Αριστοφάνους – Όρνιθες – Φάνης Κακριδής 

Σημείωση για το Σκηνικό και τη Σκευή Το έργο διδάχθηκε την άνοιξη του 414 στο θέατρο του Διονύσου. Δεν είμαστε σίγουροι αν η σκηνή ήταν υπερυψωμένη ή όχι. Πιστεύουμε πάντως ότι στις τελευταίες δεκαετίες του 5ου αι. οι ποιητές μπορούσαν – αν ήθελαν – να χρησιμοποιήσουν μι ξύλινη κατασκευή (εξέδρα) κάπως υπερυψωμένη, τοποθετημένη μπροστά στο ξύλινο προσκήνιο. Οι Όρνιθες πάντως δεν απαιτούν κάτι τέτοιο. Όταν μιλάμε για ‘σκηνή’ και ‘σκηνικό χώρο’ εννοούμε το χώρο μπροστά στο προσκήνιο όπου κινούνται οι υποκριτές, αφήνοντας την υπόλοιπη ορχήστρα στους χορευτές. Σε αυτό το χώρο πιστεύουμε πως ο Αριστοφάνης ζήτησε να κατασκευαστούν δεξιά και αριστερά, 4 συνολικά μικρές κωνικές εξέδρες που αντιπροσώπευαν τη φωλιά του τσαλαπετεινού. Το τοπίο εικονιζόταν με σχετική προοπτική (σκηνογραφία) στις ξύλινες επιφάνειες του προσκηνίου (πίνακες) πολλά βράχια, θάμνοι, ίσως και κάποιο δέντρο. Ο χαρακτήρας του τοπίου έπρεπε να είναι όσο το δυνατόν απροσδιόριστος. Η μια είσοδος οδηγούσε στους θεούς, η άλλη στους ανθρώπους. Τα προσωπεία των ηθοποιών δεν ήταν τυποποιημένα εκείνη την εποχή, το πιθανότερο όμως είναι, να αναγνώριζαν οι θεατές τους κλασσικούς πρωταγωνιστικούς τύπους. Σίγουρα αναγνώριζαν τους θεούς από το προσωπείο και τη σκευή τους (εκτός από τον κουκουλωμένο Προμηθέα). Η σκευή των πουλιών είναι ιδιαίτερο θέμα. Βασικά τους χαρακτηριστικά ήταν το λοφίο στο κεφάλι, το ράμφος και τα χέρια – φτερούγες. Το πτέρωμα ήταν το πιο αδύνατο σημείο της μεταμφίεσης. Ιδιοτυπία του χορού των Ορνίθων πάντως, ήταν το γεγονός πως δεν είχαν όλοι την ίδια αμφίεση και θα ήταν ενδιαφέρον να ξέραμε ποιος ήταν ο χορηγός του εκείνη τη χρονιά. Τέλος, υποστηρίχτηκε πως οι αριστοφανικές παραστάσεις δεν ήταν φαλλοφόρων. Στους Όρνιθες, όντως δεν υπάρχει αντίστοιχος υπαινιγμός ή σκηνοθετική ανάγκη. Ακόμα κι αν οι ηθοποιοί έφεραν φαλλούς, αυτό είχε να κάνει με διονυσιακό κατάλοιπο χωρίς ιδιαίτερη ερμηνευτική σημασία. 

