­

σω, για να πάρουν μαζί τους έναν μοναχό που ήταν διανοητικά καθυστερημένος.

Δεν κατάφεραν να ξεφύγουν, καθώς στο μ ετα ξύ είχαν φτάσει οι Γερμανοί. Μ έσα

από το δάσος παρακολουθούσαμε τους Γερμανούς. Έβαλαν φωτιά στα κτίρια της

μονής [ ...]. Ό τα ν το επ όμ ενο πρωί επιστρέψ αμε στη μονή, διαπιστώσαμε ότι όλα τα

κτίρια είχαν καταστραφεί από τη φωτιά. Καταστράφηκαν οι ξενώ νες, είκοσι τ έσ σ ε ­

ρα διαμερίσματα τω ν τριών δωματίων, τα κελιά των μοναχών και τρία μικρά σπίτια

εκ τό ς τη ς μονής, αξίας 15.000.000 προπολεμικώ ν δραχμών. Οι εκκλησίες τη ς μο­

νής, δύο εκ κ λη σ ίες τη ς Κ οιμήσεω ς τη ς Θ εοτόκου, δεν υπέστησαν ζημιές και δεν

έγιναν ιεροσυλίες. Οι Γερμανοί προσπάθησαν να σπάσουν τη σιδερένια πόρτα του

μουσείου τη ς μονής, αλλά δεν το κατάφεραν. Σ τη φωτιά καταστράφηκε μια βιβλιο­

θήκη με 400 βιβλία και 100 τό μ ο υ ς με χειρόγραφα από το ν 16ο αιώνα. Κ άτω από τον

ιστορικό πλάτανο, όπου ο Παλαιών Πατρών Γερμανός είχε ξεδιπ λώ σει το 1821 το

λάβαρο τη ς επαναστάσεω ς, βρήκαμε τους ακόλουθους μοναχούς εκτελεσμ ένους:

Γεώργιο Χρυσανθακόπουλο, Βασίλειο Ν ασόπουλο, Ν εόφυτο Νικόλαο, Ασημάκη ή

Αγαθάγγελο Α σημακόπουλο και τον υπηρέτη τη ς μονής Παναγιώτη Μ πράτσικα.

5 Ο συγγραφέας πήρε συνέντευξη από τον Πίτερ Φρέιζερ στις 3.3.00 στην Οξφόρδη. Με επιστολή του στις 20.3.01 ο Φρέιζερ απαγόρευσε στον συγγραφέα τη δημοσίευση της συνέντευξης, με την αιτιολογία ότι δεν θυμόταν καλά τα γεγονότα.

428 V. Η ΕΠ ΙΧ Ε ΙΡΗ Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ»

Φωτ. 136.Ο Χανς Ερενστρόλε, απεσταλμένος του Σουηδικού Ερνθρού Στανρού, επισκέφθη- κε το κατεστραμμένο μοναστήρι της Αγίας Ααύρας στις 14 Αν- γούστου 1944.

Ο Χρυσανθακόπουλος ήταν παράλυτος και στα δύο του πόδια. Δεν μάθαμε

π οιος Γερμανός διοικούσε εκείνη τη μονάδα. Ό λο ι το υς ανήκαν στη μονάδα που ε ί­

χ ε καταστρέψ ει τα Καλάβρυτα. Αυτή διοικείτο, όπ ω ς πληροφορηθήκαμε, από κά­

ποιον αξιωματικό Τέννερ .6

Ε κ τό ς α π ό τη μ ο ν ή τ η ς Α γίας Λ α ύρα ς, τ ο ίδ ιο π ρ ω ί κ α τα λ ή φ θ η κ ε ε κ ν έ ο υ και η

μονή το υ Μ εγ ά λο υ Σ π η λα ίου , α π ό τη ν ο π ο ία είχα ν σ το μ εσ ο δ ιά σ τη μ α δια φ ύγει

ό λ ο ι.7 Τ ο ν Ο κ τώ β ρ ιο τ ο υ 1945 ο α ρχιμ α νδρίτης Α ν δρ όνικος Θ εο δ ω ρ ό π ο υ λ ο ς π ε ρ ιέ ­

γραψ ε τ η σ υ σ τη μ α τικ ή λ εη λ α σ ία τ η ς μ ο ν ή ς: « επ α ν ή λθα ν τ η ν 14η ν Δ εκ εμ β ρ ίο υ 1943

και α φ ’ ο υ ελ εη λ ά τη σ α ν τ η ν Μ ο ν ή ν ε ις οικιακά σ κ εύ η , ρο υ χισ μ ό ν , τρόφ ιμ α , φ ο ρ τώ -

σ α ν τες 80 ζώ α και α φ ή ρ εσ α ν το Τ α μ είο ν τ η ς Μ ο ν ή ς επ υ ρ π ό λ η σ α ν π ερ ί τα 30 ο ικ ή μ α ­

τα τ η ς Μ ο ν ή ς και τ ο το υ ρ ισ τικ ό ν Ξ εν ο δ ο χ είο ν τ η ς , ω ς επ ίσ η ς και τ ο ο σ τεο φ υ λ ά κ ιο ν

τη ς Μ ονής. Αι π ρ ο ξεν η θ είσ α ι ζημίαι είναι α ν υπ ο λό γ ιστο ι, π ά ν τω ς π ερ ί τα 3 0 .0 0 0 .0 0 0

π ρ ο π ο λ εμ ικ ώ ν δραχμών».8

Ενώ ο Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ ά φ η σ ε κ οντά σ το ν σ ιδ η ρ ο δρ ομ ικ ό σ τα θμ ό τ η ς Κ ερ π ιν ή ς

«μια διμοιρία κ α τα δ ρ ο μ έω ν 9 εν αναμονή σ τ ο χώ ρ ο δρ ά σης» , η ο π οία θα έ π ρ ε π ε να π α ­

ρ α κ ο λ ο υ θεί το ν «σημα ντικό συγκοινω νιακό κόμβο βορειοανα τολικά τ ω ν Κ αλαβρύ­

6 Κεντρικό Γραφείο: V 508 AR 1293/68, σ. 111.7 Βλ. κεφ. «Ζαχλωρού και Μέγα Σπήλαιο: Ό πληθυσμός δεν περίμενε την εκτέλεση όλων των

ανδρών”».8 Κρατικό Αρχείο Μονάχου: Stanw 21129, σ. 229.9 Η διμοιρία καταδρομέων αποχώρησε στις 20 Δεκεμβρίου, γιατίδενπαρατηρήθηκε πλέον η ύπαρ­

ξη «οποιουδπποτε εχθρού», όηως γράφει ο Εμπερσμπέργκερ.

Η Ε Π Ο Μ Ε Ν Η ΜΕΡΑ 429

τω ν», το υ π ό λ ο ιπ ο τ η ς μ ά χιμ ης ομ ά δ α ς π ή ρ ε τ ο δρ ό μ ο τ η ς επ ισ τρ ο φ ή ς για τα κ α τα ­

λ ύ μ α τα τ ο υ Α ιγίου μ ετά τη ν κ α τα σ τρ ο φ ή τω ν μ ον α σ τηρ ιώ ν τ η ς Α γίας Λ αύρας και το υ

Μ εγ ά λ ο υ Σ π η λα ίο υ .

Τ ο π ρ ώ το χω ριό σ το δρ ό μ ο τ η ς επ ισ τρ ο φ ή ς ήτα ν τ ο Σ κ επ α σ τό (Β υ σ ο κ ά ), το

ο π ο ίο κ α τα λ ή φ θ η κ ε, λ ε η λ α τ ή θ η κ ε ε κ ν έο υ και π υ ρ π ο λ ή θ η κ ε . Αν και α υ τή τ η φορά η

μάχιμη ομάδα Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ δεν σ υ ν ά ν τη σ ε ψ υχή σ τ ο χω ρ ιό , κα τα στρά φ ηκ α ν,

σύμ φ ω να μ ε τη ν κ α τά θ εσ η π ο υ έδ ω σ ε τ ο 1945 ο π ρ ό εδ ρ ο ς τ ο υ χω ριού Κ ω νστα ντίνος

Α π ο σ το λ ό π ο υ λ ο ς , «180 σπ ίτια και 340 καλύβια» και συνολικά «α ρ π άχθηκαν 30 β ό ­

δια , 700 α ιγοπ ρόβ α τα , 3 .5 0 0 π ο υ λ ερ ικ ά , 50 γουρούνια κ α ι 60 υ π ο ζύ γ ια » .10

Σ τη συ ν έχεια π υ ρ π ο λ ή θ η κ α ν 60 σπ ίτια σ το χ ω ρ ιό Βάλτα, σύμφ ω να μ ε τ ις μ α ρ τυ ­

ρίες τω ν κα τοίκω ν . Μ όνο τρία σ ώ θ η κ α ν .1 1 Σ το χω ρ ιό Κ λα π α τσο ύ ν α (w jv Π λατανιώ -

τ ισ σ α ) κα τα στρά φ ηκ α ν α π ό τ ις φ λ ό γ ες π ερ ίπ ο υ 50 σπίτια : μόνο η εκ κ λ η σ ία τ ο υ χω ­

ριού και ένα σ π ίτι δεν υ π έσ τη σ α ν ζη μ ιές . ΐ2

Ό τ α ν η μάχιμη ομ άδα μ π ή κ ε σ το κ ά π ω ς μ εγ α λ ύ τερ ο χω ριό Φ τ έ ρ η , τ ο ο π ο ίο ε π ι ­

σ κ έπ το ν τα ν κατά κύριο λόγο φ υ μ α τικ ο ί πριν α π ό το ν π ό λ εμ ο για λ ό γ ο υ ς ανάρρω σης,

ο π λ η θ υ σ μ ό ς ε ίχ ε π ρ ο λ ά β ει να δια φ ύ γει εγκ α ίρ ω ς στα βουνά. Οι Ιτα λ ο ί είχ α ν ή δη κα­

τά τη διάρκεια τ η ς τρ ο μ ο κ ρ α τικ ή ς το υ ς παρουσίας π υ ρ π ο λ ή σ ε ι καμιά δεκα ρ ιά σπίτια .

Τώρα όμ ω ς οι Γερ μ α ν ο ί έκαναν «άψογη» δ ο υ λειά : πάνω α π ό 100 κτίρια π αρ α δόθη κα ν

σ τις φ λόγες. Ο ι κ ά το ικο ι τ ο υ χ ω ρ ιο ύ π έρασαν το ν α κ ό λ ο υ θ ο χειμώνα σ ε σ π η λ ιές .^

Τ ελ ικ ά κα τα στρά φ ηκ α ν ο λ ο σ χ ερ ώ ς και τ α χω ριά Π υργάκι και Μ ελ ίσ σ ια , πριν

φ τά σ ει η μάχιμη ομάδα σ το Α ίγιο σ τ ις 15 Δ εκ εμ β ρ ίο υ .14

Κ α θώ ς μ ε εξα ίρ εσ η τ η μ ο ν ή τ η ς Αγίας Λ αύρας α π α ν τήθηκα ν κ α θ ’ ο δό ν «μ όνο μ ε ­

ρ ικ ές η λ ικ ιω μ έν ες γυ ν α ίκ ες» , ό π ω ς α ν έφ ερ ε ο Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ , κ α τά τ ις η μ έρ ες

π ο υ α κ ο λ ού θη σ α ν τ η ν κ α τα στρ ο φ ή τω ν Κ α λ α β ρ ύ τω ν δ εν έγιναν ε κ τ ε λ έ σ ε ι ς σ ε μ εγ ά ­

λ η κλίμακα. ι5 Μ ό ν ο σ το στα υρ ο δρ ό μ ι β ο ρ είω ς τω ν Κ α λα β ρ ύτω ν «συ ν ελή φ θη σα ν »

σ τις 16 Δ εκ εμ β ρ ίο υ α π ό το ν 2 ο λ ό χ ο τ ο υ 670ο υ συ ν τά γ μ α το ς π υ ρ ο β ο λ ικ ο ύ 5 ά ν δρες

α π ό το Βραχνί, π ο υ ε κ τ ε λ έσ τ η κ α ν α μ έσ ω ς επ ιτό π ο υ . ι6

10 Κεντρικό Γραφείο: 508 AR 1293/68, σ. 164. Ο κατάλογος συνετάχθη από τον πρόεδρο του Σκε­παστού στις 6 Δεκεμβρίου 1945.

1 1 Συνέντευξη με τους κατοίκους τουχωριού στις 9.8.00.ι2 Σ^έντευξη μετους κατοίκους του χωριού στις 9.8.00.13 Συνέντευξη μετους κατοίκους του χωριού στις 9.8.00.14 Συνέντευξη με τον Γεώργιο Κανελλόπουλο στο Πυργάκι στις 9.8.00.15 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/16, τελική αναφορά, σ. 226. .*6 Ό.π., σ. 219. Σύμφωνα με τον Αλέξανδρο Δαφαλιά (Καλάβρυτα), οι άνδρες αυτοί κατάγονταναπό

τα Καλάβρυτα. Τα ονόματα τεσσάρων από τους πέντε εκτελεσθέντες είναι γνωστά: Κατσικόπου- λος, Ροδόπουλος, Κακλαμάνος και Παπαζαφειρόπουλος (συζήτηση του συγγραφέα με τον Α. Δαφαλιά στις 7.8.00).

430 V. Η Ε Π ΙΧΕ ΙΡΗ Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ»

Ε κ είν ες τ ις η μ έρ ες επ έσ τρ εψ α ν σ τις β ά σ εις τ ο υ ς και οι υ π ό λ ο ιπ ες μ ά χιμ ες ο μ ά ­

δ ες . Τ ο μ εγ α λ ύ τερ ο μ έρ ο ς το υ π εδ ιν ο ύ τ μ ή μ α το ς τ η ς μ ά χ ιμ η ς ο μ ά δ α ς Β έλφ ιν γ κ ερ

έ φ τα σ ε σ τη ν Π άτρα σ τ ις 12 Δ εκ εμ β ρ ίο υ . Τ ο ορεινό τμ ήμ α α κ ο λ ο ύ θ η σ ε σ τις 15 Δ ε ­

κ εμ β ρ ίο υ .17

Τα μ έλ η τ η ς επ ιχ είρ η σ η ς «Β ουβά λι», π ο υ είχαν υ π ο σ τ ε ί τ ι ς μ εγ α λ ύ τερ ες α π ώ ­

λ ε ιε ς α π ό ό λ ες τ ις μ ά χιμ ες ομ ά δ ες, επ έσ τ ρ εψ α ν τ ο π ρ ω ί τ η ς 14η ς Δ εκ εμ β ρ ίο υ σ το ν

Π ύργο, έχο ν τα ς ε π ισ κ ευ ά σ ει σ τ ις 13 Δ εκ εμ β ρ ίο υ μια σ ιδ η ρ ο δρ ομ ικ ή γ έφ υ ρ α π ο υ είχ ε

υ π ο σ τ ε ί ζη μ ιές α π ό τ ο υ ς α ν τά ρ τες.

Χ ω ρ ίς «επ α φ ή μ ε το ν εχθρ ό » , τ ο 3ο τάγμ α τ ο υ 22ου συ ν τά γ μ α το ς α ερ ο π ο ρ ικ ώ ν

κα τα δρ ομ ώ ν α ν έφ ερ ε σ τ ις 15 Δ εκ εμ β ρ ίο υ σ τ ο π λα ίσ ιο τ η ς ε π ιχ ε ίρ η σ η ς «Κ αρδερίνα»

τη ν επ ισ τρ ο φ ή το υ σ τη ν Κ όρινθο. Ω ς «συνολικό α π ο τέλ εσ μ α » ο Γ κ λ ιτς σ η μ είω σ ε : «20

σπ ίτια κα τα στρά φ ηκαν, 6 σ υ λ λ η φ θ έν τ ες το υ φ εκ ίσ τη κ α ν εν ώ π ρ ο σ π α θ ο ύ σ α ν να δ ια ­

φ ύγουν, 1 κ ο μ μ ο υ ν ισ τή ς α γγελ ια φ όρος ε κ τ ε λ έ σ τ η κ ε , 1 άνδρας τρ α υ μ α τίσ τη κ ε βαριά,

50 κ ο μ μ ο υ ν ισ τές , υ π ο σ τ η ρ ικ τές τω ν αν τα ρτώ ν και ό μ η ρ ο ι σ υ ν ελ ή φ θη σ α ν , 1 Γ ερ μ α ­

ν ό ς και 6 Ιτα λο ί α υ τό μ ο λο ι, α ν ά μ εσά τ ο υ ς και 1 α ξιω μ α τικ ό ς, σ υ ν ελή φ θη σ α ν . Κ ατά­

σ χ εσ η π ο λ υ ά ρ ιθμ ω ν εγγρά φ ω ν σχετικ ά μ ε κ ο μ μ ο υ ν ισ τές και α ν τά ρ τες , εν μ έρει και

για η γ ετ ικ ές π ρ ο σ ω π ικ ό τ η τ ες και σ τρ α το λ ό γ η σ η σ υ ν δ έσ μ ω ν » .18

Α ν και ο π λ η θ υ σ μ ό ς τ ω ν Μ α ζέικ ω ν , σύμ φ ω ν α μ ε τ ις ε κ τ ιμ ή σ εις τω ν μ ελ ώ ν τ η ς

μάχιμης ο μ ά δ α ς Γκνα ς, ε θ ε ω ρ ε ίτ ο «π ο λύ φ ιλ ικ ό ς και αν οιχτός» και ή τα ν γ ν ω στό ότι

ε ίχ ε π ρ ο σ φ έρ ει σ το υ ς Γερ μ α ν ο ύ ς α ιχμ α λώ τους κα τά τ η δ ιά ρκεια τ η ς αιχμ αλω σία ς

το υ ς τρό φ ιμ α και ρουχισμό, και α υ τό το χω ριό π α ρ α δ ό θ η κ ε σ τ ις φ λ ό γ ες σ τ ις 14 Δ ε ­

κεμ β ρίου . Α κριβ ώ ς σ τις π έ ν τ ε π α ρ ά δ έκ α τα ξη μ ερ ώ μ α τα ξεκ ίν η σ ε η επ ιχ είρ η σ η π ο υ

ε ίχ ε δ ια τα χθ εί α π ό το ν Λ ε Σουίρ μ ε τη ν εξό φ θ α λ μ η π ρ ό φ α ση ό τι « ο ύ τε έν α ς κ ά το ικ ο ς

δ εν ε ίχ ε ε ιδ ο π ο ιή σ ει κά π οια γερμ ανική υ π η ρ εσ ία » τη ν π ερ ίο δ ο π ο υ οι α ιχμ ά λω τοι

κρα τούντα ν σ τ ο χωριό. Τ ο γ εγ ο ν ό ς ό τ ι και οι κά το ικο ι τω ν Μ α ζέικ ω ν ή τα ν ο υ σ ια σ τι­

κά κ ρα τούμ ενοι τω ν αντα ρτώ ν τ ο υ ΕΛΑΣ -κ α τ ά τη διάρκεια τ η ς α ιχμ αλω σία ς τω ν

Γερμ α νώ ν τ ο ύ ς επ ιτρ επ ό τα ν να εγ κ α τα λ είψ ο υ ν τ ο χω ριό μόνο μ ε α υ σ τη ρ ο ύ ς ε λ έ γ ­

χ ο υ ς και ε ιδ ικ ές ά δ ειες και έτσ ι δεν ήταν σ ε θ έσ η να ειδ ο π ο ιή σ ο υ ν τη ν ο π ο ια δ ή π ο τε

γερμ ανική υ π η ρ εσ ία σ χ ετ ικ ά μ ε το ν τ ό π ο κ ρ ά τη σ η ς τω ν α ιχ μ α λ ώ τ ω ν - δ εν λΙΊ.φθηκε

υπ ό ψ η. Τ ο υ λά χ ισ το ν ε ίχ ε π ρολά β ει ο λ ό κ λ η ρ ο ς ο π λ η θ υ σ μ ό ς να δια φ ύ γει όταν π υ ρ-

π ο λ η θ η κ ε τ ο χωριό. «Μ όνο 2 νεαροί π ο υ είχαν σ υ λ λ η φ θ εί εκ τελ έσ τη κ α ν » , γρά φ ει ο

Γεώ ρ γ ιο ς Χρ. Τ σ ά μ η ς .ΐ9 Ό μ ω ς σύμ φ ω ν α μ ε έναν ον ο μ α σ τικ ό κ α τά λογο π ο υ σ υ ν έτα ­

ξ ε η « υ π ο δ ιο ίκ η σ η χ ω ρ ο φ υ λ α κ ή ς Κ άτω Κ λειτο ρ ία ς» σ τ ις 26 Δ εκ εμ β ρ ίο υ 1945 θανα­

17 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/16, ΚΤΒ, 13.12.43.18 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/16, τελική αναφορά, σ. 279.19 Σύμφωνα με τον Γεώργιο Χρ. Τσάμη, οι εκτελεσθέντες νεαροί ονομάζονταν Αναγνωστόπουλος

και Γαλάνης (επιστολή προς τον σι^ραφέα με ημερομηνία 26.2.99).

Η Ε Π Ο Μ Ε Ν Η ΜΕΡΑ 431

τώ θ η κ α ν 6 άτομα , στα ο π ο ία μ άλιστα δεν συ γκα τα λέγο ν τα ν τα θύματα π ο υ αν α φ έρει

ο Τ σ ά μ η ς .20 Α ν τίθετα , ο α ν τιπ ρ ό σ ω π ο ς τ ο υ Δ ιεθ ν ο ύ ς Ε ρυθρ ού Σ τα υ ρ ο ύ Χ α ν ς Μ π ίκ ελ

σ η μ είω σ ε σ ε αναφορά το υ μ ετά α π ό επ ίσ κ εψ η στα Μ α ζέικ α το ν Α π ρίλιο τ ο υ 1945 ότι

ε κ ε ί είχαν χ ά σ ει τ η ζω ή τ ο υ ς 14 π ρ ό σ ω π α , εν ώ α π ό τα συνολικά 350 σπ ίτια είχαν

π υ ρ π ο λ η θ ε ί τα 250.21

Μ ετά τη ν π υ ρ π ό λ η σ η τ ο υ χω ρ ιο ύ , ε π έ σ τ ρ ε ψ ε κ α ι η μάχιμη ομ άδα Κ ό κ ερ τ σ τις

ο κ τώ και μ ισή τ ο π ρω ί μ έσ ω Λ εβ ιδ ίο υ σ τ ις β ά σ εις της.22 Ή τα ν η τ ελ ευ τα ία μάχιμη

ομ άδα π ο υ ε π έ σ τ ρ ε ψ ε σ τ ις 19 Δ εκ εμ β ρ ίο υ σ τ η Μ εγ α λ ό π ο λ η . Ο ι σ τ ρ α τ ιώ τ ες είχαν

π ρ ο χ ω ρ ή σ ει μ ετά α π ό διαταγή τ ο υ Λ ε Σ ουίρ έ ω ς τ ο Φ ε ν ε ό , κα θώ ς υ π ήρ χα ν υ π ο ψ ίες

ό τι ε κ ε ί είχαν σ υ γ κ εν τρ ω θ εί α ν τά ρτες. Ό μ ω ς και α υ τή η επ ιχ είρ η σ η π α ρ έμ ειν ε για

τ ο υ ς Γ ερ μ α ν ο ύ ς χω ρ ίς α π ο τελ έσ μ α τα . Δ εν σ τά θ η κ ε δ υ ν α τό να εν το π ισ το ύ ν ο ι α ν τά ρ­

τ ες , α λ λά κα τά τη ν επ ισ τρ ο φ ή μ έσ ω τ ο υ χω ρ ιο ύ Δάρα «π υ ρ π ο λ ή θη κ α ν 18 σ π ίτ ια και

σ υ ν ελ ή φ θ η σ α ν 35 κ ο μ μ ο υ ν ισ τές» , ό π ω ς γ ρ ά φ ει ο Κ ό κ ερ τ σ τ η ν τ ε λ ικ ή αναφορά τ ο υ .23

20 Κρατικό Αρχείο Μονάχου: Staηw 21129, σ. 78 (βλ. έγγραφο 39 στο παράρτημα εγγράφων).21 Archwes du CICR: S G ^ ^ p e d ^ ^ a Ke^ryfe, 5-8Ανπ11945.'Εκθεση τουΧανςΜ πίκελμε ημε­

ρομηνία 11 Απριλίου 1945.22 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/16, αναφορά αρ. 2, 15.12.43, σ. 311.23 ΟΑ-ΣΤ: RH 4-68/34, ημερήσια αναφορά, 16.12.43.

Π ε ρ ι σ υ λ λ ο γ ή κ α ι τ α φ ή τ ω ν Γ ε ρ μ α ν ώ ν ν ε κ ρ ώ ν

Ο υ σια σ τικ ά η επ ιχ είρ η σ η «Κ αλάβρυτα» ο λ ο κ λ η ρ ώ θ η κ ε μ ε τη ν κ α τα σ τρ ο φ ή τω ν Μ α -

ζέικ ω ν . Ό μ ω ς λίγο πριν α π ό τ ο μ εσ η μ έρ ι τ η ς 19η ς Δ εκ εμ β ρ ίο υ , «ήτα ν π ερ ίπ ο υ έ ν τ ε ­

κα η ώρα, εμ φ α ν ίστη κ α ν ξα φ νικά π άλι βαριά ο π λ ισ μ έν ο ι Γερμανοί σ τ ο χω ρ ιό μας»,

θυμ ά ται ο Γεώ ρ γ ιο ς Χρ. Τ σ ά μ η ς . «Ο ι α ν τά ρ τες δ εν είχα ν γ υ ρ ίσει α κ ό μ η α π ό τ η ν Α ρ­

καδία και κ α ν είς δ εν μας ε ίχ ε π ρ ο ειδ ο π ο ιή σ ει. Α ρχίσα μ ε να τ ρ έχ ο υ μ ε π α ν ικ ό β λη τοι,

α λλά τα γερμανικά α υ το κ ίν η τα μ α ς πρόλα βαν. Εγώ είχα κ ρ υ φ τεί σ ε ένα θάμνο. Έ ν α ς

χο ν τρ ό ς Γερ μ α ν ό ς κ α τέβ η κ ε α π ό τ ο α υ το κ ίν η το και άρχισε να χ ε ιρ ο ν ο μ εί κ ρ α τώ ν τα ς

τ ο τ ο υ φ έκ ι το υ : “Π ίκολο , έλα· π ίκ ο λ ο , έλ α ”, φ ώ να ζε. Έ ρ ιξ ε έναν π υ ρ ο β ο λ ισ μ ό . Τ ο

βλήμα χ τ ύ π η σ ε λίγα χ ιλ ιο σ τά μ π ρ ο σ τά α π ό τα μάτια μου. Δ εν είχα ά λ λη επ ιλο γ ή ,

σύρ θη κα α π ό τη ν κρυψ ώ να μ ου και το ν α κολούθησα »/

Ο «χο ν τρ ός Γερμ α νός» α ν ή κ ε σ τη μονάδα αναγνώ ρισης 116, η ο π ο ία ε ίχ ε έ ρ θ ε ι μ ε

φ ορ τη γά α π ό τη ν Τ ρ ίπ ο λ η μ ετα φ έρ ο ν τα ς μ α ζί τ η ς π ερ ίπ ο υ π εν ή ν τα μουλάρια . Ο

Τ σά μ ης ή τα ν ο μόνος έ φ η β ο ς α ν άμ εσα σ το υ ς δ ε κ α έ ξ ι κ α το ίκ ο υ ς τ ο υ χω ρ ιο ύ π ο υ

υ π ο χ ρ εώ θ η κ α ν α π ό τ ο υ ς Γ ερ μ α ν ο ύ ς να π ερ ισ υ λ λ έξ ο υ ν τ ο υ ς νεκ ρ ο ύ ς σ τη θ έσ η Μ α -

γ έρ ο υ . «Η μ η τέρ α μ ο υ έ π ε σ ε μ π ρ ο σ τά τ ο υ ς στα γόνατα κ α ι τ ο υ ς εκ λ ιπ α ρ ο ύ σ ε να μ ε

α φ ή σ ο υ ν να φ ύγω », α φ ηγείτα ι ο Τ σ ά μ η ς. «Α λλά μάταια , υ π ο χ ρ εω θ ή κ α μ ε να τ ο υ ς

α κ ο λ ο υ θ ή σ ο υ μ ε και οι δύο. Δ εν μπορώ να π ερ ιγρ ά ψ ω τ ο φ ό β ο π ο υ μ ε ε ίχ ε κ υ ρ ιεύ σ ει.

Ο Μ ιχα ή λ Β ινά κοβ ιτς - Σ έ ρ β ο ς , ά λ λ ο τε δ ιερ μ η ν έα ς τω ν Ιτα λ ώ ν στα Μ α ζέικ α , π ο υ

γν ώ ρ ιζε τη γερμ ανική γ λ ώ σ σ α - επ α ν α λ ά μ β α ν ε σ υ ν εχ ώ ς : “Μ ό λ ις π ερ ισ υ λ λ έξ ο υ ν τα

π τώ μ α τα ε κ ε ί π ά νω , θα μ α ς σ κ ο τώ σ ο υ ν κι εμ ά ς , α κ ρ ιβ ώ ς ό π ω ς είχαν κά ν ει μ ε τ ο υ ς

δ έκ α άνδρες μία εβ δ ο μ ά δ α ν ω ρ ίτερ α ”»/

Η σ τρ α τιω τικ ή π ο μ π ή σ υ ν έχ ισ ε τη ν π ο ρ εία τ η ς και τ ο α π ό γ ευ μ α , παρά τ ο σ κ ο τά δ ι

π ο υ ά ρχισε να α π λ ώ ν ετα ι. Α ργότερα οι Γερ μ α ν ο ί φ ώ τιζα ν μ ε φ ω το β ο λ ίδ ες τα μικρά

μ ο νοπ ά τια π ο υ οδη γ ο ύσ α ν μ έσ α α π ό τη ν άγρια φ ύ σ η σ το υ Μ αγέρου. Μ ετά α π ό π ο ­

λ ύ ω ρ η π ο ρ εία , σ τ ή θ η κ ε σ ε ένα ξ έ φ ω τ ο σ ε υ ψ ό μ ετρ ο 1.300 μ έτρ ω ν ο π ρ ό χ ειρ ο ς ν υ ­

χ τερ ιν ό ς κ α τα υλισ μ ό ς. Ενώ ο Γερ μ α ν ο ί έφ αγαν τ ο βραδινό τ ο υ ς κ οντά σ τη φ ω τιά , οι

δ ε κ α έ ξ ιΈ λ λ η ν ε ς δ εν έφ α γα ν ο ύ τ ε μ π ουκιά . Μ ό ν ο έ ν α ς τό λ μ η σ ε να σ κ ε π α σ τ ε ί π ρ ό ­

χειρα μ ε έ ν α ν α π ό τ ο υ ς σ ά κ ο υ ς π ο υ είχαν φ έρ ε ι μ α ζί τ ο υ ς οι Γ ερ μ α ν ο ί για να μ ε τ α φ έ ­

ρουν τα π τώ μ α τα . «Ο ι Γερ μ α ν ο ί το ν ά φ ησα ν ή συ χο » , δ ια π ισ τώ ν ει μ ε α π ορία ο Τ σ ά ­

μ η ς α κό μ η και σή μ ερ α . «Τ ο κ ρ ύ ο δ εν μ ε π είρ α ξ ε τό σ ο . Α λλά δ εν μ π ο ρ ο ύ σα να ελ έγ ξω

1 Επιστολή προς τον σιυγραφέα με ημερομηνία 8.10.99.2 Συνέντευξη με τον Γ. Χρ. Τσάμη στις 15.8.98.

ΠΕΡΙΣ ΥΛΛΟΓΗ ΚΑΙ Τ Α Φ Η Τ ΩΝ ΓΕ ΡΜ Α Ν Ω Ν ΝΕΚ ΡΩΝ 433

το τρ εμ ο ύ λ ια σ μ ά μ ο υ α π ό τ ο φ όβο. Ή μ ο υ ν σίγ ο υ ρ ο ς ό τ ι τη ν ε π ό μ ε ν η μ έρ α θα μ ε

εκ τελ ο ύ σ α ν » .

Τ ο ξη μ έρ ω μ α ξ εκ ίν η σ ε η κ ά θ ο δ ο ς σ τη ν α π ό το μ η χαράδρα, π ο υ έφ τα ν ε σ ε βά θος

μ έχρ ι και τα 80 μ. Ο Γ εώ ρ γ ιο ς α ν έλ α β ε να κο υ β α λ ά ει φ ρ έσ κ ο ν ερ ό για τ ο υ ς σ τρ α τιώ ­

τ ε ς . Α κόμ η και σή μ ερ α , π ερ ίπ ο υ μ ισόν αιώνα αρ γότερα , β ρ ίσ κ ει τ η ν π η γ ή χω ρ ίς δ υ ­

σκολία . Τ ο καθά ριο νερό αναβλύζει κ α λ υ μ μ έν ο α π ό ρ ίζες ελ ά τω ν και χαμηλά βάτα σ ε

σκούρο πράσινο χρώ μα. Κ ά π οιοι ά λλοι ανέλαβαν να κό β ο υ ν κλαδιά α π ό τα έλ α τα και

να κ α τα σκ ευά ζο υ ν φ ο ρ εία , εν ώ οι σ τρ α τ ιώ τες αν έβα ζα ν με σχοινιά τα π τώ μ α τα και τα

το π ο θ ετ ο ύ σ α ν σ τη σειρ ά σ το ξ έ φ ω τ ο , ακρ ιβ ώ ς π ά ν ω α π ό τ ο ση μ είο ό π ο υ ε ίχ ε γίνει η

ε κ τέλ εσ η . « Έ π ρ ε π ε να τα κ α θα ρ ίσο υ μ ε α π ό το χώ μ α , μ ε τ ο ο π ο ίο είχα ν κ α λ υ φ θεί

π ρ ό χ ειρ α μία εβ δομ ά δα πριν», λ έ ε ι ο Τ σ ά μ η ς. «Ή τα ν ένα μ ακάβριο θέα μ α. Γύρ ω από

το ο ρειν ό β ο σ κ ο τό π ι κάθοντα ν σ τρ α τιώ τες π ίσ ω α π ό π ο λ υ β ό λ α και α κρ ιβ ώ ς α π ό κά­

τω , σ το λιβάδι, κ είτοντα ν οι ν εκ ρ ο ί σ ε α π ό λ υ τη σ υ μ μ ετρ ία , σαν να β ρ ίσκοντα ν σ ε π α ­

ρ έλα ση . Α ν τί να κυ ρια ρ χεί κ α τά ν υ ξη και λ ύ π η , η α τμ όσφ α ιρα φ α ινότα ν εξα ιρ ετικ ά

τετα μ έν η . Είχαμε τη ν αίσθηση ό τι το π α ρ α μ ικρ ό θα π ρ ο ξ εν ο ύ σ ε τ η ν κ α τα σ τρ ο φ ή και

θα ο δ η γ ο ύ σ ε σ τη ν ε κ τ έ λ ε σ ή μας».

Και η στιγμ ή α υ τή φ ά ν η κ ε να φ τά ν ει ότα ν α π ο φ α σ ίσ τη κ ε π ο ιο μ ο ν ο π ά τι θα έ π ρ ε ­

π ε να π ά ρ ο υ ν για να επ ισ τρ έψ ο υ ν στα Μ α ζέικ α . « 0 δ ιο ικ η τή ς το υ τ ά γ μ α το ς α π ο φ ά ­

σ ισ ε, σ υ μ β ο υ λ ευ ό μ εν ο ς έν α χά ρτη , να π ά ρ ο υ μ ε το ν σ υ ν το μ ό τερ ο δρ όμ ο , αλλά ένας

α π ό εμάς το υ ς ο δ η γ ο ύ ς εξή γ η σ ε ότι για τα μουλάρια θα ή τα ν α δύνατο», λ έ ε ι ο Τ σ ά ­

μ η ς. « Ό μ ω ς ο α ξιω μ α τικ ό ς δ εν ή θ ε λ ε ν ’ α κ ο ύ σ ει σ υ μ β ο υ λ ές . Δ ιέτα ξε να φ ο ρ τω θο ύ ν

τα π τώ μ α τα στα μουλάρια . Τ α άκρα τω ν νεκ ρ ώ ν είχα ν δ εθ εί, έ τσ ι ώ σ τ ε να κ ρ α τη θο ύ ν

κ α λ ύ τερ α σ τη ν π λ ά τη τω ν ζώ ω ν. Κ αθώ ς κ α τεβ α ίν α μ ε τη ν α π ό το μ η π λα γιά , τα ζώ α

γλίστρη σα ν π ά νω σ το υγρό έδ α φ ο ς, π αρα π ά τη σα ν και έχασαν τ ο φ ο ρ τίο το υ ς. Οι

Γερμ α νοί ούρλιαζαν και έβ ριζα ν και ο π ρ ώ η ν δ ιερ μ η ν έα ς τω ν Ιτα λ ώ ν έκ λα ιγ ε: “Τ ώ ρα

ήρθε η ώ ρα μ ας, ή ρθε η ώ ρα μ α ς”. Σ τ ο κ ά τω κ ά τω ή τα ν και ο μ ό ν ο ς π ο υ κατα λάβα ινε

τι έλ εγ α ν οι Γερμανοί».

Τ ελ ικ ά ο Γ ερ μ α ν ό ς δ ιο ικ η τή ς τ ο υ τά γ μ α το ς π α ρ α δ έχ τη κ ε το π αρ ά λογο τ η ς α π ό ­

φ α σ ή ς το υ . Η φάλαγγα π ή ρ ε τ ο δρ ό μ ο τ η ς ε π ισ τρ ο φ ή ς π ρ ο ς τ ο σ η μ είο α π ’ ό π ο υ είχ ε

ξ εκ ιν ή σ ει ώ ρ ε ς πριν. « Ό τα ν ε ίχ ε ήδη σ κ ο τειν ιά σ ει, οι Γερ μ α ν ο ί άρπ αξα ν και ζώ α π ο υ

β οσκ ο ύ σ α ν εκ εί κοντά. Ε π ρ ό κ ειτο για ογδόντα π ρ ό β α τα π ο υ ανήκαν σ το ν Α νδρέα

Α ν δ ρ ο υ τσ ό π ο υ λ ο ή Α ν δ ρ ο ύ τσ ο και ένα βόδι τ ο υ Μ αντά π ο υ α κ ο λ ο υ θ ο ύ σ ε μ ουγκρ ί­

ζοντα ς. Ο ι ιδ ιο κ τή τ ες τ ο υ ς είχαν εξα φ α ν ισ τεί» , θυμ ά ται ο Γ εώ ρ γ ιο ς. «Σ ύντομ α ν ύ ­

χ τω σ ε . Ο Γ ερ μ α ν ό ς σ τρ α τιώ τη ς δ ίπ λα μ ου π α ρ α π α το ύ σ ε π λ έο ν εξ ο υ θ εν ω μ έ ν ο ς πλάι

σ το μουλάρι του . Κ α θ ώ ς δ ια σχίζα μ ε ένα π έρασμ α σ τη ν κοιλάδα κ ο ν ιά σ το Π λ α ν η τέ-

ρο, τ ο ζώ ο σ τρ α β ο π ά τη σ ε και τ ο π τώ μ α π ο υ κ ο υ β α λ ο ύ σ ε έ π ε σ ε σ τ ο ρυάκι. Εγώ ε κ μ ε ­

τα λ λ εύ τη κ α τη ν ευκ α ιρ ία και κ ρ ύ φ τη κ α σ τ ο κοντινό δ ά σο ς. Ό τ α ν οι Γερ μ α ν ο ί σ υ ν έχ ι­

σαν τη ν π ορεία το υ ς , άρχισα να τρ έχ ω σαν τρ ελ ό ς π ρο ς τ ο σπ ίτι μου».

434 V. Η Ε Π ΙΧ Ε ΙΡΗ Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ»

Σ τ ο Π λα ν η τέρ ο ο ν εα ρ ό ς σ υ ν ά ν τη σ ε

τον π α τέρα το υ , ο ο π ο ίο ς το ν ο δ ή γ η σ ε

σ το ν Ά ντονυ Ά ν τρ ιου ς σ τη ν έπ α υ λ η

Μ π ρά ουν, ό π ο υ ο Β ρ ετα ν ό ς ε ίχ ε εγκα ­

τα σ τα θ εί και π ά λι μ ε τ ο υ ς π έν τ ε σ υ ν ερ ­

γ ά τες το υ . «Π ρ ο ειδ ο π ο ίη σ α το ν Ά ντρι-

ο υ ς ό τ ι έρχοντα ν οι Γερ μ α ν ο ί κα ι το ν

συ μ β ο ύ λ εψ α να εγ κ α τα λ είψ ει το σ υ ν τ ο ­

μ ό τερ ο δ υ ν α τό τη βίλα. Τ η ν επ ό μ εν η

μ έρα μάς κ ά λ εσ ε ο Ά ν τρ ιου ς σ τη βίλα

Μ π ρ ά ο υν και μ α ς ευ χ α ρ ίσ τη σ ε π ο υ

τ ο υ ς ε ιδ ο π ο ίη σ α και σώ θηκα ν. Μ ο υ χά ­

ρισ ε δ ύ ο βαζάκια μ αρμ ελάδα, εν ώ στον

π α τέρα μ ου έ δ ω σ ε τσιγάρα», α φ ηγείται

ο Γ εώ ρ γ ιο ς Χρ. Τ σ ά μ η ς μ ε ένα ίχνος

υ π ερ η φ ά ν εια ς.

Τ ο π ρ ω ί τ η ς 2 1ης Δ εκ εμ β ρ ίο υ η π ο ­

μ π ή έ φ τ α σ ε σ τα Μ α ζέικ α , ό π ο υ οι Γ ε ρ ­

μανοί ά φ ησαν τη μ η τέρ α τ ο υ Τ σά μ η και

τ ο υ ς υ π ό λ ο ιπ ο υ ς ελ εύ θ ερ ο υ ς .

«Σ το ν π λ η θ υ σ μ ό δ εν σ υ ν έβ η τ ίπ ο ­

τ ε» , επ ιβ εβ α ιώ ν ει επ ιγρα μ μ α τικά ο Κ αρλ Β ίντνερ τη ν α φ ή γ η σ η τ ο υ Τ σά μ η . Ο Α υ ­

σ τρ ια κ ό ς α π ό τ ο Ά ο υ σ τ ο Δ ούν αβη ε ίχ ε σ υ μ μ ετά σ χ ει σ τη ν π ερ ισ υ λ λ ο γ ή τω ν νεκρών.3

Η ε π ιχ ε ίρ η σ η «Κ αλάβρυτα» ε ίχ ε ο λ ο κ λ η ρ ω θ εί και έ τσ ι η «διαταγή αντιποίνω ν» τ ο υ

Λ ε Σ ο υ ίρ ε ίχ ε π ά ψ ει να ισ χ ύ ει. Ό μ ω ς π ο ιο ς α π ό τ ο υ ς δ ε κ α έ ξ ι Έ λ λ η ν ε ς α π ό τα Μ α ­

ζ έ ικ α μ π ο ρ ο ύ σ ε να τ ο γ ν ω ρ ίζ ε ιτ ό τ ε ;

Μ ετά το ν π ό λ εμ ο , ο Γ εώ ρ γ ιο ς Χ ρ. Τ σ ά μ η ς α φ ιέρ ω σ ε σ τ ις π η γ έ ς τ ο υ Α ροά νιου π ο ­

τα μ ο ύ σ τ ο χω ρ ιό Π λ α ν η τέρ ο , ό π ο υ ε ίχ ε κ α τα φ έρ ει να ξ εφ ύ γ ει α π ό τ ο υ ς Γερ μ α ν ο ύ ς,

ένα ε ικ ο ν ο σ τά σ ι. « Ή τα ν οι χ ε ιρ ό τ ερ ες ώ ρ ες τ η ς ζ ω ή ς μου», λ έ ε ι . « Ό σ ο ζω δ εν π ρ ό ­

κ ειτα ι να ξ εχ ά σ ω ε κ ε ίν ε ς τ ις στιγ μ ές» .

Σ τις 23 Δ εκ εμ β ρ ίο υ , μ ία μ έρ α π ρ ιν α π ό τ η ν π αρ α μ ονή τ ω ν Χ ρ ισ το υ γ έν ν ω ν , οι

εβ δ ο μ ή ν τα Γ ερ μ α ν ο ί τά φ η κα ν σ τ ο λ εγ ό μ εν ο ν εκ ρ ο τα φ είο η ρ ώ ω ν τ η ς Τ ρ ίπ ο λ η ς μαζί

μ ε δ ώ δ εκ α ακόμ η σ τρ α τιώ τες π ο υ είχ α ν σ κ ο τ ω θ ε ί α π ό το ν ΕΛΑΣ σ το δρόμο α π ό τη ν

Τ ρ ίπ ο λ η π ρ ο ς τ η Σ π ά ρ τη .4

Φ ο τ . 137 . Ο Γεώργιος Χρ. Τσάμης μπροστά στο εικονοστάσι του: «'Ηταν οι χειρότερες ώρες της Ζωπς μον».

3 Μαγνητοφωνημένο πρωτόκολλο του Γ. Τίσλερ, Μόναχο. Αντίγραφο στο αρχείο του σuγγραφέα.4 Δίκη της Νυρεμβέργης, υπόθεση VII, σ. 7206. Βλ. επίσης κεφ. <<Οι πολιτικές επιπτώσεις της επι­

χείρησης “Καλάβρυτα”».

ΠΕΡΙΣΥΛΛΟΓΗ ΚΑΙ Τ Α Φ Η ΤΩΝ ΓΕΡΜ Α Ν Ω Ν Ν ΕΚ ΡΩ Ν 435

Φ η τ. 138-139. Οι φρεσκοσκαμμένοι τάφοι στο στρατιωτικό νεκροταφείο της Τρίπολης. Ο ιερέας Γιόαχιμ Λάνγκε διαβάζει απόσπασμα από τη Βίβλο κατά την ταφή των μελών τσν λόχου Σόμπερ.

Τα εβ δ ο μ ή ν τα «εξα ιρ ετικ ά ακρ ω τη ρια σμ ένα » π τώ μ α τα , ό π ω ς σ η μ ε ίω σ ε ο ευ α γ γ ε­

λ ικ ό ς ιερ έα ς τ η ς μ ερα ρχία ς Γιόαχιμ Λ άνγκε, είχαν τ ο π ο θ ε τ η θ ε ί σ ε ξύλινα φ έρ ετρ α .

Π άνω α π ό κ ά θ ε τά φ ο , σ τη ν π λ ευ ρ ά τ ο υ κ εφ α λ ιο ύ , σ τ ή θ η κ ε έν α ς σ τα υ ρ ό ς μ ε το ό ν ο ­

μα, το ν σ τρ α τιω τικ ό βα θμ ό και τη ν η μ ερ ο μ η ν ία γ έν ν η σ η ς τ ο υ κ ά θ ε ν εκ ρ ο ύ . Μ ια α ν τι­

π ρ ο σ ω π εία σ τρ α τιω τώ ν α π ο χ α ιρ έτη σ ε τ ο υ ς ν εκ ρ ο ύ ς μ ε ο μ ο β ρ ο ν τίες , εν ώ τ ο μ ου σικ ό

τμ ή μ α τ η ς μ εραρχία ς υ π ό τη δ ιεύ θυ ν σ η το υ σ τρ α τιω τικ ο ύ μ ο υ σ ικ ο ύ δ ιευ θ υ ν τή Χ ά υ -

μαν έπ α ιξε το «Τ ρα γούδι το υ κ α λ ο ύ συ ν τρό φ ου ». Είναι άγνω στο αν ο Λ ε Σ ουίρ και ο

Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ π α ρ ευ ρ έθ η κ α ν σ τη ν κη δεία .

Σ χεδ ό ν ό λοι οι συ γ γ εν είς τω ν ν εκ ρ ώ ν είχ α ν π λ η ρ ο φ ο ρ η θ εί α π ό α ξιω μ α τικ ο ύς τη ς

μεραρχία ς το ν Ο κ τώ β ρ ιο κα ι το Ν ο έμ β ρ ιο ό τι ο λ ό χ ο ς το υ Σ ό μ π ερ ε ίχ ε α ιχ μ α λ ω τισ τεί.

Έ τ σ ι η σύ ζυ γ ο ς το υ εικοσιεννιά χρ ονου υ π α ξιω μ α τικ ο ύ Ά ντον Ρ ά τσ εν μ π εκ έλα β ε ένα

γράμμα α π ό το ν υπ ολοχα γό το υ άνδρα τ η ς τ έσ σ ε ρ ις εβ δ ο μ ά δ ες μ ετά τη ν έν ο π λ η σ υ ­

μ π λ ο κ ή τ η ς Κ ερ π ιν ή ς. Τ η ς π ερ ιέγ ρ α ψ ε τ ις συ ν θή κ ες και π ρ ο σ π ά θ η σ ε να τ η ς δ ώ σ ει

κουράγιο: «[ ...] μ π ο ρ εί ω σ τό σ ο να θ εω ρ η θεί π ιθα νό ό τι ο σύ ζυ γ ό ς σ α ς ζ ε ι α κόμ η , κ α ­

θώ ς σ το π εδ ίο τ η ς σ υ μ π λ ο κ ή ς σ υ ν ελέγη σα ν λ ίγ ο ι νεκροί. Ε λ π ίζο υ μ ε ότι θα μ π ο ρ έ­

σ ο υ μ ε να π ά ρ ο υ μ ε π ίσ ω τ ο υ ς α γ νοουμ ένους μας. Είναι βαρύ για μας το γ εγ ο ν ό ς ό τι

χά σα μ ε α π ό τ ο λ ό χο μας τον α γ α π ημ ένο σα ς σύ ζυ γ ο και π α τέρ α , καθώ ς ήταν ένα ς από

τ ο υ ς κ α λ ύ τερ ο υ ς σ τρ α τιώ τες μ ου [ ...] . Ε ίθ ε η μοίρα να επ ιτρ έψ ει να τον κ ε ρδ ίσο υ μ ε

πάλι για μας και για τη ν πατρίδα, για τη ν ο π οία υ π ή ρ ξε τό σ ο π ο λ ύ τιμ ο ς [...] ». 5

5 Επιστολή της υπηρεσίας F.P. αρ. 43088 Β, Ι 7.Ι 1.43. Αντίγραφο στο αρχείο του συγγραφέα.

436 V. Η ΕΠ ΙΧΕ ΙΡΗ Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ»

Φωτ. 140-14 1. Ο λοχαγός Χανς Σόμπερ κα ι ο τάφος του οτην Τρίπολη.

Π αρόμοια βιώ ματα ε ίχ ε και η Ι ρ έ ν ε Σ ό μ π ερ , η ο π ο ία έ π ρ ε π ε επ ίσ η ς να π ερ ιμ έν ει

τ έσ σ ερ ις εβ δ ο μ ά δ ες για να λ ά β ει ένα π ρ ώ το σ η μ είο ζω ή ς. «Ξ αφ νικά σ τα μ ά τη σ α ν να

έρχονται γράμματα α π ό το ν Χ α νς», λ έ ε ι η σ ύ ζυ γ ό ς του. «Η π ερ ίο δ ο ς τ η ς αναμονής

ή ταν α ν υπ όφ ορ η. Ο Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ μ ού έγρ α ψ ε σ τ ις 15 Ν ο εμ β ρ ίο υ ό τι ο Χ α νς είχ ε

π έ σ ε ι στα χέρια συ μ μ ορ ιτώ ν. Μ ου έ δ ω σ ε θά ρρ ος και μου υ π ο σ χ έθ η κ ε ό τ ι θα έκ α ν ε τα

π άντα για να ε π ισ τρ έψ ο υ ν ο Χ α ν ς και οι ά ν θρ ω π ο ί τ ο υ σ ώ ο ι» .6

Σ ε α ν τίθεσ η μ ε τη ν κυρία Ρ ά τσ εν μ π εκ και τη ν κυρία Σ ό μ π ερ , η μ η τέρ α τ ο υ ε ικ ο ­

σά χρονου αγρότη Ά λ φ ο ν ς Λ έχ ν ερ α π ό τη Βαυαρία ε ιδ ο π ο ιή θ η κ ε ή δ η σ τ ις 2 4 Ο κ τ ω ­

βρίου α π ό το ν δ ιο ικ η τή τ ο υ λ ό χ ο υ τ ο υ γιου τ η ς Σ ίν τλερ : «[. ..] Α π ό τ ό τ ε δ εν γνω ρί­

ζο υ μ ε μ ε β εβ α ιό τη τα τη ν τ ύ χ η τ ο υ γιου σα ς. Σ υ ν ά δ ελ φ ο ι α ν έφ ερ α ν ό τ ι μια ομάδα

στη ν ο π ο ία α ν ή κ ε κ α τά π ά σα π ιθα ν ό τη τα και ο γ ιο ς σα ς α ιχ μ α λ ω τίσ τη κ ε μ ετά α π ό

γενναία α ν τίστα ση , α φ ο ύ έρ ιξα ν και τη ν τ ελ ε υ τ α ία τ ο υ ς σφαίρα. Σ υ ν ειδ η το π ο ιώ ό τι

μ ου είνα ι α δ ύ ν α το να σ α ς π α ρ ηγο ρ ήσ ω α π ο τελ εσ μ α τικ ά [ ...]» .

Γνω ρίζοντας ό τι οι σ τρ α τ ιώ τες π ο υ αιχμ αλω τίζονταν απ ό τον ΕΛΑΣ σ π α ν ίω ς επ ι-

ζο ύ σ α ν , ο Σ ίν τλερ , μία εβ δ ο μ ά δ α μ ετά τη ν α ιχμ α λω σία τω ν Γερμ α νώ ν, ε ίχ ε χ ά σ ει κ ά ­

θ ε ελ π ίδ α για μια ευ τυ χ ή ε ξ έλ ιξ η , και έ τ σ ι έ κ λ ε ισ ε τη ν επ ισ το λ ή π ρ ο ς τ η μ η τέρ α το υ

Λ έχ ν ερ «μ ε εγκά ρδια σ υ μ μ ετ ο χ ή σ τ ο ε π ώ δ υ ν ο χ τ ύ π η μ α τ η ς μοίρα ς» σ υ μ π λη ρ ώ ν ο -

6 Σ υνέντευξη μ ε την κ υρ ία Σ όμπ ε ρ στις 12.4.00.

ΠΕΡΙΣΥΛΛΟΓΗ ΚΑΙ Τ Α Φ Η ΤΩΝ ΓΕ ΡΜ Α Ν Ω Ν Ν ΕΚ ΡΩΝ 43 7

ν τα ς σ το υ σ τερ ό γ ρ α φ ο : «Τα π ρ ο σ ω π ικ ά α ν τικ είμ εν α τ ο υ γ ιου σ α ς θα σ α ς σ τα λο ύ ν κ α ­

τά τ ις ε π ό μ ε ν ε ς μ έ ρ ε ς » .7

Φ α ίν ετα ι π ω ς η ο ικ ογ έν εια Λ έχν ερ δ εν ε ιδ ο π ο ιή θ η κ ε ο ύ τε α π ό τ η Β έρ μ α χ τ ο ύ τε

α πό το ν Σ ίν τλερ μ ετά τ η ν ε κ τ έ λ ε σ η τ ω ν αιχμ αλώ τω ν, κ α θ ώ ς για τ η ν α δ ελ φ ή τ ο υ ο

Ά λφ ο ν ς Λ έχνερ ε θ ε ω ρ ε ίτ ο μέχρι τ ο 1999 «ακόμ η α γ ν ο ο ύ μ εν ο ς» .8

Η ο ικ ογ έν εια τ ο υ Α υ στρια κ ο ύ Β ίλ χ ελ μ Λ ιναμάγερ π λ η ρ ο φ ο ρ ή θ η κ ε ε π ίσ η ς μ ετά

το ν π ό λ εμ ο τα σ χ ετ ικ ά γεγ ο ν ό τα . « Μ ετά τη λ ή ξη τ ο υ π ο λ έμ ο υ , ε π ισ κ έφ θ η κ ε κ ά π ο ιο ς

σ υ ν ά δ ελ φ ο ς τ ο υ α δ ελ φ ο ύ μ ου τη μ η τέρ α μ ο υ και τ η ς ε ίπ ε ε π ίσ η ς ότι [ο Β ίλχ ελ μ ] ε ίχ ε

α κ ρ ω τη ρ ια σ τεί απ ό τ ο υ ς α ν τά ρ τες» , θυμ ά τα ι ο Α λό ις Λ ιναμάγερ. «Α υτό ή τα ν όλο.

