Σύγχρονος Αναθεωρητισμός και Αντεπανάσταση

ΣΥΓΧΡΟΝΟΣ ΑΝΑΘΕΩΡΗΤΙΣΜ ΟΣ ΚΑΙ ΑΝΤΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ

ΣΥΓΧΡΟΝΟΣ ΑΝΑΘΕΩΡΗΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΝΤΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ

ΑΘΗΝΑ 1994

ISBN 960-224-716-9 © Εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή» ΕΠΕΣόλωνος 130,10681 Αθήνα, Τηλ. 3620835,3623649, Fax 3613354

© Weissenseer Blfitter No. 4/92

ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΤΟΥ ΕΚΔΟΤΗ

Το εκδοτικό «Σύγχρονη Εποχή» με την έκδοση αυτή συνεχίζει τη σειρά ενημέρωσης και προβληματισμού «Ζητήματα Σοσιαλισμού-Προβληματισμοί», που ξεκίνησε το Νοέμβρη του 1992 με το βιβλίο του Ε. Χόνεκερ Για τα δραματικά γεγονότα του 1989.

Η σειρά αυτή φιλοδοξεί να παρουσιάσει άρθρα, μελέτες, ντοκουμέντα και άλλα υλικά που αφορούν την πορεία οικοδόμησης του σοσιαλισμού στον 20ό αιώνα, τις αιτίες της διάλυσης της Σοβιετικής Ένωσης και της ανατροπής των σοσιαλιστικών καθεστώτων στις χώρες της Ανατολικής και Κεντρικής Ευρώπης, τη διαδικασία παλινόρθωσης του καπιταλισμού στις χώρες αυτές, αλλά και τα σύγχρονα προβλήματα και τις προοπτικές ανάκαμψης και ανάπτυξης του διεθνούς κομμουνιστικού και εργατικού κινήματος.

Ασφαλώς οι εκτιμήσεις που περιέχονται στις εργασίες αυτές απηχούν τις θέσεις,και απόψεις των συγγραφέων τους.

Το εκδοτικό θεωρεί πως η σειρά αυτή θα συμβάλει στην ενημέρωση και τον προβληματισμό των αναγνωστών που τους απασχολούν τα ζητήματα αυτά, καθώς και στη συζήτηση για τις προοπτικές του επαναστατικού κινήματος και τα ιδεολο- γικο-πολιτικά προβλήματα που αντιμετωπίζει σήμερα.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Κάμποσα χρόνια ήδη μάς χωρίζουν από τότε που η Ευρώπη, αλλά μαζί της και ο υπόλοιπος κόσμος, πήρε μια εντελώς διαφορετική μορφή. Τη θέση των δύο παγκόσμιων συστημάτων -του σοσιαλιστικού και του ιμπεριαλιστικού, όπου η ύπαρξη του πρώτου εξασφάλιζε μια ισορροπία δυνάμεων, με συνέπεια τη διατήρηση επί δεκαετίες της ειρήνης στην Ευρώπη τουλάχιστον- την πήρε η μονοκρατορία του ιμπεριαλισμού, με επικεφαλής τις ΗΠΑ. Η άλλοτε κραταιά Σοβιετική Ένωση διαλύθηκε και τα κράτη της Κεντρικής και Νοτιοανατολικής Ευρώπης έχασαν τη σημασία που είχαν στην πολιτική κονίστρα. Ο καπιταλισμός φαίνεται νικητής στην πάλη των δύο συστημάτων. Αν μάλιστα πίστευε κανείς τους απολογητές του, αυτή η νίκη θα ’πρεπε να είναι οριστική, τελειωτική. Είναι τα πράγματα έτσι; Και γιατί έγιναν έτσι;

Βέβαια, σε τόσο λίγο διάστημα δεν μπορούν να βγουν τελικά συμπεράσματα για όλες τις αιτίες που προκάλεσαν τα δραματικά και κοσμοϊστορικά γεγονότα. Ούτε μπορεί να οριοθε- τηθεί με ακρίβεια ο χρόνος που άρχισαν αυτά να εξελίσσονται.

Στην κοινωνία συμβαίνει ό,τι και στον ανθρώπινο οργανισμό. Η θανατηφόρα αρρώστια εκδηλώνεται σε κάποιο χρονικό σημείο, οι αιτίες της όμως έχουν από καιρό προϋπάρξει και έχουν υποσκάψει το ανθρώπινο σώμα. Και δεν είναι εύκολο να διαπιστωθεί με σιγουριά, αν ο οργανισμός προσβλήθηκε από μια και μόνη νοσογόνο αιτία ή μήπως ταυτόχρονα συνυπήρξαν και άλλες εσωτερικές ή εξωτερικές αιτίες που επιδείνωσαν ανεπανόρθωτα την κατάσταση της υγείας και επιτάχυναν την πορεία ως το θανατηφόρο τέλ̂ ος.

Ας μείνουμε λίγο ακόμα στην εικόνα αυτή. Σε πολλές περιπτώσεις μπορεί ο κάθε διπλωματούχος της Ιατρικής να απο- φανθεί με βεβαιότητα για την αιτία του θανάτου. Αλλού θα χρειαστούν για το σκοπό αυτό βαθύτερες γνώσεις, μηχανήματα και εργαλεία ακρίβειας, μεγαλύτερος χρόνος.

Το ίδιο και στις αναλύσεις των κοινωνικών φαινομένων. Και ανάλογα με την ειδικότητα και τις γνώσεις του εξεταστή,

θα έχει κανείς μπροστά του και μια άλλη απάντηση: Ο πολιτικός θα προσπαθήσει να δώσει την πολιτική ερμηνεία στα γεγονότα, ο οικονομολόγος την οικονομική άποψη, ο κοινωνιολόγος και ο φιλόσοφος θα προσπαθήσουν να φωτίσουν από τη δική τους οπτική γωνία.