Επιλεγόμενα Στους Όρνιθες διαπιστώναμε μια αλληγορική σχέση με τη σικελική εκστρατεία η οποία τώρα έχει αντικατασταθεί από μια ορθότερη ψυχολογική ερμηνεία. Οι Όρνιθες εκφράζουν την έντονη τάση φυγής από την πολεμική πραγματικότητα του 414. οι Αθηναίοι αναζητούν τόπο απράγμονα κι ο ποιητής τους χαρίζει για δυο ώρες έναν τέτοιον τόπο. Το γεγονός πως και στη χώρα των πουλιών η πραγματικότητα είναι ίδια δεν αναιρεί την ερμηνεία πως η μεταφορά των προβλημάτων της εποχής στη Νεφελοκοκκυγία και η διακωμώδησή τους, ελαφρύνει την ψυχή του θεατή. Την ίδια στιγμή, το ενδιαφέρον των ερευνητών μετατοπίστηκε από τον Αριστοφάνη των πολιτικών και κοινωνικών τάσεων στον Αριστοφάνη καλλιτέχνη. Το έργο τέχνης, υψώνεται ως ζωντανό σύνολο. Οι Όρνιθες δεν είναι ευκαιριακό έργο. Τα κλασσικά σχήματα και θέματα γίνονται διπλό αντικείμενο εκμετάλλευσης από τον ποιητή. Ο επιρρηματικός Αγώνας που χωρίζεται σε Αγώνα Λόγων και Αγώνα Έργων, η Πάροδος όπου ξεχωρίζουν μέλος και όψι, η Παράβαση των ενοχλητικών επισκέψεων, των μεσαζόντων και των Αγγέλων. Ακόμα και ο πρόλογος μοιράζεται ανάμεσα σε Ευελπίδη και Πεισέταιρο. Α) ο καθιερωμένος Αγώνας χωρίζεται βέβαια σε Λόγων και Έργων. Και οι δυο όμως, εντάσσονται στο μεγαλύτερο πλαίσιο της Διαλλαγής, συνδέονται με τις μεσολαβήσεις του Έποπα και την κοινή Σφραγίδα, δημιουργώντας έτσι ένα τέλεια ενοποιημένο δίπτυχο. Β) στην Πάροδο προηγείται το καθαρό μέλος των Μονωδιών του Έποπα και ακολουθεί το θέαμα των μασκαρεμένων μουσικών. Τα δυο στοιχεία συνενώνονται στην ορχήστρα.. Γ) η παρέλαση των ανεπιθύμητων, είναι σαφώς χωρισμένη στους παράσιτους που θέλουν να εκμεταλλευτούν τη νέα πολιτεία και τους φαύλους, που ζητούν φτερά για να αναβαθμίσουν την ποταπή τους δράση. Υπάρχει διαφορετικός χειρισμός του ανώνυμου ποιητή και του επώνυμου διθυραμβοποιού, ως παράδειγμα ενσυνείδητης διαφοροποίησης των ομάδων. Η κοινή τους ιδιότητα, χρησιμεύει και ως γέφυρα μεταξύ των επεισοδίων. Δ) στην Παράβαση, τα πουλιά διατηρούν το θεατρικό χαρακτήρα τους, τραγουδούν και απαγγέλουν μόνον στο πλαίσιο της κωμωδίας και δεν αναστέλλουν ιδιαίτερα τη θεατρική σύμβαση. Μορφολογικά, προσέχουμε ένα ακόμη σχήμα, την επιτάχυνση. Η παράθεση λέξεων, θεμάτων ή και ολόκληρων σκηνών όπου κάθε στοιχείο είναι μικρότερο σε έκταση (αλλά όχι και σε ένταση) από το προηγούμενο, επιταχύνει διαρκώς τον εσωτερικό ρυθμό της κωμωδίας που συχνά καταλήγει σε ξέφρενο ξέσπασμα (είσοδος 24 χορευτών, κυνηγητό του επισκόπου). Οι Όρνιθες είναι η μεγαλύτερη και πιο άρτια οργανωμένη κωμωδία του Αριστοφάνη, ταυτόχρονα είναι και η πιο πλούσια σε εμπνεύσεις και περιεχόμενο, και έχει ιδιότυπη θέση στο έργο του. Δεν είναι αποκλειστικά πολιτικό ή πολεμικό έργο, ούτε έχει να κάνει με τη

σύγκρουση των γενεών. Δεν είναι φιλειρηνικό, ούτε σατιρίζει τους τραγικούς. Πρόκειται για πολύτροπη κωμωδία και περιλαμβάνει λίγο πολύ όλα τα ενδιαφέροντα του Αριστοφάνη. Αντιδικαστική νοοτροπία, σάτιρα των σωκρατικών, λογοτεχνική κριτική, σύγκρουση γενεών, πολιτική αλαζονεία, αλλά και αντιπολεμική διάθεση. Πρόκειται για το πιο αντιπροσωπευτικό έργο της ιδεολογίας του Αριστοφάνη, χωρίς να αποτελεί αυτό τον κεντρικό στόχο. Πέρα από τα στοιχεία που απαριθμήσαμε και τα οποία είναι ευκαιριακά, στο κέντρο παραμένει η παραμυθένια πλοκή και η πορεία του ήρωα που αποκτά την εξουσία. Η πλοκή αυτή δεν είναι το μόνο λαϊκό στοιχείο. Η συνεργασία των ζώων στην κατασκευή του τείχους, οι παροιμίες και οι εκφραστικοί τρόποι είναι επίσης λαϊκοί. Ο Αριστοφάνης στέκεται στην κορυφή της λαϊκής δημιουργίας όσο και στη φύση. Όπως τα πουλιά υπερβαίνουν τις ιδιότητές τους και γίνονται άνθρωποι – πουλιά, έτσι και το λαϊκό υλικό υποτάσσεται στην ποιητική βούληση. Ο ήρωας της κωμωδίας δεν είναι το άχρωμο βασιλόπουλο, αλλά ο εύστροφος και δυναμικός πρεσβύτης που καταφέρνει να κατακτήσει τον κόσμο όχι με μαγικά μέσα, αλλά εκμεταλλευόμενος με την εξυπνάδα του τις ευκαιρίες που του δίνονται. Ο Πεισθέταιρος είναι ο ήρωας ενός κόσμου που όσο κι αν μοιάζει με τον πραγματικό, έχει τους δικούς του νόμους και μια γοητευτική συνέπεια, ενώ μπορεί να συγκριθεί μόνον με τον κόσμο του ονείρου. Αυτή η ονειρική ουσία είναι που καταξιώνει το έργο ως μεγάλο και ελληνικό. Άλλωστε, το πιο όμορφο όνειρο της ζωής το είδαν οι Έλληνες.