Δ εν α κ ο ύ σ α μ ε π ο τ έ ξανά κ ά τι» .9

Σ ε α ν τίθεσ η μ ε τ ις ο ικ ο γ έν ειες Λ έχνερ κα ι Λ ιναμάγερ, η κυρία Ρ ά τσ εν μ π εκ π λ η ­

ρ ο φ ο ρ ή θ η κ ε σ τις 9 Ιανουα ρίου 1944 α π ό τ ο ν α ν θυ π ο λο χα γό Ν ά ουγιοκ τ ο θάνα το το υ

σ υ ζύ γ ο υ τ η ς : «[. ..] Μ ιά νέα επ ιχ είρ η σ η μ ε σ κ ο π ό τ η ν α π ελ ευ θ έρ ω σ η τ ω ν σ υ ν α δ έλ ­

φ ω ν μας α π ό τα χέρια τω ν α ν τα ρτώ ν μάς ο δ ή γ η σ ε σ τ ο σ η μ είο ό π ο υ οι α ν τά ρ τες κρα­

το ύ σ α ν α ιχ μ ά λ ω το υ ς τ ο υ ς Γερμ α νούς σ τρ α τ ιώ τες . Δ υ σ τυ χ ώ ς ό μ ω ς δ εν κ α τα φ έρ α μ ε

να φ τά σ ο υ μ ε εγκ α ίρ ω ς εκ εί. Τ η ν τελ ευ τα ία στιγμ ή , σ τ ις 7 .1 2 .4 3 , ο α γ α π η μ έν ο ς σα ς

σ ύ ζυ γ ο ς ε κ τ ε λ έ σ τ η κ ε α π ό τ ο υ ς α ν τά ρ τες . Μ π ο ρ έσ α μ ε μόνο να π ερ ισ υ λ λ έξ ο υ μ ε το

π τώ μ α το υ . Σ τις 2 3 .1 2 .4 3 σ τ ις 13 .00 ο α γ α π η μ έν ο ς σ α ς σ ύ ζυ γ ο ς ετά φ η μ ε σ τρ α τιω τι­

κ έ ς τ ιμ ές σ το ν εκ ρ ο τα φ είο η ρ ώ ω ν Τ ρ ιπ ό λ εω ς σ τη ν Π ελ ο π ό ν ν η σ ο [ ...] ». ι°

Ο Χ α νς Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ έ φ ε ρ ε σ τ ις 4 Ιανουαρίου 1944 τη ν Ιρ έν ε Σ ό μ π ερ α ν τιμ έ­

τω π η μ ε τ η ν π ρα γμ α τικότη τα :

Λυπάμαι πάρα π ολύ που το μήνυμά μου σχετικά με την αιχμαλωσία του συ ζύ ­

γου σας θα π ρέπ ει τώρα να ακολουθηθεί από την είδηση ότι ο σύζυγός σας εκ τελ έ ­

στηκε από συμμορίτες μαζί με τους στρατιώ τες του λόχου του. Αυτό συνέβη στις

5.12.43 [sic],11 όταν σύντροφοι που προσπαθούσαν να το υς απ ελευθερώ σουν βρί­

7 Επιστολή του Σίντλερ, ανθυπολοχαγού και διοικητή της μονάδας F.P. 43088 F, 24.1Ο.43. Αντί­γραφο στο αρχείο του συγγραφέα.

8 Επιστολή του Β.'Ενγκελμαν (Νυρεμβέργη) προς τον συγγραφέα με ημερομηνία 19.5.99.9 Επιστολή τουΑ. Λιναμάγερ (Λέοντινγκ) προςτον συγγραφέα με ημερομηνία 28.3.99.

10 Επιστολή τουΝάουγιοκπροςτηνκυρία Ράτσενμπεκ, 9.1.44. Αντίγραφο στοαρχείο του συγγρα­φέα.

11 Ο Ροζέ Βάλτερ (επιστολή προς τον συγγραφέα, 2.12.00) είναιεπίσης της άποψης ότι η εκτέλε ­ση έλαβε χώρα στις 5 Δεκεμβρίου. Παραπέμπω ωστόσο τον αναγνώστη στα πολυάριθμα έγγρα­φα της Βέρμαχτ, που έχω ήδη παραθέσει, εκ των οποίων γίνεται φανερό ότι η εκτέλεση θα πρέ­πει όντωςνα έγινεστις 7 Δεκεμβρίου. Ο Εμπερσμπέργκερ π.χ. παρασημοφόρησετονΒάλτερστις2 1.1 2.43 με την παρατήρηση ότι είχε υποστεί τα τραύματά του στις 7.1 2.43. Αλλά και ο επιζήσας Ντόννερ έγραψε στους γονείς του στις 12.Ι2.43 από το στρατιωτικό νοσοκομείο ότι η εκτέλεση είχε γίνει στις 7 Δεκεμβρίου και ημέρα Τρίτη.

438 V. Η Ε Π ΙΧΕ ΙΡΗ Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ»

σκονταν π ολύ κοντά στους αιχμαλώτους. Μ αζί μ ε περ ίπου εβδομήντα στρατιώ τες

του λόχου του ο σύζυγός σας αναπαύεται τώρα στο στρατιωτικό νεκροταφείο στην

Τρίπολη. Ο πόνος σας για τον οριστικό χαμό του συζύγου σας θα είναι μεγάλος και

υποκλίνομαι μπροστά στον πόνο αυτό. Ίσ ω ς όμω ς σας ανακουφίσει το γεγονός ότι

για τον σύζυγό σας τελ είω σ ε έτσ ι μια αιχμαλωσία την οποία αναγκάστηκε να υ π ο ­

στεί στην πιο ταπεινω τική τη ς μορφή. Μ αζί με τα πιο θερμά μου συλλυπητήρια,

επιτρέψ τε μου να σας στείλω τον σιω πηλό μου χαιρετισμό. Χάιλ Χίτλερ. Υπογρ.

Εμπερσμπέργκερ. Ταγματάρχης και διοικητής τάγματος.12

« Μ ε α π ερ ίγ ρ α π το π όνο» α π ο χ α ιρ έτη σ α ν η Ιρ έ ν ε Σ ό μ π ερ , οι γ ο ν είς κ α ι δ ιά φ οροι

σ υ γ γ εν είς μ ε μια αγγελία θα ν ά το υ σ τ η ν το π ικ ή εφ η μ ερ ίδ α τ ο υ Σ ίπ κ α ο υ το ν Ια νουά ­

ριο τ ο υ 1944 το ν <<Οττο Χ α ν ς Σ ό μ π ερ , λ ο χα γ ό και δ ιο ικ η τή λ ό χ ο υ σ ε σ ύ ν τα γ μ α κ α τα ­

δρ ομ ώ ν, κ ά το χ ο τ ο υ Σ ιδ η ρ ο ύ Σ τα υ ρ ο ύ π ρ ώ τ η ς και δ ε ύ τ ερ η ς κ λ ά σ η ς, τ ο υ αργυρού

π α ρ α σ ή μ ο υ εφ ό δ ο υ π εζ ικ ο ύ , το υ α ν α το λικο ύ μ ετα λ λ ίο υ , τ ο υ π α ρ α σήμ ου τρ α υ μ α τι­

σ μ ο ύ και ά λ λω ν υ ψ η λώ ν δια κρίσεω ν. Γ εν ν ή θ η κ ε σ τ ις 17 .7 .1 9 1 2 . Π έθ α ν ε ηρω ικά στα

χέρ ια συ μ μ ο ρ ιτώ ν σ τ ις 5 Δ εκ εμ β ρ ίο υ 1943. Μ ια π ερ ή φ α ν η σ τρ α τιω τικ ή ζω ή β ρήκε

α π ό το μ ο τ έ λ ο ς . Μ α ζί τ ο υ έφ υ γ ε α π ό κ ο ν τά μ α ς τ ο φ ω ς τ ο υ ή λιου . Α να π α ύετα ι σ ε κά ­

π ο ιο ν εκ ρ ο τα φ είο ηρώ ω ν στο ν μακρινό νοτιο α ν α το λικ ό χώ ρ ο [ ... ] ». 13

Μ ό λ ις το Μ ά ρ τιο τ ο υ 1944 εσ τά λ η σ α ν απ ό τη μεραρχία τα π ρ ο σ ω π ικ ά α ν τικ είμ ε­

να τ ω ν ν εκ ρ ώ ν σ το υ ς ο ικ είο υ ς το υ ς . Χ ω ρ ίς τη ν παραμικρή έν δ ειξη α ν θρ ώ π ινη ς συγκί­

ν η σ η ς, κ ά π ο ιο ς λοχαγός π ο υ α σ χ ο λ ή θ η κ ε μ ε τα π ρ ο σ ω π ικ ά α ν τικείμ ενα τω ν νεκ ρ ώ ν

έγραψ ε π .χ . σ τη μ η τέρ α εν ό ς ε ικ ο σ ιπ εν τά χρ ο ν ο υ μ ε α π ρ ό σ ω π ο σ τρ α τιω τικ ό ύφ ος:

«Σ υνη μ μ ένη σά ς π α ρ α δ ίδ ετα ι η σ τρ α τιω τικ ή τ α υ τ ό τη τ α τ ο υ γιου σα ς Κ αρλ Ν τά ξνερ ,

γενν. 11 .1 .1 9 1 8 , π ο υ έ π ε σ ε σ τ ις 7 .1 2 .1 9 4 3 , τη ν ο π ο ία μ π ο ρ είτε να κ ρ α τή σ ετε» .

Ό τ α ν η Ιρ έ ν ε Σ ό μ π ερ ά ν οιξε τ ο π α κ έτ ο μ ε τα μικροπ ρά γμ ατα τ ο υ σ υ ζύ γ ο υ τ η ς ,

ανακάλυψ ε ε κ τ ό ς α π ό φ ω το γ ρ α φ ίες και τ ο δ α χτυ λίδ ι π ο υ ε ίχ ε χ α ρ ίσ ε ι σ τ ο ν Χ α ν ς τ η ν

η μ έρ α τ ο υ αρραβώ να τ ο υ ς σ τ ις 6 Α υ γ ο ύ σ το υ 1939 σ το ν Μ έλ α ν α Δ ρ υ μ ό .14 Τ ο δα χτυ λ ί­

δι ε ίχ ε β ρ εθ εί ρα μ μ ένο στα εσ ώ ρ ο υ χ α το υ ν εκ ρ ο ύ . «Την επ ισ το λ ή π ο υ ε ίχ ε γρά ψ ει ο

Χ α νς κατά τ η διά ρκεια τ η ς αιχμαλω σίας το υ » , λ έε ι η σ ύ ζυ γ ο ς τ ο υ Σ ό μ π ερ , «δεν μου

τη ν έσ τ ε ιλ ε ο Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ . Κ ά π ο ιο ς φ ίλ ο ς τ ο υ , ο α ν θυ π ο λο χα γό ς Σ ίν τλ ερ , 15 μου

έγραψ ε μ ετά το ν π ό λ εμ ο ό τι ο Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ δεν ε ίχ ε επ ιτρ έψ ει να γίνει γ ν ω στή η

επ ισ το λ ή για λ ό γ ο υ ς π ιθα ν ή ς υ π ο ν ό μ ευ σ η ς τ ο υ η θ ικ ο ύ τ ο υ σ τρ α τεύ μ α το ς . Π ρ ο φ α ­

12 Επιστολή του Εμπερσμπέργκερ προς τηνκυρία Σόμπερ, 4.1.44. Αντίγραφο στο αρχείο του συγ­γραφέα.

13 Αντίγραφο της αγγελίας θανάτου στο αρχείο του συγγραφέα.14 Βλ. κεφ. <<Η αναγνωριστική επιχείρηση του λόχου Σόμπερ>>.15 Ο Σίντλερ εργάστηκε μετά τονπόλεμο ως δικηγόρος στη Βιέννη. Εγραψε επίσηςτο γράμμα προς

την κυρία Λέχνερ. Βλ. παραπάνω, σ. 436-437.

ΠΕΡΙΣ ΥΛΛΟΓΗ ΚΑΙ Τ Α Φ Η ΤΩΝ ΓΕΡΜ Α Ν Ω Ν Ν ΕΚ ΡΩΝ 439

ν ώ ς ο Χ α ν ς εκ φ ρ α ζό τα ν σ τ η ν ε π ισ το λ ή θ ετ ικ ά σ χ ετικ ά μ ε το ν τρ ό π ο π ο υ μ ετα χ ειρ ί­

σ τη κ α ν τ ο υ ς α ν θρ ώ π ο υ ς το υ κα τά τ η διάρκεια τ η ς α ιχμ α λω σία ς» .16

Ό τ α ν τ ο 1955 ο Χ α ν ς Π. Ν τρ εγ κ εν μ ύ λ λ ερ , μ ετά α π ό εν το λ ή τ η ς «Ε θνική ς Έ ν ω σ η ς

για τ η φ ροντίδα γερμ ανικώ ν σ τρ α τιω τικ ώ ν τάφ ω ν» (V olksbuη d D eutsche K riegsgra-

berfursorge), μ ε τη β ο ή θεια μιας ομ ά δ α ς ν έω ν «κα θά ρισε, π ερ ιέγ ρ α ψ ε, χα ρτο γρά φ η ­

σ ε και φ ω τογ ρ ά φ ισε» τ ο σ τρ α τιω τικ ό ν εκ ρ ο τα φ είο Τ ρ ιπ ό λ εω ς , «οι λ ίθ ιν ες π ερ ιφ ρ ά ­

ξ ε ις τω ν τά φ ω ν ή τα ν α κ ό μ η ο ρ α τές . Ο ι ξύλινοι σ τα υ ρ ο ί βρίσκονταν βέβαια σ α π ισ μ έ ­

νοι σ τ ο έ δ α φ ο ς, α λ λά π ο λ λ ο ί σ ώ ζο ν τα ν α κόμ η α κέρα ιοι και οι επ ιγ ρ α φ ές τ ο υ ς μ π ό ρ ε ­

σα ν να δια βα στούν . Η γ ρα π τή δ ια κ ό σ μ η σ η , συ μ π ερ ιλ α μ β α ν ο μ έν ω ν κα ι τ ω ν α γ κ υ λω ­

τώ ν στα υρώ ν, δ εν ε ίχ ε υ π ο σ τ ε ί τη ν π αραμ ικρή κ α τα στρ ο φ ή απ ό ανθρώ πινο χέρ ι. Οι

Ιτα λο ί είχαν ή δη μ ετα φ έρ ει τ ο υ ς ν εκ ρ ο ύ ς το υ ς» ."7 Ή δ η τ ο 1951 ο V olksbuηd ε ιδ ο π ο ί­

η σ ε τη ν κυρία Σ ό μ π ερ ότι κ ά π ο ιο ς ερ γ ά τη ς σ τη ν Τ ρ ίπ ο λ η γ ν ώ ρ ιζε π ο ύ β ρ ισκότα ν το

φ έρ ετρ ο τ ο υ σ υ ζύ γ ο υ τη ς . Ο Έ λ λ η ν α ς θυμ ότα ν ιδ ια ίτερ α τη ν κ η δ εία τ ο υ Σ ό μ π ερ ,

γ ια τί « ε ίχ ε τ ο π ο θ ετ ή σ ε ι» τ ό τ ε τ ο π τώ μ α «σε φ έρ ετρ ο μ ε δ ιπ λά το ιχ ώ μ α τα , κ α θώ ς

ε π ρ ό κ ε ιτ ο να μ ετα φ ερ θ ε ί α ρ γότερα σ τ η Γερμα νία».^

Π ραγματικά , α κ ο λ ο υ θ ώ ν τα ς τ ι ς ο δ η γ ίες το υ εργά τη α νακαλύφ θηκαν οι τά φ ο ι το υ

Σ ό μ π ερ και τω ν σ υ ν τρ ό φ ω ν το υ κ ο ν τά σ το ν το ίχ ο τ ο υ ν εκ ρ ο τα φ είο υ . Πριν α π ό τη ν

ο λο κ λή ρ ω σ η τ ο υ γερμ ανικού σ τρ α τιω τικ ο ύ ν εκ ρ ο τα φ είο υ σ το Δ ιόνυσο (Ρ α π εν τό σ α ),

κοντά σ τη ν Α θήνα, έγ ιν ε η μ ετα κ ο μ ιδ ή τω ν ο σ τώ ν σ το μ οναστήρι Ξ ενία κ οντά στο

Β όλο . Κατά τη μ ετα φ ο ρ ά β ρ έθ η κ ε ανάμ εσα στα οστά του Σ ό μ π ερ ένα ακόμ η δα χτυ λί-

δι, σ το ο π ο ίο ήτα ν χαραγμένο « 3 3 3 -Ι.Τ . 2 9 -1 1 -4 1 » : επ ρ ό κ ειτο για τη β έρα τ ο υ Χ α νς

Σ ό μ π ερ μ ε τα αρχικά τ η ς σ υ ζύ γ ο υ τ ο υ Ιρ έν ε, τ ο γ έν ο ς Τ ίμ μ ε, και τη ν η μ ερ ο μ η ν ία το υ

γάμου τ ο υ ς σ τ ις 29 Ν ο εμ β ρ ίο υ 1941.

Ο Χ α νς Σ ό μ π ερ θ α π ρ έ π ε ι να κ α τά π ιε τ ο δα χτυ λίδ ι λίγο π ριν α π ό τη ν ε κ τ έ λ εσ η .

Δ εν υ π άρχει ά λ λη εξή γ η σ η . Η γερμανική υπ ηρ εσ ία σ το Β ερ ο λ ίν ο έ σ τ ε ιλ ε σ τη ν κυρία

Σ όμ π ερ τ ο δ α χτυ λίδ ι σ τ ις 24 Ο κ τω β ρ ίο υ 1960 μ έσ α σ ε α σ φ α λισ μ έν ο φ ά κελο , το ν

ο π ο ίο δ εν ά ν οιξε π ο τ έ . Μ όνο σ το ν συγγρα φ έα ε π έ τ ρ ε ψ ε , σαράντα χρόνια αργότερα ,

το άνοιγμα τ ο υ φ α κ έλ ο υ και τη ν τα ύ τισ η τ η ς επ ιγ ρ α φ ή ς π ά νω σ το χρ υ σ ό δα χτυλίδι,

π ο υ ε ίχ ε α ρ χίσει να μ αυρίζει.

Σ ή μ ερ α ο Χ α ν ς Σ ό μ π ερ β ρ ίσ κ ετα ι θ α μ μ έν ο ς σ το ν τά φ ο 2, σειρά 10, π λ ά κ α 6 στο

γερμ ανικό σ τρ α τιω τικ ό ν εκ ρ ο τα φ είο σ το Δ ιό ν υ σ ο (Ρ α π εν τό σ α ), κοντά σ τη ν Α θή να .

Δίπ λα το υ βρ ίσκοντα ι και οι σ ύ ν τρ ο φ ο ί τ ο υ π ο υ ε κ τ ε λ έσ τ η κ α ν στη θ έσ η Μ α γέρου ,

α λ λά και εκ είν ο ι π ο υ είχαν τ α φ ε ί σ τη ν Κ ερ π ιν ή και τα Κ αλάβρυτα . Ό π ω ς και τ ο ν ε ­

16 Συνέντευξη με την κυρία Σόμπερ, 12.4.00.17 Επιστολή τουδρα Χ. Π. Ντρεγκενμύλλερ προςτον συγγραφέα με ημερομηνία 27.10.02.18 Επιστολή του Volksbund προς την κυρία Σόμπερ, 28.12.51. Αντίγραφο στο αρχείο του συγγρα­

φέα.

440 V. Η ΕΠ ΙΧ Ε ΙΡΗ Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ»

κ ρ ο τα φ είο σ τη ν Τ ρ ίπ ο λ η , έ τσ ι και ο ι τά φ ο ι στα Κ αλάβρυτα δ εν είχα ν π ε ιρ α χ θ ε ί.'9 Τ α

ονόματα τω ν θ υ μ ά τω ν π ο υ μ π ό ρ εσ α ν να α ναγνω ριστούν έχ ο υ ν χα ρ α χτεί σ τις τ α φ ό ­

π λ α κ ες . Τ α ο σ τά τω ν Α λσα τώ ν Σ α ρλ (Κ αρλ) Φ ρ ά υ τ ερ , Π ά ο υ λ Σ β α λντ κα ι Φ ρ α ν σ ο υ ά

Α ν σ έλ (Φ ρ α ν τς Ά ν σ ελ μ ) μ ετα φ έρ θη κ α ν σ τη Γαλλία. Ό λ ο ι οι υ π ό λ ο ιπ ο ι σ τρ α τ ιώ τες ,

τω ν ο π ο ίω ν τα ονόμ ατα ήτα ν γνω στά αλλά «τα σ κ ελ ε τ ικ ά τ ο υ ς κ α τά λο ιπ α δ εν κ α τ έ ­

σ τη δ υ ν α τό ν να τα υ τ ισ το ύ ν μ ε σ υ γ κ εκ ρ ιμ έν α π ρ ό σ ω π α » , ό π ω ς α ν α φ έρ ει ο V olks-

buηd, τά φ η κ α ν στο ν ο μ α δ ικό τά φ ο μ ε τ ο χα ρ α κτηρ ισμ ό «U m er deη U ηbekaηη ten»

[Μ ετα ξύ τω ν αγνώ στω ν] σ τ ο Δ ιό ν υ σ ο (Ρ α π εν τό σ α ).20

ι ^ 0 ; i 7 ^ 1 9 t 2 , U ·* ;X>^m&»r-1943 ben*

ί Sflbentoi> .gcftorbimL.Cfaitiaufre< tes Solbalenltbert ι VfanbisetoOT JS ett V8f$tU|r 5DJIt ifjm ging unftrr* Senntn|<5Hn son uns. (£t ruljt auf tlnim feelben·* ί fdeb^f irn fitnen ettbofttaum. ,* 'ϋή unjagbotim 2Bef) grew 6djob« geb. Himmt, ‘- 9tfre<it»b«r n. StarBtbrjcwnbrM;· ftorhlrtime^

■' · nnb -Steu 'geWSaljmann, Ortltl txrto. S^u iltrt- {jfbrettfobtfr ebftfpStamifr® 9ltnf)QU-<.-ea.,:S<$(ptflU-<9t«flQ,irh-:fonuoU944,,

19 Σύμφωνα με μια ευρύτατα διαδεδομένη άποψη ανάμεσα στα πρώην μέλη της 117ης μεραρχίας καταδρομών, οι τάφοι στο γερμανικό στρατιωτικό νεκροταφείο της Τρίπολης είχαν καταστρα­φεί μετά τη λήξη του πολέμου.

20 Επιστολή της γερμανικής υπηρεσίας προς τον σι^ραφέα με ημερομηνία 12.2.99. Βλ. επίσης κεφ. «Στα χέρια των ανταρτών» και παράρτημα εγγράφων.

Εγγραφο 19 . Η αγγελία θανάτου του Χανς Σόμπερ στην εφημερίδα Schipkauer Lokalblatt.

Α λ ή θ ε ι α κ α ι μ υ θ ο π λ α σ ί α

Σ τις 31 Δ εκ εμ β ρ ίο υ , τ ο τ μ ή μ α la τ η ς 1 17ης μ ερα ρ χία ς κα τα δρ ομ ώ ν έ σ τ ε ιλ ε σ τ ο κ ε ­

ντρικό α ρχηγείο τ ο υ 6 8 ο υ σ ώ μ α το ς σ τρ α το ύ ένα σ ή μ α διά τ η λ ε τ ύ π ο υ μ ε τ ο α κ ό λ ου θο

π ερ ιεχ ό μ εν ο :

Θ έμα: Τελική αναφορά σχετικά μ ε τα αντίποινα στο πλαίσιο τη ς επιχείρησης

«Καλάβρυτα».

Ι. Α κόλουθες το π ο θ εσ ίες ( l : l 00.000) καταστράφηκαν:

Ρωγοί, Κερπινή, σιδηροδρομικός σταθμός Κερπινής, Άνω Ζαχλωρού, Κάτω Ζα­

χλωρού, Σούβαρδο, Βραχνί, Καλάβρυτα, μονή Μ εγάλου Σπηλαίου, μονή Αγίας Λαύ­

ρας, Αγία Κυριακή, Α υλές, Βυσοκά, Φ τέρη , Κλαπατσούνα, Πυργάκι, Βάλιτσα [sic,

Βάλτσα], Μ ελίσσια, μονή Ο μπλού, Λαπαναγοί, Μ άζι, Μ αζέικα, Παγκράτι, Μ ορό-

χωβα, Δερβένι, Βάλτος, Π λανέρου [sic, Π λανητέρο], Καλύβια (4 χλμ. δυτικά των Μ αζέικων).

ΙΙ. 696 Έ λλ η ν ες εκτελέστηκαν.

117η μεραρχία καταδρομών

Ια αρ. 1595/43 απόρρητο1

Ε κ τό ς α π ό α υ τ ές τ ις κ α τεσ τρ α μ μ έν ες « το π ο θ εσ ίες» υ π ή ρ ξα ν και π ο λυ ά ρ ιθμ α χ ω ­

ριά ακόμ η - ό π ω ς π .χ . ο Β ά λ το ς , η Κ εράσοβα, η Δάρα, τ ο Δ εχ ο ύ ν ι, τ ο Β ελ σ ίτ σ ι, τ ο Λ ιό-

π εσ ι, η Ν εμ έα και ο Α σ π ρ ό κ α μ π ο ς - ό π ο υ π υ ρ π ο λ ή θ η κ α ν δ εκ ά δ ες σ π ίτ ια . Σ τις π ε ­

ρ ισ σ ό τερ ες π ερ ιπ τ ώ σ ε ις η π υ ρ π ό λ η σ η γινόταν γιατί σ τα χω ριά αυτά, ό π ω ς εξη γ εί και

η π λη ρ ο φ ο ρ ία τω ν αναφορών τ η ς Β έρ μ α χ τ, είχα ν β ρ εθ ε ί «όπλα, π ο λ εμ ο φ ό δ ια και

κο μ μ ο υ ν ισ τικ ό υ λ ικ ό π ροπ α γά νδα ς». Έ τ σ ι μ π ο ρ ο ύ μ ε να κ α τα λ ή ξο υ μ ε σ το σ υ μ π έρ α ­

σμ α ό τι κ ατά τη δ ιά ρκεια τ η ς επ ιχ ε ίρ η σ η ς έγιναν κ α τα σ τρ ο φ ές σ ε π ά νω α π ό π εν ή ν τα

χωριά.

Σ χ ετικ ά μ ε το ν αρ ιθμ ό τ ω ν κ α τεσ τρ α μ μ έν ω ν σ π ιτιώ ν μ ό ν ο υ π ο θ έ σ ε ις μ π ο ρ ο ύ ν να

δ ια τυ π ω θο ύ ν , κ α θ ώ ς υπ ά ρ χο υ ν τ ε ρ ά σ τ ιε ς δ ια φ ο ρ ές α κό μ η και μ ε τα ξ ύ τω ν ελ λ η ν ι­

κώ ν στα τισ τικ ώ ν π ο υ δ η μ ο σ ιεύ τη κ α ν μ ετά τ η λ ή ξη τ ο υ π ο λ έμ ο υ . Μ ετά όμ ω ς α π ό μ ε­

λ έ τ η τω ν σ χ ετ ικ ώ ν αναφορών, τω ν σ τα τισ τικ ώ ν και σ υ ν εν τ εύ ξ ε ις μ ε το ν π λ η θ υ σ μ ό

σ τ ις κ ο ιν ό τ η τες π ο υ υ π έφ ερ α ν , μ π ο ρ ο ύ μ ε να υ π ο θ έ σ ο υ μ ε μ ε σ χ ετ ικ ή β εβ α ιό τη τα ότι

κ α τα στρά φ ηκ α ν π ερ ίπ ο υ χίλια σπ ίτια και σ τ ις π ερ ισ σ ό τ ε ρ ε ς π ερ ιπ τ ώ σ ε ις λ ε η λ α τ ή ­

θηκα ν και ιδ ιω τικ ές π ερ ιο υ σ ίες .

1 ΟΑ-ΣΤ: RH 24-68/15, σ. 64, ΚΤΒ, 14.12.43. Βλ. επ ίση ς 24-68/19, σ. 130 και RH 26-117/16, σ. 233.

Υ. Η ΕΠ ΙΧ Ε ΙΡΗ Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ»

ί . ' , “ | .

r l f f t lfW\ G e n .K d o .L X V II I . A .K . I i r i n g l . - ·.

ι v e r m . ■·; ■ · : . .

; B e t r . : Absc hlufime 1 crar,r liber SuhnemaSnataenbeim UnternehEen "K alaw rita".

· Folgende' OrtschafteD. (l:1 o o ooo) '^ r d e n ·' zers'tort:: Rq.j i , Ke rp in i, E ab.nb..of Kerpun.·, ' .A:no Sachlaru,:■ ' E..a,to Sachlar«, S uwardo, Wrackni, '^ L a w rita ,

. 1 J^ostex Eeg-Spilaron, Eloeter L a w x a s · ·i . A;.J.Κ?. r ia k i, Awles, . TiBolca, .-Ft; e x i , Jdapaits^una.,'; P irg a ii,. S a l l i t s a , K elissia , JO-qster Grnblu,

: ι L a ^ ^ ^ g o s;.; Masi, Maaeifca, POTigxati.· Morochowa,; D e:rw eni,'?/altos,Pl^8:rn, hutten (4 W Mazeika).

. i.) 69q.Grieclen ersoh.osse» .^j J-' -...■ ... 117/»J&g.Div. '

" l a » r ,1 5 9 5 /4 3 gel:l.

Sr , V : s4?<

Εγγραφο 20. <<Αναφ.: Τελική αναφορά σχετικά με τα μέτρα αντιποίνων κατά τη διεξαγωγή ω ς επιχείρησης “Καλάβρυτα”».

ΑΛΗΘΕΙΑ ΚΑΙ Μ ΥΘ Ο Π Λ Α Σ ΙΑ 443

Ε κ τό ς α υ το ύ , οι μάχιμες ο μ ά δ ες πήραν μ α ζί τ ο υ ς ολόκλη ρα κοπάδια «για να

α φ α ιρέσο υ ν α π ό το ν π λ η θυ σ μ ό τ ις π ρ ο ϋ π ο θ έ σ ε ις δ ια β ίω σ η ς» , ό π ω ς ε ίχ ε αν α φ έρει

και ο ίδ ιος ο Λ ε Σ ουίρ . Σ ύμ φ ω να μ ε τη ν τ ελ ικ ή αναφορά τ η ς η γ εσ ία ς τ η ς μ εραρχία ς, ο

συ ν ο λ ικ ό ς α ρ ιθμ ό ς ζώ ω ν π ο υ α ρ π άχθηκαν ε ίχ ε ω ς ε ξ ή ς : « 1 .930 π ρόβ α τα , 19 βόδια , 27

ορεινά μ ικρό σ ω μ α άλογα, 28 γαϊδούρια και 1 ά λογο».2

Σ ύμ φ ω να μ ε τ η ν αναφορά τ η ς μ ερα ρ χία ς εκ τε λ έσ τ η κ α ν 696 Έ λ λ η ν ε ς . Σ ύμ φ ω να

μ ε π λ η ρ ο φ ο ρ ίες π ο υ σ υ ν έ λ ε ξ ε ο συγγρα φ έα ς μ ετά α π ό ε π ισ κ έψ ε ις στα χω ριά και τα

μ οναστήρια και μ ετά α π ό μ ε λ έτ η τω ν ελ λ η ν ικ ώ ν και γερ μ α νικώ ν εγγρά φ ω ν στα

ο π ο ία έγ ιν ε αναφορά στα π ρ ο η γ ο ύ μ εν α κεφ άλα ια , μ π ο ρ ο ύ μ ε να κ α τα λ ή ξο υ μ ε σ τ ο

α κ ό λ ο υ θ ο λ ε π τ ο μ ε ρ έ ς σ υ μ π έρ α σ μ α :3

Το ΠΟΣ ΕΚΤΕΛΕΣΗΣ Ημερομηνία Αριθμος θυμάτων

Παγκράτι 5 Δεκεμβρίου 7

Λαπαναγοί 8 Δεκεμβρίου 5

Πλανητέρο 8 Δεκεμβρίου 4

Ρωγοί 8 Δεκεμβρίου 58

Κερπινή 8 Δεκεμβρίου 37

Κοντά στην Κερπινή4 8 Δεκεμβρίου 5

Άνω Ζαχλωρού 8 Δεκεμβρίου 8

Κάτω Ζαχλωρού 8 Δεκεμβρίου 13

Μ έγα Σπήλαιον 8 Δεκεμβρίου 22

Μ αγέρου 9 Δεκεμβρίου 11

Καλάβρυτα και Βραχνί 10, 13 και 14 Δεκεμβρίου 487

Αγία Λαύρα 14 Δεκεμβρίου 5

Μ αζέικα 14 Δεκεμβρίου 8

Ψάρι, Ασπρόκαμπος5 15 Δεκεμβρίου 7

Α π ό τη ν π ρ ό σ θ εσ η συνά γεται ό τι ε κ τ ε λ έσ τ η κ α ν 6 7 7 άτομα. Η ασυμφ ω νία ανάμ ε

σα σ το ν αρ ιθμ ό α υ τό και τη ν αναφορά τ ω ν Γερμ α νώ ν ό τι ε κ τ ε λ έσ τ η κ α ν 6 9 6 άτομα

εξ η γ είτ α ι α π ό τ ο γ εγ ο ν ό ς ό τι 12 ά ν δ ρ ες ε π έ ζ η σ α ν τ η ς σφ α γής. Α π ό τη ν ά λ λ η ό μ ω ς

π λ ευ ρ ά «συ ν ελ ή φ θη κ α ν » και φ ο ν εύ θ η κ α ν ά ν θρ ω π ο ι κ α τά τη διά ρκεια τω ν π ο ρ ειώ ν

π ρ ο ς και α π ό τ ις π ερ ιο χ ές δρ ά σ η ς. Μ ε β εβ α ιό τη τα δ εν κατα γράφ ηκα ν όλα τα ε κ τ ε λ ε -

σ θ έν τα π ρ ό σ ω π α σ τ ις εκ ά σ τ ο τ ε αν α φ ορ ές.

2 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/16, τελική αναφορά, σ. 284. Οιαριθμοί προκ^πουν από μια πρόσθεση των ανα­φορών των μεμονωμένων μάχιμων ομάδων.

3 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/16, τελική αναφορά. Βλ. παράρτημα εγγράφων.4 Οι βοσκοί από τη Μαμουσιά.5 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/16, τελική αναφορά, σ. 277. Η αναφορά είχε ως εξής: <<6 αιχμάλωτοι πυροβο-

λήθηκαν ενώ προσπαθούσαν να διαφύγουν, ένας κομμουνιστής αγγελιαφόρος πυροβολήθηκε

444 V. Η ΕΠ ΙΧ Ε ΙΡΗ Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ»

Κ υρίω ς σ χ ετικ ά μ ε το ν αριθμ ό τω ν θ υμ ά τω ν στα Κ αλάβρυτα επ ικ ρ α τεί μ εγά λη

ασυμφ ω νία , ένα θέμα π ο υ θα εξ ετ ά σ ο υ μ ε σ το κ εφ ά λα ιο αυτό. Για να δ ια λ ευ κ α ν θεί τ ο

π ρόβλημ α τ ο υ αριθμού τω ν π ο λ ιτώ ν π ο υ θα να τώ θη κα ν στα Κ αλάβρυτα , θα π ρ έ π ε ι να

το ν ισ τε ί εξα ρ χ ή ς ό τι ο Λ ε Σουίρ α π α ιτο ύ σ ε α π ό τις μ ονάδες το υ α κ ρ ιβ έσ τα τες αναφ ο­

ρ ές: κ ά θ ε μάχιμη ομάδα ήτα ν υ π ο χ ρ εω μ έν η μ ετά τη λ ή ξη μιας επ ιχ είρ η σ η ς να σ υ ­

ντά σ σει μια λ ε π τ ο μ ε ρ ή « τελ ικ ή αναφορά και αναφορά εμ π ειρ ιώ ν » , σ τ η ν ο π ο ία θα

έ π ρ ε π ε μ ετα ξύ ά λλω ν να κατα γράφ οντα ι οι « εχ θ ρ ικ ές κ α ι οι γερ μ α ν ικ ές α π ώ λ ειες» ,

αλλά κα ι ο ακρ ιβ ής αρ ιθμ ός τω ν ε κ τ ε λ εσ θ έ ν τ ω ν ο μ ή ρ ω ν .6 Α ντίστοιχα η μ ά χιμ η ομ άδα

Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ κα τέγρ α φ ε μ ε μ έγ ιστη α κ ρ ίβ εια το ν αριθμ ό τω ν π ρ ο σ ώ π ω ν π ο υ

εκ τε λ ο ύ σ ε . Α π ό μια αναφορά π ο υ έγινε σ τ ις 11 Δ εκ εμ β ρ ίο υ π ρ ο κ ύ π τει π .χ . ό τ ι η σ υ ­

γ κ εκ ρ ιμ έν η μ άχιμ η ομάδα « κ α τέσ τρ εψ ε τ ο υ ς Ρ ω γ ο ύ ς, τη ν Κ ερ π ιν ή , τη ν Ά νω Ζ α χλω ­

ρού, τη ν Κ άτω Ζ α χλω ρού, τ ο Σ ούβ α ρδο , τ ο Βραχνί, το ν σ ιδ η ρ ο δρ ομ ικ ό σ τα θμ ό τ η ς

Κ ερ π ιν ή ς, τη ν Α γία Κ υριακή, τ ις Α υ λές» και σ τις π ερ ιο χ ές α υ τ έ ς « ε κ τ έ λ ε σ ε 142 άν­

δ ρ ες» .7 Συγκρίνοντας τον αριθμό α υ τό μ ε εκ είν ο ν π ο υ α ν α φ έρουν ελ λ η ν ικ ά έγγραφα

μ π ο ρ ο ύ μ ε να δ ια π ισ τώ σ ο υ μ ε ό τι συμ φ ω νούν σ χ εδ ό ν απόλυτα. Μ έχρι τη ν είσ ο δ ο τη ς

μάχιμης ομάδας Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ στα Κ αλάβρυτα ε κ τελ έσ τ η κ α ν , σύμφ ω να μ ε τ ις ε λ ­

λη ν ικ ές π η γ ές , στα εννέα χωριά π ο υ α ν α φ έρθηκα ν π αραπάνω συνολικά 143 άν δρες:

58 σ τ ο υ ς Ρ ω γ ο ύ ς, 37 σ τη ν Κ ερ π ιν ή , 21 σ τη ν Ά νω και τη ν Κ ά τω Ζ α χλω ρού, 22 σ τ ο μ ο ­

ν α σ τή ρ ι τ ο υ Μ εγ ά λο υ Σ π η λ α ίο υ και 5 β ο σκ ο ί α π ό τ η Μ α μ ουσιά κοντά σ τη ν Κ ερ π ιν ή .8

Ε π ιπ λ έο ν γ ν ω ρ ίζο υ μ ε α π ό το ν π ρ ώ η ν Γερ μ α ν ό σ τρ α τιώ τη Ό τ τ ο Χ ό φ μ α ν ό τι «οι

άν θρ ω π οι κ α τα μ ετρ ή θη κ α ν » π ρ ιν εξα ν α γκ α στο ύ ν να α ν έβ ο υ ν κατά ο μ ά δ ες σ τ ο χ ω ­

ρά φ ι τ ο υ Κ αππή.9 Σ το π ο λ εμ ικ ό η μ ερ ο λ ό γ ιο τ η ς 117η ς μ ερα ρ χία ς κα τα δρ ομ ώ ν σ η ­

μ ειώ θ η κ ε σ τις 13 Δ εκ εμ β ρ ίο υ ο ακρ ιβ ής α ρ ιθμ ό ς τ ω ν «511 αρ ρένω ν κατοίκω ν » π ο υ

εκ τ ελ έσ τ η κ α ν σ τ α Κ α λ ά β ρ υτα .10

Α ν λ ά β ο υ μ ε υ π ό ψ η μ α ς τ ο ν αρ ιθμ ό τ ω ν επ ιζη σ ά ν τω ν ( 1 2 ) ,11 τ ό τ ε έχα σα ν τ η ζω ή

τ ο υ ς σ ύ μ φ ω ν α μ ε τ ις γ ερ μ α ν ικ ές π η γ έ ς 499 π ρ ό σ ω π α .

Ό τ α ν σ τις 7 Ν ο εμ β ρ ίο υ 1944 η « Ε π ιτρ ο π ή τω ν Η ν ω μ έν ω ν Ε θνώ ν για Ε γκλήμ α τα

Π ολ έμ ο υ » (U m ted N a t io n W a r C rim es C o m m iss io n UNW CC) α π ή γ γ ειλ ε κατηγορία

6 Έχουν σωθεί οι αναφορές τωνπαρακάτω ομάδων: της ομάδας Γκνας του 2ουτάγματος του 749ου συντάγματος, της επιχείρησης «Βουβάλι», της επιχείρησης «Καρδερίνα», του 2ου τάγματος του 670ου συντάγματος πυροβολικού, της μονάδας αναγνώρισης 116, της ομάδας Κόκερτ και του 1ου τάγματος του 749ου συντάγματος (ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/16).

7 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/16, ενημερωτικό φυλλάδιο γιατηνκατάσταση τουεχθρού, σ. 234.8 Βλ. κεφ. «Ρωγοί: ‘Ή καθαυτό εκτέλεση δενήταναπάνθρωπη”», «Κερπινή: “Οι πλουσιοπάροχα

φιλευμένοι Γερμανοί επέστρεψαν”» και «Ζαχλωρού και ΜέγαΣπήλαιο: Ό πληθυσμός δεν περί- μενε την εκτέλεση όλων των ανδρών”».

9 Συνέντευξη με τον Χόφμαν στις 29.11.99.10 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/16, σ. 253, ημερήσια αναφορά της 13.12.43.11 Μερικές μέρες αργότερα υπέκυψε στα τραύματά του ένας απότους αρχικά 13 επιζήσαντες.

ΑΛ ΗΘΕΙΑ ΚΑΙ Μ ΥΘ Ο Π Λ Α Σ ΙΑ 445

εναντίον π έ ν τ ε Γερ μ α ν ώ ν π ο υ θ εω ρ ή θ η κ α ν υ π εύ θ υ ν ο ι για τ η σφ αγή, ° σ τ ο σ χ ετ ικ ό

έγγρα φ ο γινόταν α ναφορά σ τ ο γεγονός ό τι στα Κ αλάβρυτα σ τά θ η κ ε δ υ ν α τό να γίνουν

γνω στά ο ν ο μ α σ τικ ώ ς 461 θ ύ μ α τα .13 Η π λη ρ ο φ ο ρ ία α υ τή β α σίζετα ι σ ε έναν ο ν ο μ α σ τι­

κ ό κα τά λογο π ο υ ε ίχ ε σ υ ν τα χ θ εί α π ό το δ η μ α ρ χ είο τω ν Κ αλαβρύτω ν. Δ ήμ α ρχος τ η ς

π ό λ η ς ε ίχ ε γ ίνει σ τ ο μ ετα ξύ ο π α ρ α γω γός κεριώ ν και έμ π ο ρ ο ς τροφ ίμ ω ν και κρεά τω ν

Τ ά κ η ς Σ π η λ ιό π ο υ λ ο ς, π ο υ ε ίχ ε γ λ ιτώ σ ει α π ό τ η σφ αγή. Σ τις 29 Δ εκ εμ β ρ ίο υ 1945 , δη ­

μ ο σ ίευ σ ε τα 461 ονόμ α τα μ ε τη ν π ερ ιο ρ ισ τικ ή π α ρ α τή ρ η ση ό τι « εκ τό ς α π ό τα ανα-

φ ερ θ έν τα , εκ τε λ έσ τ η κ α ν και άλλα π ρ ό σ ω π α , τα σ το ιχεία τω ν ο π ο ίω ν δ εν έγ ιν ε δυνα ­

τ ό μ έχρι σ ή μ ερ α να δια κριβ ω θούν»/ 4

Ε π τά χρόνια α ργότερα , τ ο «Ε λλη νικό Γρ α φ είο για Ε γκλή μ α τα Π ο λ έμ ο υ » έ σ τ ε ιλ ε

σ τη γερμ ανική δικα ιοσύν η έναν κατά λογο. Π ρο φ α ν ώ ς τα ά γνω στα θύμ α τα δ εν είχα ν

τ α υ τ ισ τε ί ακόμη, κα θώ ς τ ο έγγρα φ ο α ναφ έρετα ι στα ίδια 461 θύμ α τα π ρ ο σ θ έτο ν τα ς

ό τι είχαν ε κ τ ε λ ε σ τ ε ί και άλλα άτομ α , τα ονόματα τω ν οπ οίω ν όμω ς δ εν είχαν γίνει

γνωστά/5

Α ν τίθετα , ο Α ν τώ ν η ς Κ ακογιάννης δ η μ ο σ ίευ σ ε τ ο 1998 τα ονόματα 441 α ν θρ ώ ­

π ω ν π ο υ είχαν ε κ τ ε λ ε σ τ ε ί σ ύ μ φ ω ν α μ ε τ ις έ ρ ε υ ν έ ς τ ο υ στα Καλάβρυτα/6 Α π ό τη ν

άλλη π λ ευ ρ ά , ο Κ. Κ α λ α ν τζή ς δ η μ ο σ ίευ σ ε το 1945 τα ο ν ό μ α τα 521 θυμ ά τω ν. Ο κα τά ­

λ ο γ ο ς όμ ω ς α υ τό ς π ερ ιέχ ε ι και τα ονόματα ο ρ ισμ έν ω ν ατόμω ν π ο υ δ εν εκ τελ έσ τ η κ α ν

σ τις 13 Δ εκ εμ β ρ ίο υ 1943 στα Κ αλάβρυτα . Σ τη ν π λ ειο ψ η φ ία τω ν π ερ ιπ τ ώ σ εω ν (π ερ ί­

π ο υ 9 0 % ) ο Κ α λ α ν τζή ς α ν α φ έρ ει σ τ ο ν κα τά λογό τ ο υ και τ η ν ηλικία τω ν θ υ μ ά τ ω ν τ η ν

ε π ο χ ή τ η ς ε κ τ έ λ ε σ η ς .17 Σ ύμ φ ω να μ ε τ ις π λ η ρ ο φ ο ρ ίες α υ τ έ ς , τ ο ν εα ρ ό τ ερ ο θύμα, ο

Ιω ά ννης Π έν τα ρ χο ς, ή τα ν δ ώ δ εκ α ε τώ ν και τ ο μ εγ α λ ύ τερ ο , η Κρίνα Τ σα βαλά, π ο υ

π ο δ ο π α τή θ η κ ε σ το σ χ ο λ είο , ογδόντα ετώ ν . Σ τα νεα ρ ότερα θύμ α τα ανήκαν ο Κ ίμω ν

Φ ε ρ λ ε λ ή ς (1 3 ) , ο Ν ικό λα ο ς Π α π α σ τα ύ ρ ο υ (1 4 ) και έν τεκ α έφ η β ο ι η λικ ία ς δ εκ α π έν τε

ετώ ν . Α ξιο π ρ ό σ εκ το είναι τ ο γ εγ ο ν ό ς ότι εκ τε λ έσ τ η κ α ν δ εκ α τ έσ σ ερ ις ά ν δρ ες στην

ηλικία τω ν εξή ν τα π έν τε ετώ ν και «μόνο» π έν τε άνω τω ν εξή ν τα π έν τ ε . Οι αριθμ οί

α υ τ ο ί επ ιβ εβ α ιώ ν ο υ ν τ ις μ α ρ τυ ρ ίες τ ο υ Χ ό φ μ α ν κ α ι τ ο υ Π α π α β α σιλ είο υ ό τ ι η δ ια τα ­

γή π ρ ο έ β λ ε π ε «να ε κ τ ε λ εσ τ ο ύ ν ό λ ο ι οι σ τρ α τεύ σ ιμ ο ι ά ν δρ ες ηλικία ς α π ό δ ε κ α π έ ν ιε

έ ω ς εξή ν τα π έν τ ε ετώ ν»/8

12 Βλ. κεφ. «Ο εισαγγελέας: “Τα αντίποινα δεν μπορούν να θεωρηθούν ανάρμοστα"».13 UNWCC καταγεγραμμένος αριθμός 383/GR/G/5, 7.11.44. Αντίγραφο στο αρχείο του συγγραφέα.14 Κεντρικό Γραφείο: 508 AR 1293/68, σ. 144-156.15 Κρατικό Αρχείο Μονάχου: Stanw 21 129, σ. 112.16 Α. Κακογιάννης, Η θηριωι5ι'α των ναξϊ στην £λλ«ι5α.· Το ολοκαύτωμα των Καλαβρύτων, Αθήνα 1998, σ.

403.17 Καλαντζής, ό.π., σ. 92.18 Συνέντευξη με τον Χόφμαν στις 29.1 1.99.

446 V. Η ΕΠ ΙΧ Ε ΙΡΗ Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ»

Ο ο ν ο μ α σ τικ ό ς κ α τά λογος π ο υ δ η μ ο σ ιεύ τ η κ ε σ τ ις 29 Δ εκ εμ β ρ ίο υ 1945 α π ό το

δ η μ α ρ χ είο Κ αλαβρύτω ν είναι α ρ ιθμ η μ έν ο ς. Ο α ρ ιθμ ό ς 111 δεν σ υ ν ο δ εύ ετα ι α π ό κά­

ποιο όνομα και έτσ ι ο κ α τά λο γο ς π ερ ιέχ ε ι συνολικά τα ονόμ ατα 460 θυμ ά τω ν. Ε δώ

ό μ ω ς θα π ρ έ π ε ι να π ρ ο σ τεθ ο ύ ν ο Σ τα ύ ρ ο ς Χ ρ ό ν η ς, ο π ρ ό εδ ρ ο ς τ ο υ Σ κ επ α σ το ύ , και ο

Χ ρ ή σ το ς Π αναγιώ του, τα ονόματα τω ν οπ οίω ν δ εν π ερ ιέχ ο ν τα ι σ το ν κατάλογο. Και

οι δ ύ ο ανήκαν στα 21 θύματα π ο υ κατά γονταν α π ό τ ο Σ κ επ α σ τό .^ Ε κ τό ς α υ το ύ , λ ε ί ­

π ουν και τα ονόματα δ ύ ο ανδρών20 π ο υ ε κ τ ε λ έσ τ η κ α ν σ τ ις 10 Δ εκ εμ β ρ ίο υ στα Κ αλά­

βρυτα και σ τ ις 14 Δ εκ εμ β ρ ίο υ σ τ ο Βραχνί αντίστοιχα . Έ τσ ι, ο α ρ ιθμ ό ς τω ν θυμ ά τω ν

α ν έρ χετα ι σ τα 464.

Α π ό κοινού, αλλά κα τά π ερ ιό δ ο υ ς και α ν εξά ρ τη τα ο έν α ς α π ό το ν άλλο , ο Κ αλα­

βρυτινός ξεν ο δ ό χ ο ς Α λ έξα ν δ ρ ο ς Δ αφαλιάς και ο β ιβ λ ιο π ώ λη ς Φ ίλ ιπ π ο ς Σ α ρδ ελιά ν ο ς

έκ α ν α ν εν τα τικ ές έ ρ ευ ν ες ανάμεσα σ τ ο 1992 και τ ο 1995, μ ε σ κ ο π ό να δια λευκά νουν

π ό σο ι α κριβώ ς έχασαν π ρα γματικά τη ζω ή το υ ς σ τις 13 Δ εκ εμ β ρ ίο υ 1943. Σύμφ ω να

με π λ η ρ ο φ ο ρ ίες το υ ς , «πήγαιναν α π ό σ π ίτ ι σ ε σπ ίτι» και ρω το ύ σα ν τ ο υ ς κ α το ίκ ο υ ς

σ χ ετικ ά μ ε τα γεγονότα . Τ ελ ικ ά κ α τέλ η ξα ν σ το σ υ μ π έρ α σ μ α ότι ο αρ ιθμ ός τω ν νεκρώ ν

κατά τη ν ε κ τ έ λ ε σ η σ τις 13 Δ εκ εμ β ρ ίο υ β ρ ίσ κ ετα ι κά τω τω ν 500. Μ ε το ν τρ ό π ο α υ τό ο

Δαφαλιάς μ π ό ρ εσ ε να π λ η ρ ο φ ο ρ η θ εί ότι οι «άγνω στοι ήταν α κριβώ ς 23 ερ γ ά τες α π ό

τη ν Ε ύβ οια π ο υ εργά ζοντα ν σ το κ ο ν τιν ό λιγνιτω ρυχείο», ό π ω ς α ν έφ ερ ε ο ίδιος.21

Κ α τα λ ή γ ο υ μ ε έτσ ι σ τ ο σ υ μ π έρ α σ μ α ό τι σ τ ις 10, 13 και 14 Δ εκ εμ β ρ ίο υ 1943 ε κ τ ε ­

λ έσ τη κ α ν στα Κ αλάβρυτα 487 Έ λληνες.22

Σ το τμ ή μ α Ia τ ο υ κ εν τρ ικ ο ύ α ρ χη γείο υ τ η ς μ ερα ρ χία ς κατα γράφ οντα ι επ ίσ η ς και

οι ν εκ ρ ο ί α π ό τ ις σ υ μ π λ ο κ ές ανάμ εσα σ το υ ς α ν τά ρ τες και τ ο υ ς Γ ερ μ α ν ο ύ ς, δη λα δή

εκ είν ο ι ο ι ν εκ ρ ο ί π ο υ δ εν ε ίχ α ν π έ σ ε ι θύμ α τα αντιπ οίνω ν. Σ ύ μ φ ω ν α μ ε τ ις α ν α φ ορ ές

τω ν δ ιο ικ η τώ ν τω ν μάχιμω ν ομ ά δω ν, οι «εχθ ρ ικ ές α π ώ λ ειες» ανέρ χοντα ν σ το υ ς « 17

ν εκ ρ ο ύ ς και α ρ κ ετο ύ ς τρ α υ μ α τίες» , ενώ ο ι γ ερ μ α ν ικ ές α π ώ λ ε ιε ς υ π ο λ ο γίζο ν τα ν σ ε

13 ν εκ ρ ο ύ ς κα ι 12 τρ α υ μ α τίες .”

Σ υνολικά π ρ ο κ ύ π τει, μ ε β ά ση τα π α ρ α π ά νω , η α κ ό λ ο υ θ η εικ ό ν α : α ν ά μ εσα σ τ ις 5

και 16 Δ εκ εμ β ρ ίο υ 1943 σ κ ο τώ θ η κ α ν κατά τ η δ ιά ρκεια τω ν επ ιχ ειρ ή σ εω ν «Κ αλάβρυ­

τα», «Κ αρδερίνα» και «Βουβάλι», σύμ φ ω να μ ε τ ις έ ρ ε υ ν ε ς τ ο υ συγγρα φ έα , το υ λ ά χ ι­

19 Ο πρώην πρόεδρος του Σκεπαστού παρέδωσε στις 13.12.99 στον συγγραφέα έναν κατάλογο με τα ονόματα όλων εκείνων που κατάγονταν από το Σκεπαστό και έχασαν τη ζωή τους στις 13 Δεκεμβρίου 1943 στα Καλάβρυτα.

20 Οι δύο άνδρες ονομάζονταν Π. Ανδριανόπουλος και Ζαφειρόπουλος.21 Σι^έντευξη με τον Α. Δαφαλιά και τον Φ. Σαρδελιάνο, Καλάβρυτα 7.8.00.22 Μετά τη δημοσίευση της γερμανικής έκδοσης του παρόντος βιβλίου, η κυρία Γιώτα Κωνστα­

ντοπούλου (Πάτρα) έστειλε στον συγγραφέα έναν αριθμημένο κατάλογο με 497 ονόματα προ­σώπων που, σύμφωνα με τις έρει^ές της, είχαν εκτελεστεί στα Καλάβρυτα.

23 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117I 16, σ. 284.

ΑΛΗΘΕΙΑ ΚΑΙ Μ Υ Θ Ο Π Λ Α Σ ΙΑ 447

στο ν 694 , σύ μ φ ω ν α μ ε τ ις π η γ ές τ η ς γ ερ μ α­

νικ ή ς Β έρ μ α χ τ, 696 Έ λ λ η ν ε ς άμαχοι και

α ν τά ρ τες τ ο υ Ε^ΛΑΣ. Ε π ίσ η ς 88 Γερμ α νοί

έχα σα ν τη ζω ή τ ο υ ς . Π άνω α π ό 50 οικισμ οί,

α ν ά μ εσά τ ο υ ς και 3 μοναστήρια , κα τα στρ ά ­

φ ηκαν εν μ έρ ε ι ή ο λ ο σ χ ερ ώ ς. Π ερ ίπ ο υ 1.000

σπ ίτια π υ ρ π ο λ ή θη κ α ν , α φ ού π ρ ο η γ ο υ μ έ ­

ν ω ς σ τ ις π ερ ισ σ ό τ ε ρ ε ς π ερ ιπ τ ώ σ ε ις λ ε η λ α­

τή θη κ α ν . Π ερ ισ σ ό τερ α α π ό 2 .0 0 0 π ρόβ α τα

και μ εγ α λύ τερ α ζώ α μ ετα φ έρ θ η κ α ν σ τ ις

γερ μ α ν ικ ές β ά σ εις , και εκ λ ά π η σ α ν π ερ ίπ ο υ

2 6 0 .0 0 0 .0 0 0 δ ρ α χ μ ές .24

Α υ το ί οι επ ιβ εβ α ιω μ έν ο ι α ριθμ οί και n

ροή τω ν γ εγονότω ν άρχισαν όμω ς μ ε τη ν

π ά ρ ο δο τ ο υ χρ όνου να α λ λ ά ζο υ ν κα τά π ερ ί­

εργο τρ ό π ο , τό σ ο απ ό γερ μ α ν ικ ή ς ό σ ο και

α π ό ελ λ η ν ικ ή ς π λ ευ ρ ά ς. Μ ό λ ις τ ο 1982, γυ ­

ρ ίσ τη κ ε στα Κ αλάβρυτα υ π ό τη δ ιεύ θ υ ν σ η το υ Γερμ α νού δ η μ ο σιο γ ρ ά φ ο υ Έ μ π ερ -

χα ρντ Ρ ό ν τχ ο λ τς ένα ν το κ ιμ α ν τέρ μ ε τ ίτ λ ο «Μια επ ιχ είρ η σ η α ν τιπ ο ίν ω ν τ η ς γερμ ανι­

κ ή ς Β έρ μ α χ τ σ τη ν Ε λλάδα», τ ο ο π ο ίο π ρ ο β λ ή θ η κ ε σ το τρ ίτο πρόγραμμα τ ο υ τ η λ ε ο ­

π τ ικ ο ύ στα θμ ο ύ ARD και έ φ ερ ε για π ρ ώ τη φορά σ τη γερ μ α νική δ η μ ο σ ιό τη τα τη ν ε π ι­

χ είρ η σ η «Κ α λά β ρ υτα », έν α α π ό τα μ εγα λ ύ τερ α και, μ ε β ά ση το ν αριθμ ό τω ν θυμ ά τω ν,

π ρ ο φ α ν ώ ς το χειρ ό τερ ο έγ κ λ η μ α τ η ς Β έρ μ α χ τ σ ε μη σλα β ική χώ ρα κατά τη διάρκεια

το υ Β ' Π α γκοσμ ίου Π ο λ έμ ο υ . Στα χρόνια π ο υ α κ ο λ ού θη σ α ν δ η μ ο σ ιεύ τη κ α ν α μ έτρ η ­

τα άρθρα σ το ν γερ μ α νικό Τ ύ π ο , έ τ σ ι ώ σ τ ε το 1990 ο Ρ ό ν τχ ο λ τς έγρ α ψ ε σ τ η Suddeut-

sche Z eitung ότι «π σφ αγή σ τα Κ αλάβρυτα ερ ευ ν ή θ η κ ε α π ό το ν Τ ύ π ο ό σ ο κ α ν έν α ά λ ­

λ ο έγκ λ η μ α τ η ς γ ερ μ α νική ς Β έρ μ α χ τ στη ν Ε λλάδα».”

Η δ ια π ίσ τω σ η τ ο υ Ρ ό ν τχ ο λ τς α ν τα π οκρ ίν ετα ι βέβαια στη ν α λ ή θεια , αλλά θα π ρ έ ­

π ε ι εν το ύ το ις να π ρ ο σ τ ε θ ε ί ό τι α υ τή η «έρευν α στο ν Τ ύ π ο » π ερ ιέχ ε ι τ έ τ ο ια λά θη ,

ώ σ τ ε μ π ο ρ ε ί κα ν είς μ ε σ χ ετικ ή β εβ α ιό τη τα να ισ χ υ ρ ισ τεί ό τ ι ο ύ τ ε Έ λ λ η ν ε ς ο ύ τ ε Γερ -

μ α ν ο ίο ύ τ ε δ η μ οσιογρά φ οι και συγγρα φ είς ά λλω ν χ ω ρ ώ ν έπ ρ α ξα ν μ ε τη δ έ ο υ σ α π ρ ο ­

σ ο χ ή το χ ρ έο ς το υ ς . Σ χ η μ α τίζετα ι επ ο μ έν ω ς η εικόνα ό τι οι έρ ευ ν ες ή τα ν ελ λ ιπ ε ίς ιΊ

24 Συγκριτικά: το Νοέμβριο του 1943 μία οκά (1.280 γραμμ.) ελαιόλαδο κόστιζε 130.000 δρχ., μία οκά ζάχαρη I 12.000 δρχ., μία οκά πατάτες 21.000 δρχ., μία οκά αρνίσιο κρέας 150.000 δρχ., μία οκά ψωμί 30.000 δρχ. και ένα αβγό 7.500 δρχ. (Ινστιτούτο Σύγχρονης Ιστορίας, Μόναχο: Ma 69 l , έκθεση κατάστασης της στρατιωτικής διοίκησης για το Νοέμβριο του 1943,σ. 263).

25 «Merkwurdiges iiber Kalawyta», Suddeutsche Zeitung, αρ.273,28.11.1990.

Φοτ. 142. Ο Ο/ίμαρχος Τάκης Σππλιοπουλος.

448 V. Η ΕΠ ΙΧ Ε ΙΡΗ Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ

και α ν ύ π α ρ κ τες και ό τ ι ο έν α ς μ ελ ετ η τή ς αντέγραφ ε το ν άλλο , έ τσ ι ώ σ τ ε α ρ χικές

υ π ο θ έσ ε ις μ ετα τρ ά π η κ α ν στα δια κά σ ε γ εγονότα . Μ ε το ν τρ ό π ο α υτό , η μ υ θο π λα σία

άρχισε να κ ερ δ ίζ ε ι ο λ ο έν α έδ α φ ο ς. Κ ατά τη μ ε λ έτ η τω ν α μ έτρ η τω ν ερ ευ ν ώ ν σ χ ετικ ά

μ ε τα Κ αλάβρυτα , δ η μ ιο υ ρ γ είτα ι η εν τύ π ω σ η ό τι ο ρ ισ μ έν ο ι δη μ ο σιο γ ρ ά φ ο ι ή και

συγγρα φ είς ε ίχ α ν π ρ ο φ α ν ώ ς τη ν ά π οψ η ό τι ό σ ο μ εγ α λ ύ τερ ο ς ή τα ν ο αριθμός τω ν θ υ ­

μ ά τω ν τ ό σ ο μ εγ α λ ύ τερ ο και τ ο μ α ρ τύρ ιο , τ ό σ ο φ ρ ικ τό τερ η η π ρ ά ξη και τ ό σ ο μ εγ α λύ ­

τερ ο ς ο κ λ ο ν ισ μ ό ς και, κατά συ ν έπ εια , τ ο εν δ ια φ έρ ο ν το υ αναγνώ στη.

Α υ τό ς ο τ ρ ό π ο ς μ ε λ έτ η ς σίγουρα δ εν π ρ ο σ φ έρ ει μ εγά λη β ο ή θεια ο ύ τε στη ν ανα­

ζ ή τη σ η τ η ς α λ ή θεια ς ο ύ τε σ το υ ς σ υ γ γ εν είς τω ν θυμάτω ν.

Κ υ ρ ίω ς ό σ ο ν αφορά το ν αρ ιθμ ό τω ν ε κ τ ε λ εσ θ έ ν τ ω ν στα Κ αλάβρυτα , δόθηκαν στα

χρόνια π ο υ α κ ο λ ού θη σ α ν α π ίσ τ ευ το ι αριθμοί. Ό π ω ς α ν α φ έρ θη κ ε ήδη, σ τ ις 7 Ν ο εμ ­

β ρ ίο υ 1944 η «Ε π ιτρ ο π ή τω ν Η ν ω μ έν ω ν Ε θ ν ώ ν γ ια Ε γκλήμ α τα Π ο λ έμ ο υ » (U rnted N a-

tio m W a r C rim es C o m m iss io n UNW CC) α π ή γ γ ειλ ε κατηγορία εναντίον π έ ν τ ε Γ ε ρ ­

μανών π ο υ θ εω ρ ή θη κ α ν υ π εύ θ υ ν ο ι για τη σφ αγή/ 6 Σ το σ χ ετ ικ ό έγγρα φ ο γ ίνετα ι από

τ η μια π λευρ ά λ ό γ ο ς για « π ερ ίπ ο υ 1.000» και α π ό την άλλη για «πάνω α π ό 750» θ ύ μ α ­

τα , ε κ τω ν ο π ο ίω ν «61 μ π ό ρ εσ α ν να γ ίνουν γνω στά ο ν ο μ α σ τικ ώ ς»/ 7

Ό τ α ν ό λ ο ι οι επ ιζ ή σ α ν τες τ η ς σφ α γής ανακρίθηκαν μ ε τ ά τη λ ή ξη τ ο υ π ο λ έμ ο υ

α π ό τ ις ελ λ η ν ικ ές δ ικ α σ τικ ές α ρ χές, έγινα ν κατά π ρ ο σ έγ γ ισ η ν π ο λ ο γ ισ μ ο ί το υ αριθ­

μ ο ύ τω ν ν εκρώ ν. Έ τ σ ι π .χ . ο δ ή μ α ρ χ ο ς Σ π η λ ιό π ο υ λ ο ς μ ίλ η σ ε κ α τά τη ν έν ορ κη κ α τά ­

θ εσ ή τ ο υ σ τις 13 Ιανουαρίου 1946 για « π ερ ίπ ο υ 800 ν τό π ιο υ ς και ξέν ο υ ς» θύματα,28

εν ώ ο μ η τρ ο π ο λ ίτη ς Π ατρώ ν Θ εό κ λ η τ ο ς Π α ν α γ ιω τό π ο υ λ ο ς χα ρ α κ τή ρ ισ ε ω ς θύμ α τα

« 750 κ α το ίκ ο υ ς τω ν Κ α λ α β ρ ύ τω ν » ”

Σ τ ις 5 Μ α ίο υ 1947 ο α ν τιεισ α γ γελ έα ς τ ο υ Α ρ είο υ Π άγου και δ ιευ θ υ ν τή ς το υ « Κ ε ­

ν τρικού Γρ α φ είο υ τ η ς Ε λλ η ν ικ ή ς Ε θν ική ς Υ π η ρ εσ ία ς για Ε γκλή μ α τα Π ο λ έμ ο υ » Δ η ­

μ ή τρ ιο ς Κ ιο υ σ ό π ο υ λ ο ς σ η μ ε ίω σ ε σ το κα τη γο ρ η τή ρ ιο ό τ ι υ π ή ρ ξα ν « π ερ ίπ ο υ 800 θ ύ ­

ματα σ τ α Κ αλάβρυτα ».30

Κ α θ ώ ς ο αριθμ ός α υ τό ς σ υ μ φ ω ν εί μ ε εκ είν ο ν π ο υ α ν α φ έρ θ η κ ε α π ό το ν δή μ α ρχο

Σ π η λ ιό π ο υ λ ο , ο α ν α π λη ρ ω τή ς εισ α γ γ ελ έα ς το ν υ ιο θ έ τ η σ ε κ α τά π ά σ α π ιθα ν ό τη τα

α π ό τ ο π ρ ω τό κ ο λ λ ο κ α τά θεση ς τ ο υ Σ π η λ ιό π ο υ λ ο υ . Αν α π ό αυτά τα 800 άτομα αφαι-

ρ εθ ο ύ ν τα 4 6 0 ο ν ο μ α σ τικ ώ ς γ ν ω σ τά θ ύμ α τα / 1 π ρ ο κ ύ π τ ε ι έν α ς α ρ ιθμ ό ς 339 π ρ ο σ ώ ­

π ω ν α γνώ στω ν στο ιχ είω ν π ο υ έχ α σ α ν , υ π ο τ ίθ ετ α ι, τ η ζω ή τ ο υ ς στα Κ αλάβρυτα .

26 Βλ. κεφ. <<0 εισαγγελέας: “Τα αντίποινα δεν μπορούν να θεωρηθούν ανάρμοστα”».27 UNWCC καταγεγραμμένος αριθμός 383/GR/G/5, 7.11 .44. Αντίγραφο στο αρχείο τουσυγγραφέα.28 Κεντρικό Γραφείο: 508 AR 1293/68, σ. 300.29 Κρατικό ΑρχείοΜονάχου: Stanw 21129, σ. 175.30 Κεντρικό Γραφείο: 508 ΑΙΙ 1293/68, σ. 46.31 Ο αριθμός 111 του ονομαστικού καταλόγου είναι κενός.

ΑΛΗΘΕΙΑ ΚΑΙ Μ ΥΘ Ο ΠΛ Α Σ ΙΑ 449

Ο Τ ά κ η ς Σ π η λ ιό π ο υ λ ο ς π α ρ ο υ σ ιά σ τη κ ε το ν Α ύ γο υ στο τ ο υ 1947 ω ς μ άρτυρας στη

λ εγ ό μ εν η δίκη τω ν στρ α τηγώ ν ν ο τιο α ν α το λικ ού χ ώ ρ ο υ στη Ν υ ρ εμ β έρ γη . Κ ατά την

κ α τά θ εσ ή του ισ χ υ ρ ίσ τη κ ε ξαφ νικά , και σ ε α ν τίθεσ η με τ ις π ρ ο η γ ο ύ μ εν ες μ α ρ τυρ ίες

το υ , ότι 1 .390 ά τομ α ε κ τ ε λ έσ τ η κ α ν «μ ό ν ο στα Κ αλάβρυτα [ ...] και ε π ιπ λ έο ν 240 π ρ ό ­

σ ω π α π ο υ β ρ ίσκοντα ν εκ είν η τη ν η μ έρ α τυχαία σ τ η ν π ερ ιο χ ή τω ν Κ α λ α β ρ ύτω ν »/2

Α π α ν τώ ν τα ς σ τ ις ε ρ ω τή σ ε ις π ο υ τ ο υ έ θ ε σ ε ο δ ικ η γό ρ ο ς τ ο υ Φ έ λ μ υ δρ Λ ά τερ νσερ ,

ισ χ υ ρ ίσ τη κ ε α κό μ η ό τ ι τ ο Δ εκ έμ β ρ ιο τ ο υ 1943 ζού σα ν στα Κ αλάβρυτα π ερ ίπ ο υ

« 2 .600 γ υ ν α ίκ ες και παιδιά», εν ώ ο συ ν ο λ ικ ό ς π λ η θυ σ μ ό ς α π ο τ ελ ε ίτ ο α π ό «3 .800 με

4 .0 0 0 κατοίκους» μ ε « π ερ ίπ ο υ 6 0 0 έω ς 680 σπ ίτια ». Δ ημ όσια κτίρια ό π ω ς τ ο δ ικ α σ τι­

κό μέγαρο, τ ο σ χ ο λ είο κ .λ π . δ εν τα ε ίχ ε σ υ μ π ερ ιλ ά β ει σ το ν π αραπ ά νω αριθμό. Τα

2 .6 0 0 γυναικόπ αιδα είχ α ν « ο τρ ιμ ω χ τεί σαν σ α ρ δ έλ ες σ ε κονσέρβ α » σ τ ις τ έσ σ ερ ις α ί­

θ ο υ σ ες διδα σκα λία ς και σ τ ο γρα φ είο τ ο υ σ χ ο λείο υ .

Ο Λ ά τερ ν σερ δ εν π ίσ τ εψ ε τη ν κ α τά θ εσ η τ ο υ Σ π η λ ιό π ο υ λ ο υ , τ η ν ο π οία θ εώ ρ η σ ε

υ π ερ β ο λ ικ ή . Κ α θώ ς ο Σ π η λ ιό π ο υ λ ο ς α ν α φ έρ θ η κ ε ρη τά σ ε 345 μ α θ η τές , οι ο π ο ίο ι

φ ο ιτο ύ σ α ν σ τ ο σ χ ο λ είο πριν α π ό τ ις 13 Δ εκ εμ β ρ ίο υ , β γήκε τ ο συ μ π έρ α σ μ α ό τι α υ τό ς

ο α ρ ιθμ ό ς μ αθητώ ν δ εν μ π ο ρ ο ύ σ ε να α ν τισ το ιχεί σ ε έναν συ ν ο λικ ό αρ ιθμ ό κα το ίκ ω ν

π ο υ έφ τα ν ε τ ις 4 .0 0 0 .

Ο Σ π η λ ιό π ο υ λ ο ς α ν έφ ερ ε σ τ η σ υ ν έχεια - σ ε α ν τίθεσ η μ ε τ η ν αναφορά το υ

Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ , ό π ο υ είχ α ν κ α τα γρ α φ εί ω ς «λάφυρα» π ερ ίπ ο υ 1.650 ζώ α -/ 3 ότι

«το υλ ά χισ το ν 30.000 ζώ α» σ υ γ κ εν τρ ώ θ η κ α ν α π ό τ ο υ ς Γ ερ μ α ν ο ύ ς σ τα Κ αλάβρυτα και

μ ετα φ έρ θη κ α ν α ργότερα α π ό ορεινά π ερ ά σ μ α τα σ τις π α ρ α λ ια κ ές π ό λ εις . Α νάμεσά

τ ο υ ς υ π ήρ χα ν 15.000 π ρόβατα και 5.000 άλογα και βόδια/4 Τ α υ π ό λ ο ιπ α λάφυρα

μ ετα φ έρ θη κ α ν μ ε «150 φορτηγά», κ α τ έ θ ε σ ε ο Σ π η λ ιό π ο υ λ ο ς . Ο σ ιδ η ρ ό δ ρ ο μ ο ς δεν

χρ η σ ιμ ο π ο ιή θ η κ ε σ χ εδ ό ν κα θόλου , κα θώ ς το π ρ ο σ ω π ικ ό ε ίχ ε κα τα φ ύ γει στα βουνά

και ο ι Γερμ α νοί είχ α ν δ υ σ κ ο λ ίες σ τη δ ια τή ρ η ση τ η ς ο μ α λ ή ς λειτο υ ρ γ ία ς τω ν σ ιδ η ρ ο ­

δρόμ ω ν.

Ό τ α ν ο Σ π η λ ιό π ο υ λ ο ς ρ ω τή θ η κ ε σχ ετικ ά μ ε τη ν τύ χη τω ν 78 Γερ μ α ν ώ ν α ιχμ α λώ ­

τω ν , ισ χ υ ρ ίσ τη κ ε ό τ ι φ ο ν εύ θ η κ α ν μ ε τ ά τη σφ αγή στα Κ αλάβρυτα . «Γνω ρίζω α π ό ε π ί ­

σ η μ ε ς π η γ ές» , α ν έφ ερ ε ο Σ π η λ ιό π ο υ λ ο ς , «ότι τα π τώ μ α τα α υ τώ ν τ ω ν Γερ μ α ν ώ ν β ρ έ ­

θηκα ν σ τις 17 Δ εκ εμ β ρ ίο υ . Γ ια τί να τ ο υ ς σ κ ο τώ σ ο υ ν α κρ ιβ ώ ς τ ις η μ έ ρ ε ς τ η ς κ α τα ­

σ τρ ο φ ή ς τω ν Κ αλαβρύτω ν, ότα ν οι Έ λ λ η ν ε ς τ ο υ ς είχαν σ υ λ λ ά β ει πριν α π ό τ ρ ε ις μ ή ­

ν ες και τ ο υ ς είχαν φ ε ρ θ ε ί τ ό σ ο καλά; Δ εν υ π ή ρ χε κα ν ένα ς λό γ ο ς να τ ο υ ς σκ ο τώ σο υ ν ,

αφ ο ύ το υ ς είχαν κ ρ α τή σ ει ε κ ε ί ή δη τρ εις ο λ ό κ λ η ρ ο υ ς μ ή ν ες» / 5

32 Δίκη της Νυρεμβέργης, υπόθεση Vll, σ. 7074.33 1.550 πρόβατα,14 βόδια, 27 μικρόσωμα ορεινά άλογα , 25 μουλάρια, 27 γαϊδούρια.34 Δίκη της Νυρεμβέργης, υπόθεση νπ, σ. 2277.35 Ό.π., σ. 2283.

450 V. Η ΕΠ ΙΧ Ε ΙΡΗ Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ»

«Κ ύριε μάρτυρα», ρ ώ τη σ ε σ τη σ υ ν έχεια ο Λ ά τερ ν σερ , «α ν α ρ ω τη θή κ α τε π ο τ έ για

π οιον λ ό γ ο ε κ τ ε λ έσ τ η κ α ν ο ι άνδρες στα Κ αλάβρυτα ;».

«Ν αι», α π ά ν τη σ ε ο Σ π η λ ιό π ο υ λ ο ς , «γνω ρίζω το ν ακριβή λόγο. Ο ι Γερμ α νοί, π ο υ

επ ιθ υ μ ο ύ σ α ν να π α τά ξο υ ν τη ν ελ λ η ν ικ ή α ν τίστα ση , δ ιά λ εξα ν ακριβώ ς α υ τό το ν ιερό

τ ό π ο τ η ς ελ λ η ν ικ ή ς χώ ρ α ς, ό π ο υ πριν α π ό εκ α τ ό ν τριάντα χρόνια ε ίχ ε κ η ρ υ χ θ εί η

ελ ευ θ ερ ία , και ή θελ α ν συ μ β ο λικά να κ α τα στρ έψ ο υ ν α κρ ιβ ώ ς αυτόν το ν ιερό για τη ν

ελ ευ θ ερ ία τ η ς Ε λλά δ α ς τό π ο » .36

Παρά τ ις επ α ν ειλ η μ μ έν ες ερ ω τή σ ε ις , ο Σ π η λ ιό π ο υ λ ο ς επ έμ ειν ε σ το ση μ είο α υ τό

στη ν αρχική το υ κ α τά θεσ η («Είναι η αλήθεια· επ ιμ έν ω σ ’ α υ τό και μ π ορώ να το α π ο ­

δείξω » ),37 ό π ω ς και ο Δ η μ ή τρ ιο ς Μ ίχο ς, ο ο π ο ίο ς σ τ ις α ρ χές τ η ς δ εκ α ετ ία ς τ ο υ ’50

ισ χ υ ρ ίσ τη κ ε σ τ α α π ο μ ν η μ ο ν εύ μ α τά τ ο υ ό τ ι ο ι Γερμ α νοί α ιχμ άλω τοι φ ο ν εύ θ η κ α ν μ ε ­

τά τ η σφ αγή σ τα Καλάβρυτα.38 Ό π ω ς έγινε φ α ν ερ ό σ τ α π ρ ο η γ ού μ εν α κεφ άλα ια , ο

ισχυρ ισμ ό ς α υ τό ς δ εν α ν τα π οκρ ίνετα ι σ τη ν π ρ α γ μ α τικ ό τη τα . Ε ξάλλου, η μ ε λ έτ η τω ν

εκ τεν ώ ν γερμ ανικώ ν π η γώ ν, οι μ α ρ τυρ ίες α υ το π τώ ν μαρτύρω ν και οι σ υ ν εν τ εύ ξ ε ις

μ ε π ρώ ην μ έλη τ η ς 117η ς μ εραρχία ς κα τα δρ ομ ώ ν δ εν έφ ερ α ν σ τ ο φ ω ς τη ν π α ρ α μ ι­

κρή έ ν δ ε ιξ η ό τι α π ό τη ν π λ ευ ρ ά τ η ς γ ερ μ α ν ικ ή ς η γ εσ ία ς υ π ή ρ χ ε κ ά π ο ιο σ χ έδ ιο να

κα τα στρ α φ ο ύ ν τα Κ αλάβρυτα ε π ε ιδ ή α π ό ε κ ε ί ξ εκ ίν η σ ε ο αγώ νας τ η ς α ν εξα ρ τη σ ία ς

κα τά τω ν Τ ο ύ ρκω ν .

Ό τ α ν σ τ ις 21 Α π ριλίου 1947 ο Φ έ λ μ υ α ν α κ ρ ίθ η κ ε α π ό κ ά π ο ιο ν Δ η μ η τσ ά μ ετά απ ό

οδη γία τ ο υ δρα Φ εν σ τερ μ ά χ ερ , ο Δ η μ η τσ ά ς α ν έφ ερ ε:

Στις γυναίκες και τα παιδιά απαγορεύτηκε να εγκαταλείψ ουν το σχολείο. Κά­

ποια γυναικόπαιδα που προσπάθησαν να δραπετεύσουν πυροβολήθηκαν. Αυτό σ υ ­

νέβη σ τη ν αρχή. Μ ισή ώρα αργότερα ήρθε διαταγή να βγάλουν τις γυναίκες από το

σχολείο. Π ολλοί κάηκαν ζωντανοί. Οι άνδρες οδηγήθηκαν σε έναν μικρό λόφο' [ ...] .

Κάποια στιγμή ανοίχθηκε πυρ από πολυβόλα και 980 άνδρες και έφηβοι έχασαν τη

ζωή τους, ενώ περίπου 2 επέζη σα ν τη ς σφαγής.39

Ο Δ η μ η τσ ά ς α ν έφ ερ ε σ τ η σ υ ν έχ εια «ότι έβγα λαν τ ο υ ς μ ονα χούς α π ό τ ο μ ο ν α σ τή ­

ρι το υ Μ εγ ά σ π η λ ιο υ [sic] και τ ο υ ς έρ ιξα ν σ ε μια χαράδρα [ ... ]».4°

Ιδ ια ίτερ α οι α ρ ιθμ οί π ου α ν έφ ερ ε ο Σ π η λ ιό π ο υ λ ο ς σ χ ετικ ά μ ε το υ ς κ α το ίκ ο υ ς και

τα θύμ α τα - τ ο 1944 α ν έφ ερ ε 461 (4 6 0 ) και έναν αριθμ ό άγνω στω ν θυμ ά τω ν , τ ο 1946

έκ α ν ε λ ό γ ο για 800 θύμ α τα και ξαφ νικά τ ο 1947 για 1 .390 κα ι π ε ρ ισ σ ό τ ε ρ α - θα π ρ έ π ε ι

36 Ό.π.37 Ό.π., σ. 2284.38 Βλ. κεφ. <<Η τύχη τωνΓερμανώναιχμαλώτων>>.39 Ινστιτούτο Σύγχρονης Ιστορίας, Μόναχο: Αρχείο Ι 948/56, ανάκριση των Σίμανα και Φέλμυ στις

21.4.47, σ. 34 (έμφαση όπως και στο πρωτότυπο).40 Ό.π., σ. 35.

ΑΛΗΘΕΙΑ ΚΑΙ Μ ΥΘΟ ΠΛ Α Σ ΙΑ 451

ErrPA<»O 21. Χάρτης των Καλαβρύτων, όπως δημο­σιεύτηκε το 1946 από τον Κ. Α. Δοξιάδη. Απο τα σπί­τια σώθηκαν ελάχιστα, ένα ποσοστό μικρότερο του 10%.

ο π ω σ δ ή π ο τ ε να ελ εγ χθ ο ύ ν . Τ ο σ χ ο λ είο ξα ν α χτίσ τη κ ε μ ετά το ν π ό λ εμ ο σ τ η ν αρχική

το υ μ ορφ ή. Κ ρίνοντας α π ό τ ο μ έγ εθ ό ς το υ , είναι τ ε λ ε ίω ς α δύνατον να κ ρα τήθηκα ν

ε κ ε ί ε π ί ώ ρ ες ο λ ό κ λ η ρ ες 2.600 γ υ ν α ίκ ες και παιδιά .

Ε ξά λλο υ , ο αριθμός τω ν κ α τεσ τρ α μ μ έν ω ν σ π ιτ ιώ ν π ο υ π α ρ ο υ σ ία σ ε ο Σ π η λ ιό π ο υ ­

λ ο ς είναι υ π ε ρ β ο λ ικ ό ς εξ ίσ ο υ υ π ερ β ο λ ικ ό ς είνα ι και ο αριθμός π ο υ δ η μ ο σ ίευ σ ε το

ελληνικό Υ π ο υ ρ γ είο Κ ο ιν ω ν ική ς Π ρόνοια ς σ ε μια σ τα τισ τικ ή του τ ο 1946, ό π ο υ γ ίν ε­

ται αναφορά σ ε 700 σπ ίτια , α π ό τα ο π ο ία ο ι Γερ μ α ν ο ί είχαν κ α τα σ τρ έψ ει 6 4 0 .41 Α π ό

ένα χά ρτη τ η ς π ό λ η ς πριν α π ό τ η ν κ α τα στρ ο φ ή , π ο υ δ η μ ο σ ιεύ τ η κ ε όμ ω ς τ ο 1946,

π ρ ο κ ύ π τει ό τ ι σ τ α Κ α λάβρυτα υ π ήρ χα ν π ερ ίπ ο υ 4 0 0 κτίρ ια .42

41 Υπουργείο Κοινωνικής Πρόνοιας, Καταστραφείσαι πόλεις και χωρία, συνεπεία του πολέμου 1940­1945, Αθήνα 1946.

42 Κ. Α. Δοξιάδης, Θυσίαι της Ελλάδος, Αθήνα 1946.

452 V. Η Ε Π ΙΧΕ ΙΡΗ Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ»

Ο Α λ έξα ν δ ρ ο ς Δ αφ α λιάς, π ο υ ω ς γν ω στό ν έκ α ν ε τ ις δ ικ ές τ ο υ π ο λ ύ χ ρ ο ν ες και

εμ π ερ ισ τα τω μ έν ες έ ρ ε υ ν ε ς , είνα ι επ ίσ η ς τ η ς ά π ο ψ η ς ό τ ι «τα Κ αλάβρυτα είχ α ν π ερ ί­

π ο υ 4 0 0 σπ ίτια . Α π ό αυτά έμ ειν α ν σώ α 36». Σ χ ετ ικ ά μ ε τα άτομ α π ο υ είχα ν κ λ ε ισ τ ε ί

σ τ ο σ χ ο λ είο , οι έρ ε υ ν έ ς τ ο υ το ν ο δή γησα ν σ το σ υ μ π έρ α σ μ α ό τι « σ το σ χ ο λ είο είχαν

κ λ ε ιδ ω θ ε ί 1 .150 γυναίκες, παιδιά και η λικ ιω μ έν ο ι»/ 3

Ιδ ια ίτερ η β α ρύτητα έ χ ε ι τ ελ ικ ά η αναφ ορά τ η ς Α ριάδνης Λ εκ ο ύ κ α ι τ η ς Μ αρίας

Α λ εβ ιζά το υ , τω ν ν ο σ ο κ ό μ ω ν το υ ΕΕΣ π ο υ ή τα ν α π ό τα π ρώ τα άτομα π ο υ ε π ισ κ έφ θ η -

καν τα Κ α λάβρυτα μ ετά τ ις 13 Δ εκ εμ β ρ ίο υ , έχ ο ν τα ς σ τ α λ ε ί α π ό το ν Ερυθρό Σ τα υ ρ ό

Α θηνώ ν. Σ τις 28 Δ εκ εμ β ρ ίο υ α ν έφ ερα ν: «Η κ α τα σ τρ ο φ ή τω ν Κ α λα β ρ ύτω ν είν α ι ο λ ο ­

κ λη ρ ω τικ ή . Α π ό τα α ρ χικ ώ ς 360 σ π ίτ ια τ η ς π ό λ η ς έχ ο υ ν εν α π ο μ είν ει μόνο 15. Α π ό τα

υ π ό λ ο ιπ α σ τέκ ο ν τα ι μόνο οι τ έσ σ ε ρ ις ε ξ ω τ ερ ικ ο ί το ίχ ο ι. Δ εν γ λ ίτω σα ν ο ύ τ ε ο ι ε κ ­

κ λ η σ ίες ο ύ τ ε τα σχολεία».44

Ο ι α ρ ιθμ οί π ο υ α π έδ ω σ ε μια απογραφή το υ π λ η θ υ σ μ ο ύ η οποία έγ ιν ε τ ο 1940 δεν

σ υ μ φ ω ν ο ύ ν μ ε το ν αριθμό τω ν 3 .8 0 0 έ ω ς 4 .000 κ α το ίκ ω ν π ο υ α ν έφ ερ α ν ο Σ π η λ ιό ­

π ο υ λ ο ς και άλλοι. Σ ύ μ φ ω ν α μ ε τη ν απ ογρα φ ή α υτή , η π ό λ η ε ίχ ε σ υ ν ο λικ ά 2 .2 9 7 κ α ­

το ίκ ο υ ς , 1 .233 ά ν δρ ες και 1 .064 γυναίκες.45 Ό τ α ν οι Γερ μ α ν ο ί κ α τέλ α β α ν τη ν π ό λ η το

1943, βρ ίσκοντα ν βέβαια ε κ ε ί και ε π ισ κ έ π τ ε ς α π ό τα γύρω χω ριά , α λ λ ά α π ό τη ν άλλη

π λ ευ ρ ά είχαν εγ κ α τα λ είψ ει την π ό λ η π ερ ίπ ο υ 50 μ έλ η του ΕΑΜ, του ΕΛΑΣ και τη ς

ΕΠΟΝ. Ε ξά λλο υ , ορισμ έν ο ι κ ά το ικ ο ι είχαν φύγει α π ό τα Κ αλάβρυτα για να π ερ ά σ ο υ ν

το χειμ ώ ν α σ ε π ιο ζ ε σ τ έ ς π ερ ιο χ ές .

Αν και α λ η θ εύ ε ι ό τι τα ονόμ ατα ο ρ ισμ έν ω ν θ υ μ ά τω ν δεν έγιναν π ο τ έ γ ν ω στά , ε ί ­

ναι α δ ύνα το να π ρ ό κ ειτα ι για συνολικά 340 και π λ έ ο ν άτομα, κ α θώ ς στα Κ αλάβρυτα

δεν υ π ά ρ χ ει κ ά π ο ιο ς ομ αδικός τά φ ο ς για εκ α το ν τά δ ες ν εκ ρ ο ύ ς. Η Ε υσ τα θία Τ ζο ύ δ α

θυμ ά ται α π λ ώ ς ό τι σ κ ά φ τη κ ε έν α ς κ ά π ω ς μ εγ α λ ύ τερ ο ς τά φ ο ς ό π ο υ «εντα φ ιά στη κα ν

λ ιγ ότερ α α π ό 50 ά γνω στα θύμ α τα »/ 6 Σ ύμ φ ω να μ ε το ν Δαφαλιά, π ρό κειτα ι «ακριβώ ς

για 23 ερ γ ά τ ες α π ό τη ν Ε ύβ οια π ο υ εργά ζοντα ν σ τ ο κοντινό λ ιγ ν ιτω ρ υ χείο »/ 7

Π αρά τ ις δ ικ α ιο λ ο γ η μ έν ες α μ φ ιβ ο λ ίες σ χ ετικ ά μ ε τ η ν κ α τά θ εσ η τ ο υ Σ π η λ ιό π ο υ -

λ ο υ σ τη Ν υ ρ εμ β έρ γ η , η μαρτυρία τ ο υ λ ή φ θ η κ ε υ π ό ψ η σ τη ν α ιτιολ όγ η ση τ η ς π ο ιν ή ς

το υ Φ έ λ μ υ , ο ο π ο ίο ς κ α τα δ ικ ά σ τη κ ε α π ό τ ο α μ ερικα νικό σ τρ α τιω τικ ό δικα στήρ ιο σ ε

φ υ λά κ ισ η δ εκ α π έν τ ε ετώ ν («Υ π ά ρ χει κ α τά θ εσ η α υ τό π τη μ άρτυρα ότι π ερ ίπ ο υ 1.300

Έ λ λ η ν ε ς σ κ ο τώ θ η κ α ν σ ε αντίποινα» ).48

43 Συνέντευξη με τον Α. Δαφαλιά στις 7.8.00.44 Καλαντζής, ό.π., σ. 82.45 Εθνική Στατιστική Υπηρεσία Ελλάδος, Population de Ια Grece d’apres le recensemenf du 16 ocfobre

1940, Αθήνα 1950.46 Συνέντευξη με την κυρία Τζούδα στις 12.12.98.47 Συνέντευξη με τον Α. Δαφαλιά στις 7.8.00.48 Δίκη της Νυρεμβέργης, υπόθεση VII, σ. 10408.

ΑΛΗ ΘΕΙΑ ΚΑΙ Μ ΥΘ Ο Π Λ Α Σ ΙΑ 453

Στα χρ όνια π ο υ α κ ο λ ού θη σ α ν τ η δ ίκη τ η ς Ν υ ρ εμ β έρ γ η ς , άρχισαν κα ι ά λλοι ε π ιζ ή ­

σ α ν τες να α ν α φ έρου ν σ ε έν ο ρ κ ες κ α τ α θ έσ ε ις το υ ς π ο λ ύ υ ψ η λ ό τερ ο υ ς α ρ ιθμ ο ύ ς θ υ ­

μ άτω ν α π ό εκ είν ο υ ς π ο υ είχα ν δ η λ ώ σ ει λίγο μ ε τά τη σ φ α γ ή . Ο Γ εώ ρ γ ιο ς Α λ εξό π ο υ -

λ ο ς α ν έφ ερ ε τ ο 1962 « π ερ ίπ ο υ 1.250 π ρ ό σ ω π α »,49 ο Χ ρ ή σ το ς Κ α ρακά σης « π ερ ισ σ ό ­

τερ α α π ό 1 .000 και λ ιγ ό τερ α α π ό 1.500 πρόσωπα»5° και ο Γ εώ ρ γ ιο ς Γεω ρ γ α ν τά ς « π ε ­

ρ ίπ ο υ 1.200 π ρ ό σ ω π α ».

Ό τ α ν η Έ ρ εν γ κ α ρ ν τ Σραμ ε π ισ κ έφ θ η κ ε τ ο 1952 ω ς π ρ ώ τη Γερμ α νίδα τ α Κ αλά­

βρυτα/1 τη ν π λ η ρ ο φ ό ρ η σ α ν ό τι «640 σπ ίτια είχαν κ α τα σ τρ α φ εί ο λο σ χ ερ ώ ς» και «800

έ ω ς 1.000» ά ν δ ρ ες είχαν εκ τελ εσ τεί.·52 Μ ε βάση τ ις π λ η ρ ο φ ο ρ ίες τ η ς Σραμ, τ ο Υ π ο υ ρ ­

γ είο Ε ξω τερ ικ ώ ν ά ρ χισε να σ χ εδ ιά ζε ι μια ε π ίσ κ εψ η τ ο υ π ρ ο έδ ρ ο υ τ η ς Ο μ ο σ π ο ν δ ια ­

κ ή ς Γερμ α νίας Χ ό υ ς στα Κ αλάβρυτα . Σ ε ένα υ π ό μ ν η μ α σ η μ ε ιώ θ η κ ε ό τ ι στα Κ αλά­

βρυτα είχ α ν ε κ τ ε λ ε σ τ ε ί «εν π ά σ η π ερ ιπ τ ώ σ ε ι π ά ν ω α π ό 1.000» άτομα . Τ η ν ίδια τύ χη

ε ίχ ε και ο Γερ μ α ν ό ς σ τρ α τιώ τη ς που, «π α ρ α κού οντα ς διαταγή», ε λ ε υ θ έ ρ ω σ ε τα γ υ ­

ναικόπαιδα α π ό τ ο φ λ εγ ό μ εν ο σ χ ο λ είο σ ώ ζο ν τά ς τ ο υ ς τη ζω ή .·3

Τ ο 1980 τ ο π ο θ ετ ή θ η κ α ν σ το εκ κ λ η σ ά κ ι κ ά τω α π ό τ ο μ ν η μ είο π ο υ α ν εγ έρ θη κ ε

σ το ν τ ό π ο τ η ς ε κ τ έ λ ε σ η ς χ ά λ κ ιν ες π λ ά κ ες μ ε τα ονόμ α τα 601 θυμ ά τω ν , μ ε τη ν παρα­

τή ρ η σ η ό τ ι ε κ τ ε λ έσ τ η κ α ν σ το σ η μ είο α υ τό σ τις 13 Δ εκ εμ β ρ ίο υ 1943. Ο ι π λ ά κ ες όμ ω ς

α υ τ ές π ερ ιέχ ο υ ν και ονόμ ατα π ρ ο σ ώ π ω ν π ο υ σ κ ο τώ θ η κ α ν σ ε ά λ λ ες π ερ ιο χ ές , σ ε

δ ια φ ο ρ ετικ ά χρονικά σ η μ εία και κά τω α π ό δ ια φ ο ρ ετικ ές σ υ ν θ ή κ ες .

Έ ν α ς ά λ λο ς αριθμός, ε κ ε ίν ο ς τω ν 1.436 Κ αλαβρυτινώ ν θυμ ά τω ν, ά ρ χισ ε να α π ο ­

κ τά μ ε τη ν π ά ρ ο δ ο τ ο υ χρ όνου ό λ ο και μ εγ α λ ύ τερ η σημα σία . Ο αριθμός α υ τό ς δ η μ ο ­

σ ιεύ τ η κ ε τ ο 1947 χ ω ρ ίς αναφ ορά τω ν π η γώ ν ή ά λλω ν λ επ το μ ερ ε ιώ ν α π ό το ν Κ. Δ ο-

ξιάδη.54 Α ν τίθετα , τ ο 1949 ο Δ. Μ α γ κ ρ ιώ τη ς δ η μ ο σ ίευ σ ε σ ε βιβλίο το υ έ ν α ν κα τά λογο

π ρ ο σ ώ π ω ν π ο υ ε κ τ ε λ έσ τ η κ α ν α π ό το υ ς Γερ μ α ν ο ύ ς σ τ ο δ ιά στημ α α π ό 2 1 .4 .1 9 4 1 έ ω ς

15 .1 0 .1 9 4 4 « σ τη ν επ α ρχία ^ α ΐ α ς » , ο ο π ο ίο ς β α σιζότα ν σ ε π λ η ρ ο φ ο ρ ίες τ ο υ «Ε θνι­

κ ο ύ Γ ρ α φ είο υ Ε ρ ευ ν ώ ν για Ε γκλήμ α τα Π ο λ έμ ο υ » . Σ ύ μ φ ω ν α λ ο ιπ ό ν μ ε το ν κα τά λογο

αυτό , σ κ ο τώ θ η κ α ν 1 .450 π ρ ό σ ω π α σ ε ολ όκλη ρη τη ν ε π α ρ χ ία Α χ α ϊα ς .55

49 Κεντρικό Γραφείο: 508 AR 1293/68, σ. 59.50 Ό.π., σ. 57.51 Βλ. κεφ. «Η μεταπολεμική περίοδος».52 Ε. Schramm, «Είη Hilfswerk furgπechischeKπegshmterbliebeηe, 1975-76 aufgezeich^te Erinne-

rungem>, σ. 16.53 Αρχείο του Υπουργείου Εξωτερικών: Β 122/537, Καλάβρυτα.54 Κ. Α. Δοξιάδης, Such was the War in Greece, Αθήνα 1947. Βλ. κω το τετράγλωσσο φωτογραφικό

άλμπουμ (αγγλικά-γαλλικά-ρωσικά-ελληνικά) τουΥπουργείουΑνοικοδόμησης με τίτλο Αι θυσί­α* της Ελλάδος στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, Αθήνα 1946.

55 Δ. Ι. Μαγκριώτης, Θυσίαι τηςΕλλάδος και εγκλήματα κατοχής κατά ταέτη 1941-1944, Αθήνα 1949, σ. 309.

454 V. Η ΕΠ ΙΧ Ε ΙΡΗ Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ»

Ο ι π ρ ώ τ ες α ν α φ ο ρ ές σ τη σφ αγή σ το ν δ ιεθν ή Τ ύ π ο εμ φ α ν ίστη κ α ν σ τ ις 6 και 7 Ια-

νουαρίου 1944 σ τ ις β ρ ετα ν ικ ές ε φ η μ ερ ίδ ες The Times, D aily Herald, D aily Telegraph

και Evening Standard. Μ ε βάση μια αναφορά τ η ς εξ ό ρ ισ τ η ς ελ λ η ν ικ ή ς κ υ β έρ ν η σ η ς

σ το Κάιρο, ο ι Tim es έγραψ αν: « 1 .000 Έ λ λ η ν ε ς εκ τελ έσ τ η κ α ν μ ε π ο λ υ β ό λ α α π ό τ ο υ ς

Γερ μ α ν ο ύ ς [ ... ]. Τ α γυναικόπ αιδα συ γ κ εν τρ ώ θ η κ α ν σ τη συ ν έχ εια σ τ ο σ χ ο λ είο , το

ο π ο ίο και π υ ρ π ο λ ή θ η κ ε . Κ ά π οιοι έχ α σ α ν τη ζω ή τ ο υ ς σ τη φ ω τιά και κά π οιοι ά λλοι

π ο δ ο π α τή θ η κ α ν μ έσ α σ τ ο ν π α ν ικ ό π ο υ δ η μ ιο υ ρ γ ή θ η κ ε , α λλά ε υ τ υ χ ώ ς οι π ε ρ ισ σ ό τ ε ­

ροι κα τά φ ερ α ν να σω θούν».56

Τ ο π ερ ιο δ ικ ό N ation al Geographic έγ ρ α ψ ε τ ο 1946: σ τ α Κ αλάβρυτα , «γερμανικά

σ τρ α τεύ μ α τα ε κ τ έ λ ε σ α ν το υ λ ά χ ισ το ν 1.100 ά ν δ ρ ες, σ ε αντίποινα για μια α ν τα ρτική

ενέδρα». Τ ο π ερ ιο δ ικ ό T im e α ν έφ ερ ε τ ο 1953 ό τι ε ίχ α ν θα ν α τω θεί « 1 .200 ά ν δρ ες και

έφ ηβοι» και σ χ ετ ικ ά μ ε τη μοίρα εκ είν ω ν π ο υ ε ίχ α ν κ λ ε ισ τε ί σ τ ο σ χ ο λ είο τ ο π ερ ιο δ ι­

κ ό φ ά ν η κ ε να γ ν ω ρ ίζει ό τ ι «π α ρ α κ ιν ο ύ μ εν ο ς α π ό α ισ θή μ α τα συ μ π ό ν ια ς [ ... ] έν α ς μ ο ­

να χικός σ τρ α τιώ τη ς π ο υ φ ρ ο υ ρ ο ύ σ ε τη ν π ό ρ τα [ ...] τη ν ξεμ α ν τά λ ω σ ε και ο ι γυ ν α ίκ ες

τ ο υ χω ρ ιο ύ ξεχ ύ θ η κ α ν α π ό τ ο κτίρ ιο. Μ π ρ ο σ τά το υ ς β ρ ίσκοντα ν τ ρ ε ις Γερ μ α ν ο ί μ ε

ένα π ο λ υ β ό λ ο σ ε θ έσ η β ο λ ή ς. Κ ρ α τούσα ν ά δεια μ π ο υ κά λια κρα σιο ύ κ α ι γ ελ ο ύ σ α ν

μ εθ υ σ μ έν ο ι, αλλά δ εν π υ ρ ο β ό λ η σ α ν [ ...]».57

Τ ο π ερ ιο δ ικ ό D er Spiegel έγρ α ψ ε τ ο 1969 για « π ερ ίπ ο υ 800 θύμ α τα -π ε ρ ίπ ο υ το

ένα π έ μ π τ ο τ ο υ π λ η θ υ σ μ ο ύ » - και έ δ ε ιξ ε τη φ ω τογραφ ία μιας μ ονάδας μ ε ό λ μ ο υ ς

μ π ρ ο σ τά α π ό ένα φ λ εγ ό μ εν ο χωριό.58 Η ίδια φ ω τογ ρ α φ ία ξα ν α χρ η σ ιμ ο π ο ιή θη κ ε σ ε

π ο λ λ έ ς ά λ λ ες δ η μ ο σ ιεύ σ εις , π ά ν τα μ ε τη ν π α ρ α τή ρ η σ η ό τι ε ίχ ε τρ α β η χ τε ί σ τα Κ α λά ­

βρυτα. Ω σ τό σ ο , σ τρ α τ ιώ τες σαν α υ το ύ ς τ η ς φ ω τογ ρ α φ ία ς, μ ε σ τ ο λ έ ς ο ρ ειν ώ ν κ α τα ­

δ ρ ο μ έω ν , δ εν έδρα σα ν στα Κ αλάβρυτα , α λλά ο ύ τε και ό λ μ ο ι χ ρ η σ ιμ ο π ο ιή θη κ α ν στη ν

πόλη.59 Τ ο 1998 τ ο π ερ ιο δ ικ ό D er Spiegel έγραψ ε ό τι 511 άτομα έχα σα ν τη ζω ή το υ ς

σ τη σφ αγή, δ η μ ο σ ιεύ ο ν τα ς όμ ω ς μια φω τογραφ ία π ο υ δεν δ είχ ν ει τα Κ αλάβρυτα α λ ­

λά τ ο φ λ εγ ό μ εν ο Δ ίσ τ ο μ ο ^

Σ ε μια επ ισ τη μ ο ν ικ ή έρ ευ ν α σ χ ετικ ά μ ε τ ις « π ερ ιπ τ ώ σ ε ις γερ μ α ν ικ ή ς τα κ τικ ή ς

α ν τιπ ο ίν ω ν τ ο 1 9 4 3-44» , ο Γιερν Ά ξ ελ Κ έμ μ ερ ερ δ ια π ισ τώ ν ει ό τι «υπ ήρ ξα ν συνολικά

το υ λ ά χ ισ το ν 1.200 νεκροί [στα Κ αλάβρυτα και τα γύρω χω ρ ιά ]» ^ 1 Ο Ε. Α ντώ να ρος

έγρ α ψ ε σ τη ν εφ η μ ερ ίδ α H am burger A bendblatt ό τ ι στα Κ αλάβρυτα εκ τε λ έσ τ η κ α ν

56 The Times, 7 Ιανουαρίου 1944.57 Time, 15 Ιουνίου 1953.58 Der Spiegel, τχ. 41, 1969.59 ΟΑ-Στ: RH 26-117/16, τελική αναφορά, 16.12.43, σ. 227.60 Der Spiegel, τχ. Ι, 1998.61 J. S. Kammerer, «Kriegsrepressalie oder Kriegsverbrechen>>, Archiv des Volkerrechts, 37 (1999), σ.

285. '

Α ΛΗΘ ΕΙΑ ΚΑΙ Μ Υ Θ Ο Π Λ Α Σ ΙΑ 455

« π ερ ίπ ο υ 8 0 0 ά ν δρ ες» ,62 εν ώ τ ο π ερ ιο δ ικ ό D ie T a t έκ α ν ε αναφορά σ ε « 8 0 0 κ α το ί­

κ ο υ ς» .63 Η εφ η μ ερ ίδ α Schweizerisches T ag eb la ttα v έφ ερ ε σ τ ις 13 .12 .83 ό τ ι « ε κ τ ε λ έ σ τ η ­

καν πάνω α π ό 1 .200» , εν ώ ο Τ ζ . Μ. Θ έρ σ μ π υ έγραψ ε σ τ ο Athens News ό τ ι «πάνω από

800 ά ο π λ ο ι ά ν δρ ες το υ φ εκ ίσ τη κ α ν » . Ο Π έτρ ο ς Α ντα ίος σ η μ ε ίω σ ε σ τη μ ε λ έτ η τ ο υ Η

M aupn Β ίβ λ ο ς της Κ α τ ο χ ή ς ό τι κατά τη διά ρκεια ο λ ό κ λ η ρ η ς τ η ς επ ιχ είρ η σ η ς φ ο ν εύ -

θ η κ α ν « 1 .104 αθώα θύματα» και 700 α π ό αυτά στα Κ αλάβρυτα: «Μ ια ειδ ικ ή μονάδα

τριάντα α ξιω μ α τικ ώ ν υ π ό τ ις δ ια τα γές τ ο υ δήμ ιου Τ έν ν ερ , ο ο π ο ίο ς έ φ ερ ε σ τη ζώ νη

το υ για τ ο σ κ ο π ό α υτόν τρία π ισ τό λ ια , άρχισε να δίνει σ το υ ς ε κ τ ε λ εσ μ έν ο υ ς τ η χα ρι­

σ τ ικ ή βολή [ ...]».64

Ο κ α τα γό μ εν ο ς από τα Κ αλάβρυτα α ρχιμ α νδρίτης Θ εό κ λ η τ ο ς Φ ε φ έ ς , για το ν

ο π ο ίο οι α ρ ιθμ οί 13 και 3 ε ίχ α ν π ρ ο φ α ν ώ ς μια ιδ ια ίτερ η σημ α σία , έγρ α ψ ε σ το βιβλίο

το υ μ ε θ έμ α τα Κ αλάβρυτα ό τ ι ο α ρ ιθμ ό ς τω ν θ υ μ ά τω ν έφ τα ν ε τα 1 .300 , ό π ω ς ε ίχ ε

κα τα γρ α φ εί και σ τη ν α ιτιολ όγ η ση τ η ς κα τα δίκης το υ Φ έλμυ.65 Τ ο ν τρ ό π ο μ ε τον

ο π ο ίο ο α ρχιμ α νδρίτης έφ τα σ ε σ το ν αριθμ ό αυτό, το ν π α ρ ο υ σ ία σ ε ω ς ε ξ ή ς : κ α θ ώ ς η

σφ αγή έγ ιν ε σ τ ις 13 Δ εκ εμ β ρ ίο υ 1943 σ τ ις 13 .00 και υ π ή ρ ξα ν 13 επ ιζ ή σ α ν τες , θα π ρ έ ­

π ε ι να σ κ ο τ ώ θ η κ α ν συνολικά 1 .300 ά ν θρ ω π οι. Ο Φ ε φ έ ς α ν έφ ερ ε τ ο ν αριθμ ό τω ν

1.300 θ υ μ ά τω ν και σ ε ένα ν το κ ιμ α ν τέρ μ ε τ ίτλ ο «Π οτέ ξανά», π ο υ γ υ ρ ίσ τ η κ ε τ ο 1982

κ α ι σ το ο π ο ίο α υ τ ό π τε ς μ ά ρ τυ ρ ες π ερ ιγρ ά φ ο υ ν τ ις εμ π ε ιρ ίες το υ ς .

Σ τ ο π λ α ίσ ιο επ ισ τη μ ο ν ικ ώ ν μ ε λ ε τ ώ ν ο αριθμός τ ω ν 1 .300 θ υ μ ά τω ν υ ιο θ ετ ή θ η κ ε

σ ε μια έκ δ ο σ η επ ίσ η μ ω ν εγγ ρ ά φ ω ν υ π ό το ν τ ίτλ ο «Η Ε υ ρ ώ π η σ τη σκιά τ ο υ α γ κ υ λω ­

τ ο ύ στα υρ ού», π ο υ ε ξ έδ ω σ ε τ ο Ο μ ο σ π ο ν δ ια κ ό Α ρχείο τ ο 1992.66 η Φ ρ α ν τζέσ κ α Ν ίκα

και ο Δ η μ ή τρ η ς Κ α λδίρη ς, οι οπ οίοι δ η μ ο σ ιεύ ο υ ν κατά τ ’ άλλα στα βιβλία τ ο υ ς π ο λ υ ­

τ ιμ ό τα τες μ α ρ τυ ρ ίες α υ το π τώ ν μ α ρτύρω ν, α ν α φ έρουν ε π ίσ η ς το ν αριθμ ό αυτό.67 Τ ο

62 HαmburgerAbendblαtt, αρ. 291.63 Die Τ α, τχ. 46 ( 1969).64 Π. Ανταίος, Η Μαvρn Βίβλος τnςΚατοχιiς, Αθήνα 1999, σ. 90.65 Θ. Φ εφ ές, Καλάβρυτα, μία τραγική χήρα μάνα θυμάται, Αθήναχ.χ., σ. 56.66 Ομοσπονδιακό Αρχείο (έκδ.), Ε ^ ορα unter dem Hαkenkruez. Die Okkupαtionspolitik des deut-

schen Έα$Μ$νη^ in Jugoshwien, Griechenhnd, Albαnien, Itαlien und Ungαrn (1941-1945), Βερο­λίνο, 1992, σ. 408.

67 Καλδίρης, ό.π., σ. 7· Nika, ό.π., αφιέρωση. Η μεταφράστρια του βιβλίου αυτού, Κόσταντς Λάο- σον, προσπαθεί σε ένα συμπληρωματικό σημείωμα (σ. 76) να παρουσιάσει αντικειμενικά τα γεγο­νότα. Δυστυχώς όμως δεν τα καταφέρνει. Εκτός από μια σειρά ιστορικών ανακριβειών, επανα­λαμβάνει τον παράλογο ισχυρισμό ότι υπεύθυνες για τη σφαγή ήταν οι μονάδες των SS. Πέραν τούτου γράφει: «Υπεύθυνος για τη σύμφωνη με τις διαταγές διεξαγωγή ήταν ο αξιωματικός τωνSS Τέννερ. Η διαταγή προέβλεπε την εκτέλεση 2.000 Ελλήνων ανδρών». Αποδείξεις γιατην ύπαρ­ξη μιας τέτοιας διαταγής δεν υπάρχουν. Κατά πάσα πιθανότητα, η Λάσσον βασίζεται στον Έ^λλη- να δημοσιογράφο Δημήτριο Γατόπουλο, ο οποίος δημοσίευσε για πρώτη φορά αυτό τον ισχυρι­σμό το 1947 στο Ιστορία τ ^ Κατοχής.

456 V. Η ΕΠ ΙΧ Ε ΙΡΗ Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ»

ίδιο ισ χ υ ρ ίσ τη κ ε και ο Σ τα ύ ρ ο ς Μ π α λα ο ύ ρ α ς - ο ο π ο ίο ς α σ χ ο λ ή θ η κ ε μ ε τη ν π ερ ί­

π τ ω σ η τω ν Κ α λ α β ρ ύ τω ν - σ τ ις Linzer Oberosterreichische N achrichten και ο Β έρ ν ερ

Χ έ ρ τ ν ερ σ τη ν B erliner Tageszeitung σ τ ις 13 Δ εκ εμ β ρ ίο υ 1993, ό τ ι έχ α σ α ν τ η ζω ή τ ο υ ς

1.300 άτομα . Α κόμ η και ο Β ρ ετα ν ό ς συ γ γ ρ α φ έα ς Τ ζο ν Κ λιβ, ο ο π ο ίο ς ερ ε ύ ν η σ ε τα

σ χ ετ ικ ά αρχεία , π α ρ α σ ύ ρ θ η κ ε σ ε π ο λ υ σ έλ ιδ ο άρθρο το υ , π ο υ δ η μ ο σ ίευ σ ε το 1994

σ το γ ν ω σ τό επ ισ τη μ ο ν ικ ό π ερ ιο δ ικ ό A fter the Battle, σ τη δ ια π ίσ τω σ η ό τ ι υ π ή ρ ξα ν

1.300 νεκροί.68

Σ το χωράφι τ ο υ Κ α π π ή α ν εγ έρ θ η κ ε μ ετά τ η λ ή ξη τ ο υ π ο λ έμ ο υ ένα εν τυ π ω σ ια κ ό

μνημείο. Σ ύμ φ ω να μ ε τ ις π λ η ρ ο φ ο ρ ίες π ο υ μ π ο ρ εί να δια β ά σει κ α ν είς σ ε α μ έτ ρ η τες

α ν α φ ο ρ ές και α ν α ρίθμ ητο υ ς το υ ρ ισ τικ ο ύ ς ο δ η γ ο ύ ς, κ ρ εμ ά σ τη κ α ν σ τ ο ε κ κ λ η σ ά κ ι το υ

μ ν η μ είο υ 1.300 καντήλια - «ένα για κ ά θ ε νεκρό ». Ε π ισ κ έπ τ ες α π ό ο λ ό κ λ η ρ η τ η ν Ε λ ­

λάδα, ίσ ω ς α π ό ο λ ό κ λ η ρ ο το ν κ ό σμ ο , π ο υ φ τά ν ο υ ν κ α θη μ ερ ινά μ ε τ ο τρ έν ο ή μ ε λ ε ω ­

φ ο ρ εία σ τ ο μ ν η μ είο για να τ ιμ ή σ ο υ ν μ ε τη ν π α ρ ο υ σία τ ο υ ς τ ο υ ς ν εκ ρ ο ύ ς , α ν αζητούν

μάταια τα 1.300 καντήλια . Τ ο υ ς ε π ισ κ έ π τ ε ς υ π ο δ έχ ετα ι έν α ς μ α γ ν η το φ ω ν η μ έν ο ς λ ό ­

γο ς π ο υ μ ετα δ ίδ ετα ι α π ό έν α μ εγά φ ω ν ο σ τ ο χώ ρ ο το υ μ ν η μ είο υ . Μ ετά α π ό έν α σ ύ ­

ν το μ ο κα λω σ ό ρισμ α , α ρ χίζει η π ερ ιγρ α φ ή τω ν φ ρ ικ τώ ν λ επ το μ ερ ε ιώ ν τ η ς σφ αγής.

Γ ίν ετα ι αναφ ορά σ ε « το υλ ά χισ το ν 1.300 ν εκ ρ ο ύ ς» , οι ο π ο ίο ι φ ο ν εύ θ η κ α ν α π ό κ ά ­

π οιον «δ ιο ικ η τή τ η ς σ τρ α τιω τικ ή ς μ ερα ρ χία ς ονό μ α τι Ν τέν ερ τ» , ο ο π ο ίο ς «μ α σώ ντα ς

καρύδια» «π α ρ α π λά νη σε» το υ ς μ ελ λ ο θ ά ν α το υ ς άνδρες «δίνοντάς τ ο υ ς τ ο λόγο τη ς

στρ α τιω τικ ή ς τ ο υ τιμ ή ς ό τ ι δ εν σ κ ό π ευ α ν να τ ο υ ς σ κ ο τώ σ ο υ ν [ ...]. Μ ετά τη ν π ρ ά ξη

το υ ς , οι εγ κ λ η μ α τίες α π ο μ α κρύνθηκα ν β α δίζοντα ς σ ε σ ε ιρ έ ς και τρ α γ ο υ δ ώ ν τα ς π ο -

ρ εύ θη κ α ν π ρ ο ς το μ ο ν α σ τή ρ ι τ η ς Α γίας Λ αύρας κ ο ν τά σ τα Κ αλάβρυτα », για να π υ ρ ­

π ο λ ή σ ο υ ν τα κτίρια τ η ς μ ο ν ή ς και να σ κ ο τώ σ ο υ ν τ ο υ ς μ ονα χούς π ο υ βρίσκονταν

εκεί. Ο λ ό γ ο ς α υ τό ς ο λ ο κ λ η ρ ώ ν ετα ι μ ε τη δ ια π ίσ τω σ η ό τι «η ε κ τ έ λ ε σ η α π ο τελ εί έναν

ύ π ο υ λ ο και π ρ ο σ χ εδ ια σ μ έν ο φόνο, μ ονα δ ικός σκ ο π ό ς το υ ο π οίου ήτα ν η εξό ν τω σ η

τω ν Κ αλαβρύτω ν και τω ν κα το ίκ ω ν τ ο υ ς [ ...] ».69

Ε νδεικτικά , θα γ ίν ει σ τ ο σ η μ είο α υ τό αναφορά σ ε ένα άρθρο τ ο υ Γερμ α νού δ η μ ο ­

σιογρά φ ου Γ κ ερ τ Χ έ λ ερ - ο ο π ο ίο ς κατά τ ’ άλλα γ ρ ά φ ει μ ε εξα ιρ ετικ ή ακρίβεια σ χ ετ ι­

κά μ ε τη ν Ε λ λ ά δ α -, τ ο ο π ο ίο δ η μ ο σ ιεύ τ η κ ε τ ο 1988 σ το μηνιαίο π ερ ιο δ ικ ό M erian,

τχ . 6/36, α λλά α ν α δ η μ ο σ ιεύ τη κ ε και σ ε ά λλα π ερ ιοδ ικ ά . Ο Χ έ λ ερ έγραψ ε ε κ τ ό ς τω ν

άλλω ν ότι «στα Κ αλάβρυτα [ ...] π έθα ν α ν π ά νω α π ό 1.200 άνθρω ποι [ ...] σ ε μια ε κ τ έ ­

λ εσ η π ο υ δ ιή ρ κ εσ ε π έ ν τ ε ώ ρ ες» . Ό τ α ν ο π ρ ό εδ ρ ο ς τ η ς Ο μ ο σ π ο ν δ ια κ ή ς Δ η μ ο κ ρ α τί­

ας τ η ς Γερμ α νίας Γιοχά ννες Ράου ε π ισ κ έφ θ η κ ε τα Κ αλάβρυτα σ τ ις 4 Α π ρ ιλίου 2000 ,

η ε π ίσ κ εψ η α υ τή ο ρ γ α ν ώ θη κ ε π ρ ο φ α ν ώ ς και υ π ό το κ ρ ά το ς τ η ς ε ν τ ύ π ω σ η ς το υ άρ­

68 J. Cleaνe, <<The Massacre at Kalavryta>>, After the Battle, 83 (1994), σ. 10.69 Αντίγραφο του κειμένου που ακούγεται στο καλαβρυτινό μνημείο υπάρχει στο αρχείο του συγ­

γραφέα.

ΑΛΗΘΕΙΑ ΚΑΙ Μ ΥΘ Ο Π Λ Α Σ ΙΑ 457

θρ ο υ το υ Χ έ λ ερ .70 Σ το λό γ ο π ο υ εκ φ ώ ν η σ ε ο Ρ ά ο υ σ το σ η μ είο τ η ς ε κ τ έ λ εσ η ς ανα­

φ έρ θ η κ ε σ τη θα νά τω ση «ολόκληρου το υ ανδρικού π λ η θυ σ μ ο ύ » τω ν Κ αλαβρύτω ν.

Ό π ω ς είν α ι γν ω στό , κάτι τ έ τ ο ιο δ εν α ν τα π οκρ ίν ετα ι σ τη ν π ρα γμ α τικότη τα .

Σ χ ετικ ά μ ε τ ο τα ξίδ ι το υ Ρ ά ου δ η μ ο σ ιεύ τη κ α ν σ τις 5 Α π ριλίου άρθρα σ ε γερμ ανι­

κ έ ς και ξ έ ν ε ς ε φ η μ ερ ίδ ες . Σ τις π ερ ιγ ρ α φ ές τω ν γ εγ ο ν ό τω ν τ η ς 13ης Δ εκ εμ β ρ ίο υ 1943

επ α ν α λ ή φ θη κ α ν ό μ ω ς ο ι ίδιοι εσ φ α λ μ έν ο ι ισχυρ ισμ ο ί/ 1 Ό τ α ν ο Ρ ά ο υ ρ ω τή θ η κ ε , μ ε ­

τά τη ν επ ισ τρ ο φ ή το υ , σ χ ετικ ά μ ε τα ιστορικά γεγο ν ό τα / 2 τ ο π ρ ο εδ ρ ικ ό γ ρ α φ είο ζ ή ­

τ η σ ε σ χ ετ ικ ές π λ η ρ ο φ ο ρ ίες μ έσ ω το υ Υ π ο υ ρ γ είο υ Ε ξω τερ ικ ώ ν α π ό τ ο Κ εν τρ ικ ό Γρα­

φ ε ίο Δ ιο ίκ η σ η ς Τ ο π ικ ώ ν Δ ικ α στη ρ ίω ν σ τ ο Λ ούν τβ ιχσμ π ουργκ . Τ ο κ εν τρ ικ ό γρα φ είο

έ σ τ ε ιλ ε ε κ τ ε ν ή α π ά ν τη σ η σ τις 12 Ιουλίου/3

Ε κ τό ς απ ό τ ο θέμα το υ αρ ιθμ ού τω ν θυμ ά τω ν , σ το υ ς μ ύ θ ο υ ς π ο υ άρχισαν να δη-

μ ιουργούντα ι γύρω α π ό τα Κ αλάβρυτα α ν ή κ ει και ο ισχυρ ισμ ό ς π ο υ δ ια τύ π ω σ ε ο Χ έ -

λ ερ σ το άρθρο τ ο υ σ το π ερ ιοδ ικ ό M erian ό τ ι ο ι σ τρ α τ ιώ τες τρα γο υ δ ού σ α ν τ ο «Lili

M a rle em κ α θ ώ ς εγ κ α τέλ ε ιπ α ν μ ετά τη σ φ α γ ή τ ο χω ρ ά φ ι τ ο υ Κ α π π ή . Η Ν ίκα γράφ ει

α ν τιθ έτω ς ό τι ε π ρ ό κ ειτ ο για το τρα γούδι «H eidi H eid o».74

Ε κ τό ς απ ό τ ο γ εγ ο ν ό ς ό τ ι είνα ι αδύνα το να γ ίν ει π ο ρ εία α κ ο λ ο υ θ ώ ν τα ς τη μ ελ ω ­

δία και τ ο ρυθμό τ ο υ «Lili M a rle em , θα π ρ έ π ε ι να τ ο ν ισ τε ί ό τι ο ισχυρ ισμ ό ς α υ τό ς ε κ ­

φ ρ ά σ τη κ ε π ο λ ύ α ργότερα : σ ε καμ ία κ α τά θ εσ η τω ν επ ιζη σ ά ν τω ν δ εν γίνεται αναφορά

σ το τρα γούδι «Lili M arleem ή «H eidi H eido». Π ρώ ην μ έλ η τ η ς 1 17η ς μ ερα ρχία ς κ α ­

τα δ ρ ο μ ώ ν α π ο κ α λο ύ ν το ν ισ χ υ ρ ισ μ ό α υ τό «παράλογο» και δίνουν τη ν α κ ό λ ο υ θ η π ε ι ­

70 Αυτό απάντησε το προεδρικόγραφείο σε επιστολή του προς τον δημοσιογράφο φον Λέεζεν. Αντίγραφο στο αρχείο του συγγραφέα.

7' Η ΤΑΖ ανέφερε «περίπου 700 θύματα», η Frankfurter Rundschau, η Berliner Morgenpost, η Der Tagesspiegel και η Newes DenfscWand έγραψαν για «πάνω από 1.200 θύματα», ενώ η Siiddewtsche Zeitu«gκαι οι limes του Λονδίνου ανέφεραν «συνολικά 1.436» θύματα. Στις 27 Ιουλίου 2001, η Athener ΖeitlOTgέγραψε για « 1.200 άνδρες και άρρενες εφήβους που εκτελέστηκαν στις 13 Δεκεμ­βρίου 1943 από στρατιώτες της Βέρμαχτ».

72 Έτσι π.χ. 01 στρατηγοί ε.α. Χίνκελνταϋ και Σμύκλε άσκησαν κριτική στο γεγονός ότιο Ράου δεν αναφέρθηκε στο λόγο τουστηνεκτέλεση των Γερμανώναιχμαλώτων. Το προεδρικόγραφείο απά­ντησε ότι ο Ράου θα «τιμούσε τη μνήμη των Γερμανών θυμάτων στην παλλαϊκή ημέρα πένθους ». Σε επιστολή του συγγραφέα στις 29.11.2000 προς τον πρόεδρο της Ομοσπονδιακής Γερμανίας, όπου ο συγγραφέας αναφερόμενος στο λόγο του Ράου παρουσίασε την ιστορική αλήθεια, απά­ντησε ο ανώτερος υπουργικός υπάλληλος Ζίλεμαν με επιστολή του στις 10.1.2001, η οποία συνίστατο στο ίδιο κείμενο που έλαβαν καιάλλοι και όπου είχε προστεθεί και ο λόγος του Ράου. Είναι προφανές ότι ο Ζίλεμαν δεν διάβασε ποτέτην επιστολή του συγγραφέα. Ωστόσο, του κατα­λόγισε ότι «εξίσωνε» τα θύματα μεταξύ τους. Για τον συγγραφέα είναι σημαντικό να τονίσει και στο σημείο αυτό ότι στην επιστολή του δεν προσπάθησε επ' ουδενί τρόπω να κάνει κάτι τέτοιο. Σε αντίστοιχη επιστολή της 25.1.2001 ο Ζίλεμανπροτίμησε να μην απαντήσει.

73 Κεντρικό Γραφείο: 110 AR 3537/2000. Αντίγραφο στο αρχείο του συγγραφέα.74 Nika, ό.π., σ. 21.

458 V. Η Ε Π ΙΧ Ε ΙΡΗ Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ

σ τικ ή εξή γ η σ η : «Τ ρ α γ ου δ ο ύσ α μ ε μόνον ότα ν β ρ ισκόμ α στα ν σ ε σχη μ α τισ μ ό π α ρ έλ α ­

σ η ς και εν ο υ δεμ ιά π ερ ιπ τ ώ σ ε ι κ α τά τ η δ ιά ρκεια επ ιχ ειρ ή σ εω ν , ο π ό τ ε θα έ π ρ ε π ε κά ­

θ ε στιγμ ή να υ π ο λ ο γ ίζο υ μ ε τ η ν π ιθα ν ό τη τα εχθ ρ ικ ή ς ε π ίθ εσ η ς» / ·

Σ το ν ελ λ η ν ικ ό Τ ύ π ο και ε κ ν έο υ σ ε έν α π ρ ό σ φ α τα δ η μ ο σ ιευ μ έν ο βιβλίο εμ φ α ν ί­

ζετα ι μία ακόμ η σειρ ά π λ ή ρ ω ς π αρ ά λογω ν ισχυρισμ ώ ν. Έ τ σ ι , επ α ν ειλ η μ μ έν ω ς ε κ ­

φ ρ ά σ τη κ ε η υπ ο ψ ία ό τι η γερ μ α νική η γ εσ ία π ερ ίμ εν ε α π λ ώ ς να ε κ τ ε λ εσ τ ο ύ ν οι αιχ­

μ ά λ ω τοι α π ό τ ο ν Ε^ΛΑΣ, για να έ χ ε ι έ τ σ ι έναν σ υ γ κ εκ ρ ιμ έν ο λ ό γ ο για τη ν ε κ τ έ λ ε σ η τω ν

ανδρώ ν γύρω και μ έσ α σ τα Κ α λά β ρ υτα και για τ ις κ α τα σ τρ ο φ ές σ τη ν επ α ρ χ ία .76 Η

άποψ η α υ τή β α σ ίζετα ι και σ το ν ισχυρ ισμ ό ό τι ο λ ό χ ο ς το υ Σ ό μ π ερ α π ο τ ελ ε ίτο κυρί­

ω ς, σύμ φ ω να μ ε τη ν άποψ η τω ν Γερμ α νώ ν, «από α ν α ξιό π ισ το υ ς Α λ σ α το ύ ς και εθν ικ ά

κ α τώ τερ ο υ ς» Α ν α το λικ ο ευ ρ ω π α ίο υ ς, οι οποίοι θυσιά στη κα ν για τ ο σ κ ο π ό αυτόν.

«Α πό εβ δ ο μ ά δ ες γνώ ριζαν» ότι ο ι α ιχμ άλω τοι βρίσκοντα ν σ τα Μ αζέικα , αλλά παρ’

ό λ ’ αυτά δ εν έγ ιν ε τ ίπ ο τ ε για τη ν α π ελ ευ θ έρ ω σ ή το υ ς .

Για τ ο υ ς ισχ υρ ισμ ο ύ ς α υ το ύ ς δ εν υ π ά ρ χουν οι π α ρ α μ ικ ρ ές ε ν δ ε ίξ ε ις . Μ ό ν ο επ τ ά

αιχμάλωτοι κατάγονταν α πό τη ν Α λσατία και μόνο δύο α π ό τα π ρώ η ν πολω νικά εδάφη/7

Δ εν υ π ά ρ χει ο ύ τε μία έν δ ειξη σ τα ε κ τ ε ν ή έγγρα φ α τ η ς γερ μ α ν ικ ή ς Β έρ μ α χ τ ό τι ο τ ό ­

π ο ς κ ρ ά τη σ η ς τ ω ν ομήρω ν ήταν γνω στός. Αν και η γερμανική αντικατα σκοπεία ήταν, ω ς

γνω στόν, καλά εν η μ ερ ω μ έν η σ χ ετικ ά μ ε τ ις δ ρ α σ τη ρ ιό τη τες τ ο υ ΕΑΜ-Ε^ΛΑΣ σ το Σ κ ε ­

π α σ τό (Β υ σ ο κ ά ) και τα Κ αλάβρυτα , υ π ή ρ χα ν ελ ά χ ισ τες α ν α φ ο ρ ές α π ό τ η ν π ερ ιο χ ή

τω ν Μ α ζέικ ω ν . Μ ό νον ότα ν η μάχιμη ομ άδα Γ κ ν α ς μ π ή κ ε σ τα Μ α ζέικ α έμαθαν οι

Γερμ α νοί ό τι ο ι ό μ η ρο ι είχαν κ ρ α τη θ εί σ τ ο χω ρ ιό α υ τ ό πάνω α π ό τ έσ σ ε ρ ις ε β δ ο μ ά δ ες .

Σ τ ο χ ώ ρ ο τ ο υ μ ύ θο υ α ν ή κ ει και μια εξα ιρ ετικ ά α νακριβής ιστορία , π ο υ αφ ορά τ ο ν

άνδρα ο ο π ο ίο ς ά ν οιξε τη ν π ό ρ τα τ ο υ σ χ ο λ είο υ και υ π ο τίθ ετα ι ό τι έ σ ω σ ε έ τ σ ι τ η ζω ή

τω ν π α ν ικ ό β λη τω ν γυνα ικώ ν, τ ω ν π α ιδ ιώ ν και τω ν η λικ ιω μ έν ω ν . Σ ε π ο λ λ έ ς μ α ρ τυρ ί­

ε ς εκ φ ρ ά ζετα ι ο ισχυρ ισμ ό ς ό τι «έν α ς Α υ στρια κ ό ς» ά ν οιξε τ η ν π ό ρ τα . Έ τ σ ι , εδ η -

μ ιο υ ρ γ είτο η εν τύ π ω σ η ότι οι Α υστρια κοί είχαν «ανθρω πιά», ε ν ώ οι Γερ μ α ν ο ί ήτα ν

«α π ά νθρ ω π οι σ τρ α τιώ τες» . Σ τη ν π ρ α γ μ α τικ ό τη τα , σ τη ν π λ ειο ψ η φ ία τ ο υ ς οι ά ν δρ ες

τ η ς μ ερα ρ χία ς κατάγονταν α π ό τη ν Α υστρία . Ε κ τό ς α υ το ύ ο Λ ε Σ ουίρ ε ίχ ε επ ιμ είν ει

α π ό τη ν π ρ ώ τη κ ιό λα ς στιγμ ή τ η ς δη μ ιου ργία ς τ η ς μ ερα ρ χία ς ό τ ι ό λα τα μ έλ η τ η ς θα

έ π ρ ε π ε να α υ το π α ρ ο υσ ιά ζο ν τα ι επ ίσ η μ α ω ς Γερμ α νοί. Ε ξά λλ ο υ , είναι μά λλον α π ίθ α ­

νο οι γ υ ν α ίκ ες εκ είν η τη σ τ ιγ μ ή το υ μ έγ ισ το υ π α ν ικ ο ύ να σ τα μ ά τη σ α ν για να ρ ω τ ή ­

σ ο υ ν εκ είν ο ν π ο υ τ ο υ ς ά ν ο ιξ ε τ η ν π ό ρ τα α π ό π ο ύ καταγόταν.

Ω σ τό σ ο , υπ ά ρ χει κά π οιος ο ο π ο ίο ς μ ετά το ν π ό λ εμ ο ισ χ υ ρ ίσ τη κ ε ό τ ι ήτα ν ε κ ε ί ­

ν ο ς π ο υ έκ α ν ε τ η ν κ α λ ή π ρ ά ξη θ έτ ο ν τα ς σ ε κ ίνδυνο τη ζω ή το υ . Δ εν π ρ ό κ ειτα ι ο ύ τε

75 Αυτό ανέφερε ο Φραντς Γκαρχέφερ σε συζήτηση με τον συγγραφέα.76 Κακογιάννης, ό.π.77 Βλ. κεφ. <<Σταχέρια των ανταρτών».

ΑΛΗ ΘΕΙΑ ΚΑΙ Μ Υ Θ Ο Π Λ Α Σ ΙΑ 45 9

για Γερμ α νό ο ύ τ ε για Α υστρια κό , αλλά για τ ο ν Α λσα τό Ζ αν Λιρό, π ρ ώ η ν μ έλ ο ς τ ο υ

13ο υ λ ό χ ο υ τ ο υ 7 4 9 ο υ σ υ ν τά γ μ α το ς.78

Σ ύ μ φ ω ν α μ ε τα α π ο μ ν η μ ο ν εύ μ α τά το υ , σ τ ις 13 Δ εκ εμ β ρ ίο υ ο Λ ιρό βρισκότα ν

δια ρκώ ς ε κ ε ί α κρ ιβ ώ ς ό π ο υ ή τα ν α π α ρα ίτη τη μια καλή π ρά ξη . Έ τ σ ι ο Α λσα τό ς ισχυ ­

ρ ίσ τη κ ε ό τ ι τ ο β ράδυ π ριν α π ό τη ν ε κ τ έ λ ε σ η π ρ ο ειδ ο π ο ίη σ ε τα άτομ α π ο υ κα το ικ ο ύ ­

σαν στο σ π ίτι ό π ο υ έμ εν ε ο ίδιος σ χ ετ ικ ά μ ε τη σφ αγή π ο υ επ ρ ό κ ειτο να ε π α κ ο λ ο υ ­

θ ή σ ει τη ν επ ό μ εν η μέρα. Τ η νύχτα π ερ ίμ εν ε δ ύ ο ο λ ό κ λ η ρ ες ώ ρ ες για να β ο η θ ή σ ει

εκ είν ο υ ς π ο υ ή θ ελ α ν να διαφ ύγουν. «Α λλά δ ε ν ή ρ θ ε κ α ν είς» , γράφ ει ο Λ ιρό μ ε θλίψ η

στα α π ο μ ν η μ ο ν εύ μ α τά το υ στις 2 Ν ο εμ β ρ ίο υ 1992. Τ ο επ ό μ εν ο πρω ί έ π ε ισ ε το υ ς

α ν ω τέρ ο υ ς το υ να μ ην π υ ρ π ο λ ή σ ο υ ν τ ο σπ ίτι ό π ο υ μ όλις ε ίχ ε γ εν ν η θ εί η Βασιλική

Α ν α στα σοπ ού λου . Σ τη σ υ ν έχ εια β ρ έθ η κ ε σ το κτίρ ιο τ η ς «Baηque de F r a ^ e » , ό π ο υ

και δ ια π ίσ τω σ ε ότι τα χρ ή μ α τα είχαν α φ α ιρ εθεί α π ό το χρ η μ α το κιβ ώ τιο . Α ργότερα ,

επ ισ τρ έφ ο ν τα ς σ το σ χ ο λ είο α ν α κά λυψ ε έ ν α ν Έ λ λ η ν α π ο υ «είχε κ ρ υ φ τεί σ τη ρίζα εν ό ς

δέντρου». Τ ο υ έδ ω σ ε να κα τα λά β ει ό τι δ εν π ρ ό κ ειτα ι να το ν π ρ ο δ ώ σ ει. Α κούγοντας

τ ις «κρα υγές τω ν γυναικώ ν και τω ν π α ιδ ιώ ν π ο υ κ ρ έμ ο ν τα ν σ τα κ ά γ κ ελα τ ω ν π α ρ α θύ ­

ρω ν και π νίγοντα ν απ ό τ ο ν καπ νό», αναφ έρει ο Λιρό, « έσ π ευ σ α χω ρ ίς δ εύ τερ η σκέψ η .

Α νέβηκα τα σκα λιά για να τ ο υ ς β ο η θή σ ω να διαφύγουν και, ω ς ε κ θ α ύ μ α το ς, το κ λειδ ί

β ρισκότα ν ακόμ η σ τη ν κ λειδ α ρ ό τρ υ π α . Ά νοιξα τη ν π ό ρ τα και το ’βαλα στα π όδια ,

γιατί, αν μ ε έ β λ ε π ε κ ά π ο ιο ς α π ό τ ο υ ς Γ ερ μ α ν ο ύ ς, αναμφ ίβολα θα μ ε ε κ τε λ ο ύ σ ε » .79

Π ροφ α νώ ς ο Α λσα τό ς ε π η ρ εά σ τ η κ ε α π ό τ η σφ αγή σ τ ο Ο ρα ντούρ συρ Γκλαν, στη ν

ο π οία α ν α φ έρετα ι και σ το γρ α π τό τ ο υ κ είμ εν ο . Μ ο ν ά δ ες τ η ς 2 2 η ς τ εθ ω ρ α κ ισ μ έν η ς

μ εραρχία ς SS «Das R eich» δ ιέπ ρ α ξα ν σ τις 10 Ιου νίου 1944, μ ε τη ν π ρ ό φ α ση αντιπ ο ί­

νω ν κατά τ η ς γα λλική ς α ν τίστα σ η ς, μια πραγματική σφ αγή, κατά τη ν ο π ο ία βρήκαν το

θάνατο 642 άμαχοι. Α νάγκασαν ο λ ό κ λη ρ ο το ν π λ η θ υ σ μ ό να σ υ γ κ εν τρ ω θ εί σ τη ν π λ α ­

τεία και ενώ οι άνδρες εκ τελ έσ τη κ α ν , τα γυναικόπαιδα κ λ είσ τη κ α ν σ τη ν εκ κ λ η σ ία το υ

χω ρ ιού , η ο π ο ία π υ ρ π ο λ ή θ η κ ε . Μ έσ α σ το ν πανικό, τα θύματα άρχισαν να συ ν ω σ τίζο ­

νται μ π ροστά στα π αρ ά θυρα και τ ις π ό ρ τ ες , αλλά ριπ ές ό π λ ω ν τα ανάγκαζαν κάθε φ ο ­

ρά να ο π ισ θο χ ω ρ ή σο υ ν : 240 γυνα ίκες και 205 παιδιά π έθα ν α ν από α σφ υξία και κ ά η ­

καν σ τις φ λόγες. Σ το τ έ λ ο ς τ η ς επ ιχ είρ η σ η ς κα τα στρά φ ηκ ε ο λό κ λ η ρ ο τ ο χω ρ ιό .80

78 Ο Λιρό γεννήθηκε στις 6.6.1923 στο Steige και εργάστηκε ως αγρότης και εργάτης βιομηχανίας. Τον Ιανουάριο του 1943 πέρασε τη στρατολογία και το Μάρτιο στρατεύθηκε. Μετά την αποχώ­ρηση των γερμανικών στρατευμάτων από την Ελλάδα, ο Λιρό μετατέθηκε στο ανατολικό μέτω­πο και αιχμαλωτίστηκε από τους Σοβιετικούς στις 18.10.44. Αφέθηκε ελεύθερος στις 3.4.1946.

79 Συνέντευξη στην εφημερίδα Η φωνή των Καλαβρύτων, Νοέμβριος 1992 και επιστολή του Λιρό προς τον συγγραφέα με ημερομηνία2.11.1992, στην οποία επισύναψε λεπτομερηπεριγραφήτων γεγονότων που υποτίθεται ότι βίωσε.

8° Α. Meyer, Die Deutsche Besatzung in Frankreich 1940-1944, Widerstandsbekiimpfung und fudenver- /olgimg, Ντάρμστατ 2000, σ. 149· L. Rosh-G. Scharberg, Der letzte Tag von Oradour, Γοττίγγη 1988.

460 V. Η ΕΠ ΙΧ Ε ΙΡΗ Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ»

Υ π ά ρ χο υ ν β ά σ ιμ ες υ π ο ψ ίες ό τι ο Λιρό π ρ ο σ π ά θ η σ ε κ α τά τη διά ρκεια τα ξιδ ιο ύ

το υ σ τα Κ α λά β ρ υτα μ ετά το ν π ό λ εμ ο να δ η μ ιο υ ρ γ ή σ ει εν τυ π ώ σ ε ις εξα π α τώ ν τα ς τα

θύμα τα. Α ν και είνα ι α λ ή θ εια ό τ ι τ ο σ π ίτ ι ό π ο υ γ εν ν ή θ η κ ε η Β α σ ιλ ικ ή Α ν α σ τα σο π ο ύ -

λ ο υ ό ν τ ω ς δ εν π υ ρ π ο λ ή θ η κ ε , α π λ ο ί σ τρ α τ ιώ τες τ ο υ 13ου λ ό χ ο υ - σ ε α υ το ύ ς α ν ή κ ε

αναμφ ίβολα και ο Λ ιρ ό - π ο υ α ν ή κ ε στη μάχιμη ομάδα Β έλ φ ιν γ κ ερ αγνοούσα ν μέχρι

τη ν τελ ευ τα ία στιγμ ή ό τ ι ε ίχ ε σ χ εδ ια σ τε ί η ε κ τ έ λ ε σ η τ ο υ ανδρικού π λ η θ υ σ μ ο ύ . Σ τα

Κ α λάβρυτα δ εν υ π ή ρ χ ε π α ρ ά ρ τη μ α τ η ς «B aηqu e de F r a ^ e » , η χρονική α κο λ ου θία

τω ν γεγ ο ν ό τω ν , ό π ω ς τα π ερ ιγρ ά φ ει ο Λιρό, δ εν α ν τα π οκ ρ ίν ετα ι σ τη ν π ρ α γ μ α τικ ό τη ­

τα , και τ ο σ χ ο λ είο ή τα ν π ερ ικ υ κ λ ω μ έν ο απ ό Γερμ α νούς σ τρ α τ ιώ τες τη στιγμ ή π ο υ ο

Λιρό υ π ο τίθ ετα ι ό τι τ ε λ ο ύ σ ε τ η ν η ρ ω ικ ή το υ π ρ ά ξη . «Είναι α δια νόη το» , αν έφ ερα ν

σ το ν συγγρα φ έα διάφορα π ρ ώ η ν μ έλ η τ η ς 1 17ης μ ερα ρ χία ς κ α τα δρ ομ ώ ν, σ υ μ φ ω ν ώ ­

ν τα ς α π ο λ ύ τω ς μ ετα ξ ύ τ ο υ ς , «ένα ς Γερμ α νός να π υ ρ ο β ο λ ο ύ σ ε έναν ά λ λ ο επ ε ιδ ή

ά ν οιξε τ η ν π όρτα . Κ άθε σ τρ α τ ιώ τη ς ε ίχ ε λά β ει α υ σ τη ρ ό τα τη διαταγή να π α ρ α μ είν ει

σ τη θ έσ η το υ . Για έν α ν α π λ ό υ π ο δ εκ α ν έα θα ή τα ν σ χ εδ ό ν α δ ύ ν α το να β ρ εθ εί τ ο π ρω ί

τ η ς 13η ς Δ εκ εμ β ρ ίο υ τα υ τό χ ρ ο ν α σ ε ό λα ε κ ε ίν α τα σ η μ εία π ο υ ο ν ο μ ά ζει ο Λ ιρό σ τη

μ αρτυρία τ ο υ » .81

Σ τη ν εβ δομ α δια ία εφ η μ ερ ίδ α D ie Z eit π α ρ ο υ σ ιά σ τη κ ε μια άλλη εκ δ ο χ ή το υ κα­

λ ο ύ σ τρ α τιώ τη π ο υ άνοιξε τη ν π ό ρ τα . Ο δ η μ ο σιο γ ρ ά φ ο ς Ρ όλα ν τ Κ ίρμπαχ έγρ α ψ ε

σ τις 7 Δ εκ εμ β ρ ίο υ 1990: «Ή ταν π ρά γμ α τι π ρ ο σ χ εδ ια σ μ έν ο να π εθ ά ν ο υ ν [αυτοί π ο υ

ή τα ν κ λ ε ισ μ έν ο ι σ τ ο σ χ ο λείο ] σ τις φ λ ό γ ες [ ...]. Ό μ ω ς ένα ς ν εα ρ ός Γερ μ α ν ό ς στρ α ­

τ ιώ τ η ς ά ν ο ιξε βίαια μ ε το ν υ π ο κ ό π α ν ο τ ο υ ό π λ ο υ τ ο υ τ η ν π ίσ ω π ό ρ τα το υ σ χ ο λ είο υ

και έσ ω σ ε έ τ σ ι τα γυναικόπαιδα . Τ η ν επ ό μ εν η μ έρ α ε κ τ ε λ έ σ τ η κ ε μ ε α π όφ α ση σ τρ α ­

το δ ικ είο υ . Σ τα Κ α λάβρυτα το υ έ σ τ η σ α ν μ ν η μ είο » .82

Π ρ ώ το ν , δ εν υ π ή ρ ξ ε διαταγή σ ύ μ φ ω ν α μ ε τ η ν ο π ο ία οι ά ν θρ ω π ο ι σ τ ο σ χ ο λ είο θα

αφ ήνονταν «να π εθ ά ν ο υ ν σ τ ις φ λό γ ες» . Δ εύ τερ ο ν , δ εν υ π ά ρ χ ει η π α ρ α μ ικρ ή α π ό δ ει­

ξη ό τ ι κ ά π ο ιο ς σ τ ρ α τ ιώ τ η ς «τη ν επ ό μ εν η μ έρ α ε κ τ ε λ έ σ τ η κ ε μ ε α π ό φ α σ η σ τρ α το δ ι­

κείο υ » . Τ η ν επ ό μ εν η μ έρ α δ εν υ π ή ρ χ α ν π λ έ ο ν γ ερ μ α ν ικ ές μ ο ν ά δ ες σ τα Κ αλάβρυτα .

Ο ι Γερ μ α ν ο ί α π ο χ ώ ρ η σα ν α μ έσ ω ς μ ετά τη σφ αγή. Ο Κ ίρ μ π α χ π ρ α γ μ α το π ο ίη σ ε ε π ι ­

τ ό π ιε ς έρ ε υ ν ε ς και θα μ π ο ρ ο ύ σ ε να έ χ ε ι π ε ισ τ ε ί π ρ ο σ ω π ικ ά ό τι σ τα Κ α λά β ρ υτα δ εν

υ π ά ρ χ ει κ α ν έν α μ ν η μ είο για κ ά π ο ιο ν «νεαρό Γερμ α νό σ τρ α τιώ τη » .

Ό τ α ν αγα νακτισμ ένοι π ο λ ίτες τω ν Κ α λα β ρ ύτω ν π ο υ είχαν β ιώ σ ει τ ις φ ρ ικ τές

ε κ ε ίν ε ς σ τ ιγ μ ές σ το σ χ ο λ είο επ εσ ή μ α ν α ν σ το ν Κ ίρμ π αχ το γ εγ ο ν ό ς α υ τό , εκ ε ίν ο ς

α π ά ν τη σ ε ό τ ι «δύο η λ ικ ιω μ έν ες γυ ν α ίκες σ τα Κ αλάβρυτα» τ ο υ είχ α ν δ ιη γη θεί τη ν

81 Ο συγγραφέας Χανς Χόφφμαν απορρίπτει μια σειρά ισχυρισμών του Λιρό (επιστολή του Χόφφ­μαν προς τον Λιρό, με ημερομηνία 1.10.93. Αντίγραφο στο αρχείο του συγγραφέα. Ο Λιρό δεν απάντησε στην επιστολή του Χόφφμαν).

82 Die Zeit, αρ .50, 7.12.90.

ΑΛΗΘΕΙΑ ΚΑΙ Μ ΥΘ Ο Π Λ Α Σ ΙΑ 461

ιστορία σ χ ετ ικ ά μ ε το μνημείο και τ η ν ε κ τ έ λ ε σ η τ ο υ στρ α τιώ τη . Η δ ιευ θύ ν τρ ια το υ

Γ ρ α φ είο υ Τ ύ π ο υ και Π λ η ρ ο φ ο ρ ιώ ν στη ν ελ λ η ν ικ ή π ρ εσ β ε ία τ η ς Β ό ν ν η ς ε ίχ ε επ ίσ η ς

επ ιβ εβ α ιώ σ ει τη ν εκ δ ο χή α υ τή , η ο π ο ία μ ά λιστα ε ίχ ε κατα γραφ εί επ ίσ ημ α , κ α θ ώ ς ε ί ­

χ ε α ν α φ ερ θ εί και κατά τη διάρκεια γερμ ανικώ ν π ροα να κρ ιτικώ ν διεργασιών.83 Ο

Χ ρ ή σ το ς Α ν τω ν ό π ο υ λ ο ς, έν α ς α π ό εκ ε ίν ο υ ς π ο υ είχαν υπογράψ ει τη ν επ ισ το λ ή π ρ ο ς

τ ο ν Κ ίρμπαχ, θ εω ρ ε ί ιδ ια ίτερ η επ α ίσ χ υ ν τη τη ν κ α τά στα σ η ό τι «συχνά έρ χ ο ν τα ι ε π ι­

σ κ έ π τ ε ς σ τα Κ α λ ά β ρ υτα π ο υ επ ιθ υ μ ο ύ ν να δ ου ν τ ο μ ν η μ είο τ ο υ κ α λ ο ύ σ τρ α τιώ τη »/4

Κ ατά π ά σ α π ιθα ν ό τη τα , ο Κ ίρμπαχ επ η ρ εά σ τ η κ ε σ χ ετ ικ ά μ ε το ν σ υ γ κ εκ ρ ιμ έν ο

ισχυρισμ ό α π ό το ν τα ξιδ ιω τικ ό ο δη γ ό Anders Reisen τ ο υ εκ δ ο τ ικ ο ύ ο ίκ ου ro ro ro , ο

ο π ο ίο ς έφ τα σ ε να π ο υ λ η θ εί σ ε 8 0 .0 0 0 αν τίτυπ α . Σ το ν ο δη γ ό α υ τό μ π ο ρ εί κ α ν είς να

διαβάσει: «Έ να μνημείο κοντά σ τ ο σ χ ο λ είο τ ο υ μ ικρού χω ρ ιο ύ α π ο τ ελ ε ί ανάμνηση για

κ ά π οιον Γερμ α νό σ τρ α τιώ τη ο ο π ο ίο ς δ εν σ υ μ μ ε τ ε ίχ ε [στη σ φ α γ ή ]. Γυ ν α ίκ ες και π α ι­

διά είχ α ν κ λ ειδ ω θ εί σ τ ο φ λ εγ ό μ εν ο σχ ο λ είο . Ο σ τρ α τιώ τη ς έσ π α σ ε μ ε το ν υ π ο κ ό π α ν ο

το υ ό π λ ο υ τ ο υ τ η ν π ό ρ τα και α π ε λ ε υ θ έρ ω σ ε τ ο υ ς α ιχμ α λώ το υς, οι ο π ο ίο ι δ ια φ ο ρ ετ ι ­

κά θα είχαν καεί. Μ ία μέρα αργότερα ε κ τ ε λ έσ τ η κ ε μ ε α π ό φ α σ η σ τ ρ α το δ ικ είο υ » ^

Αν ρ ίξει κ α ν είς μια ματιά σ τ ο υ ς α ν α ρ ίθμ η το υ ς ξεν ό γ λ ω σ σ ο υ ς τα ξ ιδ ιω τικ ο ύ ς ο δ η ­

γ ο ύ ς σ χ ετ ικ ά μ ε τη ν Ε λλά δα , δ εν μ π ο ρ εί π α ρ ά να δ ια π ισ τώ σ ει ό τι η σ φ α γ ή σ τα Κ αλά­

βρυτα και η φ ρ ίκη π ο υ τη σ υ ν ό δ ευ σ ε γίνονται π ρά γματι α ν τικείμ ενο εμ π ο ρ ικ ή ς ε κ ­

μ ετά λ λ ευ σ η ς . Κ ά τι τ έ τ ο ιο δ εν βοηθά κ α θ ό λ ο υ τη ν α ν α ζή τη τη τ η ς α λ ή θ εια ς . Π αρου ­

σιάζω λοιπ όν μια μικρή επ ιλ ο γ ή κ ειμ έν ω ν α π ό γ ν ω σ το ύ ς ο δη γ ο ύς:

Σ το G riechenland-Ein politisches Reisebuch γ ίνετα ι ε π ίσ η ς αναφορά σ τ ο μ νη μ είο . Ο

σ υ γγρα φ έα ς το υ οδη γ ο ύ ισχυρ ίζετα ι ό τ ι ο κ α λ ό ς σ τρ α τ ιώ τη ς κατα γόταν α π ό τη ν Α υ­

στρία. Σ ύμφ ω να μ ε το ν ο δη γ ό Griechenland τ ο υ εκ δ ο τ ικ ο ύ ο ίκ ου M ichael M u ller,

εκ τελ έσ τη κ α ν «πάνω απ ό 1 .200 ά ν θρ ω π οι» και σ τη συ ν έχεια τρ α γ ο υ δ ή θ η κ ε το «Lili

M arleen». Σ το ν οδη γ ό Peloponnes τ ο υ Χ . Π . Ζ ιμ π εχά α ρ δια β ά ζει κ α ν είς τ ο ε ξ ή ς : «Π ά­

ν ω α π ό 1.200 ά ν θρ ω π οι, α π ό π αιδ ιά μ έχ ρ ι η λ ικ ιω μ έν ο υ ς, συ γ κ εν τρ ώ θ η κ α ν διά τ η ς β ί­

ας. Π έν τ ε ώ ρ ες π έρ α σ α ν μέχρι να ε κ τ ε λ εσ τ ο ύ ν όλοι»/ 6 Και η Έ λ ε ν α Γα λήνη ε π ιβ ε ­

β α ιώ νει σ τ ο βιβλίο τ η ς Sagenhafte Peloponnes τη δ ια π ίσ τω σ η τ ο υ Ζ ιμ π εχά α ρ: « Τ ο υ λ ά ­

χ ισ το ν 1.200 ά ν θρ ω π οι θ ερ ίσ τη κ α ν »/ 7 Σ ύμφ ω να μ ε το ν Griechen/and Walter-Reise/iih-

rer, εκ τελ έσ τ η κ α ν 1 .436 ά ν δ ρ ες κ α ι έφηβοι»88 και ο Guide G π echenland τω ν εκ δ ό σ εω ν

83 Επιστολή Καλαβρυτινών προς την εφημερίδα Die Zeitoru; 28.12.90 και απάντηση του Κίρμπαχ στην ίδια εφημερίδα στις 30.1.91. Αντίγραφα στο αρχείο του συγγραφέα.

84 Αυτό ανέφερε ο Αντωνόπουλος σε συζήτηση με τον συγγραφέα.85 I. Backes-G. Daum, AndersReisen, Griechenland, Αμβούργο 1982, σ. 100.86 Η. Ρ. Siebehaar, Peloponnes, εκδ. Michael Muller, 1986.87 Ε. Galini, Sagenliafte Peloponnes, εκδ. Treνes Reise Impressio^^88 Μ. Begert, Griechenland, Όλτεν 1996, σ. 262.

46 2 V. Η ΕΠ ΙΧ Ε ΙΡΗ Σ Η ««ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ»

Φωτ. 143- Το φωτομοντάζ του ιστορικού Αρχείου Κανελλόπουλου: Γερμανοί στρατιώτες στα κατεστραμ­μένα Καλάβρυτα.

Φωτ. 144· Το πρωτότυπο: ορεινοί καταδρομείς μ προ­στά σ ε φλεγόμενα κτίρια.

ΑΛ ΗΘΕΙΑ ΚΑΙ Μ ΥΘ Ο ΠΛ Α Σ ΙΑ 463

Nelles γράφ ει: «Π άνω α π ό 1 .400 ά ν δ ρ ες, γ υ ν α ίκ ες και π α ιδ ιά βρήκαν τ ο θάνα το».89 Ο

συ γγρα φ έα ς τ ο υ τα ξιδ ιω τικ ο ύ οδηγού P elop on n es τ ω ν εκ δ ό σ ε ω ν D u M o ^ , π ο υ χα ίρει

ιδ ια ίτερ η ς εκ τ ίμ η σ η ς , είνα ι ε π ίσ η ς τ η ς ά π ο ψ η ς ό τι 1 .436 ά ν δ ρ ες «θα ν α τώ θη κ α ν α π ό

εκ δ ίκ η σ η για τ η ν ε κ τ έ λ ε σ η ομ ήρω ν [sic] α π ό μια γερ μ α νική μ ερα ρ χία κ α τα δρ ο ­

μ ώ ν»/ 0 Ο ίδ ιο ς α ρ ιθμ ό ς θ υ μ ά τω ν α ν α φ έρ ετα ι και σ τ ο υ ς δ ια κ εκ ρ ιμ έν ο υ ς αγγλικούς

ο δ η γ ο ύ ς Im m e l’s G u id e to G reec e και L on e ly P ^ n et , εν ώ σύμ φ ω να με το ν B α e d e k e r s

G reece ε κ τ ε λ έσ τ η κ α ν «πάνω α π ό 1 .400 άνθρω π οι».

Κ α θ ώ ς δ εν υ π ά ρ χ ει φ ω τογ ρ α φ ικ ό υ λ ικ ό α π ό τ η ν ε κ τ έ λ ε σ η τω ν α ν δρώ ν σ τα Κ αλά­

β ρ υτα και τ η ν κ α τα σ τρ ο φ ή τ η ς π ό λ η ς , δ είχ ν ετα ι π ά ν τα μια φ ω τογρ α φ ία μ ε Γ ερ μ α ­

ν ο ύ ς σ τρ α τ ιώ τ ες π ο υ χ α μ ο γ ελο ύ ν ικ α ν ο π ο ιη μ έν ο ι μ π ρ ο σ τά α π ό κ α π ν ίζο ν τα ερείπ ια .

Η φ ω τογρ α φ ία α υ τή δ η μ ο σ ιεύ τ η κ ε σ ε α ν α ρ ίθ μ η τες μ ε λ έ τ ε ς , π ά ν τα μ ε τη ν π α ρ α τή ­

ρη σ η ό τι π ρ ό κ ειτα ι για μ έλ η τ η ς 1 17η ς μ ερα ρ χία ς κ α τα δρ ομ ώ ν μ π ρ ο σ τά σ τα φ λ εγ ό -

μ εν α Κ αλάβρυτα . Π ρ ό σφ α τα δ η μ ο σ ιεύ τ η κ ε και π ά λ ι σ ε μ εγά λ ο μ έγ εθ ο ς σ το ε ξ ώ φ υ λ ­

λ ο εν ό ς β ιβ λίου σ χ ετ ικ ά μ ε τα Κ α λά β ρ υτα / 1

Ο Δ η μ ή τρ ιο ς Κ α ν ελ λ ό π ο υ λ ο ς, π ο υ σ υ γ κ έν τρ ω σ ε κ α τ α θ έσ ε ις α υ το π τώ ν μ α ρ τύ ­

ρω ν, έγγρα φ α τ η ς Β έρ μ α χ τ, φ ω το γ ρ α φ ίες κ .λπ . σ χ ετ ικ ά μ ε τη ν επ ιχ ε ίρ η σ η «Κ αλά­

β ρ υ τ α » ^ π α ρ ο υ σ ία σ ε π ρ ό σ φ α τα σ τ η ν εφ η μ ερ ίδ α Η φω νή τω ν Κ αλ αβ ρύ τω ν μια φ ω τ ο ­

γρα φ ία α π ό τ ο λ εγ ό μ εν ο Ισ το ρ ικ ό Α ρ χ είο Κ α ν ελ λ ό π ο υ λ ο υ (ΙΑΚ), η ο π ο ία α π ο τ ελ ε ί

π ρ ο φ α ν ώ ς α π ο τέλ εσ μ α φ ω το μ ο ν τά ζ. Ε μ φ α νίζοντα ι σ τρ α τ ιώ τ ες όχι π λ έ ο ν μ ε κ α π ν ί­

ζο ν τα ερείπ ια σ το βά θος, αλλά με τα κ α τεσ τρ α μ μ έν α Κ αλάβρυτα . Χ ω ρίς να γίνεται

κάποια ιδ ια ίτερ η αναφορά σ τη ν εφ η μ ερ ίδ α , τ ο π ο θ ε τ ή θ η κ ε μια φ ω τογ ρ α φ ία τ η ς κα­

τεσ τρ α μ μ έν η ς π ό λη ς, π ο υ τρ α β ή χ τη κ ε π ο λ ύ α ργότερα , ω ς φ ό ν το σ τη φ ω τογρ α φ ία με

τ ο υ ς σ τρ α τ ιώ τες . Ε ξά λλο υ , ο ε ιδ ικ ό ς θα δ ια π ισ τώ σ ει ό τι οι σ τρ α τ ιώ τ ες είνα ι ορ ειν οί

κ α τα δ ρ ο μ είς και όχι μ έλ η τ η ς 1 17η ς μ ερα ρ χία ς κα τα δρ ομ ώ ν. Ο ρ ειν ο ί κ α τα δ ρ ο μ είς

δρ ού σα ν σ τη ν Ή π ειρ ο και όχι σ τη ν Π ελ ο π ό ν ν η σ ο . Ε κ τό ς α υ το ύ , ο ι σ τρ α τ ιώ τ ες φ ο ­

ρο ύ ν θ ερ ιν ές σ τ ο λ έ ς . Σ τ ις 13 Δ εκ εμ β ρ ίο υ 1943 επ ικ ρ α το ύ σ α ν στα Κ α λά β ρ υτα χ ε ιμ ε ­

ρ ιν ές θ ερ μ ο κ ρ α σ ίες . Δ ίπ λα σ τ ο υ ς σ τρ α τ ιώ τ ες δια κρίνετα ι έ ν α ς ό λ μ ο ς. Σ ύ μ φ ω ν α μ ε

τ ι ς μ α ρ τυ ρ ίες τ ω ν επ ιζη σ ά ν τω ν κ α ι τ η ν τελ ικ ή αναφορά τ ο υ Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ , δ εν

χρ η σ ιμ ο π ο ιή θη κ α ν ό λ μ ο ι σ τα Κ αλάβρυτα .

Ε κ τ ό ς α υ το ύ , σ τη ν ίδια εφ η μ ερ ίδ α δ η μ ο σ ιεύ ετα ι μια δ εύ τ ερ η φ ω τογ ρ α φ ία α π ό το

λ εγ ό μ εν ο Ισ το ρ ικ ό Α ρχείο Κ α ν ελ λ ό π ο υ λ ο υ , μ ε τ η ν π α ρ α τή ρ η ση ό τι ο άνδρας σ τη ν

αρ ιστερ ή άκρη τ η ς φ ω τογ ρ α φ ία ς είνα ι ο «Τ έν ν ερ » . Κ αι α υ τό ς ο ισχυρ ισμ ός είνα ι λαν-

89 W. Josmg, Griechenland, Μόναχο 1996, σ. 145.90 G. WeiB, Peloponnes, Κολωνία 1997, σ. 89.91 Α. Κακογιάννης, Η θηριωι5ι'α των ναΖί στην Ελλα'όα.· Το ολοκαύτωμα τωνΚαλαβρντων, Αθήνα 1998.92 Ιστορικό Αρχείο Κανελλόπουλου (ΙΑΚ). Παράτις πολλαπλές αιτήσεις του συγγραφέα, δεντου

επετράπη οποιαδήποτε μελέτη τωνεγγράφων στο αρχείο Κανελλόπουλου.

46 4 V. Η Ε Π ΙΧΕ ΙΡΗ Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ

Φωτ. 144Α. Η παραχάραξη: ο άνδρας στο αριστερό περιθώ­ριο των φωτ. 143 και 144 υποτί­θεται ότι είναι ο «διαβόητος Τ ένν^ » στις 13 Δεκεμβρίου στα Καλάβρυτα και στην ίδια ακρι­βώς στάση στις 8.12.1943 στους Ρωγούς, όπως αναφέρει και ο υπότιτλος. Εύκολα αναγνωρίσιμα είναι όμως στον αριστερό βραχί­ονα της μορφής τα διακριτικά των ορεινών καταδρομέων.

Ρ Ω ΓΟ Ι 8.12.1943Ο περιβόητος Τένερ.

θα σμ έν ο ς. Ω ς γνω στόν , ο δ εκ α ν έα ς Ν τέν ερ τ ά φ η σ ε α ν εξ ίτη λ α ίχνη σ τη μ νή μ η τω ν

επ ιζη σ ά ν τω ν ω ς δ ιερ μ η ν έα ς και βίαιος « ιερ ο εξ ετα σ τ ή ς» τ ο υ Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ . Π α ­

ρά λλη λα δ η μ ο σ ιεύ ο ν τα ι μ έχρ ι σ ή μ ερ α οι π ιο π α ρ ά λο γ ες α ν α φ ο ρ ές σ χ ετ ικ ά μ ε το ν

«Τ έν ν ερ », ο ι ο π ο ίε ς έχ ο υ ν π ά ντα έναν κοινό π α ρ ο ν ο μ α σ τή , ό τ ι ε π ρ ό κ ειτ ο για τον

α ξιω μ α τικό εκ είν ο ν (σ τ ις π ερ ισ σ ό τ ε ρ ε ς π ερ ιπ τ ώ σ ε ις μ ε τ ο βα θμ ό το υ συντα γμ α τά ρ­

χη , τ ο υ ταγμ ατά ρχη ή τ ο υ λ ο χ α γ ο ύ ) π ο υ ή τα ν ο β α σικός υ π α ίτιο ς και έ φ ε ρ ε το μ έγ ι­

σ τ ο μ έρ ο ς τ η ς ευ θ ύ ν η ς για τ ις σφ α γ ές σ τ ο π λα ίσ ιο τ η ς ε π ιχ ε ίρ η σ η ς «Κ αλάβρυτα»,

εν ώ ε ίχ ε η γ η θ εί και τ ο υ ε κ τ ε λ εσ τ ικ ο ύ α π ο σ π ά σ μ α το ς.

Έ ν α σημ α ίνον π ρ ό σ ω π ο , ο Β λά σης Α ν δρ ικ ό π ο υ λ ο ς, π ο υ ε ίχ ε υ π ό τ ις δια τα γές το υ

τ ο 12ο σύνταγμ α τ ο υ Ε^ΛΑΣ, ισ χ υ ρ ίσ τη κ ε σ τις 18 Ιουνίου 1945 σ ε ένορκη κ α τά θεσ ή

τ ο υ ό τι «ο Γερμ α νός τα γ μ α τά ρ χη ς και δ ιο ικ η τή ς τ ο υ Α ιγίου Τ έν ν ερ δ ιέ τα ξ ε [ ... ]» τη

λ εη λ α σ ία και τη ν κα τα στροφ ή «των χω ρ ιώ ν Ρωγοί, Κ ερ π ιν ή , Κ α λά β ρ υτα και Β υσοκά »

και «την ε κ τ έ λ ε σ η τ ω ν κ α το ίκ ω ν μ ε το υ φ έκ ια και μαχαίρια».93 Ο Α ν δ ρ ικ ό π ο υ λ ο ς βα­

σ ίσ τη κ ε σ ε « π λ η ρ ο φ ο ρ ίες π ο υ τ ο υ δό θη κα ν», χω ρ ίς όμ ω ς να γ ίν ει π ιο σ υ γ κ εκ ρ ιμ έν ο ς.

93 Κρατικό Αρχείο Μονάχου: Stanw 21129, σ.168.

ΑΛΗΘΕΙΑ ΚΑΙ Μ ΥΘ Ο Π Λ Α Σ ΙΑ 465

Ο α ν τιεισ α γ γελέα ς τ ο υ Α ρ είο υ Π άγου Δ. Κ ιο υ σ ό π ο υ λ ο ς έγραψ ε σ τ η σ υ ν έχ εια σ τ ο κ α ­

τη γ ο ρ η τή ρ ιό το υ , σ τ ις 5 Μ α'ίου 1947, ό τ ι ο «α ξιω μ α τικ ό ς Ν τέν ερ τ» ήταν « επ ικ εφ α λ ή ς

τ ω ν γερμ ανικώ ν μονάδω ν» και μ ε τη ν ιδ ιό τη τά τ ο υ α υ τή «δ ια κ ρίθη κ ε λόγω τ η ς βιαιό­

τ η τ α ς και τ ο υ π ρ ω τα γ ω ν ισ τικ ο ύ τ ο υ ρόλου».94

Ο Ν τ έ ν ερ τ δ εν ή τα ν α ξιω μ α τικ ό ς αλλά μ ό ν ο δ ιερ μ η ν έα ς μ ε το βαθμό τ ο υ δ εκ α ­

νέα! Ε κ τ ε λ έ σ ε ις , και μ ά λ ισ τα σ τη ν έ κ τα σ η εκ είν ω ν σ τα Κ αλάβρυτα , δ ια τά σσ ο ν τα ν και

δ ιευ θύ ν ο ν τα ν σ τη γερ μ α νική Β έρ μ α χ τ απ ό α ξιω μ α τικ ο ύ ς και όχι απ ό δ εκ α ν είς π ο υ

δεν δ ιέθ ετα ν τ η ν π αραμ ικρή δ ικα ιοδοσία α π ο φ ά σεω ν . Α ναμφ ίβολα , μ π ο ρ εί να δια π ι­

σ τ ω θ ε ί ό τι οι ο υ σ ια σ τικ ο ί υ π εύ θ υ ν ο ι ή τα ν ο Λ ε Σ ουίρ και ο Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ . Ο τ ε ­

λ ευ τα ίο ς βρ ισκότα ν σ τ ο σ τα θμ ό δ ιο ίκ η σ η ς σ το κ έν τρ ο τ η ς π ό λ η ς , α π ’ ό π ο υ έ δ ω σ ε τ η

διαταγή να ρ ιχ τεί η φ ω το β ο λ ίδ α π ο υ σ ή μ α ν ε τ η ν έν α ρ ξη τ η ς ε κ τ έ λ ε σ η ς .

Η ε κ τ έ λ ε σ η έγ ιν ε υ π ό τη δ ιεύ θ υ ν σ η τ ο υ λο χα γ ο ύ Α κ α μ π χ ο ύ μ π ερ α π ό τη διμοιρία

κατα δίκω ν, σ τη ν ο π ο ία π α ρ εμ π ιπ τό ν τω ς δ εν α ν ή κ ε ο ύ τ ε έν α ς Έ λ λ η ν α ς , α ν τιθ έτω ς

π ρ ο ς τ ο υ ς ισχ υρ ισμ ο ύ ς π ο υ εκ φ ρ ά σ τη κ α ν κ α τά κ α ιρ ούς α π ό διά φ ο ρο υ ς ελ λ η ν ικ ο ύ ς

κ ύ κ λ ο υ ς. Ο Α κ α μ π χ ο ύ μ π ερ έδ ιν ε αναφορά α π ευ θ εία ς στο ν Λ ε Σ ουίρ, α λ λ ά για τη σ υ ­

γ κ εκ ρ ιμ έν η επ ιχ είρ η σ η ε ίχ ε τ εθ ε ί υ π ό τ ις δ ια τα γές τ ο υ Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ . Κ ατά π άσα

π ιθα ν ό τη τα , ο Ν τέν ερ τ δ εν ε ίχ ε π α ρ ευ ρ εθ ε ί π ρ ο σ ω π ικ ά σ τη ν ε κ τ έ λ ε σ η , αλλά β ρ ισ κ ό ­

ταν ω ς δ ιερ μ η ν έα ς δ ίπ λα σ το ν Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ .

Η υ π ό θ εσ η α υ τή β α σίζετα ι . ίσω ς σ τη ν κ α τά θ εσ η τ ο υ Κ ω νστα ντίνου Μ π ελο γιά ν ν η ,

ο ο π ο ίο ς θυμ όταν τ ο 1946 τα α κό λ ου θα : « Ό τα ν ο λό κ λη ρ η η π ό λ η ε ίχ ε μ ετα τρ α π εί σ ε

ερείπ ια , ρ ίχ τη κ ε μια φ ω το β ο λ ίδ α α π ό το σ π ίτ ι ό π ο υ έμ εν ε ο α ξιω μ α τικ ό ς Τ έν ν ερ .

Μ α ς δ ό θ η κ ε α μ έσ ω ς διαταγή α π ό το ν δ ιο ικ η τή τ ο υ α π ο σ π ά σ μ α το ς να σ η κ ω θ ο ύ μ ε

[ ... ]» .95 Η μ α ρ τυρ ία α υ τ ή φ α ν ερ ώ ν ει λ ο ιπ ό ν ό τ ι δ εν ή τα ν ο Ν τέν ερ τ ο « δ ιο ικ η τή ς τ ο υ

α π ο σ π ά σ μ α το ς» .

Α μ φ ιβ ο λίες σ χ ετ ικ ά μ ε το ν ισχυρ ισμ ό ότι ο Ν τέν ερ τ ε ίχ ε υ π ό τ ις δ ια τα γές το υ το

ε κ τ ε λ εσ τ ικ ό α π ό σ π α σ μ α δη μ ιου ργούν και οι κ α τα θ έσ ε ις τω ν ά λλω ν επ ιζη σ ά ν τω ν ,

Γεώ ργιου Σ α μ ο θρ α κίτη , Α ργύριου Φ ε ρ λ ε λ ή και Σ τα ύ ρ ο υ Κ ω σ τό π ο υ λο υ . Και ο ι τρ ε ις

κ α τέθ εσ α ν το 1946 ό τ ι «ο α ξ ιω μ α τικ ό ς π ο υ ή τα ν επ ικ εφ α λ ή ς τ ο υ α π ο σ π ά σ μ α το ς»

ρ ώ τη σ ε λίγο πριν α π ό τη ν ε κ τ έ λ ε σ η αν κά π ο ιο ς μ ιλ ο ύ σ ε αγγλικά. Π α ρ ο υ σ ιά σ τη κ ε ο

α γγλομ α θή ς δά σκα λος Α θα νασιά δης και άρχισε να μ ετα φ ρ ά ζει τα λόγια το υ Γ ερ μ α ­

ν ο ύ , ο ο π ο ίο ς π ρ ο φ α ν ώ ς κ α τέφ υ γ ε σ ε έν α ψ έμ α για να δ ια λύ σει τ η ν αν ησυχία π ο υ ε ί ­

χ ε α ρ χ ίσ ει να κατα λαμ βά νει τ ο υ ς ά ν δ ρ ες, δ ια β εβ α ιώ ν ο ν τά ς τ ο υ ς ότι δ εν σ κ ό π ευ α ν να

τ ο υ ς εκ τελ έσ ο υ ν .9 6 Ο Ν τέν ερ τ μ ιλο ύ σε όμω ς ελλ η ν ικ ά και επ ικ ο ιν ω ν ο ύ σ ε μ ε το υ ς

κ α το ίκ ο υ ς τω ν Κ α λ α β ρ ύτω ν στη γ λώ σσ α τους. Α π ενα ντία ς, και οι τρ εις επ ιζ ή σ α ν τες

94 Κεντρικό Γραφείο: 508 AR 1293/68, σ. 49.95 Ό.π., σ. 96.96 Ό.π., σ. 46, 96, 123, 139, 140.

466 V. Η ΕΠ ΙΧ Ε ΙΡΗ Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ»

τ η ς σ φ α γ ή ς ισχυρ ίστη κ α ν σ τ ις έν ο ρ κ ες κ α τ α θ έσ ε ις τ ο υ ς ό τι ο α ξιω μ α τικ ό ς τ ο ύ ς μ ίλη ­

σ ε στα αγγλικά. Π ράγματι, η κόρη τ ο υ Α κ α μ π χού μ π ερ Έ λ κ ε δ ια β εβ α ίω σ ε το ν σ υ γ ­

γραφέα σ ε επ ισ το λ ή τ η ς σ τ ις 26 Μ α'ίου 2001 ό τ ι ο π α τέρ α ς τ η ς μ ιλ ο ύ σ ε κα λά τ η ν αγ­

γλική γλώ σσα.

Τ ελ ικ ά θα π ρ έ π ε ι να α ν α φ ερ θ ο ύ μ ε και σ το ν σ χ ο λ ικ ό ε π ιθ εω ρ η τ ή Π α π α β α σιλείο υ ,

ο ο π ο ίο ς σ τα α π ο μ ν η μ ο ν εύ μ α τά τ ο υ δ εν αναφ έρετα ι σ το ν Ν τέν ερ τ , αν και τα κ α τ έ ­

γραψ ε δ ύ ο μ ό λ ις εβ δ ο μ ά δ ες μ ετά τ η σφ αγή. Έ ν α ς ά λ λ ο ς σ η μ α ν τικ ό ς μάρτυρας, ο

Γιούλιους Β έλ φ ιν γ κ ερ , εκ φ ρ ά σ τη κ ε σ χ ετικ ά μ ε το ν ά ν θρ ω π ο α υ τό ν τ ο 1976 , αναφ έ-

ρ ο ν τα ς ό τ ι δ εν θυμ ό τα ν κ ά π ο ιο ν «λοχαγό Τ έν ν ερ ή Ν τέν ερ τ» , α λ λ ά ο ύ τ ε και ό τι «είχ ε

δ ιευ θ ύ ν ει το ε κ τ ε λ εσ τ ικ ό α π ό σ π α σ μ α » ”

Έ ν α ς μ ύ θ ο ς μ ε σ κ ο π ό τ η ν ε κ τ ω ν υ σ τέρ ω ν δ ικα ίω ση κα ι τ η ν ά φ εσ η αμ α ρτιώ ν δια ­

δ ίδ ετ α ι α π ό π ρ ώ η ν μ έλ η τ η ς 1 1 7 η ς μ ερα ρ χία ς κα τα δρ ομ ώ ν: « Ή τα ν δ ύ σ κ ο λ ο » , ανα­

φ έρ ει ο Γ ιό ζεφ Τίσλερ,98 «να β ρ εθ ο ύ ν δ ιο ικ η τ ές για τ ο ε κ τ ε λ ε σ τ ικ ό α π όσ π α σ μ α . Ο

α ν θυπ ολοχα γός Σ μ ίτκ ε απ ό τ ο Μ όνα χο και ο α ν θυπ ολοχα γός Α κ α μ π χ ο ύ μ π ερ α π ό τη

Β ιέννη ανέλαβαν τη θέση α υ τή μόνο αφ ού έλαβαν τη δ ια β εβ α ίω σ η ό τ ι θα μ ε τ ε τ ίθ ε ­

ν το α μ έσ ω ς σ τ ο ανα τολικό μ έ τω π ο , ό π ο υ και τ ελ ικ ά έ π ε σ α ν » ”

Ο ισχυρ ισμ ό ς ό τ ι οι ά ν δ ρ ες τ ο υ Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ α κ ο λ ού θη σ α ν α π ρ ό θυ μ α τη δ ια ­

ταγή να διεξα γά γουν τ η ν ε κ τ έ λ ε σ η , μόνο και μ ό ν ο για να μ π ο ρ έσ ο υ ν στη σ υ ν έχ εια να

α ν α ζη τή σ ο υ ν έν α ν η ρω ικό θάνα το σ τ α ανατολικά π ε δ ία τ ω ν μαχώ ν, είναι π α ρ άλογος.

Ο Χ α ν ς Χ ό φ φ μ α ν είνα ι π α ρ εμ π ιπ τό ν τω ς τ η ς ίδιας ά π ο ψ η ς μ ε τ ο ν Τ ίσ λ ε ρ και π ρ ο σ θ έ ­

τ ε ι ό τ ι, ε κ τ ό ς α π ό ο ρ ισ μ έν ο υ ς κ α τα δ ρ ο μ είς [ O b erjag er], ζ ή τ η σ ε κα ι ο Ε μ π ερ σ μ π έρ ­

γ κ ερ να μ ε τ α τ ε θ ε ί σ τ η Ρ ω σ ία , « ό π ο υ σ κ ο τ ώ θ η κ α ν ό λο ι» .100 Αν και ο Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ

π ρά γμ ατι μ ετα τέθ η κ ε το ν Ιανουάριο το υ 1944 σ το ρω σ ικ ό μ έτω π ο και θ εω ρ ή θ η κ ε αρ­

γ ό τερ α α γ ν ο ο ύ μ εν ο ς, ο Α κ α μ π χ ο ύ μ π ερ εγ κ α τέλ ε ιψ ε μ ό λ ις τ ο καλοκαίρι τ ο υ 1944 τ η ν

Ελλάδα, α κ ο λ ο υ θ ώ ν τα ς το ν Λ ε Σουίρ. Σ ύ μ φ ω ν α μ ε τ ις έ ρ ε υ ν ε ς τ ο υ συγγρα φ έα , το

1945 ε π έ σ τ ρ ε ψ ε α π ό το μ έ τ ω π ο σ τ ο χω ριό τ ο υ , τ ο Κ ίρχντορφ τ η ς Α υστρία ς.

Σ χ ετ ικ ά μ ε το ν Ν τέν ερ τ , είνα ι γ ν ω σ τό ό τι υ π ο σ τή ρ ιξε χ ω ρ ίς εν δο ια σ μ ού ς τη ν

ε κ τ έ λ ε σ η τ ω ν π ο λ ιτώ ν τ ω ν Κ αλαβρύτω ν, για να ε κ δ ικ η θ εί τ ο θά να το τω ν σ υ μ π ο λ εμ ι­

97 Hoffmaηη, Banden in Siidgriechenland, ο. 64.98 Βλ. κεφ. «Η επιχείρηση των μονάδωνκρούσης “Λεωνίδας"».99 J. Tischler, «Eπηηeruηgeη uηd Berichte», χ.χ., σ. 36. Αντίγραφο στο αρχείο του συγγραφέα. Ο

Τίσλερ ισχυρίστηκε μετά τον πόλεμο ότι ως επιλοχίας είχε λάβει διαταγή να εκτελέσει 120 άνδρες απότοχωριό Άνω Βλασία, «Οι οποίοι είχαν συγκεντρωθεί μέσα σεέναν αμμόλακκο γύρω από τον παπά τους και προσεύχονταν γονατισμένοι, ενώ τα γυναικόπαιδα που θρηνούσαν κρα­τούνταν σε απόσταση με την απειλή των όπλων». Αλλά μετά, όπως σημειώνει ο Τίσλερ, δεν μπόρεσε να εκφωνήσει τη διαταγή γιατην εκτέλεση. «Διέταξα να λύσουντα πολυβόλα και έστει­λα τους ανθρώπους στα σπίτια τους». Ο συγγραφέας προσπάθησε να επαληθεύσει την ιστορία του Τίσλερ. Δεν υπάρχει όμως καμία ένδειξη ότι ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα.

100 Ηοίίτ^ηη, Banden in Siidgriechenland, ο. 64.

ΑΛ ΗΘ ΕΙΑ ΚΑΙ Μ Υ Θ Ο Π Λ Α Σ ΙΑ 467

σ τώ ν το υ τ ο υ 5ο υ λό χο υ . Υ π ή ρ ξ ε αναμ φ ίβολα έν α ς α π ό εκ ε ίν ο υ ς π ο υ δ η λη τη ρ ία ζα ν

τ ο κ λίμ α σ το π ερ ιβ ά λλ ο ν τ ο υ Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ και ω ς δ ιερ μ η ν έα ς χ ρ η σ ιμ ο π ο ίη σ ε

κ ά θ ε μ έσ ο για να το ν π ε ίσ ε ι να μη δ ε ίξ ε ι τ ο π αραμ ικρό ίχνος επ ιε ίκ ε ια ς . Ο μ η τρ ο π ο ­

λ ίτ η ς Π α τρώ ν Θ εό κ λ η τ ο ς Π α ν α γ ιω τό π ο υ λ ο ς θυμ ά ται ό τ ι ο Ν τέν ερ τ π ρ ο σ π ά θ η σ ε σ ε

μια σ υ ζ ή τη σ η μ ετά τη σφ αγή «να δ ικ α ιο λ ο γ ή σ ει τα α δικαιολόγητα», ό π ω ς ε ίπ ε ο θ ρ η ­

σ κ ευ τικ ό ς η γ έ τ η ς τ ο ν Ιού νιο τ ο υ 1 9 4 5 .1(Η

Ό π ω ς φ ά ν ηκε ε κ τω ν υ σ τέρ ω ν , ο ύ τε και ο Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ ε ίχ ε ιδ ια ίτερ ες τ ύ ­

ψ εις σ υ ν ειδ ή σ εω ς . Τ ρ ε ις μ ό λ ις μ έρ ες μ ετά τη σφ αγή, εγ κ ω μ ία σ ε τη ν « ευ σ υ ν είδ η τη

σ τά σ η τω ν ανδρών» π ο υ εκ τέ λ εσ α ν «τα αν τίπ οινα μ ε α π ό λ υ τη π επ ο ίθ η σ η » : «Ό ταν

δ ια τά χθ η κ ε η σ κ λ η ρ ό τερ η μ ορφ ή αντιπ οίνω ν», σ η μ ε ίω σ ε ο Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ στη ν

τελ ικ ή αναφορά, «οι δ ιο ικ η τ ές και οι σ τρ α τ ιώ τ ες τ η ς μ ά χιμ η ς ο μ ά δ α ς υπ άκουσα ν στη

διαταγή όχι μόνο μ ε ευ σ υ ν ειδ η σ ία α λλά και μ ε α π ό λ υ τη π επ ο ίθ η σ η » .

101 Κρατικό Αρχείο Μονάχου: Stanw 21129, σ. I 75.

Ο ι π ο λ ι τ ι κ έ ς ε π ι π τ ώ σ ε ι ς

τ η ς ε π ι χ ε ί ρ η σ η ς « Κ α λ ά β ρ υ τ α »

Η επ ιχ είρ η σ η «Κ αλάβρυτα» υ π ή ρ ξ ε για τ ο υ ς Γ ερ μ α ν ο ύ ς α π ό σ τρ α τιω τ ικ ή ς και π ο λ ι­

τ ικ ή ς α π ό ψ εω ς μια π λ ή ρ η ς α π ο τυ χία : ε κ τ ό ς α π ό τ ις σ υ μ π λ ο κ ές κ ο ν τά σ το Λ άλα και

το Π αγκρά τι, δ εν συ ν έβ η σ α ν μ εγ ά λ ες μ ά χ ιμ ες α ν τιπ α ρ α θ έσ εις μ ε τ ο υ ς α ν τά ρ τες , σ τ ις

ο π ο ίε ς α π έβ λ επ α ν οι Γερμ α νοί. Μ ετ ά τη ν επ ισ τρ ο φ ή τω ν γερ μ α νικώ ν μονάδω ν σ τ ις

β ά σ εις τ ο υ ς , ο ι α ν τά ρ τες ανακατέλαβα ν μ έσ α σ ε λ ίγ ε ς μόνο εβ δ ο μ ά δ ες τ ις α ρ χικ ές

τ ο υ ς θ έσ ε ις . Μ ε εξα ίρ εσ η τ ο υ ς τ ρ ε ις ε π ιζ ή σ α ν τε ς , ε ίχ α ν χ ά σ ει τ η ζω ή τ ο υ ς ό λα τ α μ έ ­

λη τ ο υ λ ό χ ο υ Σ ό μ π ερ . Τ ο μ ίσ ο ς τ ο υ ά μ α χου π λ η θ υ σ μ ο ύ εναντίον τ ο υ Γερ μ α ν ο ύ κα-

τ α κ τη τή ε ίχ ε φ τά σ ει μ ετά τ ις φ ο ν ικ ές επ ιχ ειρ ή σ εις σ ε α σ ύ λ λ η π τα ύψ η. Ο αρ χικός

σ τό χ ο ς , η «ειρ ή ν ευ ση » τ η ς χώ ρας, δ εν ήτα ν π λ έο ν παρά μια ο υ το π ία . Σ το υ ς μ ή ν ες

π ο υ α κ ο λ ού θ η σ α ν , ο τρ ό μ ο ς κ α τ α π ο λ εμ ε ίτ ο μ ε τρόμ ο π ερ ισ σ ό τερ ο α π ό π ο τέ .

Αν και ο Λ ε Σ ουίρ ή τα ν τ η ς ά π ο ψ η ς ό τ ι η επ ιχ είρ η σ η « είχ ε επ ιφ έρ ει κά π ο ια α ξιο ­

σ η μ είω τη α ν α κούφ ιση », α υ τή η α ν τιμ ετώ π ισ η τ η ς κ α τά σ τα σ η ς δ εν α π ο τ έλ εσ ε παρά

στιγμ ια ία εν τύ π ω σ η . Μ ε α υ το κ ρ ιτικ ή δ ιά θεσ η π α ρ α τή ρ η σ ε λ ίγ ο α ρ γ ό τερ α :1 «Ο ι

ε μ π ε ιρ ίες π ο υ α π ο κ τή σ α μ ε μ έχρι τώ ρ α μ α ς έδ ε ιξα ν ό τ ι α κ ο λ ο υ θ ή σ α μ ε λα ν θα σμ έν η

τα κ τικ ή . Ο ι ε π ιτ υ χ ίες δ εν α ν τα π οκρίνοντα ι στα έ ξ ο δ α και τ α μ έσ α π ο υ χ ρ η σ ιμ ο π ο ιή ­

θηκα ν [ ...], κ α θ ώ ς σ το ν ευ ρ ύ χώ ρ ο λ ε ίπ ο υ ν οι δ υ ν ά μ εις για “α π ο τελ εσ μ α τικ ή τα κ τικ ή

π ερ ικ ύ κ λ ω σ η ς "» .2

Ο Φ έλ μ υ συ μ φ ώ ν η σ ε. Η επ ιχ είρ η σ η δ εν ε ίχ ε καμ ία «ση μ α ντική επ ιτυ χ ία » , γιατί

«φ ά νηκε για μια ακόμα φορά ό τι για τ η διεξα γ ω γή μιας μ εγ ά λ η ς επ ιχ είρ η σ η ς (π ερ ι­

κ ύ κ λ ω σ η συμ μ ορ ιώ ν) δ εν α ρ κ εί έν α σ χ ετ ικ ά ευ κ ίν η το σύνταγμ α καταδρομώ ν».3

Α π ό τ η ν π λ ευ ρ ά τω ν Β ρ ετα ν ώ ν , ο Σ τ ίβ εν ς ά σ κ η σ ε κριτική σ τ η ν α π ό φ α ση τ η ς η γ ε ­

σία ς τ ο υ Ε ΛΑΣ να μ ην α ν τιμ ετω π ισ το ύ ν οι Γερμανοί ανοικτά και να τρ α π ο ύ ν οι δυνά ­

μ ε ις τ ο υ Ε ΛΑΣ σ τη φ υγή. Ο δ ιο ικ η τή ς τ η ς β ρ ετα ν ικ ή ς σ τρ α τιω τικ ή ς α π ο σ το λ ή ς σ υ ν έ ­

δ ε σ ε τη σ τά σ η α υ τή μ ε τ η ν α π ειλ ή τ ο υ Ε^ΛΑΣ να σ τα μ α τή σ ει τη ν κ α τα π ο λ έμ η σ η τω ν

Γερμ α νώ ν, επ ε ιδ ή οι Ά γγλοι είχαν δια κόψ ει ό λ ε ς τ ις ρ ίψ εις ό π λ ω ν μ ετά τη ν ε ξ ό ν τ ω ­

σ η τ ω ν δ υ ν ά μ εω ν τ ο υ ΕΣ.4 Σ τ ις 24 Ιο υ ν ίο υ 1944 ο Σ τ ίβ εν ς έγραψ ε σ τη ν αναφορά του:

! ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/16, αξιολόγηση της κατάστασης, 20.12.43, σ. 214.2 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/16, καταπολέμηση τωνσυμμοριών, 31.12.43, σ. 256.3 ΟΑ-ΣΤ: RH 24-68/15, ΚΤΒ, 12.12.43.4 Βλ. κεφ. «Η κυριαρχία του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ στην Πελοπόννησο».

ΟΙ Π Ο Λ ΙΤΙΚΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΠ ΙΧΕ ΙΡΗ Σ ΗΣ «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ» 46 9

Στις 6 Δ εκεμβρίου ξεκίνησε μια γερμανική διείσδυση μεγάλης κλίμακας στην

ορεινή περιοχή. Ο ΕΛΑΣ, όπως είχε απειλήσει στο τελεσίγραφό του, έδω σε εντολή

στους αντάρτες να μην αντισταθούν. Ουσιαστικά οι αντάρτες δεν πυροβόλησαν ού­

τ ε μία φορά εναντίον τω ν Γερμανών, εκτό ς από τους 70 Γερμανούς αιχμαλώτους

τους, κάτι που π ροκάλεσε τα τρομακτικά αντίποινα στην περιοχή Καλαβρύτων-

Μ αζέικων. Τ ο γενικό απ οτέλεσμα τη ς διείσδυσης ήταν να μ ειω θεί εξαιρετικά η δη ­

μοτικότητα τω ν ανταρτών ανάμεσα σ το υ ς κατοίκους τη ς υπαίθρου και να διασπα­

στεί η οργανωτική συνοχή τω ν ανταρτών. Η βρετανική αποστολή, αντί να αποτρα­

βηχτεί εκ είν η την εποχή πλήρω ς από τις βάσεις τη ς, προτίμησε να κρυφτεί. Η π α ­

ραμονή μας, σε αντίθεση με τη φυγή τω ν ανταρτών, αύξησε τη δημοτικότητά μας

και ταυτόχρονα έδω σε σε π ο λλούς Έ γ ι ν ε ς να καταλάβουν ότι η απ οστολή και ο

ΕΛΑΣ είναι ανεξάρτητες οργανώσεις. Ο Ε ΛΑΣ χρειάστηκε έξι εβδομάδες για να συ-

νέλθει από αυτή τη διείσδυση. Τ ην εποχή αυτή η αποστολή παρέμεινε ολότελα μό­

νη της, απροστάτευτη και αφύλακτη (οι δύο όροι δεν είναι συνώνυμοι) από τους

αντάρτες και δεχόμενη εμπόδια από την τακτική τους.5

Α συ ν ή θιστα α ν ο ιχ τή κριτική για τ ις εν έρ γ ε ιε ς τ η ς 1 1 7 η ς μ ερα ρ χία ς κ α τα δρ ομ ώ ν

ά σ κ η σ ε τ ο το π ικ ό α ρ χη γ είο 1042 μ ε έδ ρ α τ η ν Κ όρινθο, π ο υ υ π α γ ό τα ν σ το ν στρατηγό

δ ιο ικ η τή τ η ς Β έρ μ α χ τ Σ π ά ιν τελ . Τ ο α ρχηγείο αυτό δ ια π ίσ τω σ ε μια «κρίση σ τη σ τά ­

ση» τ ο υ άμαχου π λ η θ υ σ μ ο ύ α π έν α ν τι σ τ ις γ ερ μ α ν ικ ές δυνά μ εις κ α το χ ή ς, π ο υ μ π ο ­

ρ ο ύ σ ε « π λ έο ν μ ό ν ο να χ ε ιρ ο τερ έψ ει» .6 Ε π ίσ η ς π α ρ α τή ρ η σ ε ό τι οι π ερ ιπ τ ώ σ ε ις π α ρ α ­

π τ ω μ ά τω ν Γ ερ μ α ν ώ ν σ τρ α τιω τώ ν είχα ν α υ ξη θεί,? Π έρ α ν τ ο ύ τ ο υ α σ κ ή θ η κ ε κριτική

εν α ν τ ίο ν τ η ς « α υ θ α ίρ ετη ς επ ιλ ο γ ή ς ο μ ή ρω ν [ . . . ] ,μ έ σ ω τ η ς ο π ο ία ς υ π έφ ερ α ν β α θύ τα ­

τα εθ ν ικ ό φ ρ ο ν ες κ ύ κ λ ο ι π ρ ο σ ω π ικ ά και άμ εσα ». Ε ξα ιτία ς α υ τ ή ς τ η ς α ν οργάνω της

τα κ τ ικ ή ς θα εδ η μ ιο υ ρ γ είτο μια «ολοένα εν το ν ό τερ η α λλαγή το υ κλ ίμ α το ς» υ π έρ το υ

ΕΑΜ. Θ α ή τα ν κ α λ ύ τερ ο , π ρ ό τειν ε το το π ικ ό αρ χη γείο , κατά τ η ν επ ιλο γ ή τ ω ν ο μ ή ­

ρω ν «να επ ικ εν τρ ώ ν ετα ι η π ρ ο σ ο χ ή σ τ ο υ ς σ τ εν ο ύ ς σ υ γ γ εν είς τ ω ν κ ο μ μ ο υ ν ισ τώ ν π ο υ

είχα ν δ ια φ ύ γ ει σ τα βουνά».

« Α υ σ τη ρ ό τα τα μ έμ φ θη κ ε» τ ο το π ικ ό α ρχηγείο και τ η ς σ υ μ π ερ ιφ ο ρ ά τ η ς 117η ς

μερα ρ χία ς κα τα δρομ ώ ν σ τη ν Τ ρ ίπ ο λ η , ό π ο υ μία ημέρα μ ετά τ η σφ αγή σ τα Κ α λά βρυ­

τα , σ τ ις 14 Δ εκ εμ β ρ ίο υ , ο ρ γ α ν ώ θη κ ε απ ό το το π ικ ό α ρχηγείο μια δη μ ό σ ια σ υ γ κ έ­

ντρω ση . Η σ χ ετ ικ ή αναφορά έ χ ε ι ω ς ε ξ ή ς :

Οι κάτοικοι τη ς π όλη ς εκλήθησαν να λάβουν μέρος σ ε συγκέντρωση που θα γι­

νόταν το απόγευμα στη μεγάλη π λατεία . Ταυτόχρονα δόθηκε στους συμ μ ετέχοντες

5 PRO: HS 5/699, δεύτερη αναφορά του συνταγματάρχη Τζ. Μ. Στίβενς σχετικά με την παρούσα κατάσταση στην Πελοπόννησο.

6 ΟΑ-ΣΤ: 19 ΧΙ IOa, τοπικό αρχηγείο 1042 Πελοποννήσου, 31.12.43.7 Βλ. κεφ. <<Τα τάγματα 999 των εν αναστολή καταδίκων».

470 V. Η ΕΠ ΙΧ Ε ΙΡΗ Σ Η ««ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ»

εγγύηση για την απόλυτη προσωπική το υς ασφάλεια. Ο μιλητής ήταν ένας Γερμα­

ν ό ς αξιωματικός και η ομιλία του αντιμετω πίστηκε θετικά από το συγκεντρωμένο

πλήθος, που απ οτελείτο από αρ κετές εκατοντάδες ανθρώπους. Η συγκέντρωση

δεν είχ ε τελειώ σ ει, όταν [μέλη τ η ς 1 17ης μεραρχίας καταδρομών] συνέλαβαν αιφνί­

δια 70 Έ λ λ η ν ες από το πλήθος, που ανήκαν στην πλειοψηφία το υ ς στους πνευμα­

τικούς κ ύκλους τη ς π όλης, το υ ς οποίους και ανάγκασαν να συμμετάσχουν σ ε εργα­

σίες ανοικοδόμησης σε σημεία όπ ου είχε γίνει κάποια ανατίναξη. Η σύλληψ η έγινε

πάλι πλήρω ς ανοργάνωτα. Ανάμεσα στους συ λλ ηφ θέντες βρίσκονταν και πολλοί

εθνικιστές. Εύκολα γίνεται κατανοητό ότι μια τέτο ια συμπεριφορά που προσβάλλει

κάθε αίσθηση λογικής προκά λεσε μέγιστη οργή στο υ ς Έ λ λ η ν ες. Μ ε τέτοια μέσα γί­

νεται βίαιη προπαγάνδα εναντίον τω ν δικών μας συμφερόντων.8

Α π ό α υ τ ο ύ ς τ ο υ ς 70 τυ χ α ία σ υ λ λ η φ θ έν τ ε ς ο μ ή ρ ο υ ς επ ιλ έχ θ η κ α ν δ ύ ο μ έ ρ ε ς αργό­

τ ερ α 30 π ο υ θεω ρ ο ύ ν τα ν κ ο μ μ ο υ ν ισ τές , οι ο π ο ίο ι ε κ τ ε λ έσ τ η κ α ν σ ε αντίπ οινα για το

θάνα το εν ό ς Γερ μ α ν ο ύ σ τρ α τιώ τη .9

Ε κ τό ς α π ό τη ν αναφ ορά τ ο υ το π ικ ο ύ α ρ χη γ είο υ Κ ορίνθου , ο Σ π ά ιν τελ έλ α β ε

ακριβώ ς μία εβ δ ο μ ά δ α μ ετά τ η σφ αγή σ τα Κ α λάβρυτα και μια τ ετρ α σ έλ ιδ η επ ισ το λ ή

τ ο υ π ρ ω θ υ π ο υ ρ γ ο ύ Ιωάννη Ρ ά λλη , σ τη ν ο π ο ία ο Έ λ λ η ν α ς π ο λ ιτ ικ ό ς ε ξ έφ ρ α ζ ε την

εξα ιρ ετικ ή αν ησυχία τ ο υ σ χ ετ ικ ά μ ε μια «φ ήμ η» ό τι η Β έρ μ α χ τ σ χ εδ ία ζε για τη ν « π ό ­

λ η τ ο υ Α ιγίου και τ ο υ ς κ α το ίκ ο υ ς τ η ς να υ π ο σ το ύ ν τη ν ίδια μ οίρα μ ε τα Κ αλάβρυτα»

σ τη ν π ερ ίπ τ ω σ η π ο υ δ εν α ν τα π οκρίνοντα ν σ τ ο τ ελ εσ ίγ ρ α φ ο «να π α ρ α δ ώ σο υ ν σ υ ­

γ κ εκ ρ ιμ έν α π ρ ό σ ω π α », τα ο π ο ία θεω ρ ο ύ ν τα ν υ π εύ θ υ ν α για τ ο φ όνο Γερμ α νώ ν σ τρ α ­

τιω τώ ν .

Υ π εν θ υ μ ίζο ν τα ς τ ις ά σ κ ο π ες κ α τα σ τρ ο φ ές και τ ις μ α ζικ ές ε κ τ ε λ έ σ ε ις σ τα Κ αλά­

βρυτα και τη Σ π ά ρ τη , ο ε κ τ ό ς εα υ το ύ π ρ ω θ υ π ο υ ρ γ ό ς α γα να κτού σε δ ικ α ίω ς για τη

δο λ οφ ον ία τω ν « 13 γηραιώ ν μ ονα χώ ν» τ ο υ «ιστορικά ά ρ ρ η κ τα σ υ ν δ εδ εμ έ ν ο υ μ ε τ ο υ ς

α γ ώ ν ες τ η ς ελ λ η ν ικ ή ς α ν εξα ρ τη σ ία ς τ ο υ 1821 μ ο ν α σ τη ρ ιο ύ τ η ς Α γίας Λ αύρας» και

α ν αφ ερόταν ε π ίσ η ς και σ τα αντίπ οινα π ο υ εφ ά ρ μ ο σ ε σ τα τ έ λ η τ ο υ κ α λ ο κ α ιρ ιο ύ και

τ ο φ θ ιν ό π ω ρ ο σ τ η ν Ή π ε ιρ ο η 1η ορεινή μ εραρχία : ορ ισμ έν α χω ρ ιά «αφ ανίστηκαν»,

π ά νω α π ό 100 κα τα στρά φ ηκ α ν ο λ ο σ χ ερ ώ ς α π ό φ ω τιά και «σε μια π ερ ιο ρ ισ μ έν η ς

έ κ τ α σ η ς π ερ ιο χ ή σ κ ο τώ θ η κ α ν π ά ν ω α π ό 1.000 Έ λ λ η ν ε ς π ο λ ίτε ς , χω ρ ίς να γ ίν ει δ ια ­

φ ο ρ ο π ο ίη σ η α ν ά μ εσ α σ ε εν ό χ ο υ ς και α θ ώ ο υ ς , κ ά τ ι π ο υ α π ο δ εικ ν ύ ετα ι α π ό το γ εγ ο ­

ν ό ς ότι α ν άμ εσα σ τα θύμ α τα βρίσκοντα ν και π ο λ λ έ ς γ υ ν α ίκ ες και μικρά παιδιά».ι° Ο

Ρ ά λ λ η ς γρά φ ει σ τη ν επ ισ το λ ή το υ : -

8 ΟΑ-ΣΤ: RH 19 ΧΙ 1 Oa τοπικό αρχηγείο 1042 Πελοποννήσου, 31.12.43.9 ΟΑ-ΣΤ: RH 26-117/16, ΚΤΒ, σ. 74.

10 Ο Ράλλης αναφέρεται στην επιστολή τουστησφαγή του άμαχου πληθυσμούστοχωριό Κομμέ­νο κοντά στην Άρτα, που έγινε στις 16 Αυγούστου 1943 από Γερμανούς ορεινούς καταδρομείς.

ΟΙ ΠΟΛΙΤ ΙΚΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΠ ΙΧΕ ΙΡΗΣ ΗΣ «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ» 471

Γνωρίζετε, Εξοχότατε, ότι η κυβέρνησή μου ανέλαβε μ ε θάρρος τον αγώνα ενα­

ντίον του κομμουνιστικού επαναστατικού κινήματος. Οι συνεχείς π ροσπ ά θειές μου

για στρατολόγηση και εξοπλισμό π ιστώ ν σω μάτω ν ασφαλείας, τα οποία χρησιμο­

ποιούνται ήδη εναντίον τω ν κομμουνιστών στη ν πρω τεύουσα, σας είναι επίσης

γνωστές. Σ κοπός και επιθυμία μου είναι η αύξηση και η εξάπ λω ση αυτής τη ς π ιστής

στην υπάρχουσα κυβέρνηση και τάξη δύναμης μ ε τη βοήθεια τω ν γερμανικών στρα­

τιω τικώ ν υπηρεσιών, για να μπορέσει να αναλάβει τον αγώνα κατά του κομμουνι­

στικού κινήματος και στις επαρχίες. Κατά συνέπεια, η κυβέρνησή μου δεν θα διστά­

σει να χρησιμοποιήσει μέσα, όσο σκληρά και αν π ρέπ ει να είναι, εναντίον τω ν οπ λι­

σμένω ν αναρχοκομμουνιστικών στοιχείων, π ου πίστεψ αν ότι βρήκαν ήδη την ευ ­

καιρία για να μπορέσουν να επιβάλουν μ ε τις αιματηρές και δολοφ ονικές τους εν έρ ­

γειες τις φρικτές αρχές τους στον άτυχο και χειμαζόμενο ελληνικό λαό. Π ιστεύω

ακράδαντα ότι μπορούν να χαρακτηριστούν μόνο βάρβαροι και καταστροφείς του

ευρω παϊκού πολιτισμού.

Είμαι επίσης π επ εισμ έν ος ότι εσείς, ο πάντα δίκαιος, θα αναγνωρίσετε ότι η κα­

ταστροφ ή τη ς Ελλάδας υπό μορφήν αντιποίνων και η εκ τέλ εσ η Ελλήνων πολιτών,

χωρίς να λαμβάνεται υπόψη η ενοχή ή η αθωότητα, η ηλικία ή το φύλο, η αναρχία ή

η π ίστη, δεν βοηθά τον αγώνα εναντίον του ποταπού κομμουνισμού.

Μια τέτο ια γενική και αδιαφοροποίητη εξόντω ση του ελληνικού πληθυσμού

δημιουργεί την πιθανότητα ο ζήλος [ ...] π ιστώ ν στοιχείω ν να μειω θεί και να παρα­

λύ σει [ ...]. Ανεξάρτητα όμω ς από αυτό, η γενική ατμόσφαιρα που δημιουργήθηκε

από τα παραπάνω γεγονότα α π ο τέλ εσ ε μεγάλο ψυχολογικό εμπόδιο για την επ ιτυ ­

χία τω ν προαναφερθεισών π ροσπαθειώ ν τη ς κυβέρνησης με σκοπ ό την αυτόνομη

και αυτοδύναμη αντίσταση κατά του κομμουνισμού, ακριβώς τη στιγμή που η κοινή

γνώμη είχε αρχίσει νά αλλάζει ριζικά και ο πληθυσμός αντιμετώ πιζε με συμπάθεια

εσάς και τον αγώνα μας κατά του κομμουνισμού.

Για τους λόγους αυτούς, Ε ξοχότατε, νομίζω ότι έχω το δικαίωμα παρά τις δυ­

σκολίες, τις ο π οίες φυσικά αναγνωρίζω, που αντιμετω πίζει και η γερμανική Β έρ ­

μαχτ, δεχόμενη δολοφ ονικές επ ιθ έσ εις από ενέδ ρες κομμουνιστών, να σας παρα-

καλέσω στο όνομα τη ς π ιστής και ειλικρινούς συνεργασίας μου μαζί σας να δ ώ σ ετε

τις απαραίτητες διαταγές ώ σ τε να σταματήσει η εφαρμογή αντιποίνων αδιάκριτα.

«750 κάτοικοι αυτού του χωριού», γράφει ο Ράλλης, «εκτελέστηκαν από Γερμανούς στρατιώ­τες». Στην πραγματικότητα φονεύθηκαν 316 άμαχοι. Βλ. σχετικά: H.F. Meyer, Η φρίκη του Κομ­μένου. Αφή^ηση-έρευνα για το ολοκαύτωμα του χωριού Κομμένο της Άρτας στις 16 Αυγούστου 1943, Αθήνα Ι 998. Βλ. επίσης του ιδίου, <<Die Gebirgsdmsion ίη Epirus im Sommer 1943», στο: Thetis, Mαnnheimer Beiirage zur Ktosischen Archao/ogie und Geschichte G r ^ ^ n ^ d s und Zyperns, 5/6 (1999).

472 V. Η Ε Π ΙΧΕ ΙΡΗ Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ»

Ό τ α ν ο Σ π ά ιν τελ α π ά ν τη σ ε σ τη ν επ ισ το λ ή α υ τή σ τ ις 29 Δ εκ εμ β ρ ίο υ , υ π ο σ χ έθ η κ ε

σ το ν Ρ άλλη να ερ ευ ν ή σ ει τα γ εγ ο ν ό τα σ τη ν Ή π ειρ ο , εν ώ σ χ ετ ικ ά μ ε τ ις φ ή μ ες για π ι­

θανή σφ αγή και κ α τα σ τρ ο φ ή τ η ς π ό λ η ς τ ο υ Α ιγίου το ν δ ια β εβ α ίω σ ε ότι «η κ α τα σ τρ ο ­

φή α υ τή ο ύ τε ε ίχ ε σ χ εδ ια σ τε ί ο ύ τε σ χ εδ ια ζό τα ν , κ α θ ώ ς δ εν υ π ή ρ χ ε λ ό γ ο ς για κάτι τ έ ­

το ιο » . Σ χ ετ ικ ά μ ε τ η σφ αγή στα Κ αλάβρυτα ο Σ π ά ιν τ ελ ε ίχ ε ό μ ω ς ή δη μ ιλ ή σ ει μ ε το ν

Λε Σ ουίρ και τ ο ν Φ έ λ μ υ και έγρ α ψ ε σ τη ν α π ά ν τη σ ή τ ο υ :π

Διαπιστώθηκε ότι η σκληρή επέμβα ση τη ς μονάδας, η οποία ήταν επιπλέον

εξοργισμένη λόγω τη ς μαζικής εκ τέλεσ η ς Γερμανών στρατιωτών, προξενήθηκε από

το γεγονός ότι η υποστήριξη τω ν συμμοριτών από μεγάλο τμήμα του πληθυσμού

ε ίχ ε αποδειχτεί. Σχετικά διαπιστώνω:

1) Ό τα ν η μονάδα πλησίασε στα Καλάβρυτα, δ έχ τη κ ε πυροβολισμούς από τα

σπίτια· η π όλη καταλήφ θηκε λοιπόν μετά από ένοπλη σύγκρουση.

2) Ο πληθυσμός -ό χ ι ξένοι σ υ μ μ ο ρ ίτες- έπ ρ α ξε απερίγραπτες φρικαλεότητες.

Π.χ. ρίχτηκαν τραυματισμένοι Γερμανοί στρατιώ τες σ ε πηγάδι, όπ ου πνίγηκαν.Ό λα

μπορούν να αποδειχτούν μέσω μαρτύρων.

3) Το αναφερόμενο μοναστήρι πρόβαλε αντίσταση και καταλήφ θηκε μετά από

επ ίθεση . Τρεις μοναχοί βρέθηκαν μ ε το όπλο στο χέρι!!!

Σας εκφράζω την ειλικρινή μου λύπη, επ ειδή κατά τ η διάρκεια αυτής και άλλων

παρόμοιων επιχειρήσεω ν, εκτό ς από τους ενόχους που τιμωρήθηκαν όπως τους

άξιζε, έχασαν τη ζωή τους και αθώοι. Π αρόμοιες επ ιπ τώ σ εις ενός ανταρτοπολέμου

δεν πρόκειται να εξαλειφθούν π οτέ. Η μονάδα θα προσπαθήσει όμως να τις π ερ ιο­

ρίσει κατά το δυνατό. Ο π ό λ εμ ο ς είναι σκληρός και ας μου επ ιτρ α π εί ίσω ς [ ...] να

υπενθυμίσω το γεγονός ότι ο γερμανικός π λη θυσμ ός υ π έστη π ο λύ πιο μεγάλες

απώ λειες λόγω τω ν αγγλοαμερικανικών τρομοκρατικών επ ιθέσ εω ν εναντίονγερμα-

νικών π ό λεω ν και πολιτισμικών μνημείων, κατά τις ο π ο ίες έχασαν τη ζω ή το υς μό­

νο αθώοι - κυρίω ς γυναίκες και παιδιά. Λυπάμαι για τις επ ιπ τώ σ εις του πολέμου

και στις δύο π λευρ ές και σας διαβεβαιώ ότι έκανα ό,τι μπορούσα και θα συνεχίσω

να το κάνω για να προστατεύσω τους αθώους.

Ω ς γνω στόν , και οι τ ρ ε ις ισχ υ ρ ισμ ο ί τ ο υ Σ π ά ιν τελ δ εν α ν τα π οκρίνοντα ι σ τη ν

π ρα γμ α τικό τη τα . Η μονάδα δ εν δ έ χ τ η κ ε π υ ρ ο β ο λ ισ μ ο ύ ς απ ό σπ ίτια κα θώ ς π λ η σ ία ζε

στα Κ αλάβρυτα . Η π ό λ η δ εν κ α τα λ ή φ θ η κ ε μ ετά α π ό έν ο π λ η σύ γ κ ρ ο υ σ η . Οι τ ρ ε ις

τρ α υ μ α τισ μ έν ο ι Γερ μ α ν ο ί σ τρ α τ ιώ τ ες φ ο ν εύ θ η κ α ν α π ό μ έλ η τ ο υ Ε ΛΑΣ και εν τα φ ιά ­

σ τη κ α ν α π ό το ν άμαχο π λ η θυ σ μ ό σ τ ο ν εκ ρ ο τα φ είο τ η ς π ό λ η ς. Σ ε α ν τίθεσ η μ ε τ η μο­

νή Ο μ π λ ο ύ , οι μ ο ν ές τ ο υ Μ εγ ά λ ο υ Σ π η λ α ίο υ και τ η ς Α γίας Λ αύρας δ εν π ρόβ α λα ν

αντίσταση .

ί ΟΑ-ΣΤ: RH 19 Xl/lOa, 29.12.43, σ. 42 (έ μ φ αση ό π ω ς και σ τ ο π ρ ω τ ό τ υ π ο ) .

ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΠ ΙΧΕ ΙΡΗ Σ Η Σ «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ» 4 7 3

Ο Σ π ά ιν τελ κ α τα ν ό η σ ε βέβ α ια π ό σ ο δ ικ α ιο λο γ η μ έν η ήτα ν η κριτική τ ο υ Ράλλη ,

αλλά για π ο λ ιτ ικ ο ύ ς λ ό γ ο υ ς π ρ ο σ π ά θ η σ ε να βρει δ ικ α ιο λο γ ίες . Η σ τά σ η τ ο υ σ τη ν α λ­

λ η λογρα φ ία τ ο υ μ ε τ ο υ ς α ν ώ τα το υ ς δ ιο ικ η τ ές τω ν δύο ομ ά δω ν σ τρ α το ύ Ε και F (Λ ερ

και Β ά ιχς) και μ ε το ν ά μ εσ ο π ρ ο ϊσ τά μ εν ό το υ Φ έ λ μ π ε ρ , το ν σ τρ α τιω τικ ό δ ιο ικ η τή

ν ο τιο α ν α το λικ ού χώ ρ ο υ , χα ρ α κ τη ρ ίζετα ι α π ό δ ια φ ο ρ ετικ ό ύ φ ο ς. Σ τ ις 8 Ιανουαρίου

έγ ρ α ψ ε:12

Μ ετά από λ επ το μ ερ είς συζητήσεις μ ε τον διοικητή της μεραρχίας στην Π ελο ­

πόννησο και μ ε τον διοικητή του γενικού" επ ιτελείο υ του 68ου σώ μα τος στρατού δι­

καιολόγησα, όπ ω ς ήταν αυτονόητο, στη ν απάντησή μου προς το ν Έ λληνα π ρω θυ­

πουργό τη μονάδα και εξέφρασα ανταπαιτήσεις.

Θ εω ρώ εντούτοις υποχρέω σή μου να επισημάνω τις πραγματικές επ ιπ τώ σεις

της υπόθεσης «Καλάβρυτα», όπ ω ς έκανα ανοικτά και απέναντι στους πραναφερθέ-

ντες αξιωματικούς.Είναι γεγονός ότι η υπ όθεση «Καλάβρυτα» απασχόλησε επ ί εβδομάδες ολόκλη­

ρο τον ελληνικό π ληθυσμό εντονότερα από όλα τα υπόλοιπα προβλήματα. Οι ψυ­

χολογικές επιπ τώ σεις τω ν αντιποίνων τη ς μονάδας ήταν ότι οδήγησαν σε μια επα­

ναπροσέγγιση τω ν εθνικιστικών και τω ν κομμουνιστικών κύκλω ν και ω ς εκ τούτου

σ ε ένα κοινό μέτωπο εναντίον τη ς Βέρμαχτ. Κάτι τέτοιο είναι ιδιαίτερα λυπηρό, κα­

θώς η διαίρεση και η διχόνοια ανάμεσα στα εθνικιστικά και τα κομμουνιστικά στοι­

χεία που δημιουργώ προσχεδιασμένα εδώ και καιρό οδήγησε σε σημαντικές επ ιτυ ­

χίες, οι οπ οίες τίθενται π λέον εκ νέου υπό αμφισβήτηση [ . ..] .Θ α γεφ υρω θεί όμως

[η διχόνοια], αν η γερμανική Βέρμαχτ γίνει «ο κοινός εχθρός» λόγω μέτρω ν που

βλάπτουν και τα δύο στρατόπεδα. Α υστηρότατες επιχειρήσεις κατά των συμμοριών

είναι απαραίτητες! Θα π ρ έπ ει όμω ς να προετοιμάζονται και να διευθύνονται με

εξαιρετική προσοχή, αν επιδ ιώ κουν να επιτύχουν το σκ ο π ό του εκφοβισμού" του

πληθυσμού" και όχι το αντίθετο, την εντατικοποίηση δηλαδή του μίσους εναντίον

της γερμανικής Βέρμαχτ και κατά συνέπεια την αύ"ξηση τω ν μελών τω ν συμμοριών.

Ω ς σ υ ν έπ εια ο Σ π ά ιν τελ α π α ίτη σ ε «σ α φ είς κ α τευ θ υ ν τή ρ ιες γρ α μ μ ές για τη ν

εφ α ρ μ ογή τω ν αντιπ οίνω ν, σ υ μ π ερ ιλ α μ β α ν ο μ έν η ς και τ η ς σ ύ λ λ η ψ η ς ομ ή ρω ν», και

να μη θ ίγ ο ν τα ι «π ο λιτισμ ικ ά μ ν η μ εία και α ν τικ είμ εν α αξίας» σ ε μ ε λ λ ο ν τ ικ έ ς ε π ιχ ε ι­

ρ ή σ εις , « κ α θ ώ ς η κ α τα σ τρ ο φ ή τ ο υ ς γ ίνετα ι ε π ιδ έξ ια α ν τικείμ ενο εκ μ ετ ά λ λ ευ σ η ς απ ό

τη ν αντίπ α λη π λ ευ ρ ά εναντίον τω ν δ υ ν ά μ εω ν κ α το χή ς» . Σ το π λα ίσ ιο α υ τό ο Σ π ά ι­

ν τ ε λ α ν α φ έρ θ η κ ε κ υ ρ ίω ς σ τη ν κ α τα σ τρ ο φ ή τ η ς μ ο ν ή ς τ η ς Α γίας Λ αύρας, « το υ εθ ν ι­

κ ο ύ ιερ ο ύ τω ν Ε λλή νω ν, ό π ο υ φ υ λά σσ ον τα ν το λ εγ ό μ εν ο λά βαρο τ η ς ε λ ευ θ ερ ία ς και

ε κ τ ό ς α υ το ύ α ν εκ τίμ η τα α ν τικ είμ εν α τ έ χ ν η ς α π ό τη ν π ρ ώ ιμ η βυζαντινή επ ο χ ή » .

12 ΟΑ-ΣΤ: RH 19 VII/23b, 8.1 .44, πολιτικές επ ιπτώσε ις της επιχείρησης εναντίον τ ω ν σ υ μ μ ο ρ ιώ ν .

474 V. Η Ε Π ΙΧ Ε ΙΡΗ Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ»

Εν κα τα κλείδ ι ο Σ π ά ιν τελ α ν α φ έρ θ η κ ε σ τ ο κ ε ίμ εν ό τ ο υ επ ικ ρ ιτικ ά «στην ολοένα

ε π ιδ ειν ο ύ μ εν η π ειθα ρ χία τ η ς μονάδας» και σ το γόητρό τη ς, π ο υ μ ειω ν ό τα ν « σ υ ν ε­

χώ ς». Ο Χ έρ μ π ερ τ Βάρνστορφ , ο Ic α ξιω μ α τικ ό ς σ τ ο κ εν τρ ικ ό α ρ χη γ είο τ η ς ο μ ά δ α ς

σ τρ α το ύ Ε, σχ ο λ ία σ ε λα κω νικά α υ τό το ν ισχυρ ισμ ό μ ε τ η χειρό γρα φ η π α ρ α τή ρη ση

«Υ π ερ β ο λ ή !» σ τ ο π ερ ιθώ ρ ιο . Ό μ ω ς σ χ ετικ ά μ ε τ ις α π α ιτο ύ μ εν ες ν έ ε ς « κ α τευ θ υ ν τή ­

ρ ιες γρα μ μ ές για αντίπ οινα » έκ α ν ε τ η ν α κ ό λ ο υ θ η ε ύ σ το χ η π α ρ α τή ρ η σ η : « Ό λ α α υ τά

τα π ρ ο β λ ή μ α τα θα ή τα ν π ο λ ύ π ιο α π λά αν ο ι τ α κ τ ικ ές και εδ α φ ικ ές α ρ μ ο δ ιό τη τες

β ρ ίσκοντα ν σ τα χέρ ια μόνο £vo'f».u

Ε δ ώ ο Β ά ρ ν στο ρφ α ν α φ έρ ετα ι σ το δ ια β ό η το π ρ ό β λ η μ α τ ο υ λα β υ ρ ίν θο υ τω ν αρ­

μ ο δ ιο τή τω ν μ έσ α σ τ ο π λ α ίσ ιο τ η ς η γ ετ ικ ή ς δ ο μ ή ς τ η ς γ ερ μ α ν ικ ή ς Β έρ μ α χ τ σ τη ν Ε λ ­

λ ά δ α και το ν νοτιο α ν α το λικ ό χ ώ ρ ο .Η Ω ς γν ω στό ν , ο Σ π ά ιν τελ ή τα ν υ π εύ θ υ ν ο ς για τη

σ τρ α τιω τικ ή δ ιο ίκ η σ η , υ π α γ ό τα ν σ τη ν ομάδα σ τρ α το ύ F σ το Β ελιγρά δι και συ νεργα ­

ζό τα ν σ τεν ά μ ε τ η ν ελ λ η ν ικ ή κ υ β έρ ν η σ η . Ό μ ω ς ω ς « σ τρ α τη γ ό ς χω ρ ίς μ ο ν ά δ ες» ,

ό π ω ς τ ο ν ε ίχ ε χα ρ α κ τη ρ ίσ ει ο Λ ε Σ ο υ ίρ , δ εν ή τα ν σ ε θ έσ η να ο ργα ν ώ σ ει μ εγ ά λ ες ε π ι ­

χ ε ιρ ή σ ε ις μ ε τ ις ελ ά χ ισ τες μ ο ν ά δ ες α σ φ α λ εία ς π ο υ ε ίχ ε σ τη δ ιά θεσή του.

Ο Λ ε Σ ο υ ίρ α ν τιθ έτω ς , π ο υ ε ίχ ε σ τη δ ιά θεσή τ ο υ τ ις α π α ρ α ίτη τες μ ο ν ά δ ες για να

ε κ τ ε λ έσ ε ι τ ις σ χ ετ ικ ές δ ια τα γές μάχης, ή τα ν ό ν τω ς εκ ε ίν ο ς π ο υ υ π ερ τε ρ ο ύ σ ε σ το ν

αγώ να για εξο υ σ ία α ν ά μ εσά το υ ς . Σ υ ν επ ώ ς α ν τιμ ετώ π ιζ ε το ν Σ π ά ιν τελ μ ε αδιαφορία

και υ π ερ ο ψ ία . Μ έχ ρ ι και τ ις 8 Ιανουαρίου , ό τα ν ο Σ π ά ιν τ ε λ έ σ τ ε ιλ ε τ η ν ε π ισ τ ο λ ή το υ

π ρ ο ς τ ο υ ς α ν ώ τα το υ ς δ ιο ικ η τές , δ εν ε ίχ ε α κό μ η εν η μ ερ ω θ εί επίσημα α π ό το ν Λ ε

Σ ο υ ίρ σ χ ετ ικ ά μ ε τ η ν επ ιχ είρ η σ η «Κ αλάβρυτα », ό π ω ς σχ ο λ ία σ ε α ρ ν η τικ ά ο ίδιος.15

Μ ε π α ρ ό μ ο ιο α υτο δύ ν α μ ο τρ ό π ο ο Λ ε Σ ο υ ίρ ε ίχ ε α π ο φ α σ ίσ ει τ η ν εφ α ρ μ ο γή τω ν

«αντιπ οίνω ν» γύρω και μ έσ α σ τα Κ αλάβρυτα . Δ εν ε ίχ ε σ υ ζ η τ ή σ ε ι ο ύ τε μ ε το ν Φ έ λ μ υ

ο ύ τε μ ε το ν Λ ερ ο ύ τε μ ε το ν Σ π ά ιν τελ . Α υ τό έγ ιν ε δ υ ν α τό γιατί ο Λ ε Σ ο υ ίρ α ν άμ εσα

σ τ ις 8 και τ ις 15 Δ εκ εμ β ρ ίο υ , τ η ν επ ο χ ή τ η ς δ ιεξα γ ω γ ή ς τ η ς ε π ιχ ε ίρ η σ η ς «Κ αλάβρυ­

τα», ή τα ν υ π εύ θ υ ν ο ς και για τ η γ εν ικ ή δ ιο ίκ η σ η το υ 68ο υ σ ώ μ α το ς σ τρ α το ύ . Τ η ν ίδια

13 Σχετικάμε τη δομή τηςηγεσίας και τις αρμοδιότητες του Βάρνστορφ στην ομάδα στρατού Ε βλ. H.F. Meyer, <<Die Eriηηeruηgeη des H a^ Weηde, νοη 1942 bis 1944 “Sachbearbeiter fur Baηdeη- aηgelegeηheiteη” ίη der “Fίihruηgsabteiliηg Ic” des Oberkommaηdos der Heeresgruppe Ε, Grie- cheηlaηd», στο: Thetis, MannheimerBeitrage zur Klassischen Archaologie und Geschichte Griechen- lands und Zyperns, 7 (2000).

14 Βλ. κεφ. «Ανακατάταξη της διοίκησης στα Βαλκάνια».15 Το 1948 ο Σπάιντελ έγραψε μια αναφορά για τον αμερικανικό στρατό σχετικά μετις αρμοδιότη­

τες του στρατιωτικού διοικητή στην Ελλάδα. <<0 στρατιωτικός διοικητής», ισχυριζόταν ο Σπάι­ντελ προσπαθώντας να δικαιολογήσει την κατάσταση, <<ήταν ένα ανδρείκελο χωρίς επιρροή και ανίκανο να εργαστεί. Είχε υποχρεώσεις, αλλά όχι δικαιώματα1 είχε αρμοδιότητες, αλλά δεν είχε τα μέσα για να αντεπεξέλθει· είχε εκτελεστικά όργανα, αλλά τους έλειπαν οι ικανότητες. Υπό αυτές τις προϋποθέσεις προσπαθήσαμε να κάνουμε ό,τι μπορούσαμε, εφαρμόζοντας την αρχή: make the best ofit!» (ΟΑ-ΣΤ: ΖΑ 1/1774, Report in Greece, 1942-1944, ό. 81).

ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΠ ΙΧΕ ΙΡΗΣ ΗΣ «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ» 475

επ ο χ ή ο Φ έλ μ υ α ν α π λή ρω νε το ν Λ ερ σ τη Θ εσ σ α λ ο ν ίκ η και π ρ α γ μ α το π ο ίη σ ε τ ις η μ έ ­

ρ ε ς π ο υ δ ιεξα γ ό τα ν η επ ιχ είρ η σ η «Κ αλάβρυτα» έν α π ο λ υ ή μ ερ ο τα ξίδ ι για να ε π ιθ ε ω ­

ρ ή σ ει έν α γερμ ανοα λβανικό τά γ μ α , το ο π ο ίο επ ρ ό κ ειτ ο να μ ε τ α τ ε θ ε ί αρ γότερα στην

π ερ ιο χ ή τη ς Α θήνας.

«Λόγω τ η ς α π ο υ σ ία ς μ ου α υ τ ή ς από τη Θ εσ σ α λ ο ν ίκ η , π λ η ρ ο φ ο ρ ή θ η κ α τη ν έκ τ α ­

σ η τω ν α ν τιπ οίνω ν και τα π ερ α ιτέρ ω γεγ ο ν ό τα στα Κ αλάβρυτα μόνο μ ετά τ η ν ε π ι­

στρ οφ ή μου σ τη ν Α θήνα», κ α τ έ θ ε σ ε ο Φ έ λ μ υ στη δίκη τ η ς Ν υρ εμ β έρ γη ς. «Είναι μάλι­

στα π ιθα νό να π λ η ρ ο φ ο ρ ή θ η κ α τα π ά ν τα μόνο μ ετά τη ν επ ισ τρ ο φ ή μου α π ό τ ις δ ια ­

κ ο π έ ς τ ω ν Χ ρ ισ το υ γ έν ν ω ν το ν Ιανουάριο τ ο υ 1944, ό τα ν ο στρ α τη γ ό ς φ ον Λ ε Σουίρ

μου έκ α ν ε μια σ χ ετ ικ ή π ρ ο φ ο ρ ικ ή αναφ ορά».16

Ο ι όχι και τόσο α κ ρ ιβ είς α ν α μ ν ή σεις τ ο υ Φ έ λ μ υ στο σημ είο αυτό μ π ο ρ ο ύ ν να σ υ ­

μ π λ η ρ ω θο ύ ν α π ό το στρ α τιω τικό η μ ερ ο λ ό γιο τ ο υ σ ώ μ α το ς στρ α το ύ π ο υ υ π έγρα ψ ε ο

ίδιος σ τ ις 31 Δ εκ εμ β ρ ίο υ και στο οπ οίο γίνεται λ ε π τ ο μ ε ρ ή ς αναφορά σ χ ετ ικ ά μ ε τ η

διεξα γ ω γή τ η ς επ ιχ είρ η σ η ς «Κ αλάβρυτα» και το ν αριθμό τό σ ο τω ν κ α τεσ τρ α μ μ έν ω ν

χω ριώ ν ό σο και τ ω ν ε κ τ ε λ εσ θ έ ν τ ω ν ο μ ή ρ ω ν .ι7 Κ ατά π ά σ α π ιθα ν ό τη τα , μ ετά τ ις χρι­

στο υ γ εν ν ιά τικ ες δ ια κ ο π ές ο Φ έ λ μ υ ε ίχ ε ζ η τή σ ε ι τη ν αναφορά τ η ς μ ερα ρ χία ς σχ ετικ ά

μ ε τη ν επ ιχ είρ η σ η , ώ σ τε το τμ ή μ α Ia έ σ π ε υ σ ε να σ τ ε ίλ ε ι μ ε τ η λ έ τ υ π ο σ τη ν Α θήνα

σ τις 31 Δ εκ εμ β ρ ίο υ τη ν τ ελ ικ ή αναφ ορά για τα 28 κ α τεσ τρ α μ μ έν α χω ριά και μ ονα­

σ τή ρ ια και τ ο υ ς 6 9 6 ε κ τ ε λ εσ μ έν ο υ ς Έ λ λ η ν ε ς .

Ό τ α ν ο Φ έ λ μ υ ρ ω τή θη κ ε σ τη Ν υ ρ εμ β έρ γ η αν ε ίχ ε εκ φ ρ ά σει τη συ μ φ ω ν ία τ ο υ για

τα α ντίπ οινα π ο υ ε ίχ ε δ ια τά ξει ο Λ ε Σ ο υ ίρ α π ά ν τη σ ε κ α τά το ν ακόλουθο τρ ό π ο :

Ό χι, αντιθέτως. Κατηγόρησα το ν στρατηγό φον Λε Σουίρ ότι είχε διατάξει τα

αντίποινα για τη θανάτωση τω ν 78 Γερμανών στρατιωτών βιαστικά. Θα έπ ρ επ ε να

είχε γνω στοποιήσει το γεγονός αυτό με κάθε δυνατό τρόπο, πριν π ροχω ρήσει σε

αντίποινα. Μ όνον έτσ ι θα μπ ορούσε να έχ ει εμ π ο δ ισ τεί η μονόπλευρη προπαγάν­

δα. Μ ε τον τρόπο αυτό η γερμανική ηγεσία έχασε την αξιοπιστία τη ς και όλο το βά­

ρος τη ς ευθύνης έ π ε σ ε πάνω μας, σαννα μην είχε συμ β εί τίπ οτε σε 78 στρατιώ τες.

Ή μ ουν αντίθετος στην καταστροφή τόσο π ολλώ ν χωριών, γιατί αναγκαστικά

ένα τμήμα τω ν αστέγων θα π ροσέφ ευγε στις συμμορίες. Εξάλλου, ήταν αδύνατο να

αποδειχτεί ότι όλοι οι κάτοικοι που εκτελέστηκα ν σ ε αντίποινα έτρεφαν συμπάθεια

για τις συμμορίες, αν και η περιοχή γύρω από τα Καλάβρυτα αποδείχτηκε γνωστό

κέντρο συμμοριτών και σαν τέτο ιο ήταν γνωστό.

Ο στρατηγός φον Λε Σουίρ αναγκάστηκε να παραδεχτεί την ορθότητα αυτών

τω ν παρατηρήσεων, αλλά απάντησε ότι το π οσοστό τω ν εκτελεσθέντω ν δεν αντι­

στοιχούσε καν στο 1 προς 10 και ότι οι στρατιώ τες του θα έχαναν αδιαμφισβήτητα

16 Δίκη της Νυρεμβέργης, υπόθεση VII, σ. 6895.17 ΟΑ-ΣΤ: RH 24-68/15, ΚΤΒ, 31.12.43, σ. 69.

476 V. Η Ε Π ΙΧ Ε ΙΡΗ Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ»

την εμπιστοσύνη τους απέναντί του αν δεν τιμω ρούσε αμέσως παρόμοιες δολοφ ο­

νικές ενέργειες. Υ πενθύμισε την υποχω ρητικότητά μας στους Ελαιούς, 18 που δεν

είχ ε απ οτελέσματα και με την οποία δεν καταφέραμε τίπ οτε, και το γεγονός ότι από

την περιοχή τω ν Καλαβρύτων ξεκινούσαν οι αδιάκοπες επιθέσεις κατά τω ν παρα­

λιακών δρόμων και ότι κάτι τέτο ιο θα έπ ρ επ ε επ ιτέλ ο υ ς να παταχθεί. w

Π έραν τ ο ύ τ ο υ ο Φ έ λ μ υ α π ά ν τη σ ε σ τη Ν υ ρ εμ β έρ γ η σ τη ν ερ ώ τη σ η αν σ κ έφ τ η κ ε

να π ερ ά σ ει το ν Λ ε Σ ουίρ α π ό σ τρ α το δ ικ είο ή να το ν α ν τικ α τα σ τή σ ει, λ έγ ο ν τα ς ό τ ι μια

τ έτ ο ια εν έρ γ εια δ εν θα ε ίχ ε α ν τα π όκρ ιση «στη ν ο ο τρ ο π ία τ ο υ α ν ώ τα το υ αρχηγείου

τ η ς Β έρ μ α χ τ» : «Κατά πάσα π ιθα ν ό τη τα θα κα τά φ ερ να α κριβώ ς τ ο α ν τίθετο . Αν μια

τ έτ ο ια α π ό φ α σ η έφ τα ν ε σ τ ο ν Χ ίτλ ερ - κ α ι κ ά τι τ έ τ ο ιο θα γινόταν σ ίγ ο υ ρ α - τ ό τ ε α υ ­

τ ό ς θα ε π έ π λ η τ τ ε το ν στρ α τη γ ό φ ον Λε Σ ο υ ίρ γ ια τί δ εν ε ίχ ε τ η ρ ή σ ει τ ο π ο σ ο σ τό

ε κ τ ε λ ε σ μ έ ν ω ν σ ε π ερ ίπ τω σ η α ν τιπ οίνω ν, ό π ω ς ε ίχ ε δ ια τα χθεί, και γιατί δ ε ν ε ίχ ε λ ά ­

βει σ κ λ η ρ ό τερ α μ έτρ α ».2°

Π ροφαντός ο Φ έ λ μ υ π ίσ τ ε υ ε α κ ό μ η και τ ο 1957 σ τ ο υ ς λ α ν θα σ μ έν ο υ ς ισχυρ ισμ ού ς

π ο υ ε ίχ ε εκ φ ρ ά σ ει ο Σ π ά ιν τελ σ τη ν επ ισ το λ ή το υ σ τ ις 29 Δ εκ εμ β ρ ίο υ 1943. Α ν και θα

μ π ο ρ ο ύ σ ε κ ά λ λ ω τα να έ χ ε ι π λ η ρ ο φ ο ρ η θ εί τα πρα γμ ατικά γεγ ο ν ό τα α π ό τα σ χ ετικ ά

αρχεία , ο Φ έ λ μ υ έγραψ ε σ τις 22 Ιανουαρίου 1957: «Τα α ντίπ οινα τ η ς 117η ς μ ερα ρ χί­

ας κ α τα δρ ομ ώ ν στα Κ αλάβρυτα π ρ ο κ λ ή θ η κ α ν ω ς ε κ τ ο ύ τ ο υ α π ό ένα τμ ή μ α το υ ίδιου

το υ π λ η θ υ σ μ ο ύ και υ π ή ρ ξα ν δικα ιολογημ ένα . Α ν τιθ έτω ς, δ εν επ ικ ρ ο τώ τα αντίποινα

π ο υ έγιναν σ τη σ υ ν έχεια » ^ 1

Ω ς γνω στόν , η μ εραρχία κα τά τη δ ιά ρκεια τ η ς δ ρ ά σ η ς τ η ς σ τ η Γ ιουγκοσλαβ ία

εν ή ρ γ η σ ε α π ο λ ύ τω ς σύμφ ω να μ ε τη «διαταγή το υ Φ ύ ρ ερ » , π ο υ ε ίχ ε εκ δ ώ σ ει ο Κ άι-

τ ε λ σ τ ις 16 Σ επ τεμ β ρ ίο υ 1941, κατά τ η ν ο π ο ία σ ε επ α ν α σ τα τη μ έν ες π ε ρ ιο χ έ ς θα

έ π ρ ε π ε να εκ τελ ο ύ ν τα ι 50 έ ω ς 100 όμ η ρο ι για κ ά θ ε τρ α υ μ α τισ μ έν ο ή ν ε κ ρ ό σ τρ α τιώ -

τ η .22 Π ράγματι, η μ ερα ρ χία ε ίχ ε εφ α ρ μ ό σ ει τη διαταγή α υ τή α δ υ σ ώ π η τα σ τη Γ ιο υ ­

γκοσλα β ία μ ε το π ο σ ο σ τό τ ο υ 1 π ρ ο ς 100. Α ρ γ ό τερ α τ ο π ο σ ο σ τό «έγ ιν ε π ιο ή π ιο » και

μ ετετρ ά π η σ ε 1 π ρ ο ς 50, α λ λ ά τ η ν επ ο χ ή τ η ς δ ιεξα γ ω γ ή ς τ η ς ε π ιχ ε ίρ η σ η ς «Κ α λά βρυ­

τα» η διαταγή α υ τ ή ίσ χ υ ε ακόμ η. Και κ α θ ώ ς ε π ρ ό κ ε ιτ ο για «διαταγή τ ο υ Φ ύ ρ ερ » , κ ά ­

θ ε δ ιο ικ η τή ς ή τα ν υ π ο χ ρ εω μ έν ο ς να τ η ν α κ ο λ ο υ θ ή σ ει χ ω ρ ίς π ερ ισ τ ρ ο φ ές . Π α ρ α μ έ­

λ η σ η τ η ς δ ια τα γή ς θα μ π ο ρ ο ύ σ ε να ε ρ μ η ν ευ τ ε ί ω ς αν υπ α κοή α π ό τη ν π λ ε υ ρ ά τ ο υ Λ ε

Σουίρ κ α ι θα μ π ο ρ ο ύ σ ε να ο δ η γ ή σ ει σ ε κατα δίκη α π ό σ τρ α το δ ικ είο .

18 Βλ. κεφ. <<Στο σταυροδρόμι».'9 Δίκη της Νυρεμβέργης, υπόθεση VII, σ. 6896.20 Ό.π., σ. 6897.21 Ο γιος του Φέλμυ έθεσε το συγκεκριμένο έγγραφο στη διάθεση του συγγραφέα. Αντίγραφο στο

αρχείο του συγγραφέα.22 Βλ. κεφ. <<0 σχηματισμός της 717ης μεραρχίας πεζικού και η δραστηριότητά της στη Σερβία».

Ο Ι ΠΟΛΙΤ ΙΚΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΠ ΙΧΕ ΙΡΗ Σ ΗΣ «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ» 477

Α ντίστοιχα ο Φ έλ μ υ α ν έφ ερ ε , όταν ρ ω τή θ η κ ε σ τη Ν υ ρ εμ β έρ γ η σ χ ετ ικ ά μ ε την

π ο σ ο σ τια ία αναλογία τω ν ε κ τ ε λ έ σ ε ω ν κα τά τη δ ιεξα γ ω γή τ η ς επ ιχ ε ίρ η σ η ς «Κ αλά ­

βρυτα»: «Α πό τη ν άποψ η τ η ς αναλογίας το π ο σ ο σ τό δ εν α ν τιστοιχεί ο ύ τε καν στο I

π ρος 10. Α π ό τη ν ά λ λη π λ ευ ρ ά ό μ ω ς π ρ έπ ει να π α ρ α δ εχ τώ ό τι επ ρ ό κ ειτ ο για ο λ ό ­

κληρο π λ ή θ ο ς α ν θρ ώ π ω ν».23

Π α ρ ό μ ο ιες α π ό ψ εις εκ φ ρ ά σ τη κ α ν τ ό σ ο σ το Β ελιγρά δι ό σο και σ τ η Θ εσ σα λο ν ίκ η .

Π .χ. ο α ν τισυντα γμ α τά ρχης Λ άυχερ τ η ς ομάδας σ τρ α το ύ Ε σ τη Θ εσ σ α λ ο ν ίκ η ά σ κ η σ ε

κ ριτική κα τά τ η διάρκεια τη λ εφ ω ν ικ ή ς σ υ ν δ ιά λ εξη ς μ ε το ν συνταγμ α τά ρχη Ζ έλμ α ϋρ

τ η ς ομάδας σ τρ α το ύ F σ τ ις 16 Δ εκ εμ β ρ ίο υ : «Μ ε τα μ έτρ α π ο υ ελ ή φ θ η σ α ν μ είν α μ ε

π ο λ ύ π ιο κά τω α π ό τ η διαταγή τ ο υ Φ ύ ρ ερ » , ο π ό τ ε ο Ζ έλ μ α ϋ ρ το υ α π ά ν τη σ ε χω ρ ίς

π ερ ισ τρ ο φ ές : «Αν κάψ ω ένα ο π ο ιο δ ή π ο τε χω ριό, τ ό τ ε επ ιτυ γχά ν ω ακριβώ ς το αντί­

θ ετο » / 4

Ω σ τό σ ο , υπ ήρχα ν δυνά μ εις τό σ ο σ τη Β έρ μ α χ τ όσο και στο δ ιπ λ ω μ α τικ ό σώμα

π ο υ π ρ ο σ π ά θ η σ α ν επ α ν ειλ η μ μ έν ω ς να π αρ α κά μ ψ ουν ή να α λ λά ξουν «τη διαταγή

αντιποίνω ν» τ ο υ Χ ίτλ ερ . Σ το υ ς άν δρες α υ το ύ ς α ν ή κ ε και ο «ειδ ικ ό ς α π εσ τα λ μ έν ο ς

τ ο υ Υ π ο υ ρ γ είο υ Ε ξω τερ ικ ώ ν για το ν ν οτιο α ν α το λικό χώ ρ ο» Χ έρμαν Ν ο ϋμ π ά χερ .

Ο εθ ν ικ ο σ ο σ ια λ ισ τή ς και π ρ ώ η ν δ ή μ α ρ χ ος τ η ς Β ιέν ν η ς ε θ ε ω ρ ε ίτ ο ή δ η σ τ η δ εκ α ε ­

τία τ ο υ ’20 ε ιδ ικ ό ς σ τα θ έμ α τα τω ν ο ικον ο μ ικώ ν π ρ ο β λ η μ ά τω ν το υ ανατολικού και

ν ο τιο α ν α το λικ ού χώ ρ ο υ . Ω ς ε ιδ ικ ό ς ε π ί τω ν θ εμ ά τω ν αυτώ ν ξεκ ίν η σ ε και τ η σ τα δ ιο­

δρ ομ ία τ ο υ στο δ ιπ λ ω μ α τικ ό σώ μα το ν Ιανουάριο τ ο υ 1940. Ω ς « α π εο τα λ μ έν ο ς π ρ ώ ­

τ η ς τ ά ξ ε ω ς » έγ ιν ε « ε ιδ ικ ό ς α π εσ τα λ μ έν ο ς» για ο ικ ο ν ο μ ικ ά θ έμ α τα σ τ ο Β ο υ κ ο υ ρ έσ τι

και το 1941 « π λ η ρ εξο ύ σ ιο ς για θ έμ α τα π ετ ρ ελ α ίο υ σ το ν ν οτιοα να τολικό χώ ρ ο». Τον

Ο κ τώ β ρ ιο το υ 1942, ο Ν ο ϋ μ π ά χερ έγινε «ειδ ικ ό ς α π εσ τα λ μ έν ο ς το υ Ράιχ για θ έμ α τα

ο ικονομ ία ς και εμ π ο ρ ίο υ σ τη ν Ελλάδα» και ήταν σ ε μ εγά λο βα θμ ό σ υ ν υ π εύ θ υ ν ο ς για

τη ν α π ο φ υ γ ή επ α ν α λ ή ψ εω ς εν ός τό σ ο τρ ο μ α κ τικ ο ύ λ ιμ ο ύ το χειμ ώ ν α το υ 1942-43

ό π ω ς εκ είν ο ς τ ο υ π ρ ο η γ ο ύ μ εν ο υ χειμ ώ να . Τ ο ν Α ^ ο υ σ τ ο τ ο υ 1943, α ν α τέθ η κ ε στον

Ν ο ϋ μ π ά χερ στο π λα ίσ ιο τ η ς μ ονά δα ς σ τρ α το ύ F σ το Β ελιγρά δι «ο σ υ ν το ν ισ μ ό ς τω ν

υ π ο θ έ σ ε ω ν ε ξ ω τ ερ ικ ή ς π ο λ ιτικ ή ς στη ν π ερ ιο χ ή Σ ερ β ία ς, Μ α υ ρ ο β ο υν ίο υ , Αλβανίας

και Ε λ λ ά δ α ς» ”

Ο Ν ο ϋ μ π ά χ ερ α υτο χα ρα κ τη ρ ιζό τα ν -κ α τ ά π ά σ α π ιθα ν ό τη τα για π ρ α κ τικ ο ύ ς και

π ο λ ιτ ικ ο ύ ς λ ό γ ο υ ς - «α σ υ μ β ίβ α σ το ς α ν τίπ α λο ς τ η ς εφ α ρ μ ο γ ή ς τ η ς αρχής τ η ς σ υ ν ο ­

λ ικ ή ς ε υ θ ύ ν η ς ό σο ν α φ ορού σε τη ν ε κ τ έ λ ε σ η ανθρώ πω ν π ο υ δ εν είχ α ν σ υ μ μ ετά σ χ ει

σ τη ν π ρ ά ξη π ο υ έ π ρ ε π ε να τιμ ω ρ η θ εί» .

23 Δίκη της Νυρεμβέργης, υπόθεση VII, σ. 7064.24 ΟΑ-ΣΤ: RH 19 νπ/1,σημειώσεις για αρχειοθέτηση και υπεραστικά τηλεφωνήματα, σ. 267.25 Η. Neubacher, Sonderau/trag Siidost 1940-1945. Berichteinesf/iegenden Dip/omaten, Γοττίγγη

1956, σ. 14.

478 V. Η ΕΠ ΙΧ Ε ΙΡΗ Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ»

Σ χ ετ ικ ές σ υ ζη τή σ εις δ ιεξή γ α γ ε και μ ε το ν

υ π ο υ ρ γ ό Ε ξω τερ ικ ώ ν Ρ ίμ π εν τρ ο π , για το ν

ο π ο ίο όμ ω ς - ό π ω ς έγρ α ψ ε ο Ν ο ϋ μ π ά χ ε ρ - «σε

μια διαταγή τ ο υ Φ ύ ρ ερ δ εν χ ω ρ ο ύσ α ν α ν τιρ­

ρή σ εις» . Σ τη ν π ρ α γ μ α τικ ό τη τα ό μ ω ς α π ο δ εί­

χ τ η κ ε ότι ο Ρ ίμ π εν τρ ο π δ εν ε π ρ ό κ ειτ ο να π α ­

ρ εμ π ο δ ίσ ε ι ιδ ια ίτερ α τ ις ε ν έ ρ γ ε ιε ς το υ Ν ο ϋ-

μ π ά χ ερ .26 Α υ το α π ο κ α λ ο ύ μ εν ο ς «ειδ ικ ό ς για

τ η ν ερ μ η ν εία τ ω ν δια τα γώ ν υ π ό ευ ρ εία έ ν ­

νοια» ο α εικ ίν η το ς Ν ο ϋμ π ά χερ ήρθε σ ε ε π α ­

φ ή μ ε το ν σ τρ α τη γ ό Φ έ λ μ π ε ρ , το ν σ τρ α τιω τι­

κό δ ιο ικ η τή τ η ς ομάδας σ τρ α το ύ F σ το Β ελ ι­

γράδι και ά μ εσ ο π ρ ο ϊσ τά μ εν ο τ ο υ Σ π ά ιν τελ .

Ό π ω ς φ ά ν η κ ε, και ο Φ έ λ μ π ε ρ « έν ιω θ ε τ ο βά­

ρος» τ η ς « τερ α τώ δ ο υ ς υ π ό θ ε σ η ς » π ο υ α φ ο ­

ρ ο ύ σ ε τ ις ε κ τ ε λ έ σ ε ις ομήρω ν.

Μ ετ ά α π ό τ η σ υ ζή τη σ η α υ τή , ο Ν οϋμ π ά -

χ ερ κ α τά φ ερ ε να φ έρ ει τη σ υ ζ ή τη σ η μ ε το ν

Χ ίτλ ερ « σ το κ εν τρ ικ ό α ρ χη γείο τ ο υ Φ ύ ρ ερ »

σ τ ο θ έμ α τ η ς «π ο σ ο σ τια ία ς αναλογίας ε κ τ ε λ ε -

σ θ έν τω ν σ ε αντίποινα». Α ν και ο Γερ μ α ν ό ς δ ικ τά το ρ α ς α π α γ ό ρ ευ σ ε ρητά σ το ν Ν οϋ-

μ π ά χ ερ « τη ν α ν ά μ ειξη σ ε στρ α τιω τικ ά ζη τή μ α τα » , α π ό τ ο π ερ ιεχ ό μ εν ο τ η ς σ υ ζ ή τ η ­

σ η ς ο Ν ο ϋ μ π ά χερ έβ γα λ ε τ ο συ μ π έρ α σμ α ό τι ο Χ ίτ λ ε ρ δ εν θα σ τεκ ό τα ν εμ π ό δ ιο σ τ ο

να γ ίν ει π ιο ή π ια η διαταγή.

Π ρ ο ετο ιμ α σ μ έν ο ς κ α τά το ν τρ ό π ο α υ τό « κ α τέλ η ξα » , γ ρά φ ει ο Ν οϋμ π ά χερ , «μ ε

το ν α ν ώ τα το δ ιο ικ η τή ν ο τιο α ν α το λικ ού χ ώ ρ ο υ στρ α τά ρ χη βαρόνο φ ο ν Β ά ιχς π ο λ ύ

εύ κ ο λ α σ το κοινό σ υ μ π έρ α σ μ α ό τι το π α ρ όν σ ύ σ τη μ α α ν τιπ ο ίν ω ν δ εν μ π ο ρ εί να δ ια ­

τ η ρ η θ ε ί και ό τ ι μ ε μ ια ν έα διαταγή τ η ς ο μ ά δ α ς σ τρ α το ύ θα έ π ρ ε π ε να κ α τα ργηθο ύ ν οι

δύο π ιο επ ικ ίν δ υ ν ες δ ια τά ξεις : η λ εγ ό μ εν η π ο σ ο σ τια ία αναλογία α ν τιπ οίνω ν (1 π ρ ο ς

50) και ο υ π ο χ ρ εω τικ ό ς χ α ρ α κ τή ρ α ς τω ν α ν τιπ οίνω ν».27

Π ράγματι, υ π ή ρ ξα ν σ τ η σ υ ν έχ εια ο ι π ρ ώ τ ε ς ε ν δ ε ίξ ε ις ό τι και α π ό τ η ν π λ ευ ρ ά τω ν

σ τρ α τιω τικ ώ ν είχα ν γίνει π ρ ο ερ γ α σ ίες για μια «απ ά μ β λυνση » τ η ς «δια τα γή ς τ ο υ Φ ύ ­

ρερ»: κατά τη δ ιεξα γ ω γή τ η ς επ ιχ είρ η σ η ς «Κ αλάβρυτα », ο Φ έ λ μ π ε ρ π ρ ό τειν ε σ τ ις 8

Δ εκ εμ β ρ ίο υ σ το ν φ ο ν Βάιχς να ο ρ ισ τεί έν α ς μ έγ ισ το ς α ρ ιθμ ό ς, «για να ε μ π ο δ ισ τ ε ί η

Φ ητ. 145. Ο ειδικός απεσταλμένος του Υπονργείον Εξωτερικών για τον νοτιοανα­τολικό χώρο ΧέρμανΝ οϋμπάχερ.

26 Ό.π., σ. 138.27 Ό.π., σ. 141.

ΟΙ ΠΟΛΙΤ ΙΚΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΠ ΙΧΕ ΙΡΗ Σ Η Σ «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ» 479

δυ ν α τό τη τα να ξ ε π ε ρ α σ τ ε ί [sic] η μ έχρ ι τώ ρ α

ισ χ ύ ο υ σ α π ο σ ο σ τια ία αναλογία αντιποίνω ν».

Ο σ τρ α τιω τικ ό ς δ ιο ικ η τή ς π ρ ό τειν ε να σ υ μ π ε-

ρ ιλ η φ θ εί η α κ ό λ ο υ θ η π ρ ό τα σ η σ τη ν έα δια τα ­

γή: «Για έν α ν ν εκ ρ ό Γερμ α νό σ τρ α τιώ τη ε π ι­

τρ έπ ετ α ι ό μ ω ς να εκ τελ ο ύ ν τα ι ή να απαγχονί-

ζοντα ι μ όνο μέχρι 50, για έναν τρα υμ α τία μ έχρι

10 και για ε π ιθ έ σ ε ις σ ε στρ α τιω τικ ά σ η μ α ν τι­

κ έ ς εγ κ α τα σ τά σ εις μ έχρι κ α ι 50 όμ η ρο ι» .28

Μ ία η μ έρ α αργότερα , ο υ π ο σ τρ ά τη γ ο ς Βί-

ν τερ , ο γ εν ικ ό ς δ ιο ικ η τή ς τ ο υ ε π ιτ ελ ε ίο υ τ η ς

ομάδας σ τρ α το ύ Ε, έ σ τ ε ιλ ε π ρ ο σ κ λ ή σ εις για

μια διή μ ερ η συν ά ν τη σ η σ τη Θ εσ σ α λ ο ν ίκ η ,

σ τη ν ο π ο ία - ε κ τ ό ς α π ό τ η ν 22η μ εραρχία π ε ­

ζ ικ ο ύ π ο υ β ρ ισκότα ν σ τη ν Κ ρ ή τ η - έλα β α ν μ έ ­

ρ ο ς πάνω α π ό ε ίκ ο σ ι επ ιτ ελ ικ ο ί α ξιω μ α τικοί

,τ, η - d- ν * ό λ ω ν τω ν μονάδω ν π ο υ δρ ού σα ν σ τη ν Ελλά-Φωτ. 146. Ο υποστράτηγοςΒίντερ: <<Κατ “ "αρχάς: Δυστυχώς δεν είναι δυνατό να απο- δα. Α π ό τ η ν 1 17η μ εραρχία κ α τα δρ ομ ώ ν εστά -κ εφαλίσουμε τους πάντες>>. λη, παρά τ η ν ε ν ε ξ ε λ ίξ ε ι επ ιχ είρ η σ η «Κ αλά­

βρυτα», ο α ξιω μ α τικ ό ς το υ τμ ή μ α το ς Ia Β ά λ ­

τ ερ Μ π α ρ τ. Σ ε μια ε ισ η γ η τικ ή ομ ιλία ο Β ίν τ ερ α ν α φ έρ θ η κ ε σ τ ο θ έμ α τ ω ν «α ν τιπ οί­

νων» και ε ίπ ε μ ε τη συ ν ή θη μ ισά ν θρ ω π η φ ρ α σ εο λο γ ία τα α κόλουθα :

Κ ατ’ αρχάς: Δ υστυχώ ς δεν είναι δυνατό να αποκεφαλίσουμε τ ο υ ς π άντες [sic].

Αλλά όταν εφαρμόζονται αντίποινα, θα π ρέπ ει να τιμω ρούμε τους πραγματικά ενό­

χους και ομήρους και όχι να καταστρέφ ουμε ολοσχερώς χωριά που υπήρξαν π λή ­

ρως αμέτοχα. Αυτό οδηγεί μόνο σ τη ν αύξηση τω ν συμμοριών. Το ελάχιστο ποσοστό

για εκ τελ έσ εις ομήρων μ ετετρ ά π η σ ε μέγιστο ποσοστό: 1 προς 50 για νεκρούς, 1

π ρος 10 για τραυματίες.

Αντίποινα επιτρέπονται π λ έο ν μόνον όταν

α) οι αυτουργοί δεν συλλαμβάνονται μέσα σ ε σαράντα οκτώ ώρες,

β) γίνονται τρομοκρατικές ενέργειες ή το κίνητρο είναι τρομοκρατικού χαρα­

κτήρα.

Θα εκτελούνται στο πλαίσιο αντιποίνων μόνο υ π οστηρικτές τω ν συμμοριών και

πρόσωπα που είναι αποδεδειγμένα κομμουνιστές.29

28 ΟΑ-ΣΤ: RW 40/89, αντίποινα, 8.12.43, συνημμένο 26.29 ΟΑ-ΣΤ: RH 19 VII/1, διοικητική συζήτηση στις 9 και 10 Δεκεμβρίου 1943, σ. 262.

480 V. Η Ε Π ΙΧΕ ΙΡΗ Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ»

Α υ τό α σ φ α λ ώ ς π ο υ εξ έφ ρ α σ ε ο Β ίν τερ σ τη ν ομ ιλία τ ο υ δ ε ν α π ο τ έλ εσ ε για το ν Λε

Σ ουίρ δ εσ μ ευ τ ικ ή εν το λή . Γι’ α υτό ν σ υ ν έχ ισ ε να ισ χ ύ ει η «διαταγή τ ο υ Φ ύ ρ ερ » τ η ς

16η ς Σ επ τεμ β ρ ίο υ 1941.

Ό μ ω ς εννιά μ έ ρ ε ς μ ετά τη σφ αγή στα Κ αλάβρυτα , ο Λ ερ ε ξ έ δ ω σ ε μια εκ τεν ή νέα

διαταγή σ χ ετ ικ ά μ ε τα «αντίπ οινα », η ο π ο ία έ θ ε τ ε τη ν π α λ α ιό τερ η διαταγή ε κ τ ό ς

ισ χ ύ ο ς και σ τη ν ο π ο ία οι «δύο π ιο επ ικ ίν δ υ ν ες δ ια τά ξεις» , ό π ω ς σ η μ ειώ ν ει ο Ν οϋ-

μ π ά χ ερ , ό χ ι χ ω ρ ίς κά π οια υ π ερ η φ ά ν εια για τ η ν επ ιτυ χ ία τω ν δ ια π ρ α γ μ α τεύ σ εώ ν το υ ,

«η λ εγ ό μ εν η π ο σ ο σ τια ία αναλογία α ν τιπ ο ίν ω ν ( l π ρ ο ς 50) και ο υ π ο χ ρ εω τικ ό ς χαρα­

κ τή ρ α ς τ ο υ ς [ . ..] , π ο υ δ εν άφ ηναν π ερ ιθώ ρ ια σ τη ν κρίση τω ν υ π εύ θ υ ν ω ν σ τρ α τιω τι­

κώ ν υ π η ρ εσ ιώ ν , α π α λ είφ θ η κ α ν » .30

Τ α καίρια σ η μ ε ία τ η ς δ ια τα γή ς τ η ς 2 2 α ς Δ εκ εμ β ρ ίο υ έχ ο υ ν ω ς ε ξ ή ς :

Τα έω ς τώρα συνήθη μ έτρα αντιποίνων, τιμωρίας και εκδίκησης θα π ρ έπ ει στο

μέλλον να συμβάλουν στους νέους πολιτικούς στόχους. Π ρώτη αρχή θα π ρέπ ει να

είναι η σύλληψ η τω ν αυτουργών των επ ιθέσεω ν, των ενεργειώ ν δολιοφθοράς κ.λπ.

και να διεξάγονται αντίποινα μόνο σε μια δεύτερ η φάση, όταν μέσω τω ν αντιποίνων αναμένεται πρόληψ η μελλοντικών επ ιθέσ εω ν [ ...] .

Αντίποινα όμως μπορούν να εφαρμοστούν μόνον όταν

α) οι αυτουργοί δεν μπορούν να συλληφθούν μέσα σ ε σαράντα οκτώ ώ ρες,

β) η επ ίθ εσ η εναντίον το υ π ροστατευόμενου προσώ που έγινε για πολιτικούς λόγους

και

γ) η επ ίθεσ η οδήγησε σ ε τραυματισμό ή θάνατο. Θ άνατος θα προϋποτίθεται αν

κάποιος που απήχθη δεν επιστρέψ ει μέχρι τη λήξη μιας προκαθορισμένης π ρ ο θ ε­

σμίας.

Εξαίρεση: α π ώ λειες που συμβαίνουν κατά τη διάρκεια ένοπλης συμ π λοκής δεν θα οδηγούν γενικά σ ε αντίποινα».31

Σ τ ο ε ρ ώ τη μ α π ο ιο ς « επ ιτρ έπ ετα ι» να ε φ α ρ μ ό ζ ε ι αντίποινα, α ν α φ έρ θ η κ ε ό τ ι α ν τί­

π οινα θα π ρ έπ ει «να δια τά σσοντα ι το υ λ ά χισ το ν α π ό δ ιο ικ η τή τ η ς μ ερα ρ χία ς σ ε από

κοινού συμφ ω νία μ ε το υ π εύ θ υ ν ο το π ικ ό αρχηγείο». Σ τη ν π ερ ίπ τω σ η α συ μ φ ω ν ία ς θα

α π ο φ α σ ίζει ο τ ο π ικ ό ς σ τρ α τιω τικ ό ς δ ιο ικ η τή ς. Και σ χ ετ ικ ά μ ε τ ο ερ ώ τη μ α π ο ια π ρ ό ­

σ ω π α θα «χρ η σιμ ο π ο ιο ύ ν τα ι για ε κ τ ε λ έ σ ε ις σ τ ο π λα ίσ ιο αντιπ οίνω ν», α π α γ ο ρ εύ θ η κ ε

κ α τη γο ρ η μ α τικ ά « μ ετά α π ό ε π ίθ ε σ η n ε ν έ ρ γ ε ια δ ολ ιο φ θ ο ρ ά ς να εφ α ρ μ όζο ν τα ι αν τίπ ο ινα

α δ ια κ ρ ίτω ς ε ις β ά ρ ο ς π ρ οσ ώ π ω ν κ α ι κ α το ικ η μ έν ω ν π ερ ιο χ ώ ν που β ρ ίσ κ ο ν τα ι κοντά σ τ ο ν τ ό ­

π ο της ε π ίθ εσ η ς . [Α υτό] κλ ον ίζ ε ι την εμ π ισ τοσύ νη στη δ ικ α ιοσύ ν η των δυ νάμ εω ν κ ατοχ ή ς

κα ι ο δ η γ ε ί κα ι το π ισ τό τμ ήμ α του πληθυσμού σ τα δάση » . «Σε αντίποινα δ εν θα χρ η σιμ ο -

30 Neubacher, ό.π., σ. 140.31 ΟΑ-ΣΤ: RW 40/89, αντίποινα, 22.12.43 (έμφαση όπως και στο πρωτότυπο).

ΟΙ ΠΟΛ ΙΤ ΙΚ ΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΠ ΙΧΕ ΙΡΗΣ ΗΣ «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ» 481

ποιούντα ι» π ρ ό σ ω π α «που δεν έχ ο υ ν καμ ία σ χ έσ η μ ε τ ο υ ς σ τό χ ο υ ς τω ν επ α ν α σ τα ­

τώ ν [ ...], ε χ θ ρ ο ίτ ο υ κομ μ ουν ισμ ού [ ...] και γ υ ν α ίκ ες και ν εαρά άτομα. Τ α π ρ ό σ ω π α αυτά

επ ιτ ρ έπ ετ α ι να εκ τελ ο ύ ν τα ι μ όνο ω ς α υ του ρ γ ο ί ή υ π ο σ τη ρ ικ τές των σ υ μ μ ο ρ ιτώ ν » 3

Σ τις π ρ ο τ ά σ εις α υ τές μ π ο ρ εί να δ ια κριθεί το π νεύ μ α τ ο υ Σ π ά ιν τελ - ω σ τό σ ο , χ ω ­

ρ ίς μ εγά λη επ ιτυ χ ία , δ ιό τι ο ι α π α γ ο ρ εύ σ εις σ υ ν δ έθ η κ α ν σ τ ο κ ε ίμ εν ο π ο υ α κ ο λ ο ύ θ η ­

σ ε μ ε ό ρ ο υ ς . Κ α τά π ά σ α π ιθα ν ό τη τα υ π ερ ίσ χυ σ α ν εδ ώ ο ι σκ λ η ρ ο π υ ρ η ν ικ ο ί τ ο υ κ ε ­

ντρικού α ρχηγείου:

Αν όμω ς η επιτόπια έρευνα φέρει στο φ ω ς την προφανή ή κρυφή συνεργασία ή

μια συνειδητά παθητική στάση συγκεκριμένων ατόμων απέναντι στους αυτουρ­

γούς, τ ό τε θα πρέπει κατ’ αρχάς να εκτελούντα ι τα πρόσωπα αυτά ω ς υποστηρικτές

των συμμοριτών και να καταστρέφονται οι κατοικίες τους [ ... ]. Αν δεν μπορούν να

εντοπιστούν παρόμοιοι συνένοχοι, τ ό τε θα πρέπει να επιλέγονται άτομα τα οποία,

χωρίς να συνδέονται με τη συγκεκριμένη ενέργεια, μπορούν εντούτοις να θεω ρη ­

θούν συνυπεύθυνα. Συνυπεύθυνα είναι κατ’ αρχάς τέτοια πρόσωπα π ου υποστηρί­

ζουν ανοικτά τον κομ μ ουνισμ ό3

Β έβ α ια ο Σ π ά ιν τελ δ ιέκ ρ ιν ε ό τι μ ε α υ τ έ ς τ ις α ό ρ ισ τες εκ φ ρ ά σ εις ο ι δ ιο ικ η τ ές τω ν

μεραρχιώ ν σ υ ν έχ ιζα ν να έχο υ ν αν οικτά όλα τα π ερ ιθώ ρ ια ερ μ η ν εία ς - τ α ο π οία , ό π ω ς

θα δο ύ μ ε, ε π ρ ό κ ειτ ο να εκ μ ετ α λ λ ευ τ ο ύ ν τό σ ο α υ το ί ό σ ο και ο ίδ ιο ς ο Σ π ά ιν τ ε λ - και

α π α ίτη σ ε ω ς ε κ τ ο ύ τ ο υ μ ε ν έο σή μ α διά τ η λ ε τ ύ π ο υ σ τ ις 8 Ια ν ουα ρ ίου 1944 «σα φ είς

κ α τευ θ υ ν τή ρ ιες γρα μ μ ές για τη ν εφ α ρμ ογή α ν τιπ ο ίν ω ν συ μ π ερ ιλα μ β α ν ο μ έν η ς και

τ η ς σ ύ λ λ η ψ η ς ο μ ή ρω ν », α λλά η α ίτη σ η α υ τή δ εν επ ρ ό κ ειτο να β ρ ει αν τα πόκριση. Ο

Λ ερ δ ια φ ο ρ ο π ο ίη σ ε τ η διαταγή τ η ς 2 2 α ς Δ εκ εμ β ρ ίο υ , η οποία θα δ ια τη ρ ο ύ σ ε την

ισχύ τ η ς μέχρι τ ο τ έλ ο ς τ ο υ π ο λ έμ ο υ .

32 Ό.π., σ. 3 (έμφαση όπως και στο πρωτότυπο).33 Ό.π., σ. 4 (έμφαση όπως και στο πρωτότυπο).

Ο ε ι σ α γ γ ε λ έ α ς : « Τ α α ν τ ί π ο ι ν α δ ε ν μ π ο ρ ο ύ ν

ν α θ ε ω ρ η θ ο ύ ν α ν ά ρ μ ο σ τ α » 1

Σ τη ν Ε λλά δα δ η μ ο σ ιεύ τ η κ ε σ τ ις 22 Δ εκ εμ β ρ ίο υ 1943 μια π ρ ώ τη αναφορά σ χ ετ ικ ά με

τ η σφ αγή σ τα Κ αλάβρυτα και τα γ ειτον ικ ά χωριά σ τη ν π α ρ ά νομ η α θηναϊκή εφ η μ ερ ί­

δα Ε λεύ θεp n Ε λλάδα π ο υ α ν ή κ ε σ το Ε^Μ .2 Λίγο α ρ γό τερα , σ τ ις 29 Δ εκ εμ β ρ ίο υ , π λ η ρ ο -

φ ο ρ ή θ η κ ε τ η φ ρ ικ τή ε ίδ η σ η και η εξό ρ ισ τη ελ λ η ν ικ ή κ υ β έρ ν η σ η στο Κ ά ιρ ο , η ο π ο ία

εν η μ έρ ω σ ε τ ις π ρ ε σ β ε ίε ς τ η ς , το ν δ ιεθν ή Τ ύ π ο και τα Υ π ο υ ρ γ εία Ε ξω τερ ικ ώ ν τω ν

σ υ μ μ α χικ ώ ν δυνά μ εω ν. Μ ε βάση α υ τές τ ις α ν α φ ο ρ ές, η UNW CC ξ εκ ίν η σ ε σ τ ις 7 Ν ο ­

εμ β ρ ίο υ 1944 δ ικ α σ τικ ές εν έρ γ ε ιε ς εναντίον τ ο υ Χ έρ μ α ν Ν ο ϋ μ π ά χερ (ο ο π ο ίο ς χα ρα­

κ τη ρ ίσ τη κ ε λ α ν θα σ μ έν α «στρ α τη γ ό ς και δ ιο ικ η τή ς Π α τρώ ν »), τ ο υ Β έλ φ ιν γ κ ερ , το υ

Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ , τ ο υ Λ άνγκε (δ ιο ικ η τή ς τ ο υ 2ο υ τά γ μ α το ς το υ 7 4 9 ο υ σ υ ν τά γ μ α το ς)

και κ ά π ο ιο υ ταγμ ατά ρχη Π λ ε τ ς .3

Τ ο κα τη γο ρ η τή ρ ιο β α σιζότα ν σ τ ις κ α τ α θ έσ ε ις δ εκ α εν ν έα Ε λλήνω ν. Σ ε α υ το ύ ς

ανήκαν ο Τ ά κ η ς Σ π η λ ιό π ο υ λ ο ς και ο Σ τα ύ ρ ο ς Γκ ρ ίν τζο ς, π ο υ είχαν επ ιζ ή σ ει α π ό τ ις

ε κ τ ε λ έ σ ε ις σ τα Κ α λάβρυτα και τ ο υ ς Ρ ω γ ο ύ ς α ν τίστοιχα . Ό μ ω ς σ χ εδ ό ν ό λ ο ι οι υ π ό ­

λ ο ιπ ο ι μ ά ρ τυ ρ ες - ό π ω ς π .χ. ο ε π ίσ κ ο π ο ς Π α τρώ ν, κ ά το ικ ο ι α π ό το Α ίγιο και τη ν Π ά­

τρα , μ ετα φ ρ α σ τές π ο υ είχ α ν ερ γ α σ τε ί για τ ις γ ερ μ α ν ικ ές α ρ χές και π ρ ώ η ν η γ έ τ ε ς τω ν

α ν τα ρ τώ ν - δ εν ε ίχ α ν ε ν ερ γ ό α ν ά μ ειξη σ τα γ εγ ο ν ό τα , α λ λά αναφ έρονταν σ τ ις κ α τα θέ-

σ ε ι ς τ ο υ ς σ ε μ α ρ τυ ρ ίες ή υ π ο θ έ σ ε ις τρίτω ν .

Ε π ικ εφ α λ ή ς τω ν «μονάδων τω ν SS» ήτα ν, σύμ φ ω ν α μ ε τη ν έκ θ εσ η τ η ς UNWCC, ο

«α ξιω μ α τικό ς Ν τέν ερ τ» . Ο ι σφ α γ ές είχαν γίνει υ π ό τ ις δ ια τα γές του. Μ ε εξα ίρ εση τα

Κ αλάβρυτα , οι π λ η ρ ο φ ο ρ ίες σ χ ετ ικ ά μ ε τον αρ ιθμ ό τω ν θ υ μ ά τω ν σ υ μ φ ω ν ο ύ σα ν σε

γ εν ικ ές γ ρ α μ μ ές μ ε τ ις γ ερ μ α ν ικ ές α ν α φ ο ρ ές τ η ς Β έρ μ α χ τ. Ό σ ο ν α φ ο ρ ο ύ σ ε τα Κ α λ ά ­

βρυτα ό μ ω ς α ν α φ έρθηκα ν 750 μ έχρι και 1.000 νεκρο ί. Ε ίναι μ ά λ λο ν π ιθα νό α υ το ί οι

ισχυρ ισμ οί να π ρ ο έρ χ ο ν τα ν α π ό το ν Τ ά κ η Σ π η λ ιό π ο υ λ ο , π ο υ ε ίχ ε γ ίνει σ τ ο μ εσ ο δ ιά -

σ τ η μ α δ ή μ α ρ χ ο ς Κ αλαβρύτω ν.

Σ τις 5 Μ α ϊο υ 1947 το ελ λ η ν ικ ό σ τρ α το δ ικ είο ά σ κ η σ ε π ο ιν ική δ ίω ξη εναντίον τω ν

α π ό ν τω ν : «1) συνταγμ α τά ρχη Β έλφ ιν γ κ ερ ( W o lf i^ e r ) , 2) ταγμ ατά ρχη Ε μ π ερ σ μ π έρ ­

γ κ ερ (E b ersb erg er), 3) α ξιω μ α τικ ο ύ Ν τ έ ν ε ρ τ ( D o h ^ r t^ 4 ) λοχα γο ύ Ν τα ν ν χά ο υ ζερ ή

Ν τα ν ν χό υ ζερ (D aη nhau ser ή D an η h au ser), 5) α ν θυ π ο λο χα γο ύ Μ π λ ες (B laB ή B leB ), 6 )

1 Τελικό πόρισμα προανακριτικών διεργασιώντης γερμανικής δικαιοσύνης σχετικά με την επιχεί­ρηση «Καλάβρυτα» (Κεντρικό Γραφείο: 508 AR 1293/68, σ. 249).

2 Τόμ. ΙΙ,αρ. 33.3 UNWCC φάκελος 383/Gr/G5, 1946. Βλ. κεφ. «Αλήθεια και μυθοπλασία».

Ο ΕΙΣΑΓΓΕΛΕΑΣ: «ΤΑ Α Ν Τ ΙΠ Ο ΙΝ Α ΔΕΝ Μ Π Ο Ρ Ο Υ Ν ΝΑ Θ Ε Ω Ρ Η Θ Ο Υ Ν ΑΝΑΡΜ ΟΣΤΑ» 483

α ν θυ π ο λο χα γο ύ Φ ρ ά ν κ ε (Franke), 7 ) π λ ω τά ρ χ η Γκρ όμ α ν (G ro h m a n n ), 8) ε π ιτ ε λ ι ­

κ ο ύ επ ιλ ο χ ία Κ οχ (K o ch ), 9) α ν θυ π ο λο χα γο ύ Γ ιά κ ο μ π (Jak o b ), 10) υ π α ξιω μ α τικ ο ύ

Μ π ρ ο ύ α ν (B ru h a n ), 11) υ π α σ π ισ τή Χ ά ιν τς Μ π έρ σ ν το ρ φ (H einz B ersd o rf), 12) υ π α ­

ξιω μ α τικ ο ύ Μ ύ λ λ ερ (M u ller), 13) ταγμ ατά ρχn Μ π ο κ (B o ck ), 14) συνταγμ α τά ρχn Ν τά-

ο υ ν ερ (D au n er), 15) σ τ ρ α τ ι ο ύ Λ εΣ ο υ ίρ (Le Su ire), 16) σ τ ρ α τ n γ ο ύ Φ έ λ μ υ (Felm y)». Ο

α ρ ιθμ ό ς τω ν θ υ μ ά τω ν σ τα Κ α λά β ρ υτα υ π ο λ ο γ ίσ ^ κ ε σ το έγγραφο α υ τό « π ερ ίπ ο υ στα

800»/

Τ ο 1952 οι ε λ λ ^ ι κ έ ς α ρ χ ές έσ τειλ α ν στο γερμ ανικό Υ π ο υ ρ γ είο Δ ικ α ιο σ ύ ν η στn

Βόννn μια σειρ ά εγγρά φ ω ν σ τα οποία π ερ ιγρ ά φ οντα ν εγκλή μ α τα Γερμ α νώ ν υ π n κ ό ω ν

σ ^ ν Ελλάδα. Α νά μ εσά τ ο υ ς υπ ή ρ χα ν «95 κ α τα θ έσ εις μ α ρτύρω ν και 8 ο ν ο μ α σ τικ ο ί

κα τά λογοι εκ τε λ εσ θ έ ν τ ω ν » π ο υ α φ ορούσα ν r a v επ ιχ ε ίρ n σ n «Κ αλάβρυτα». Σ ε ε π ι ­

σ τ ο λ ή τ ο υ ο γ εν ικ ό ς δ ιευ θ υ ν τή ς τ ο υ β α σιλικ ού ε λ λ ^ ι κ ο ύ γ ρ α φ είο υ για εγκ λή μ α τα

π ο λ έμ ο υ ε ξ έφ ρ α σ ε r a v ελ π ίδ α τ ο υ ό τι μ έσω τω ν γερ μ α νικώ ν υ π n ρ εσ ιώ ν « θ α δ ια π ι­

στώ νοντα ν τ α ονό μ α τα τω ν αυτουργώ ν και τ ω ν συνεργώ ν, τα οποία σ τ ις α ιτή σ εις μας

και [ ... ] σ τα κα τn γ ο ρ n τή ρ ια δεν έχ ο υ ν α π ο δ ο θ εί μ ε σα φ ή ν εια και ακρίβεια . Α π ό ra v

π λ ευ ρ ά μ α ς α ν α μ έν ου μ ε ό τ ι n ονομασία τω ν μονάδω ν ή τω ν βάσεώ ν τ ο υ ς θα κ α τα ­

σ τ ή σ ε ι δ υ ν α τή r a v εν δ εχ ό μ εν n σ υ μ π λ ή ρ ω σ n τω ν σ το ιχ είω ν σ χ ετ ικ ά μ ε τ ο υ ς α υ το υ ρ ­

γούς»/

Ό μ ω ς α κ ρ ιβ ώ ς α υ τή n π α ρ ά κ λn σn δ εν ε ισ α κ ο ύ σ ^ κ ε . Α ντί να εν το π ισ το ύ ν και να

ανακριθούν το υ λ ά χ ισ το ν οι σ τ ρ α τ ιώ τ ες και οι α ξιω μ α τικ ο ί εκ είν ο ι π ο υ είχαν σ υ μ μ ε­

τά σ χ ει σ ^ ν επ ιχ είρ n σ n «Κ αλάβρυτα» και ανήκαν σ ^ μ ά χ ^ ομ ά δα Ε μ π ερ σ μ π έρ ­

γκερ, οι γ ερ μ α ν ικ ές ε ισ α γ γ ελ ίες ξεκ ίν n σα ν π ρ ο α ν α κ ρ ίσ εις μόνο ε ις β ά ρος τω ν π ρ ο ­

σώ π ω ν σ τα ο π ο ία έκα να ν ονο μ α σ τικ ή αναφορά οι Έ λ λ ^ ε ς μ ά ρ τυ ρ ες. Και ό μ ω ς, θα

ήτα ν α π ο λ ύ ιω ς δυν α τό να π λ ή ρ ο φ ο ρ ^ ο ύ ν οι α ρχές α υ τές τα ονό μ α τα τω ν μ ελ ώ ν

τ ^ μ ά χ ι μ η ομάδας Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ από ra v υ π ^ ε σ ί α π λnρ οφ οριώ ν ™ ς Β έρ μ α χτ

(W ASt) σ το Β ερ ο λ ίν ο .6

Ό π ω ς δ ια τυ π ώ θ n κ ε κα ι σ τ ο ίδ ιο το κ α ^ γ ο ρ ^ ή ρ ι ο τ ^ UNWCC, οι π ερ ισ σ ό τερ ο ι

α π ό τ ο υ ς κ α ^ γ ο ρ ο υ μ έ ν ο υ ς τ ο υ ε λ λ ^ ι κ ο ύ κ α τn γ ο ρ n τn ρ ίο υ δ εν είχαν σ χ έσ n μ ε ra v

επ ιχ είρ n σ n «Κ αλάβρυτα». «Π α ρ ό μ ο ιες κ α τ α θ έσ ε ις μ α ρ τύρ ω ν δ εν έχ ο υ ν r a v π α ρ α μ ι­

κρή α π ο δ εικ τικ ή αξία, ό π ω ς έ δ ε ιξ ε n εμ π ειρ ία μ α ς κ α τά r a v επ εξερ γ α σ ία σχετικώ ν

διαδικασιών», δια μ α ρ τυρ ήθnκε ο εισαγγελέας το υ Μ π ό χ ο υ μ Στάλλμαν, ο οπ οίος ασχο-

4 Κρατικό Αρχείο Μονάχου: Staηw 21129, σ. 17.5 Ό.π., σ. 1 και 9.6 Π.χ. η εισαγγελία Ι του Μονάχου εντόπισε το 1969 με τη βοήθεια της WASt 126 πρώην μέλη του

12ουλόχουτου 98ου συντάγματος της 1ης ορεινής μεραρχία, ταοποίαανακρίθηκαν απότην αστυ­νομία. Ο λόχος αυτός είχε διαπράξει στις 16 Αυγούστου 1943 μια φρικτή σφαγή στο Κομμένο, ένα χωριό της Ηπείρου. Βλ. σχετικά H.F. Meyer, Η φρίκη του Κομμένου. Αφήγηση-έρευνα για το ολοκαύ­τωμα του χωριούΚομμένο της Άρτας σι:ις 16Αυγούστου 1943, Αθήνα 1998.

4 8 4 V. Η ΕΠ ΙΧ Ε ΙΡΗ Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ»

λ ή θ η κ ε μ ε τ ις ανακριτικές διεργασίες. «Οι Έ λ λ η ν ε ς μάρτυρες εξέφ ρ α σα ν συχνά ισχυ­

ρισμούς οι οπ οίοι, μ ετά α π ό έλ εγ χο ή από νέα ανάκριση τω ν μαρτύρω ν, α π οδείχτη κα ν

αβάσιμοι ή ακόμη και λα νθα σμ ένοι».7

Ο ε ισ α γ γ ελ έα ς τ ο υ Μ π ό χ ο υ μ α ν τιπ ρ ο σ ω π εύ ει μια γ εν ικ ό τερ η σ τά σ η , π ο υ είναι

ιδιαίτερα χα ρα κτηρ ιστική για το ν επ ιφ α νεια κό τρ ό π ο δ ιεξα γ ω γ ή ς τ ω ν ερ ευ ν ώ ν από

τη ν π λευρ ά τ η ς δικα ιοσύνης σ τη ν π ερ ίπ τ ω σ η τ ω ν Κ αλαβρύτω ν: αντί να εν το π ισ το ύ ν

και να α νακριθούν τα π ρ ό σ ω π α π ο υ σ υ μ μ ετείχ α ν σ τη ν επ ιχ είρ η σ η , ο Στάλλμαν δια­

μ α ρ τύρ ετα ι ε π ε ιδ ή οι Έ λ λ η ν ε ς μ ά ρ τυ ρ ες δ εν γνώ ριζαν το βαθμό και το όνομ α τω ν

σ τρ α τιω τώ ν και τ ω ν α ξιω μ α τικ ώ ν π ο υ τ ο υ ς βασάνισαν. Τ ο ερ ώ τη μ α π ώ ς θα μ π ο ρ ο ύ ­

σα ν να γνω ρίζουν κ ά τι τ έ τ ο ιο το αφ ήνει ο ε ισ α γ γ ελ έα ς α ν απ άντητο.

Μ ια ανάκριση τ ω ν μ ελ ώ ν τ η ς μ άχιμης ο μ ά δ α ς Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ θα α π ο δ είκ ν υ ε

β έβαια ότι το φ ά ντα σμ α ονό μ α τι Τ έν ν ερ τα υ τιζό τα ν με τ ο ν Ν τέν ερ τ , ο ο π ο ίο ς ή τα ν κα­

τ ώ τ ερ ο υ σ τρ α τιω τικ ο ύ β α θμ ού , και ό τι ο υ π εύ θ υ ν ο ς το υ ε κ τ ε λ εσ τ ικ ο ύ α π ο σ π ά σ μ α το ς

ήταν ο Α κ α μ π χ ο ύ μ π ερ . Κ αθώ ς το όνομ α α υ το ύ τ ο υ αν θρ ώ π ου δ εν εμ φ α ν ίζετα ι στα

π ρ ω τό κ ο λ λ α τ ω ν ελ λ η ν ικ ώ ν κ α τα θ έσ εω ν , δ εν έγ ιν α ν π ο τ έ α ν α κ ρ ίσ εις ε ις β ά ρ ο ς του.

Ο Β ίλ λ ι Ν τρ έσ σ εν , π ο υ δ ιη ύ θ υ ν ε μ έχρι π ρ ό σ φ α τα το κ εν τρ ικ ό γρα φ είο δ ιο ίκ η σ η ς

το π ικ ώ ν δ ικ α στη ρ ίω ν στο Λ ο ύ ν τβ ιχσ μ π ο υ ρ γ κ , σ τ ις 27 Ο κ τω β ρ ίο υ 20 0 0 , σ το π λ α ίσ ιο

δ ιά λ εξ ή ς το υ μ ε θέμα «Γερμα νικά α ν τίπ ο ιν α και ε ν έρ γ ε ιε ς α ν τεκ δ ίκ η σ η ς σ τη ν Ε λ λά ­

δα α π ό τ η ν ο π τικ ή γωνία τ η ς γ ερ μ α ν ικ ή ς π ο ιν ικ ή ς δ ίω ξη ς» σ τη ν Ε υ α γ γ ελ ικ ή Α καδη­

μία τ ο υ Μ π α ν τ Μ π ο λ , α ν α φ έρ θ η κ ε σ ε ο ρ ισμ έν α επ ιμ έ ρ ο υ ς ση μ εία για τ ο υ ς λ ό γ ο υ ς

τω ν χα λα ρώ ν α νακριτικώ ν μ εθό δ ω ν :

Στην Ο μοσπονδιακή Δημοκρατία τ η ς Γερμανίας η αναδιάταξη τω ν ελληνογερ-

μανικών πολιτικώ ν σχέσεω ν παρεμπόδισε αρχικά σ ε μεγάλο βαθμό την οργανωμέ­

νη ποινική δίω ξη εγκλημάτων π ου διέπραξαν Γερμανοί στην Ελλάδα. Α κολούθως,

ελαφρά παραπτώματα θα αμνηστεύονταν στην Ελλάδα, εν ώ ό λ ες οι περιπτώ σεις

μεγαλύτερης βαρύτητας θα περνούσαν στη ν αρμοδιότητα τη ς Ο μοσπονδιακής Δ η­

μοκρατίας τ η ς Γερμανίας. Μ ετά όμω ς από αντίστοιχη έρευνα, το Υπουργείο Ε ξω τε­

ρικών στη Βόννη π α ρέπ εμ ψ ε σ το γεγονός ότι «ακόμη και μόνο τυπικά διεξαγόμενες

έρευνες θα επιβάρυναν σε μέγιστο βαθμό τις γερμανικές δικαστικές υπηρεσίες».

Για τ ο λόγο αυτόν, η Βόννη ζή τη σε από την Αθήνα τ η διαβεβαίωση ότι η ελληνική

κυβέρνηση «δεν θα απαιτούσε καμία έκ θεσ η σχετικά μ ε την περαιτέρω εξέλιξη τω ν

δικαστικών διεργασιών». Τ ης συμφωνίας μ ε την κυβέρνηση Καραμανλή το 1958

προηγήθηκε προφανώς μια προσφορά τ ο υ διακεκριμένου πολιτικού τη ς φ ιλελεύ ­

θερης π τέρυγας Γεωργίου Παπανδρέου, που έγινε κατά τη διάρκεια επίσκεψ ης στη

Βόννη το 1950, κατά την οποία έγιναν συζητήσεις σχετικά με την άδεια εισαγωγής

ελληνικών καπνών στη Δυτική Γερμανία. Έ να ς από το υς προκατόχους μου, ο αεί­

7 Κεντρικό Γραφείο: 508 AR 1293/68, σ. 246.

Ο ΕΙΣΑΓΓΕΛΕΑΣ: «ΤΑ Α Ν Τ ΙΠ Ο ΙΝ Α ΔΕΝ Μ Π Ο Ρ Ο Υ Ν ΝΑ Θ Ε Ω Ρ Η Θ Ο Υ Ν ΑΝΑΡΜ ΟΣΤΑ» 48 5

μνηστος διευθυντής το υ κεντρικού γραφείου Ά νταλμπερτ Ρύκερλ, τόνισε κάποτε

ότι δυστυχώς οι ελληνικές αρχές είχαν αρχικά προσφ έρει ελάχιστες πληροφορίες

μετά από επα νειλημ μ ένες αιτήσεις για την αποστολή υλικού που θα μπορούσε να

χρησιμοποιηθεί δικαστικά.8

Ε ν το ύ το ις , ο ι γ ερ μ α ν ικ ές δ ικ α σ τικ ές υ π η ρ εσ ίε ς δ εν π α ρ έμ ειν α ν ε ν τ ε λ ώ ς π α θ η τι­

κ έ ς σ τη δ εκ α ετ ία τ ο υ ’50. Μ ε βάση τ ο ελ λη ν ικ ό κα τη γο ρ η τή ρ ιο τ ο υ 1947, τ ο 1957 άρ­

χισαν π ρ ο α ν α κ ρ ίσ εις ε ιδ ικ ά ε ις βάρος κ ά π ο ιο υ π ο υ ή τα ν σ ε θ έσ η να α π ο δ ε ίξ ε ι π έρ α ν

π ά σ η ς α μ φ ιβ ολ ία ς ό τ ι ε ίχ ε έν α α υ το κ ιν η τικ ό δ υ σ τύ χ η μ α τη σ τ ιγ μ ή π ο υ ξ ε κ ιν ο ύ σ ε η

επ ιχ είρ η σ η «Κ αλάβρυτα » και έ τ σ ι δεν ε ίχ ε άμ εση ευθύ ν η για τ η σφ α γ ή.9

Ε π ρ ό κ ειτο , ω ς γ ν ω στό ν , για το ν Γ ιο ύ λ ιο υ ς Β έλφ ιν γ κ ερ , ο ο π ο ίο ς ε ίχ ε σ το μ ετα ξύ

εν τα χ θ εί σ το ν γερμανικό σ τρ α τό συ ν εχ ίζο ν τα ς ε κ ε ί τη σ τρ α τιω τικ ή τ ο υ σ τα δ ιο δ ρ ο ­

μία μ ε τ ο βαθμό τ ο υ συνταγμα τά ρχη. «Μ όνο σ τ ο σ τρ α τιω τικ ό ν ο σ ο κ ο μ είο κ οντό

στη ν Α θήνα, α π ό τ ο ο π ο ίο βγήκα σ τ ις 30 Δ εκ εμ β ρ ίο υ 1943 , έμ α θα », κ α τ έ θ ε σ ε ο Β έλ ­

φ ινγκερ, «ότι τα α ντίπ οινα εν α ντίον τω ν Κ α λα β ρ ύτω ν π ρ α γ μ α το π ο ιή θη κ α ν σύμ φ ω να

μ ε τ η δ ια τα γή τ η ς μ ερ α ρ χία ς» .10

Σ χ ετ ικ ό μ ε τ ις ε κ τ ε λ έσ ε ις εν ός Έ λ λ η ν α ονόματι Μ ό κο ς «γύρω σ το Π άσχα το υ

1944» και κ ά π ο ιο υ ά λλου ονόματι Τ ρ ια ν τα φ υ λ λ ό π ο υ λ ο ς σ τ ις 21 Μ α ΐο υ 1944 , για τ ις

ο π ο ίε ς κ α τη γ ο ρ ή θ η κ ε ε π ίσ η ς α π ό το ν εκ π ρ ό σ ω π ο τ η ς ελ λ η ν ικ ή ς κ α τη γ ο ρ ο ύ σ η ς α ρ­

χ ή ς , ο Β έλ φ ιν γ κ ερ α ν έφ ερ ε ό τ ι τα γεγ ο ν ό τα α υ τό τ ο υ είνα ι « εν τελ ώ ς άγνω στα» και

ισ χ υ ρ ίσ τη κ ε σ τη συ ν έχ εια τ ε λ ε ίω ς αδιάντροπ α : «Κατά τη διά ρκεια τ η ς θ η τεία ς μου

ω ς δ ιο ικ η τή τ ο υ 749ου σ υ ν τά γ μ α το ς κα τα δρ ομ ώ ν δεν υ π έ π ε σ ε π ο τ έ σ τη ν αντίληψ ή

μου ό τι Έ λ λ η ν ε ς άμαχοι σ κ ο τώ θ η κ α ν α π ό Γ ερ μ α ν ο ύ ς σ τρ α τ ιώ τες ε κ τ ό ς τ ο υ π λα ισίου

έν ο π λ ω ν σ υ μ π λ ο κ ώ ν » .0 Ο ε ισ α γ γ ελ έα ς α π ο δ έχ τη κ ε χω ρίς τη ν π αραμ ικρή κριτική

τον ισχυρ ισμ ό αυτό και δεν έ θ ε σ ε π ερ α ιτέρ ω ερ ω τή σ ε ις .

Ω ς κ ύ ρ ιο ς μ ά ρ τυ ρ α ς υ π ερ ά σ π ισ η ς τ ο υ Β έλ φ ιν γ κ ερ εμ φ α ν ίσ τη κ ε ο π ρ ώ τ ο ς ε π ιτ ε ­

λ ικ ό ς α ξιω μ α τικ ό ς τ η ς 117η ς μ ερα ρχία ς κ α τα δρ ομ ώ ν Β ά λ τερ Μ π α ρ τ, ο ο π ο ίο ς ε ίχ ε

εφ α ρ μ ό σ ει π ιστά κ ά θ ε εν το λ ή το υ Λ ε Σ ουίρ . Σ το μ ετα ξύ ε ίχ ε εν τα χ θ εί και α υ τό ς στον

γερ μ α νικό σ τρ α τό μ ε τ ο βα θμ ό τ ο υ συνταγμ α τά ρχη σ ε μια ομ ά δα MAD. Ο Μ π αρτ

υ π εν θ ύ μ ισ ε ό τ ι σ τ ο ελ λη ν ικ ό κ ε ίμ εν ο τ ο υ κ α τη γο ρ η τη ρ ίο υ δεν γινόταν καμία αν α φ ο­

ρά σ τη ν ε κ τ έ λ ε σ η τω ν 75 Γερμ α νώ ν α ιχ μ α λ ώ τω ν σ τη θ έσ η Μ α γ έρο υ , π α ρά μόνο στη

δολ οφ ον ία τω ν 3 Γερμ α νώ ν τρ α υμ α τιώ ν στα Κ αλάβρυτα . «Είναι λάθος>>, π α ρ α τή ρ η σ ε

8 W. Dressen, «Deutsche SiihnemaBnahmen und Vergeltungsaktionen in Griechenland im Spiegel der deutschen Strafverfolgung», στο: Κ. Giebeler-H.A. Richter-R. Stupperich (επψ.), Versohnung ohne Wahrheit? Deutsche Kriegsverbrechen in Griechenland im Zweiten Weltkrieg, Μανχάψ-Μενζέε 2001, σ. 33.

9 Κρατικό Αρχείο Μονάχου: Stanw 21129, σ. 380.10 Ό.π., σ. 466.11 Ό.π., σ. 426.

486 V. Η Ε Π ΙΧΕ ΙΡΗ Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ»

ο Μ π α ρ τ σ υ μ π λ n ρ ώ ν ο ν τα ς ό τ ι « ο λ ό κ λ ^ ο ς

[sic] ο S ο ς λ ό χ ο ς τ ο υ 7 49ο υ σ υ ν τά γ μ α το ς

κα τα δρ ομ ώ ν φ ο ν εύ θ n κ ε μ ε ^ n v i ^ n και

βάρβαρο τρόπ ο , έ τσ ι ώ σ τ ε ο δ ι ο ι κ ^ ή ς ™ ς

μ ερα ρχία ς δ ιέ τα ξ ε α ν τίστο ιχα α ντίπ οινα και

έ λ ε γ ξ ε ο ίδ ιο ς r a v εφ αρμ ογή τ ο υ ς μ ετα β α ί-

νοντα ς μ ε τ ο Σ τ ο ρ χ 12 σ τα Κ α λά β ρ υτα [ ... ],

τα ο π ο ία ή τα ν τ ο κ έν τρ ο μ ια ς μ ε γ ά λ η ο μ ά ­

δα ς ανταρτώ ν, και σ τ ο μονα στήρ ι τ ο υ Μ ε ­

γά λο υ Σ π n λα ίο υ - π ο υ α ν α φ έρ ετα ι κα ι σ το

κ α τn γ ο ρ n τή ρ ιο -, ό π ο υ β ρ ισκότα ν α σ ύ ρ μ α ­

τ ο ς τ ω ν αντα ρτώ ν, εν ώ ο ι μ ο ν α χο ί είχαν

κρύψ ει και ό π λ α σ το μ ο ν α σ τή ρ ι τ ο υ ς . Η π ο ­

λ εμ ικ ή τα κ τικ ή τ ω ν συ μ μ ο ρ ιώ ν γινόταν

σύμφ ω να μ ε τ ις κ α τευ θ υ ν τή ρ ιες γρ α μ μ ές

τ ω ν Σ ο β ιετικ ώ ν σ χ ετ ικ ά μ ε το ν α ν τα ρ το π ό ­

λ εμ ο , π ο υ σnμαίvει: σ κ ο τ ώ ν ετ ε τ ο υ ς φ α σ ί­

σ τ ε ς , ο π ο υ δ ή π ο τ ε τ ο υ ς σ υ ν α ν τά τε [ ...]. Σ υ ­

χν ά μ ετα μ φ ιέζο ν τα ν σ ε α γ ρ ό τες , β ο σ κ ο ύ ς,

π α π ά δ ες ή γυνα ίκες. Τ α ό π λ α φ α νερ ώ νοντα ν r a v τ ελ ευ τα ία στιγμή, λ ίγο π ριν α π ό r a

σ υ μ π λ ο κ ή ή r a v επ ίθ εσ n [ ... ]. Β ά ρ β α ρ ες κ α κ ο π ο ιή σ εις α ιχμαλώ τω ν, τρ α υ μ α τιώ ν και

ν εκ ρ ώ ν δ ια π ισ τώ ν ο ν τα ν σχ εδ ό ν κάθε φορά [ . ..]» .Β

Αν και δ εν α π ο δ εικ ν ύ ετα ι α π ό κανένα έγγρα φ ο ™ ς γερμανικής Β έρ μ α χ τ ό τ ι σ το

μοναστήρι τ ο υ Μ εγ ά λο υ Σ π n λα ίο υ υ π ή ρ χ ε α σ ύ ρ μ α το ς τ ω ν α ν τα ρτώ ν και ό τι οι μ ονα­

χοί ε ίχ α ν κ ρ ύ ψ ει ε κ ε ί ό π λ α , ο ε ισ α γ γ ελ έα ς δ εν εv δ ια φ έρ θn κ ε για λ ε π τ ο μ έ ρ ε ιε ς . Ε ξά λ ­

λ ο υ ο Μ π α ρ τ, χρ n σ ιμ ο π ο ιώ ν τα ς τ ο λ εξ ιλ ό γ ιο τ ο υ Ψ υ χρού Π ο λ έμ ο υ ™ ς δ εκ α ετ ία ς

το υ ’50 , ε ν έ τ α ξ ε επ ιδ έξ ια σ ^ ν κ α τά θ εσ ή τ ο υ r a συ v ή θn α ν τιπ ά θεια κ α τά ™ ς Σ ο β ιε ­

τ ικ ή ς Έ ν ω σ ^ , κ ά τ ι π ο υ σίγουρα εν τυ π ω σ ία σ ε r a v υ π ^ ε σ ί α π ο υ π ρ α γ μ α το π ο ίη σ ε

τ ις έρ ευ ν ες . Ο ι ισχυρισμ οί τ ο υ Μ π α ρ τ σ το π ρ ω τό κ ο λ λ ο ™ ς α ν ά κ ρ ισ ή υ π ογραμ μ ί-

σ ^ κ α ν σ χ εδ ό ν σ το σ ύ ν ο λ ό τ ο υ ς α π ό r a v ε ισα γγελία , n ο π ο ία σ ε ορ ισμ έν α σ n μ εία το -

π ο θ έ ^ σ ε και θα υ μ α σ τικά σ τ ο π ερ ιθώ ρ ιο . Έ τ σ ι δ εν ξα φ ν ιά ζει τ ο γ εγ ο ν ό ς ό τ ι οι ανα-

κ ρ ιτ ικ ές έ ρ ε υ ν ε ς ε ις βάρος τ ο υ Β έλ φ ιν γ κ ερ α v εσ τά λ n σ α v λ ίγ ο μ ε τ ά .Μ

Τ ο 1965 τ ο ελ λn v ικ ό Υ π ο υ ρ γ είο Ε ξω τερ ικ ώ ν π α ρ έδ ω σ ε σ ™ γερμ ανική π ρ εσ β εία

™ ς Α θή να ς επ ιπ λ έ ο ν υ λ ικ ό , π ο υ α π ο τ ελ ε ίτο κ υ ρ ίω ς α π ό π ερ α ιτέρ ω π ρ ω τό κ ο λ λ α κα-

12 Storch = Μικρό αεροπλάνο τύπου Fieseler Storch.13 Κρατικό Αρχείο Μονάχου: Stanw 21129, σ. 434.14 Κεντρικό Γραφείο: 508 AR 2054, σ. 40.

Φ ο τ . 147. Ο Γιούλιους Βέλφινγκερ, συνταγ­ματάρχης του γερμανικού στρατού.

Ο ΕΙΣΑΓΓΕΛΕΑΣ: <<ΤΑ Α Ν Τ ΙΠ Ο ΙΝ Α ΔΕΝ Μ Π Ο Ρ Ο Υ Ν ΝΑ Θ Ε Ω Ρ Η Θ Ο Υ Ν ΑΝΑΡΜ ΟΣΤΑ» 48 7

τα θ έσ εω ν μαρτύρω ν, τα ο π ο ία μ ετα β ιβ ά σ τη ­

καν σ τ ο κ εν τρ ικ ό γ ρ α φ είο σ τ ο Λ ούν τβιχσ-

μ π ο υ ρ γ κ και δια νεμ ήθηκαν α π ό ε κ ε ί σ τ ις

υ π εύ θ υ ν ες εισ α γ γ ελ ίες . Μ ε βάση τα έγγραφα

αυτά, η εισα γγελία τ ο υ το π ικ ο ύ δικ α στη ρ ίου Ι

σ το Μ όναχο ξεκ ίν η σ ε τρία χρόνια αργότερα

π ρ οα να κρ ίσεις ε ις βάρος 26 συ ν ο λικά α τόμ ω ν

«λόγω υ π ο ν ο ιώ ν για εκ λ ή μ α τα π ο λ έμ ο υ » σ τ ις

τ ο π ο θ εσ ίες Μ α ζέικ α , Ρωγοί, Κ ερ π ιν ή , Μ έγ α

Σ π ή λα ιο , Ζ α χλω ρού , Βραχνί, Σ ούβ α ρδο , Αγία

Λ αύρα, Κ αλάβρυτα , Α χλαδιά και Π λα ν η τέρ ο .^

Ενώ οι π ερ ισ σ ό τερ ο ι α π ό τ ο υ ς 26 κ α τη γ ο ­

ρ ο υ μ έν ο υ ς (σε α υ το ύ ς ανήκαν και οι Β ύ σ τ ε -

φ ελ ν τ και Σ ιλντ, π ο υ είχαν δ ια τά ξει το ν απαγ­

χονισμό 48 ο μ ή ρ ω ν σ τη ν Α νδρίτσα, και ο

στρ α τη γ ό ς Λ αντς π ο υ δ εν βρισκότα ν καν στη ν

Π ελ ο π ό ν ν η σ ο αλλά δ ιο ικ ο ύ σ ε ένα ο ρ ειν ό σ ώ ­

μα σ τρ α το ύ σ τη ν Ή π ε ιρ ο ) δ εν είχαν καμία

σ χ έσ η μ ε τη ν υ π ό θ εσ η τω ν Κ αλαβρύτω ν, τα

ονόμ ατα τη ς π λ ειο ψ η φ ία ς τω ν α υ το υ ργώ ν π α ρ ο υ σιά σ τη κ α ν π α ρ εφ θα ρ μ έν α λόγω λα­

θώ ν σ τη μ ετά φ ρ α ση α π ό τη μία γλώ σσα στη ν άλλη. Ο Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ μ ετετρ ά π η

π .χ. σ ε Ε ρ εν μ π έρ γκ ερ (E h reη b erger), ο Φ έ λ μ υ σ ε Φ έλ ο υ ν γ κ (Feluη g), ο Γ ιο ύ π π ε σε

Γ ιο υ π (Ju p p ), εν ώ τ ο α π ο κ ο ρ ύ φ ω μ α τη ς π α ρ α π ο ίη σ η ς ήτα ν τ ο γεγονός ό τ ι σ το υ ς κ α ­

τη γ ο ρ ο υ μ έν ο υ ς α ν ή κ ε τό σ ο κ ά π ο ιο ς Ν τέν ερ τ ό σ ο και κάπ οιος Τ έν ν ερ .ΐ6

« Μ ε βάση τ ις μ ετα φ ρ ά σ εις τ ο υ ελ λ η ν ικ ο ύ υ λ ικ ο ύ εγγράφ ω ν», τα σ χ ετ ικ ά η μ ερ ο -

λ ό γ ια π ο λ έ μ ο υ κα ι τ ις σ τρ α τιω τικ ές α ν α φ ο ρ ές , η εισ α γ γ ελία σ υ ν έτα ξ ε σ τις 28 Α π ριλί­

ου 1969 τ η ν κατά σταση. Μ ε βάση τ ις κ α τα θ έσ ε ις Ε λλή ν ω ν μαρτύρω ν, ο Τ έν ν ερ θ ε ω ­

ρ ή θ η κ ε έ ν α ς α π ό τ ο υ ς κ ύ ρ ιο υ ς κ α τη γ ο ρ ο υ μ έν ο υ ς, αλλά μ ε τ η ν π α ρ α τή ρ η ση ό τ ι «στα

γερμ ανικά αντίγραφ α δ εν μ π ο ρ εί να ε ν τ ο π ισ τ ε ί το ό ν ομ α τ ο υ κ α τη γ ο ρ ο ύ μ εν ο υ Τ έν -

ν ερ » .ΐ7 Τ ελ ικ ά έγ ιν ε α ν τιλ η π τό ό τι Τ έν ν ερ και Ν τέν ερ τ θα π ρ έ π ε ι να είνα ι τ ο ίδιο

π ρ ό σ ω π ο .

'5 Κρατικό Αρχείο Μονάχου: Staηw 22511, αριθμός εγγράφου 3a )s 241/57, αργότερα 117 ) s 52- 77/68.Στο κεντρικό γραφείο στο Λούντβιχσμπουργκ η υπόθεσηφέρειτον αριθμό εγγράφου 508 AR 1293/68. Τα ονόματα των κατηγορουμένων: «Dόhηhauser, Β η ^ η , Pless, Feluηg, Wolfmger, L a^ , Bersdorf, Bock, Doh^rt, Ehreηberger [Εμπερσμπέργκερ], Forster, Fraηke, Grohmaηη, )a- cob, Koch, Muller, Wiecheη [Wiescheu], )upp, Riickert, Schild, Wiistefeld, Mick, D a^r, Le Suire>>.

16 Κεντρικό Γραφείο: 508 AR 1293/68, σ. 218.17 Κρατικό Αρχείο Μονάχου: Staηw 22511,ανακρίσεις, 28.4.69, σ. 21.

Φ η τ. 148. Ο Βάλτερ Μ παρτ, συνταγμα­τάρχης της μονάδας MAD του γερμανικού στρατού.

488 V. Η ΕΠ ΙΧ Ε ΙΡΗ Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ»

Π ερ α ιτέρ ω έρ ευ ν ες έδ ε ιξα ν ό τ ι ο Β έλφ ιν γ κ ερ α π ο δ εδ ειγ μ έν α δ εν ε ίχ ε λάβει μ έ ­

ρ ο ς σ τ ις επ ιχ ειρ ή σ ε ις . Α ντίστοιχα οι α ν α κρίσεις ε ις β ά ρ ο ς τ ο υ αλλά κ α ι ε ις β ά ρ ο ς τω ν

Λε Σ ουίρ και Φ έ λ μ υ , π ο υ είχ α ν π εθ ά ν ε ι σ τ ο μ ετα ξύ , αν εστά λησαν.

Μ ετ ά τη δ ια π ίσ τω σ η τ ο υ τ ό π ο υ δ ια μ ο ν ή ς τω ν υ π ό λ ο ιπ ω ν κ α τη γορ ουμ ένω ν, οι

υ π ο θ έ σ ε ις τ ο υ ς χω ρ ίσ τη κ α ν α π ό τη ν υ π ό θ ε σ η π ο υ θα αναλάμβανε τ ο Μ όναχο και

εσ τά λ η σ α ν σ τ ις α ρ μ ό δ ιες ε ισ α γ γ ελ ίες . Α νά μ εσα σ τ ις υ π ο θ έ σ ε ις α υ τ έ ς βρ ισκότα ν και

εκ είν η τ ο υ Φ ρ α ν τς Γ ιο ύ π π ε, π ο υ ε ίχ ε λ ά β ει μ έρ ο ς μ ε το ν 4 ο λ ό χ ο σ τη ν επ ιχ είρ η σ η

«Κ αλάβρυτα».

Τ ρ ία ο λ ό κ λ η ρ α χρόνια π ερ ιό δ ευ ε ο φ ά κ ελ ο ς τ ο υ Γ ιο ύ π π ε μ ε τα χ ύ τη τα σα λιγκα­

ριού α π ό τ η ν ε ισ α γ γ ελία τ ο υ Μ ονάχου μ έσω τ η ς ε ισ α γ γ ελία ς το υ Μ ύ ν σ τερ σ το ν γ εν ι­

κό ε ισ α γ γ ελ έα τ ο υ Χαμ, ο ο π ο ίο ς α ν έθ εσ ε τελ ικ ά , τ η ν 1η Α υ γο ύ στο υ 1972 , στο ν α ν ώ ­

τ α τ ο ε ισ α γ γ ελ έα το υ Μ π ό χ ο υ μ να ξ εκ ιν ή σ ει τ ις δ ια δ ικ α σ ίες κ α τά τ ο υ Γιούππε.ι®

Ο ι α ν α κρίσεις ε ις β ά ρος τ ο υ Γ ιο ύ π π ε βα σίζοντα ν κ υ ρ ίω ς σ τη ν κ α τά θ εσ η τ ο υ χ ω ­

ρ ίς υ π η κ ο ό τ η τ α Έ μ π ε ρ τ Β ό λ σ ο ν / 9 ο ο π ο ίο ς ε ίχ ε γ εν ν η θ εί σ τ η Γερμ α νία και ερ γ α σ τεί

κατά τ η διά ρκεια τ ο υ π ο λ έμ ο υ ω ς μ ετα φ ρ α σ τή ς σ τ ο γερ μ α νικό α ρ χη γείο τ η ς Π άτρα ς.

Η έν ο ρ κ η κ α τά θ εσ η το υ Β ό λ σ ο ν , π ο υ έ γ ιν ε το 1945, ε ίν α ι γ εμ ά τη λά θη , κ α θ ώ ς β α σί­

ζ ε τ α ι α π ο κ λ εισ τικ ά σ ε π λ η ρ ο φ ο ρ ίες και σ υ ζ η τ ή σ ε ις μ ε τ ρ ίτ ο υ ς . Έ τ σ ι ο Β ό λ σ ο ν ισχ υ ­

ρ ίσ τη κ ε λα ν θα σμ έν α ό τι η επ ιχ είρ η σ η στα Κ α λά β ρ υτα έγινε από μ ονά δες τω ν SS, ό τι

ε κ ε ί ε κ τ ε λ έσ τ η κ α ν « π ερ ίπ ο υ 1.500 άτομα» και ό τ ι ο ι Γερμ α νοί Φ έρ σ τ ερ , Μ π λ ες , ο

π λ ω τά ρ χ η ς Γκρόμαν, και ο ι Γ ιά κ ο μ π , Μ ύ λ λ ερ , Μ π ο κ, Μ π ρύα ν και Ν τα ννχά ουζεν ε ί ­

χαν λ ά β ει μ έρ ο ς σ τη ν επ ιχ είρ η σ η .

Η εισαγγελία το υ Μ π ό χ ο υ μ ξεκ ίν η σ ε α ν α κ ρ ίσ εις ε ις βάρος τω ν π ρ ο σ ώ π ω ν αυτώ ν

και μ ετά α π ό δ ιε τ ε ίς δ ιεργα σίες κ α τ έλ η ξ ε σ το σ υ μ π έρ α σ μ α ό τι ο ι κ α τη γορ ού μ ενοι

ή τα ν αθώ οι και ό τ ι η κ α τά θεσ η τ ο υ Β ό λ σ ο ν ή τα ν α ν α ξιόπ ιστη , κ α θ ώ ς ο ίδ ιο ς «δεν ήταν

στο ν τ ό π ο τω ν γεγονότω ν» και «μόνο αργότερα ισχ υ ρ ίστη κ ε ό τ ι ά κ ο υ σ ε σχετικά».

Α ν τίθετα , ο Γ ιο ύ π π ε π α ρ α δ έχ τη κ ε κα τά τη δ ιά ρκεια τ η ς αν ά κρισής τ ο υ ό τ ι μ ετά

τα «αντίποινα » έλ α β ε δια τα γή α π ό το ν Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ ω ς δ ιο ικ η τή ς τ ο υ 4 ο υ λ ό χ ο υ

«να μ ετα φ έρ ει π ρόβα τα και κ α τσ ίκ ια σ τ ο Α ίγιο και [ ... ] να π υ ρ π ο λ ή σ ε ι κα τά τη ν ε π ι ­

στρ ο φ ή τα σ π ίτ ια π ο υ ήτα ν α κό μ η άθικτα». Ο Γ ιο ύ π π ε α ν έφ ερ ε ό τ ι μ ε τ έ φ ε ρ ε τη ν

εν το λ ή α υ τή σ τη μονάδα το υ , η ο π ο ία και ε κ τ ε λ έ σ τ η κ ε .

Ω ς γν ω στό ν , τα μ έλ η τ ο υ 4 ο υ λ ό χ ο υ κ α τέσ χ εσ α ν π ερ ίπ ο υ 2 .0 0 0 ζώ α , κ α τα λ ή σ τευ -

σαν σπ ίτια π ριν τα π υ ρ π ο λή σο υ ν , αφ ήνοντα ς π ίσ ω τ ο υ ς κατά τη ν ε π ισ τρ ο φ ή τ ο υ ς σ το

Α ίγιο π λ ή ρ η κα τα στροφ ή . Π άνω α π ό 4 0 0 σπ ίτια κα τα στρά φ ηκ α ν μόνο σ τα χωριά Σ κ ε ­

π α σ τό (Β υ σ ο κ ά ), Κ ερ π ιν ή , Β ά λ τσ α , Κ λα πα τσούνα , Φ τ έ ρ η , Π υρ γά κι και Μ ελίσσια .20

18 Κεντρικό Γραφείο: 508 AR 1293/68, αριθμός διεκπεραίωσης: 33 Js 655/72, 21.3.74, σ. 320.19 Σε άλλα κείμενα φέρεται ως Μπόλσον (Bolsoη).20 Βλ. κεφ. «Η επόμενη μέρα».

Ο ΕΙΣΑΓΓΕΛΕΑΣ: «ΤΑ Α Ν Τ ΙΠ Ο ΙΝ Α ΔΕΝ Μ Π Ο Ρ Ο Υ Ν ΝΑ Θ Ε Ω Ρ Η Θ Ο Υ Ν ΑΝΑΡΜ ΟΣΤΑ» 489

Ο εισ α γ γ ελ έα ς το υ Μ π ό χ ο υ μ Σ τάλλμ αν δ ια π ίσ τω σ ε π ρ ο ς απαλλαγή τ ο υ Γ ιο ύ π π ε

ό τ ι «εν π ά σ η π ερ ιπ τ ώ σ ε ι [ ...] ε ίχ ε επ έ λ θ ε ι παραγραφή».2ΐ Κ α θώ ς όμ ω ς ο Γ ιο ύ π π ε είχε

λ ά β ει μ έρ ο ς στη δ ιεξα γ ω γή τη ς σ υ ν ο λικ ή ς επ ιχ είρ η σ η ς ε ίτε ω ς «συνεργός» ε ίτε ω ς

«συνα υτουργός», ό π ω ς σ η μ ε ίω σ ε ο Στάλλμαν, ε ξ ετ ά σ τ η κ ε μ ε βάση μια μ ε λ έ τ η π ο υ ε ί­

χ ε γίνει το 1968 από το υ ς ν ο μ ικ ο ύς Α ρ τσ τ και Π έννερ το υ κεν τρ ικ ο ύ γ ρα φ είου σ το Λ ού­

ντβ ιχσμ π ο υ ρ γκ22 το ερ ώ τη μ α «αν τα δ ια τα χθέν τα και εφ α ρ μ ο σ θ έν τα α ν τίπ ο ιν α παρα­

βίαζαν τ ο υ ς κ α ν όν ες τ ο υ δ ιεθ ν ο ύ ς δ ικα ίου και ή τα ν ω ς ε κ τ ο ύ τ ο υ παράνομ α σύμ φ ω να

μ ε το ν π οινικό κώδικα». Μ ε ά λ λα λόγια , ε ξ ε τ ά σ τ η κ ε αν τα αν τίπ οινα α π ο τελ ο ύ ν ε π ι­

τ ρ επ τό σύμ φ ω ν α μ ε το δ ιεθν ές δίκαιο μ έσο, β ά σει το υ ο π ο ίο υ μ π ο ρο ύ ν να εξανα γκα­

σ το ύ ν «οι α ν τά ρ τες στη ν τή ρ η σ η το υ δ ιεθν ο ύ ς δικαίου» και αν τα αντίποινα στη μ ο ρ ­

φ ή μ ε τ η ν ο π ο ία εφ α ρ μ ό στη κ α ν θεω ρ ο ύ ν τα ν « σ ε γ εν ικ ές γ ρ α μ μ ές επ ιτρ επ τά » .

Τ έσ σ ερ α σημ εία έ θ ε σ ε π ρος σ υ ζή τη σ η ο εισ α γ γ ελ έα ς ω ς π ρ ο ϋ π ο θ έ σ ε ις , ώ σ τ ε τα

α ν τίπ ο ιν α να θ εω ρ η θ ο ύ ν «νομικώ ς επ ιτρ επ τά » :

αα) Θ α π ρ έπ ει από την αντίπαλη πλευρά ν α έχο υ ν παραβιαστεί δεσμευτικοί κα­

νόνες του διεθνούς δικαίου του πολέμου.

Αυτό συνέβη από την πλευρά των Ελλήνων ανταρτών, όπως έγινε ολοφάνερο

τόσο στις αναρίθμητες υ π οθέσεις που είχαν ως αντικείμενό τους τα λεγόμενα εγ­

κλήματα π ολέμ ου στην Ελλάδα όσο και στις ανακρίσεις στο πλαίσιο της συγκεκρι­

μένης υπ όθεση ς. Και στην παρούσα υπόθεση παραδέχονται ακόμη και οι ίδιοι οι

Έ λλ η ν ες [ ...] ότι οι συμμορίες προέβησαν σε πράξεις βίας εναντίον Γερμανών αιχ­

μαλώτων, ότι φόνευσαν Γερμανούς αιχμαλώτους και μεταχειρίστηκαν, εν μέρει με

απερίγραπτο τρόπο, Γερμανούς σ τρ α τιώ τες.Έ τσ ι παραβιάστηκαν σα φ έστατα από

τους αντάρτες οι κανόνες π ολεμ ικού δικαίου σύμφωνα με το lo άρθρο της H LK023

και τη ν εισηγητική έκ θεση της HLKO που ισχύει ω ς κανόνας πολεμικού δικαίου. Οι

αντάρτες παραβίασαν θεμ ελιώ δεις κανόνες του διεθνούς δικαίου, σύμφωνα με το

οποίο κάθε εμ πόλεμ ος έχει δικαίωμα δίκαιης και ιπποτικής μεταχείρισης [...] .

ββ) Τα αντίποινα π ρέπ ει να είναι αναγκαία και να αποσκοπούν στη μελλοντική

διατήρηση του πολεμικού δικαίου και την πάταξη περαιτέρω πράξεων που παρα­

βιάζουν το διεθνές δίκαιο από την π λευρά των αντίπαλων στρατιωτικών δυνάμεων

ή του πληθυσμού.

21 Σύμφωνα με τις παραγράφους 303 κ.εξ., 249 κ.εξ., 66 κ.εξ. του ποινικούκώδικα.22 ΑΛζ^Ρ0ηη0Γ, Geisel- und Partisanentotungen im zweiten Weltkrieg. Hinweise zur rechtlichen Beur-

teilung, Λούντβιχσμπουργκ 1968. Βλ. επίσης: Μ. Taylor, DieNiirnbergerProzesse. Kriegsverbrechen und Volkerrecht, Ζυρίχη 1950· Η. Schiitze, Die Repressalie unter besonderer Beriicksichtigung der Kriegsverbrecherprozesse, Βόννη 1950· J. Η. Schmid, Die volkerrechtliche Stellung der Partisanen im Kriege, Ζυρίχη 1956.

23 Haager Landkriegsordηuηg (Σύμβαση της Χάγης γιατη διεξαγωγή πολέμου ξηράς).

490 V. Η Ε Π ΙΧ Ε ΙΡΗ Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ»

Ο σκοπ ός αυτός απ οτελούσε προφανέστατα μέρος τη ς διαταγής αντιποίνων

του στρατηγού φον Λε Σουίρ, τόσο σ ε σχέση με τη συνολική επιχείρηση Καλάβρυτα

όσο και σε σχέση με τα αντίποινα που διατάχθηκαν στα ίδια τα Καλάβρυτα στις

10.12.1943, δηλαδή τα μετά την έναρξη τη ς επιχείρησης διαταχθέντα αντίποινα.

Φ υσικά δεν θα π ρέπ ει να αγνοηθεί το γεγονός ότι τα αντίποινα, ακόμη και αν χρησι­

μοποιούνται ω ς μέσο π ίεσ η ς, έχουν σ ε γενικές γραμμές και το χαρακτήρα τιμωρίας

ή εκδίκησης. Είναι όμω ς αναγνωρισμένο ότι τα αντίποινα έχουν ω ς βασικό χαρα­

κτηριστικό το υ ς ότι α π οτελούν μέσο π ίεσ ης και μέσα από το χαρακτήρα αυτό θα

π ρέπ ει να κριθεί και η αιτιολόγησή τους. Στη συγκεκριμένη π ερ ίπτω ση οι ένοχοι

δεν μπόρεσαν να εντοπιστούν. Παρόμοια πλήγματα του διεθνούς δικαίου υπήρχαν

ήδη και αναμένονταν και στο μέλλον. Στην κατάσταση αυτή τα αντίποινα ήταν απα­

ραίτητα, αλλά και βάσει του διεθνούς δικαίου επιτρεπ τά μέσα, για να αναγκαστούν

οι αντίπαλοι, οι αντάρτες, να τηρήσουν το διεθνές δίκαιο.

yy) Η βασική αρχή τ η ς ποσοστιαίας αναλογίας π ρέπ ει να έχει διατηρηθεί.

[ ...] [Δεν είναι απαραίτητο] τα αντίποινα να ταυτίζονται μ ε την πράξη ή τ ις πρά­

ξεις εναντίον του διεθνούς δικαίου που τα προκάλεσαν, αλλά δεν [επιτρέπεται] να

τις ξεπερνούν ή εν π ση π εριπτώ σει να βρίσκονται σ ε πλήρη δυσαναλογία π ρος αυ­

τές [ ...]. Η αρχή τη ς π οσοστιαίας αναλογίας [ ...] είναι ελαστική και προσδιορίζεται

από τη μία πλευρά από τα όρια του ανθρωπισμού και από την άλλη από το σκοπό

του να αποτελέσουν [τα αντίποινα] αποτελεσματικό μέσο εκφοβισμού. Αποφασι­

στικό ρόλο παίζει η φύση τη ς κάθε π ερ ίπτω σης. Τα αντίποινα π ου χρησιμοποιήθη­καν στο παρελθόν από διάφορους λαούς ω ς απειλή, ή και εφαρμόστηκαν, παρου­

σιάζουν διαφορετικά μέτρα συγκρίσεως. Ω στόσο, είναι φανερό ότι η αναλογία 1

προς 1 δεν θεω ρήθηκε στις π ερ ισσό τερ ες π ερ ιπ τώ σεις κατάλληλη, αλλά ότι μια μ ε ­

γαλύτερη αναλογία εφ αρμόστηκε ή τουλάχιστον εκφ ράστηκε ω ς απειλή. Οι ανακρί­

σεις δεν απέδειξαν ότι τα αντίποινα που εφαρμόστηκαν στη συγκεκριμένη π ερ ί­

πτω ση βρίσκονταν τ ό τε σ ε δυσαναλογία μ ε τις π ροηγούμ ενες παραβιάσεις του διε­

θνούς δικαίου. Σ ε τελική ανάλυση, οι ελληνικές συμμορίες μέσα και γύρω από τα

Καλάβρυτα δρούσαν από καιρό παραβιάζοντας το υς κανόνες του διεθνούς δικαίου.

Π ολέμησαν εναντίον γερμανικών μονάδων μ ε τρόπο π ου αντιβαίνει στο δ ιεθνές δί­

καιο. Εμφανίζονταν με διαφ ορετικές, ανόμοιες μ ετα ξύ το υς σ το λές, εν ίο τε ακόμη

και με γερμανικές ή σ το λ ές άλλων εμπόλεμω ν κρατών, εν ίο τε φορώντας ακόμα και

πολιτικά. Δ εν σκότω σαν μόνο το υ ς 3 τραυματισμένους Γερμανούς αιχμάλωτους

στρατιώ τες, που βρέθηκαν αργότερα πεταγμένοι σ ε πηγάδι, αλλά και πέραν τούτου

πάνω από 70 Γερμανούς αιχμαλώτους, παρά το γεγονός ότι η γερμανική μονάδα

ήταν έτοιμη να ανταλλάξει αιχμαλώτους και είχε κάνει σ χ ετικ ές διαπραγματεύσεις.

Λαμβάνοντας υπόψ η τις συνθήκες αυτές, τα αντίποινα π ου εφαρμόστηκαν δεν

μπορούν να θεω ρηθούν ανάρμοστα.

δδ) Εν κατακλείδι τα αντίποινα θα π ρέπ ει να έχουν διαταχθεί από την αρμόδια

υπηρεσία.

Ο ΕΙΣΑΓΓΕΛΕΑΣ: <<ΤΑ Α Ν Τ ΙΠ Ο ΙΝ Α ΔΕΝ Μ Π Ο Ρ Ο Υ Ν ΝΑ Θ Ε Ω Ρ Η Θ Ο Υ Ν ΑΝΑΡΜ ΟΣΤΑ» 491

Η διαταγή για την εφαρμογή αντιποίνων δεν μπορεί να προέρχεται από κάποιο

δικαστήριο που έχει ω ς αποστολή να τιμω ρεί μόνο ενόχους, αλλά η διαταγή μπορεί

να α π οτελ έσ ει μόνο πράξη στρατιω τικής επικυριαρχίας [ ... ].Μ Τα αντίποινα διατά­

χθηκαν από υψ ηλότατα κλιμάκια.^ [Για το λόγο αυτόν] το δικαίωμα διαταγής

[αντιποίνων] έπ ρ επ ε να βρίσκεται αναμφίβολα στα χέρια κάποιου στρατιωτικού

διοικητή τη ς Π ελοποννήσου, ο οποίος είχε υπό τις διαταγές του μια εκτετα μ ένη

και επ ιπ λέο ν μολυσμένη από συμμορίες [sic] περιοχή και στον οποίο ανήκε η ση­

μαντική αρμοδιότητα του καθορισμού τω ν διαταγών, ακόμη και ω ς πρωταρχικό δι­

καίωμα.

Εφόσον τα διαταχθέντα και εκ τελεσ θέν τα από τον αποθανόντα στρατηγό φον

Λε Σουίρ αντίποινα δεν μπορούν να ερμηνευτούν σύμφωνα με το τ ό τε ισχύον δί­

καιο ω ς αντιβαίνοντα στο διεθνές δίκαιο, δεν παραβιάζουν δηλαδή το ποινικό δί­

καιο και ω ς εκ τούτου δεν είναι παράνομα, η οποια σδήποτε μορφής συμμετοχή στα

αντίποινα δεν μπορεί επίσης να θεω ρηθεί παράνομη.26

Μ ε βάσn α υ τή r a v α ιτιολ όγnσn , π ο υ σ υ ν τά χ θn κ ε εν μ έρει χ ρ n σ ιμ ο π ο ιώ ν τα ς λ ε ξ ι ­

λ ό γ ιο π ο υ σ υ ν ^ ιζ ό τ α ν σ το Γ' Ράιχ, οι α ν α κρίσεις ε ις βάρος τ ο υ Γ ιο ύ π π ε σ τ α μ ά ^ σ α ν

σ τις 21 Μ α ρ τίο υ 1974 , κ α θ ώ ς, ό π ω ς σ n μ είω σ ε ο Σ τά λ λμ α ν , « σ ^ ν π ε ρ ι^ τ ιω ^ αυτή

δ εν υ π ά ρ χουν υ π ό ν ο ιες για α ξιόπ οιv n π ρ ά ξ ^ .

Ο Γ ιο ύ π π ε α ρ v ή θn κ ε να δ ώ σ ει r a v ο π ο ια δ ή π ο τε σ υ v έv τευ ξn σ χ ετ ικ ά μ ε τ ο θέμ α

α υ τό . Α κ ό μ n κα ι σ ε π ρ ώ n ν σ υ ν τρ ό φ ο υ ς τ ο υ δ εν ε κ φ ρ ά σ ^ κ ε σ χ ετικ ά . Ο ρ ό λ ο ς π ο υ

έ π α ιξ ε σ ^ ν Π ελ ο π ό ν ν n σ ο θα π ρ έ π ε ι να το ν α π α σ χ ό λ n σ ε σ τ ο υ π ό λ ο ιπ ο ™ ς ζ ω ή ς

το υ . Η σ ύ ζυ γ ο ς τ ο υ Γ ιο ύ π π ε ά φ n σ ε τ ο γρα φ είο τ ο υ α κα τά σ τα το , ό π ω ς α κρ ιβ ώ ς το

β ρ ήκε m v n μ έρ α τ ο υ θανά του το υ . Π άνω σ το γ ρ α φ είο β ρ ίσ κ ετα ι μ έχρι σή μ ερ α ένα

αντίγραφο ™ ς υ π ερ ά σ π ισ ή ς το υ , ό π ω ς ε ίχ ε σ υ ν τα χ θ εί α π ό το ν δ ι ^ γ ό ρ ο τ ο υ σ χ ετικ ά

μ ε τ ις «Α νακρίσεις ε ις βάρος τ ο υ κυ ρίου Φ ρ α ν τς Γ ιο ύ π π ε για υπ ό ν ο ια φ ό ν ο υ ».27 «Η

επ ισ το λ ή βρ ισκότα ν π ά ντα εκ εί» , λ έ ε ι n κυρία Γ ιο ύ π π ε. « 0 σ ύ ζυ γ ό ς μ ου θα π ρ έ π ε ι να

r a v ξαναδιά βασε λ ίγ ο π ριν α π ό τ ο θάνα τό το υ » .28

Ενώ n εισ α γ γ ελία τ ο υ Μ π ό χ ο υ μ a σ χ ο λ ή θ n κ ε σ χ εδ ό ν α π ο κ λ εισ τ ικ ά μ ε τ ο ρό λ ο τ ο υ

Φ ρ α ν τς Γ ιο ύ π π ε , n εισα γγελία Ι τ ο υ Μ ονά χου, σ ε έναν δ ε ύ τ ερ ο κ ύ κ λ ο α ν α κρίσεω ν

σ χ ετ ικ ά μ ε r a v υ π ό θ ε σ n τω ν Κ αλαβρύτω ν, ε ξ έ τ α σ ε τ ο 1968 και τα γεγ ο ν ό τα π ο υ αφ ο ­

24 Η άποψη αυτή συμφωνεί παρεμπιπτόντως και με τους προσδιορισμούς της παραγράφου 455 των βρετανικών καιτης παραγράφου 358 των αμερικανικών κανόνων πολέμου, όπου το δικαί­ωμα απόφασης για την εφαρμογή αντιποίνων έχει σαφέστατα ο ανώτατος διοικητής.

25 Εννοείται η «διαταγή αντιποίνων» που εξέδωσε ο Κάιτελ στις 16.9.1941.26 Κεντρικό Γραφείο: 508 AR 1293/68, αριθμός διεκπεραίωσης: 33 Is 655/72, 21.3.74, σ.248-252.27 Επιστολή του δικηγόρου του Γιούππε Γκύντερ Μπίσπινγκ προς την εισαγγελία του Μπόχουμ

την 1.10.73.28 Κατά τη διάρκεια επίσκεψης τουσυγγραφέα στην κυρία Γιούππε στις 13.5.99.

492 V. Η Ε Π ΙΧΕ ΙΡΗ Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ»

ρούσαν τ α γύρω χω ριά και μοναστήρια . Ενώ ο Τ έν ν ερ θ εω ρ ή θ η κ ε υ π εύ θ υ ν ο ς για τ ις

σ φ α γ ές σ τ ο υ ς Ρ ω γ ο ύ ς και τα Κ αλάβρυτα , η εισ α γ γ ελία ή τα ν π επ ε ισ μ έν η ό τι σ τα Κ α­

λά β ρυ τα υ π ή ρ ξα ν «650 έ ω ς 800 θύματα».

Ό π ω ς και η εισα γγελία τ ο υ Μ π ό χο υ μ , η εισα γγελία Ι το υ Μ ο ν ά χο υ κ α τ έ λ η ξ ε ε π ί ­

σ η ς στο σ υ μ π έρ α σ μ α ό τι τα «αντίποινα ή τα ν σύννομα, κ α θ ώ ς δ ια τά χθη κ α ν α π ό το ν

Λε Σ ουίρ μ ε β εβ α ιό τη τα σ ε μια χ ρ ο ν ικ ή στιγ μ ή » ό τα ν ε ίχ ε γίνει φ α ν ερ ό ό τι η δ ιά σω ση

τω ν α ιχμ ά λω τω ν Γερμ α νώ ν δ εν ή τα ν π λ έ ο ν δυνα τή και οι α ν τά ρ τες δ εν θα μ π ο ρ ο ύ ­

σα ν να εν το π ισ το ύ ν » .29

Ε φ ό σ ο ν «δ εν ξ ε π ε ρ ά σ τ η κ ε έν α συ γ κ εκ ρ ιμ έν ο όριο α ν θρ ω π ισ μ ο ύ » , σ η μ ε ίω σ ε ο ε ι ­

σα γ γελέα ς σ ε σ χ έσ η μ ε τ ις ε κ τ ε λ έ σ ε ις σ τ ο υ ς Ρ ω γ ο ύ ς, τ α α ντίπ οινα δ εν μ π ορούν,

«σύμ φ ω ν α μ ε το δίκαιο π ο υ ίσ χ υ ε τη ν επ ο χ ή τ η ς π ρ ά ξη ς , να θ εω ρ η θ ο ύ ν παράνομα».

Και χρ η σιμ ο π ο ιώ ν τα ς το σ τεγ ν ό γερμ ανικό νο μ ικό λ εξιλό γ ιο ε π ε ξ ή γ η σ ε τ η διαφ ορά

α ν ά μ εσ α σ ε « επ ιτρ επ τά αντίποινα» και «φ όνο»:30

Η καθαυτό εκ τέλ εσ η δεν ήταν απάνθρωπη. Θύματα υπήρξαν άνδρες μιας συ ­

γκεκριμένης ηλικίας. Γυναίκες ή και παιδιά δεν υπήρχαν ανάμεσά τους. Σχετικά με

το γεγονός ότι ορισμένοι από τους συλληφ θέντες έχασαν τη ζωή τους κατά την κα­

ταστροφή τη ς εκκλησίας, τούτο οφείλεται στο ότι αυτοί κρύφτηκαν εκ εί με επ ιτυ ­

χία για να αποφύγουν την εκ τέλεσ ή [ ... ]. Η συμπεριφορά των στρατιωτών που συ ­

γκέντρωσαν το υς κατοίκους των Ρωγών στην π λα τεία χρησιμοποιώντας μια πρόφα­

ση για να επιτύχουν τη σύλληψή τους [βρίσκεται] επ ίσ ης στο πλαίσιο εκείνου που

μπορεί να θεω ρηθεί επ ιτρεπ τό κατά την εφαρμογή αντιποίνων. Το κέντρο βάρους

στο ερώτημα για τα όρια τη ς βασικής αρχής του ανθρωπισμού βρίσκεται μόνο στον

τρόπο διεξαγωγής της εκ τέλ εσ η ς. Ο τρόπος με τον οποίο οι όμηροι ή οι αιχμάλωτοι

έπεσαν στα χέρια τη ς κατοχικής δύναμης δεν έχει σημασία για τη νομική κρίση μιας

εκ τέλ εσ η ς [ ...]. Και σ τις π ερ ιπ τώ σεις των αντιποίνων στα Μ αζέικα, την Κερπινή, τη

Ζαχλωρού, το Βραχνί και το Σούβαρδο, αλλά και στο μοναστήρι της Αγίας Λαύρας,

δεν υπήρξε ένας ιδιαίτερα κατακριτέος τρόπ ος διεξαγωγής τη ς εκ τέλεσ η ς. Το αν [η

διαταγή αντιποίνων του Λ ε Σουίρ] ξεπ ερά στη κε σ ε μ εμονω μένες π ερ ιπτώ σεις δεν

διαφαίνεται.31

Ο τ ρ ό π ο ς μ ε το ν οπ οίο οι άνδρες σύ ρ θη κ α ν απ ό τη ν εκ κ λ η σ ία μ π ρ ο σ τά στο ε κ τ ε ­

λ εσ τ ικ ό α π ό σ π α σ μ α δεν ήτα ν λοιπόν, σύμφ ω να μ ε τη γνώ μη του εισ α γ γ ελ έα , «απά ν­

θ ρ ω π ο ς» . Τ ο υ λ ά χ ισ το ν δ εν α π έ κ λ ε ισ ε ότι, σ ε α ν τίθεση μ ε τ ις ε κ τ ε λ έ σ ε ις π ο υ έγιναν

σ το υ ς Ρ ω γ ο ύ ς, υ π ά ρ χουν « υ π ο ψ ίες για α π ά ν θρ ω π η ε κ τ έ λ εσ η θυμ ά τω ν σ τ ις π ερ ιπ τ ώ ­

29 Κεντρικό Γραφείο: 508 AR Ι 293/68, σ. 36.30 Βλ. επίσης Arzt-Penner, ό.π., σ. 4 και 47.31 Κεντρικό Γραφείο: 508 AR 1293/68, σ. 37.

Ο ΕΙΣΑΓΓΕΛΕΑΣ: <<ΤΑ Α Ν Τ ΙΠ Ο ΙΝ Α ΔΕΝ Μ Π Ο Ρ Ο Υ Ν ΝΑ Θ Ε Ω Ρ Η Θ Ο Υ Ν ΑΝΑΡΜ ΟΤΤΑ» 493

σ εις τ η ς μ ο ν ή ς τ ο υ Μ εγ ά λ ο υ Σ π η λ α ίο υ κ ω

τω ν Κ αλαβρύτω ν». Ο νομ ικός εξ έφ ρ α σ ε την

υ π ό θ εσ η ό τι σ τις δ ύ ο α υ τές τ ο π ο θ εσ ίες «ξ ε π ε -

ρά στηκαν τα όρια αν θρω π ισμ ού», αλλά απ ο ­

φ ά σισε ω σ τό σ ο «να μην ε ξ ε τ ά σ ε ι π ερ α ιτέρ ω

τα θέμ α τα » α υ τά , κ α θώ ς «οι κ α τη γ ο ρο ύ μ ε ν ο ι

σ τ ις υ π ο θ έ σ ε ις α υ τές δ εν ζο υ ν π λ έο ν » . Σ υ ν ε­

π ώ ς δ ιέκ ο ψ ε σ τ ις 16 Α υ γο ύ στο υ 1972 τ ις ανα­

κ ρ ίσ εις .32

Ο εισ α γ γ ελ έα ς ό μ ω ς έκ α ν ε λά θος. Η α λ ή ­

θ εια είναι ό τ ι οι κ α τη γο ρ ο ύ μ εν ο ι ζο ύ σα ν ακό ­

μη. Ο Ν τέν ερ τ , π ο υ ε ίχ ε χα ρ α κ τη ρ ισ τεί από

τ ο υ ς Έ λ λ η ν ε ς ω ς έν α ς από τ ο υ ς κύ ριου ς εν ό ­

χους, δ εν εν το π ίσ τη κ ε γιατί «ο τ ό π ο ς δια μο ­

ν ή ς το υ δεν μ π ό ρ ε σ ε να γ ίνει γ ν ω στό ς» , ό π ω ς

σ η μ είω σ α ν ο ι α ν α κ ρ ιτ ές ” Ε π ειδ ή ο Ν τέν ερ τ

Φ η τ. 149· Ο Μαξ Kovpavr Ντένερτ, πλη- κατα γόταν απ ό τη Σα ξονία συ μ π έρ α ν α ν · «Κα-ρεξούσιος γραφείου εισπράξεων. θ ώ ς ο α ν α φ ερ ό μ εν ο ς δ εν κ α το ικ εί στη ν Ο μ ο ­

σπονδια κή Δ η μ οκρ α τία τ η ς Γερμ α νία ς, αλλά

κ α τά γετα ι σύμ φ ω ν α με τη βαυαρική το π ικ ή υ π η ρ εσ ία δ ιώ ξ εω ς εγ κ λ ή μ α το ς από τη

σ ο β ιετικ ή ζώ νη κ α το χ ή ς, δ εν σ τ ά θ η κ ε δυνα τό να δ ιεξα χ θ ο ύ ν π ερ α ιτέρ ω έρ ε υ ν ε ς » .34

Α λλά και η β α υα ρική αστυνομ ία έ σ φ α λ ε . Η α λ ή θ εια είνα ι ό τι ο Ν τέ ν ερ τ , μ ετά την

α π ο χ ώ ρ η σ η τω ν γερμ ανικώ ν σ τρ α τευ μ ά τω ν από τη ν Ελλάδα σ τις 18 Α π ριλίου 1945 ,

α ιχ μ α λ ω τίσ τη κ ε τρ α υ μ α τισ μ έν ο ς σ τη Σ τά ιερ μ α ρ κ α π ό το υ ς Α μερικανούς.35 Μ ετά την

. ανάρρω σή το υ α φ έθ η κ ε ε λ εύ θ ερ ο ς , έμ ε ιν ε σ τη ν Α υστρία , π α ν τρ εύ τη κ ε και έ ζ η σ ε με

τη σύ ζυ γ ό το υ Μ αρία από τ ο 1953 σ το Τ ρά ουν, χω ρ ίς να εν ο χ λ η θ εί από τη δ ικ α ιο σ ύ ­

νη/6 Τ ο ζ εύ γ ο ς ε ίχ ε δ ύ ο κ ό ρ ες, τη ν Έ ρ ικ α και τη ν Ε λ ίζ α μ π ετ , π ο υ γ εν ν ή θη κ α ν το

1947 και το 1948. Ε ίναι και οι δ ύ ο π α ν τ ρ εμ έ ν ες και ζο υ ν κ ο ν τά σ τ ο Λ ιντς. Ο Ν τέν ερ τ

ερ γ ά σ τη κ ε μ ετά το ν π ό λ εμ ο ω ς φ ο ρ ο τεχ ν ικ ό ς σ ύ μ β ο υ λ ο ς και αρ γότερα ω ς π λ η ρ ε ­

ξο ύ σ ιο ς δ ιευ θ υ ν τή ς σ ε κάποιο γ ρ α φ είο ε ισ π ρ ά ξεω ν . Π ροφ α νώ ς, γνω ρίζοντα ς ό τ ι τον

κ α τα ζη το ύ σ α ν α π έφ υ γ ε τη ν επ α φ ή μ ε π ρ ώ η ν μ έλ η τ η ς 1 1 7η ς μ εραρχία ς κα τα δρ ομ ώ ν

32 Ό.π., σ. 220 και αριθμός εγγράφου: Ι 17 uJs 7/72. Επιστολή της εισαγγελίας Ι του Μονάχου με ημε­ρομηνία 16.8.72.

33 Κεντρικό Γραφείο: 508 AR 1293/68, σ. 205.34 Κρατικό Αρχείο Μονάχου: Staηw 21129, αριθμός εγγράφου: 3a Js 241 a/57, 31.4.59.35 Επιστολή του Σ. Μπαλαούρα προςτον συγγραφέα στις 7.3.00.36 Επιστολή του δημαρχείου του Τράουν προςτονσυγγραφέα στις 12.4.99.

49 4 V. Η ΕΠ ΙΧ Ε ΙΡΗ Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ»

και δ εν έκ α ν ε ταξίδια σ το εξ ω τ ερ ικ ό . Ο ύ τε

ε ίδ ε π ο τ έ ξανά τ η ν ο ικογένεια τ ο υ α δ ελ φ ο ύ

τ ο υ - π ο υ ζε ι σή μ ερ α κ ο ν τά σ τη Δ ρ έ σ δ η -

ο ύ τε ε π έ σ τ ρ ε ψ ε π ο τ έ μ ετά το ν π ό λ εμ ο

σ τη ν Ελλάδα.

Π αρ’ ό λ ’ αυτά, σ τ ο π α ρ ελ θ ό ν εμ φ α ν ίζο ­

νταν συ χνά σ τ ις ελ λ η ν ικ ές ε φ η μ ερ ίδ ες ισχ υ ­

ρ ισμ οί ό τι ο Ν τέν ερ τ ε θ εά θ η και π ά λι στη ν

Ε λλάδα.37 Ο ι ισχυρ ισμ οί α υ το ί δ εν α ντα π ο-

κρίνονται σ τη ν π ρα γμ α τικό τη τα . Ό π ω ς και

ο Β έλφ ινγκερ , ο ο π ο ίο ς σ ε σ υ ν έν τευ ξή το υ

μ ετά το ν π ό λ εμ ο α π ά ν τη σ ε αρνητικά σ το

ερ ώ τη μ α αν σ κ ό π ευ ε να ε π ισ κ εφ θ εί π ο τ έ ξα ­

νά τη ν Ε λλάδα, αν α φ έροντα ς ότι δεν ή θ ελ ε

να τ ο υ σ υ μ β εί ό ,τ ι ε ίχ ε ή δη σ υ μ β εί σ το ν δρα

Μ έρτεν,38 π α ρ έμ ειν ε και ο Ν τέν ερ τ σ τ ο υ π ό ­

λ ο ιπ ο τ η ς ζω ή ς τ ο υ κ ρ υ μ μ έν ο ς.^ Α κόμη και

η σ ύ ζυ γ ό ς το υ Μ αρία, η ο π ο ία α π ό τ ο 1985

κ α το ίκ η σ ε και π ά λ ι σ τ ο Λ ιντς και ε π έσ τ ρ εψ ε τ ο 1989 σ το Τράουν, ό π ο υ και π έθ α ν ε το

1997 σ ε η λικ ία ο γ δό ν τα ο κ τώ ετώ ν , δ εν έμ α θ ε π ο τ έ π ο ιο ρόλο έπ α ιξ ε ο άνδρας τ η ς

κατά τ η διά ρκεια τ ο υ Β' Π α γκο σμ ίο υ Π ο λ έμ ο υ .

Ο Κ όνραντ Ν τέν ερ τ , ο ά ν θρ ω π ο ς π ο υ έμ ε ιν ε α ν εξίτη λ α σ τη μ νή μ η τω ν Ε λλή νω ν

επ ιζη σά ν τω ν τ ο υ π ο λ έμ ο υ ω ς σα διστή ς ανακριτής και δ ο λ ο φ ό ν ο ς, δεν υ π ο χ ρ εώ θ η κ ε

π ο τ έ να α ν αλά βει τη ν ευ θ ύ ν η τω ν π ρ ά ξεώ ν το υ : π έθ α ν ε σ τ ις 8 Φ εβ ρ ο υ α ρ ίο υ 1979 σ ε

η λικ ία εξ ή ν τ α τεσ σ ά ρ ω ν ε τώ ν και τά φ η κ ε κ ο ν τά σ τ ο Λ ιντς.

Ο ι έρ ε υ ν ε ς τ η ς ε ισ α γ γ ελ ία ς τ ο υ Μ ο ν ά χο υ σ χ ετ ικ ά μ ε το ν τ ό π ο δια μ ονής το υ

Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ υ π ή ρ ξα ν π ιο ε π ιτ υ χ ε ίς α π ό ε κ ε ίν ε ς π ο υ α φ ορούσα ν το ν Ν τέν ερ τ .

Τ ο 1959 οι α ν α κ ρ ιτές ανακάλυψ αν ό τι η σ ύ ζυ γ ο ς τ ο υ Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ Ιρ έν ε ζ ο ύ σ ε

μ ε τα τρία π α ιδ ιά τ η ς Χ έλ γ κ α , Χ ά ρ τβ ικ και Χ α ν ς-Χ έλ λ μ ο υ τ σ τ ο Μ ά ρ μ π ουρ γκ , ό π ο υ

έπ α ιρ ν ε μια «μηνιαία σύ ν τα ξη χή ρ α ς και ορφ ανώ ν σ υ ν ο λικ ο ύ ύ ψ ο υ ς 4 2 0 γερμ ανικώ ν

μάρκων».40 Η σύ ν τα ξη τ ή ς κα τα β α λλ ότα ν γιατί η κυρία Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ ε ίχ ε κ α τα ­

37 Π.χ. στην εφημερίδα Το Βήμα της Αιγιαλείας, 6.3.92.38 Ο στρατιωτικός διοικητής σύμβουλος δρ Μέρτεν έκανε μετάτονπόλεμο ταξίδι αναψυχής στην

Ελλάδα. Συνελήφθη, δικάστηκε και καταδικάστηκε σε φυλάκιση. Ο Βόλφγκανγκ Μπράγερ, μετα­πτυχιακός φοιτητής του Πανεπιστημίουτου Μανχάιμ, ασχολείται στη διδακτορική διατριβή του με την υπόθεση Μέρτεν.

39 Η φωνή των Καλαβρύτων, 3.3.1975.40 Κρατικό Αρχείο Μονάχου: Staηw 21129, σ. 437.

Φ ω τ. 150. Ο ταγματάρχης Χανς Εμπερσ­μπέργκερ κατά τη διάρκεια των τελευταίων διακοπών τον στην πατρίδα, πριν από τη μετάθεσή τον στο ανατολικό μέτωπο.

Ο ΕΙΣΑΓΓΕΛΕΑΣ: <<ΤΑ Α Ν Τ ΙΠ Ο ΙΝ Α ΔΕΝ Μ Π Ο Ρ Ο Υ Ν ΝΑ Θ Ε Ω Ρ Η Θ Ο Υ Ν ΑΝΑ ΡΜ ΟΤΤΑ» 495

φ έρ ε ι να α π ο δ είξ ε ι ό τ ι ο σ ύ ζυ γ ό ς ™ ς Χ α ν ς ε θ ε ω ρ ε ίτ ο α π ό το ν Ιο ύ ν ιο τ ο υ 1944 αγνο­

ο ύ μ εν ο ς.

Π ράγματι ο Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ ε ίχ ε μ ε τ α τ ε θ ε ί λίγο μ ετά r a σφ αγή στα Κ αλάβρυτα ,

το ν Ια νου ά ρ ιο τ ο υ 1944 , σ το α ν α τολικό μ έτω π ο . Κ ατά π ά σ α π ιθ α ν ό ^ τ α , n μ ετά θ εσ n

έγ ιν ε μ ε π ρ ω το β ο υ λ ία το υ Φ έ λ μ υ , ό τα ν π λ η ρ ο φ ο ρ ή θ n κ ε α π ό το ν Λ ε Σ ο υ ίρ r a v π λ ή -

ρn έκ τα σ n ™ ς κ α τα σ τρ ο φ ή ς.

Σ χ ετ ικ ά μ ε το ν Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ ε π ί σ ^ ε κ φ ρ ά σ ^ κ α ν συχνά σ ^ ν Ε λλά δα αβάσι-

μ οι ισχυρισμ οί, ό τ ι π .χ . δ εν ε ίχ ε π εθ ά ν ε ι, αλλά ε ίχ ε κ α τα φ ύ γει μ ετά το ν π ό λ εμ ο μ ε

ψ εύ τικ ο όνομα σ ε τ ρ ί ^ χώ ρα, ό π ο υ και ζ ο ύ σ ε α κ ό μ ^ Σ τ ο ν λ εγ ό μ εν ο φ ά κ ελ ο α π ω ­

λ ε ιώ ν τ ο υ Ο μ ο σ π ο ν δ ια κ ο ύ Α ρ χ είο υ σ τ ο Ά α χ εν υ π ά ρ χ ε ι ό μ ω ς μια σ τρ α τιω τικ ή ανα­

φ ορά, σύ μ φ ω ν α μ ε r a v ο π ο ία ο Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ ω ς τ α γ μ α τ ά ρ χ η τ ο υ 332ο υ συντά γ­

μ α τος γρεν α δ ιέρ ω ν δ n λ ώ θ n κ ε στις 2 3 .6 .4 4 α γν ο ο ύ μ εν ο ς «o rn v π ερ ιο χ ή Β ιτέμ π σ κ » .41

Ε π ιπ λ έο ν κ ά π ο ιο ς λ ο χα γ ό ς Ά ιχ λ ερ έγραψ ε σ τ ις 23 Α υ γο ύ στο υ 1944 σ ^ ν κυρία

Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ -α ρ ιθ μ ό ς επ ισ τ ο λ ή ς α π ό τ ο μ έτω π ο 0 5 2 6 1 - ό τι n «μεραρχία [ . ..]

α π ό τ ις 2 3 .6 .4 4 δεν [έχ ει] π λ έο ν π λ n ρ ο φ ο ρ ίες σ χ ετ ικ ά μ ε r a δια μονή τ ο υ κυρίου τα γ­

μ α τ ά ρ χ η ο ο π ο ίο ς θ εω ρ είτα ι α π ό τ ό τ ε α γνοούμ ενος».

Η γ ερ μ α ν ικ ή υ π n ρ εσ ία επ ιβ εβ α ίω σ ε ε π ί σ ^ το ν Ο κ τώ β ρ ιο το υ 1958 ό τι ο Ε μ π ερ σ ­

μ π έρ γ κ ερ α ν α φ έρ θ n κ ε «ανάμ εσα σ τ ις 23 και τ ις 30 Ιο υ ν ίο υ 1944 α γν ο ο ύ μ εν ο ς σ ^ ν

π ερ ιο χ ή Β ιτέμ π σ κ » . Και τ ελ ικ ά ο δ ι ^ γ ό ρ ο ς Ρ ού ν το λφ Χ ά ιμ ες επ ικ ο ιν ώ ν n σ ε τ ο 1963

μ ε το ν Ε ρυθρό Σ τα υ ρ ό , αφ ού διά βασε r a σ χ ετ ικ ή α ν α ζή τn σ n αγνοουμ ένω ν, και σ τις

21 Δ εκ εμ β ρ ίο υ 1965 έγραψ ε α π ευ θ ε ία ς σ το ν γιο το υ Ε μ π ερ σ μ π έρ γ κ ερ Χ έλ λ μ ο υ τ :

Ο π α τέρα ς σας υπ ήρξε ω ς ταγματάρχης διοικητής το υ 332ου συντάγματος γρε­

ναδιέρων, τ ο οποίο ανήκε στην 197n μεραρχία πεζικού. Είδα τον π α τέρα σας για τ ε ­

λευταία φορά λίγες μέρες πριν από την έναρξη τη ς ρωσικής αντεπίθεσης το καλο­

καίρι του 1944 [ ...].Σ ύντομ α [... ] περικυκλωθήκαμε [ ...].'Εχασα τον πατέρα σας από

το οπτικό μου πεδίο. Λίγη ώρα αργότερα ξεκίνησε από την κατεύθυνση όπου είχα

δει για τελευταία φορά τον πατέρα σας ανταλλαγή πυροβολισμών. Αργότερα μου

είπαν ότι ο πατέρας σας έπ εσε στο σημείο εκείνο [ ...]. Σ τη συνέχεια αιχμαλωτίστη­

κα μαζί με ορισμένους αξιωματικούς τη ς 197ης μεραρχίας πεζικού. Δ εν άκουσα π ο ­

τέ ό τι αιχμαλωτίστnκε και ο πατέρας σας [ ... ]. Δεν έχω λόγους να αμφιβάλλω ό τι η

πληροφορία π ου μου δόθηκε τό τε σχετικά με το θάνατο το υ πατέρα σας ανταπο- κρινόταν στην πραγματικότητα.^

Μ έλ n τ ο υ σ υ λ λ ό γ ο υ ™ ς 1 1 7 ^ μ ερα ρ χία ς κ α τα δρ ομ ώ ν ισ χ υ ρ ίσ ^ κ α ν μ ετά το ν π ό ­

λ εμ ο ό τ ι ο Α κ α μ π χ ο ύ μ π ερ σ κ ο τ ώ θ n κ ε σ ™ Ρ ω σία , α φ ο ύ ζ ή ^ σ ε μ α ζί μ ε το ν Λ ε Σ ουίρ ,

41 ΟΑ Άαχεν, φάκελος απολεσθέντων.42 Αντίγραφα των εγγράφων αυτών βρίσκονται στο αρχείο του συγγραφέα. Ο Χέλλμουτ Εμπερσ­

μπέργκερ τα έθεσε στη διάθεση του συγγραφέα.

496 V. Η ΕΠ ΙΧΕ ΙΡΗΣ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ»

Φωτ. 151. Ο Βίλλιμπαλντ Ακαμπχούμπερ (τέταρτος από αριστερά) μ αζί με φίλους του στη Βιέννη το 1959.

τ ο καλοκαίρι τ ο υ 1944, να μ ε τ α τ ε θ ε ί σ τ ο ανα τολικό μ έτω π ο «για να κ ερ δ ίσ ει εκ ε ί , σ τ ο

μ έτω π ο και όχι σ το ν α ν τα ρ το π ό λ εμ ο , το ν π ό λ εμ ο » .43 Σ ε α ν τίθ εσ η ό μ ω ς μ ε το ν Ε μ π ερ σ ­

μ π έρ γ κ ερ και το ν Λ ε Σ ο υ ίρ , ο Α κ α μ π χ ο ύ μ π ερ ε π έ σ τ ρ ε ψ ε το 1945 σ τη ν Α υστρία.

Τ η ν επ ο χ ή εκ είν η η σ ύ ζυ γ ο ς τ ο ύ Α κ α μ π χ ο ύ μ π ερ Κ ρίστα ε ίχ ε εγ κ α τα λ είψ ει τη ν

κ α το ικ ία τ ο υ ς σ τη ν 13η π ερ ιφ έρ εια τ η ς Β ιέν ν η ς και ε ίχ ε μ ετα κ ο μ ίσ ει μ ε το ν εξά χ ρ ο ­

νο γιο τ η ς Σ β εν και τη ν τρ ίχρ ο ν η κόρη τ η ς Έ λ κ ε σ τη ν επ α ρχία , σ το Κ ίρχντορφ . Η Έ λ -

κ ε α ν α φ έρει ό τι οι γ ο ν είς τ η ς τ ή ς α φ ηγή θη κα ν αργότερα ό τι εγ κ α τέλ ειψ α ν τη ν κ α το ι­

κία σ τη Β ιέννη όχι α π ό ανάγκη α λλά «για λό γ ο υ ς α σ φ ά λεια ς»^ 4 Κ ατά π ά σα π ιθ α ν ό τη ­

τα , ο Α κ α μ π χ ο ύ μ π ερ α ισθα νότα ν σ τη ν ιδ ια ίτερ η π α τρ ίδ α τ ο υ π ιο σ ίγ ο υ ρ ο ς απ ένα ντι

σ ε π ιθ α ν ές ανακριτικές έρ ευ ν ες παρά σ τη Β ιέν ν η , ό π ο υ λόγω τω ν π ρ ο π ο λ εμ ικ ώ ν

εν ερ γειώ ν τ ο υ ε ίχ ε μια εξα ιρ ετικ ά π ρ ο β λ η μ α τικ ή δ η μ ο σ ιό τη τα .

Π έρ α ν τ ο ύ τ ο υ οι γ ο ν είς τ η ς τ ή ς α φ ηγή θη κα ν, ό π ω ς αναφ έρει η Έ λ κ ε , ό τι «ο π α τ έ ­

ρας τ η ς α ιχ μ α λ ω τίσ τη κ ε τ ο 1947 α π ό τ ο υ ς Α μ ερ ικα νούς». Α λλά και η π λη ρ ο φ ο ρ ία

α υ τή δ εν α ν τα π οκρ ίν ετα ι σ τη ν π ρ α γ μ α τικ ό τη τα . Μ ε βάση τ ις έ ρ ε υ ν ε ς τ ο υ α μ ερικα νι­

κ ο ύ CIC,45 ο Α κ α μ π χ ο ύ μ π ερ κ λ ή θ η κ ε να π α ρ ο υ σ ια σ τεί σ τ ις 5 Φ εβ ρ ο υ α ρ ίο υ 1947 στο

λα ϊκό δ ικα στήρ ιο τ η ς Β ιέν ν η ς. Ό π ο ιο ς π ερ ιμ έν ε ι ό τ ι ο Α κ α μ π χ ο ύ μ π ερ κ λ ή θ η κ ε να

43 Αυτό ανέφερε ο Φραντς Γκαρχέφερ σε συζήτηση με τον συγγραφέα.44 Επιστολή προς τον συγγραφέα με ημερομηνία 14.3.01.45 Counter Intelligence Corps, οργάνωση πρόδρομη της CIA.

Ο ΕΙΣΑΓΓΕΛΕΑΣ: «ΤΑ Α Ν Τ ΙΠ Ο ΙΝ Α ΔΕΝ Μ Π Ο Ρ Ο Υ Ν ΝΑ Θ Ε Ω Ρ Η Θ Ο Υ Ν ΑΝΑΡΜ ΟΣΤΑ» 497

α π ο λ ο γ η θ εί για τα εγκ λ ή μ α τα σ τη ν Ε λλά δα θα α π ο γ ο η τ ευ τε ί οικτρά. Ό χ ι λόγω τω ν

εγκ λ η μ ά τω ν π ο υ δ ιέπ ρ α ξε σ τη ν Ε λλάδα αλλά για «το έγκ λη μ α τ η ς ε σ χ ά τ η ς π ρ ο δ ο σ ί­

ας» κ α τα δ ικ ά σ τη κ ε ο Α κ α μ π χ ο ύ μ π ερ , ε π ε ιδ ή ε ίχ ε σ υ μ μ ετ ά σ χ ει τ ο 1934 σ το π ρ α ξικ ό ­

π η μ α κ α τά τ ο υ Ν τό λ λ φ ο υ ς.46 Α ν και ο π ρ α ξικ ο π η μ α τία ς ε ίχ ε ε γ κ λ ε ισ τ ε ί τ ό τ ε επ ί

τριάντα μ ή ν ες σ το σ τρ α τό π εδ ο Β έλ λ ερ σ ν το ρ φ , η δίκη επ α ν α λ ή φ θ η κ ε τ ο 1947, κ α θ ώ ς

η κ ά θ ειρ ξη ε ίχ ε π ρ α γ μ α το π ο ιη θ εί χ ω ρ ίς επ ίσ η μ η δικα στική διαδικασία.

Τ ο λα ϊκό δ ικα στήρ ιο κ α τα δ ίκ α σ ε το ν Α κ α μ π χ ο ύ μ π ερ σ τ ις 4 Α π ριλίου 1947 σ ε « π έ ­

ν τ ε χρόνια β α ρ ύ τα το υ εγκ λεισμ ο ύ » κα ι ε π έ τ ε ιν ε τ η ν κατα δίκη εγ κ λ είο ν τά ς το ν επ ί

τ ρ ε ις μ ή ν ες σ ε « φ υ λ α κ ές για επ ικ ίν δ υ ν ο υ ς εγ κ λ η μ α τίες» . Ε κ τ ό ς αυτού , κ ά θ ε χρόνο

σ τ ις 25 Ιο υ λ ίο υ - ε π έ τ ε ιο τ η ς δολοφ ονία ς τ ο υ ο μ ο σπ ο ν δ ια κ ο ύ κ α γκελά ρ ιου Ν τό λ λ ­

φ ο υ ς - θα έ π ρ ε π ε να κλειδ ώ ν ετα ι «α π ο μ ο ν ω μ έν ο ς σ ε ένα σ κ ο τειν ό κελί».47 Ο Α καμπ ­

χο ύ μ π ερ θα π ρ έ π ε ι να ε ξ έτ ισ ε ο λό κ λη ρ η τη ν π οιν ή του , κ α θ ώ ς «το μόνο π ο υ γνω ρί­

ζω», αν α φ έρει η κόρη τ ο υ Έ λ κ ε π ο υ γ εν ν ή θ η κ ε το 1941, «είναι ό τι β ρ ισκόμ ουν ήδη

σ τη δ ευ τέρ α Δ η μ ο τικ ο ύ ότα ν γνώ ρισα το ν π α τέρ α μ ο υ για π ρ ώ τη φ ορά συ νειδη τά ».

Μ ό ν ο σ ε μία και μοναδική π ερ ίπ τ ω σ η έγιναν σ τη Γερμα νία α ν α κρίσεις ε ις βάρος

τ ο υ Α κ α μ π χ ο ύ μ π ερ . Μ ε βάση τ η ν κ α τ ά θ εσ η Έ λ λ η ν α μ ά ρ τυρ α σ χ ετικ ά μ ε τ ο φ ό ν ο κ ά ­

π ο ιο υ σ υ μ π α τρ ιώ τη τ ο υ κοντά σ τ η ν Κ όρινθο τ η ν ά ν ο ιξη τ ο υ 1944, άρχισαν τ ο 1959

σ τ η γ ενική εισα γγελία τ ο υ Τ σ έ λ λ ε α ν α κρίσεις ε ις β ά ρος τ ο υ Α κ α μ π χ ού μ π ερ , οι ο π ο ί­

ε ς δ ια κόπ η κα ν ό μ ω ς και π άλι τ ο Σ επ τέμ β ρ ιο το υ 1960.48 Ω ς λ ό γ ο ς σ η μ ε ιώ θ η κ ε το γ ε ­

γ ο ν ό ς ό τι δ εν σ τ ά θ η κ ε δυν α τό να ε ν τ ο π ισ τ ε ί ο κ α τη γ ο ρ ο ύ μ εν ο ς/ 9

Έ τ σ ι ο Β ίλ λ ιμ π α λ ν τ Α κ α μ π χ ο ύ μ π ερ π έθ α ν ε σ τ ις 30 Ο κ τω β ρ ίο υ 1972 σ ε ηλικία

εξή ν τα επ τά ετώ ν απ ό καρκίνο το υ π ν εύ μ ο ν α , χω ρίς να κ λ η θ ε ί π ο τέ απ ό τη γερ μ α νι­

κή ή τη ν αυστριακή δικα ιοσύν η να α π ο λ ο γ η θ εί για τ ις π ρ ά ξ εις το υ σ τη ν Ε λλάδα και

τη Γιουγκοσλαβ ία .

Ο ι Ά λ μ π ερ τ Γκνα ς και Κ αρλ Κ ό κ ερ τ, π ο υ ή τα ν υ π εύ θ υ ν ο ι για τ ις ε κ τ ε λ έ σ ε ις ο μ ή ­

ρων σ τη ν π ερ ιο χ ή Π αγκρατίου , Π λ α ν η τέρ ο υ και Μ α ζέικ ω ν , δ εν α ν α ζη τή θη κ α ν ε π ί­

σ η ς μ ετά το ν π ό λ εμ ο . Φ υ σ ικ ά ο π ρ ό εδ ρ ο ς τ η ς Δ ά ρας Β α σ ίλ ειο ς Δ ελφ ά κ η ς κ α τ έ θ ε σ ε

το 1946 ό τι ε π τ ά κ ά το ικ ο ι τ ο υ χω ρ ιο ύ π ο υ δ ο ύ λ ευ α ν σ τα χω ράφ ια σ υ ν ελ ή φ θη σ α ν

«τυ χα ία και χω ρ ίς λόγο, μ ε σ κ ο π ό να χ ρ η σ ιμ ο π ο ιη θο ύ ν σ τη ν ε π ισ κ ευ ή κ α τεσ τρ α μ μ έ­

νω ν γεφ υρώ ν». 5° Ό μ ω ς ό τα ν οι Γερ μ α ν ο ί δ έχ τη κ α ν ε π ίθ εσ η α π ό τ ο υ ς α ν τά ρ τ ες κ ο ­

46 Βλ. κεφ. <<“Μόνο για την εκδίκηση θα ζούμε τώρα” : η σταδιοδρομία του Βίλλιμπαλντ Ακαμπ χούμπερ».

47 ΚρατικόΑρχείο Βιέννης: GZ. Vg. Ik. Vr 3911/46.48 Το επεισόδιο αυτό αναφέρεται στο: Παπαστεριόπουλος, Ο Μωριάς στα όπλα, τόμ. 5, Αθιίνα χ.χ.

[περίπου 1975-76]), σ. 248.49 Αριθμός εγγράφου: Js 21/59. Σύμφωνα με επιστολή της γενικής εισαγγελίας του Τσέλλε στις

15.2.01 προς τον συγγραφέα, το έγγραφο δεν βρίσκεται πλέον στο αρχείο φακέλων.5° Βλ. κεφ. <<Οι επιχειρήσεις “Καλάβρυτα", “Καρδερίνα” και “Βουβάλι”».

498 V. Η ΕΠ ΙΧ Ε ΙΡΗ Σ Η «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ»

ντά σ τ ο Π αγκράτι, «εξορ γ ίσ τη κ α ν », α ν έφ ερ ε ο π ρ ό εδ ρ ο ς, «και εκ τέ λ εσ α ν [το υ ς χω ρ ι­

κ ο ύ ς]. Ε γκ α τέλειψ α ν τα π τ ώ μ α τ α ε κ ε ί . Τ η ν ε π ό μ εν η μ έρα ο λ ό κ λ η ρ ο τ ο χω ρ ιό π ή γ ε

σ το σ η μ είο τ η ς ε κ τ έ λ ε σ η ς και μ ε τ έ φ ε ρ ε τα π τώ μ α τα π ίσ ω σ τη Δάρα, ό π ο υ και έγινε

π άνδημ η κ η δ εία » ^ 1

Κ α θ ώ ς ο π ρ ό εδ ρ ο ς δ ε ν γν ώ ρ ιζε τα ονόμ α τά τ ο υ ς , δ ε ν έγιναν έ ρ ε υ ν ε ς απ ό τη ν ε ι ­

σα γγελία για να εν το π ισ το ύ ν ο Γ κ ν α ς και ο Κ ό κ ερ τ , αν και μ ε τ η β ο ή θ εια τ ω ν σ η μ ε ιώ ­

σ εω ν σ τ α η μ ερ ο λ ό για π ο λ έμ ο υ δ εν θα ή τα ν ιδ ια ίτερ α δ ύ σ κ ο λ ο να β ρ εθ ο ύ ν τα ο ν ό μ α ­

τα τ ω ν δ ύ ο υ π ευ θ ύ ν ω ν . Ο Κ α ρλ Κ ό κ ερ τ δ εν θα μ π ο ρ ο ύ σ ε έ τ σ ι κι α λ λ ιώ ς να κ λ η θ ε ί να

α π ο λ ο γ η θ εί, κ α θ ώ ς κ α τά τη δ ιά ρκεια τ η ς α π ο χ ώ ρ η σ η ς τρ α υ μ α τίσ τη κ ε σ τ ις 11 Δ ε κ ε μ ­

βρίου 1944 σ τ η Γ ιουγκοσλα β ία α π ό θρα ύσμ α τα β όμ βα ς τό σ ο βαριά, ώ σ τ ε π έθ α ν ε δύο

μ έρ ες α ρ γ ό τερ α - κ α τά π α ρ ά δ ο ξο τρ ό π ο τ η ν η μ έρ α τ ω ν τρ ια κ ο σ τώ ν γ εν εθ λ ίω ν το υ

και τ η ς π ρ ώ τ η ς ε π ε τ ε ίο υ τ η ς σ φ α γ ή ς σ τα Κ αλάβρυτα .

Ο μ ό ν ο ς π ο υ κ α τα δ ικ ά σ τη κ ε για τ ις σ φ α γ ές μ έσ α και γύρω α π ό τ α Κ α λάβρυτα

ήταν ο Χ έλ λ μ ο υ τ Φ έ λ μ υ , ο ο π ο ίο ς ου σια σ τικά π λ η ρ ο φ ο ρ ή θ η κ ε τα «αντίποινα» ε κ

τω ν υ σ τέρ ω ν και σ ε α ν τίθεσ η μ ε τ ο «αγύριστο κ εφ ά λι» Λ ε Σ ουίρ ε ίχ ε μια π ιο ή π ια

σ τά σ η απ ένα ντι σ το ν άμαχο π λ η θ υ σ μ ό . Σ τη λ εγ ό μ εν η δ ίκ η για τη θα ν ά τω ση ομήρω ν

σ τ η Ν υ ρ εμ β έρ γ η ,52 ο Φ έ λ μ υ κ α τα δ ικ ά σ τη κ ε σ ε φ υ λά κ ισ η δ εκ α π έν τ ε ετώ ν , ε κ τ ό ς τω ν

ά λλω ν και ε π ε ιδ ή τ α «αντίποινα», ό π ω ς π α ρ α τή ρ η σα ν οι Α μ ερικα νοί δ ικ α σ τές , « ξε -

π έρ α σ α ν τ ο β α θμ ό β α ρ ύ τη τα ς τ ω ν π ρ ά ξεω ν π ο υ είχαν π ρ ο η γ η θ εί» .

Η ανάλυση τ ο υ α μ ερικα νικού δ ικ α στη ρ ίου είναι λ ο ιπ ό ν δ ια μ ετρ ικ ά α ν τίθετη μ ε τα

συ μ π ερ ά σ μ α τα τ η ς εισαγγελίας. τ ο υ Μ π ό χ ο υ μ , η ο π ο ία δ εν θ εώ ρ η σ ε «τα αντίποινα

ανάρμοστα». Ω ς γνω στόν , η εισ α γ γ ελία τ ο υ Μ ονάχου κ α τ έλ η ξ ε σ το ίδ ιο συ μ π έρ α σ μ α

μ ε εκ είν η σ τ ο Μ π ό χ ο υ μ , ό τι δ η λ α δ ή τα «αντίποινα» μ π ο ρ ο ύ ν να χα ρα κτηρ ισ το ύ ν δι­

κα ιο λ ο γ η μ έν α , α π ο κ α λώ ν τα ς τ α μ ά λ ισ τα «α π α ρα ίτη τα [ ...] για να αναγκαστούν οι

α ν τά ρ τες να τη ρ ή σ ο υ ν τ ο δ ιεθ ν ές δίκαιο». Κ α ν είς δ εν α σ χ ο λ ή θ η κ ε μ ε τ ο ερ ώ τη μ α αν

και λ ιγ ό τερ ο σ κ λ η ρ ά αντίποινα , ό π ω ς η κ α τά σ χ εσ η τω ν κοπ α δ ιώ ν ή η κα τα στρ ο φ ή

τω ν σ π ιτιώ ν , θα μ π ο ρ ο ύ σ α ν ε π ίσ η ς να έχ ο υ ν εκ π λ η ρ ώ σ ει το ν λ εγ ό μ εν ο εξ ιλ α σ τή ρ ιο

σ κ ο π ό . Ε π ιπ λ έο ν , τ ο γ εγ ο ν ό ς ό τι η εισ α γ γ ελία επ ικ α λ έσ τη κ ε τη ν εγ κ λ η μ α τικ ή «δια­

ταγή αντιπ οίνω ν» γ ια τ η ν ο π ο ία ο Κ ά ιτελ κ α τα δ ικ ά σ τη κ ε σ τ η Ν υ ρ εμ β έρ γ η σ ε θάνατο

δ ι’ α π α γχονισμ ού είνα ι το υ λ ά χ ισ το ν α ξ ιο π ερ ίερ γ ο ”

Μ ό ν ο σ τη ν π ερ ίπ τ ω σ η τ ο υ Μ εγ ά λ ο υ Σ π η λ α ίο υ , για τ η ν ο π ο ία εκ φ ρ ά σ τη κ ε ο

ισχυρ ισμ ός, π ο υ αργότερα β έβ α ια α ν α ιρ έθη κ ε, ό τ ι οι μοναχοί είχαν ρ ιχτεί ζω ντα νοί

σ τη χαράδρα, και στη ν π ερ ίπ τω σ η τω ν Κ αλα β ρ ύτω ν, ό π ο υ φ ο ν εύ θ η κ α ν και π αιδ ιά

α π ό δ ώ δ εκ α ε τ ώ ν και άνω, εκ φ ρ ά σ τη κ ε η υ π ο ψ ία α π ά ν θ ρ ω π η ς θ α ν ά τω σ η ς. Ε π ιπ λ έο ν

51 Κ ενρικό Γραφείο: 508 AR 2016/67, σ. 349.52 Υπόθεση VII του αμερικανικού στρατοδικείουν. Βλ. επίσης κεφ. «^ ήθεια και μυθοπλασία».53 Dressen, ό. π., ο. 8.

Ο ΕΙΣΑΓΓΕΛΕΑΣ: <<ΤΑ Α Ν Τ ΙΠ Ο ΙΝ Α ΔΕΝ Μ Π Ο Ρ Ο Υ Ν ΝΑ Θ Ε Ω Ρ Η Θ Ο Υ Ν ΑΝΑΡΜ ΟΣΤΑ» 49 9

έ ρ ε υ ν ε ς δ εν έγ ιν α ν ω σ τό σ ο , κ α θώ ς r a v επ ο χ ή ε κ ε ^ οι σ υ ν έν ο χο ι π ο υ ζο ύ σ α ν α κ ό ­

μ η ο Ν τέν ερ τ και ο Α κ α μ π χ ο ύ μ π ερ , δ εν είχαν εν το π ισ τεί.

Έ τ σ ι n νο μ ική α ν τιπ α ρ ά θεσ n για r a μ εγ α λ ύ τερ n σφ αγή π ο υ δ ιέπ ρ α ξε n γερμ ανική

Β έρ μ α χ τ σ ™ ν Ε λλά δ α και για μία α π ό τ ις μ εγ α λ ύ τερ ες μ α ζικές ε κ τ ε λ έ σ ε ις ο λ ό κ λ ^

ρου το υ Β ' Π α γ κ ο σμ ίο υ Π ο λ έμ ο υ ο λ ο κ λ n ρ ώ θ n κ ε με r a δ ια κ ο π ή τω ν ανακρίσεω ν.

Ο ύ τ ε κα ν μία υ π ό θ ε σ n δ εν εκ δ ικ ά σ ™ κ ε σ ε κ ά π ο ιο γερ μ α νικό δ ικ α στή ρ ιο , κάτι π ο υ

σίγουρα δ εν α π ο τ ελ ε ί μία α π ό τ ις έ ν δ ο ξ ε ς σ ε λ ίδ ε ς ™ ς γ ερ μ α ν ικ ή ς μ ετα π ο λ εμ ικ ή ς δ ι­

κ α ιο σ ύ ν η .