Αυτό ισχύει και με τις αναλύσεις που γίνονται σ’ αυτό το βιβλίο. Πρόκειται για εκτεταμένα αποσπάσματα από μελέτες που γράφτηκαν μέσα στο 1992 και δημοσιεύτηκαν στο θεωρητικό περιοδικό Weissenseer Blätter, που κυκλοφορεί στο Βερολίνο, στο τεύχος 4/1992. Οι συγγραφείς είναι όλοι επιστήμονες με κύρος, που η γνώμη τους και οι απόψεις τους δεν περνάνε απαρατήρητες στον επιστημονικό κόσμο της Γερμανίας. Σήμερα δεν κατέχουν πια τις επαγγελματικές θέσεις τους, γιατί τα ιδρύματα στα οποία δούλευαν διαλύθηκαν από τους «νικητές» της ιστορίας, όπως άλλωστε συνέβη και με εκατοντάδες άλλα επιστημονικά και πολιτιστικά ιδρύματα της πρώην ΓΛΔ.

Έτσι, ο Κουρτ Γκόσβαϊλερ είναι ιστορικός, πρώην επιστημονικός συνεργάτης του Κεντρικού Ινστιτούτου της Ακαδημίας Επιστημών της ΓΛΔ. Ο Ράινερ Έκερτ γνωστός επιστήμονας, καθηγητής σε Γυμνάσω της Φραγκφούρτης. Ο Χάνφριντ Μίλερ καθηγητής της θεολογίας, ο Βόλφγκανγκ Μπέργκερ για πολλά χρόνια επιστημονικός συνεργάτης του Βάλτερ Ούλμπριχτ, όταν αυτός ήταν Γενικός Γραμματέας της ΚΕ του Ενιαίου Σοσιαλιστικού Κόμματος Γερμανίας (ΕΣΚΓ), ενώ η Σάρα Βάγκενκνεχτ, 23 χρονών που ασχολείται κυρίως με θεωρητικά και ιδεολογικά θέματα, ήταν για μεγάλο διάστημα μέλος της Διεύθυνσης του Κόμματος Δημοκρατικού Σοσιαλισμού (ΚΟΔΗΣΟ) και ανήκει στην Κομμουνιστική Πλατφόρμα μέσα στο κόμμα αυτό.

Φυσικά, οι συγγραφείς αυτών των κειμένων δεν θεωρούν ότι έχουν πει την τελευταία λέξη για τις αιτίες, ούτε εκφράζουν κάποια τελειωτική άποψη γι’ αυτές. Οι σκέψεις και οι θέσεις, ωστόσο, που αναφέρουν έχουν το πλεονέκτημα ότι δεν περιορίζονται στις δραματικές εξελίξεις της πατρίδας τους,

1 0 _________________Σύγχρονος αναθεωρητισμός xat αντατανάσταση

Εισαγωγή 11

της Γερμανικής Λαοκρατικής Δημοκρατίας (ΓΛΔ), αλλά επε- κτείνονται και στην πρώην Σοβιετική Ένωση και αναφέρο- νται και στον αρνητικό ρόλο που διαδραμάτισαν στο παγκόσμιο κομμουνιστικό κίνημα προσωπικότητες όπως ο Νικήτα Χρουστσόφ και ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ.

Για παράδειγμα, οι συγγραφείς υποστηρίζουν και αιτιολογούν γιατί η ειρηνική συνύπαρξη, έτσι όπως έγινε αντιληπτή και εφαρμόστηκε από τη σοβιετική ηγεσία, ωφέλησε τον ιμπεριαλισμό, έβαλε νάρκες στα θεμέλια του σοσιαλιστικού στρατοπέδου και παραβίασε τις λενινιστικές αρχές για τη συνεργασία με τις ιμπεριαλιστικές χώρες πάνω στη βάση των αρχών της ταξικής πάλης. Δεν συμφωνούν πάντα όλοι μεταξύ τους. Για παράδειγμα, ένας από τους συγγραφείς, ο Ράινερ Έκερτ, υποστηρίζει ότι η εποχή ήταν ώριμη για να ’ρθει ο Γκορμπατσόφ, όπως ήταν ώριμη για να γίνει η Γαλλική Επανάσταση ή να ανεβεί στην πολιτική σκηνή ο Ναπολέων Βοναπάρτης. Ναι, απαντάει ο ιστορικός Κουρτ Γκόσβαϊλερ, η κάθε εποχή φέρνει και χρειάζεται τους ανθρώπους της. Αλλά αυτό που χρειάζονταν η ΕΣΣΔ και η εποχή μας γενικά δεν ήταν ο Γκορμπατσόφ, αλλά ένας Βλαντίμιρ Ιλίτς Λένιν.

Ο συνταξιούχος καθηγητής θεολογίας του Πανεπιστημίου Χούμπολντ του Βερολίνου Χάνφριντ Μίλερ πραγματεύεται το θέμα αν η ανατροπή του σοσιαλισμού αποτελεί επανάσταση ή αντεπανάσταση και καταλήγει στο εξής συμπέρασμα: Εδώ δούλεψε η πολιτική του Δούρειου Ίππου. Δηλαδή το σοσιαλιστικό οικοδόμημα ναρκοθετήθηκε από τα μέσα, αλλά βομβαρδίστηκε και από τα έξω. Για να καταρριφθεί έπρεπε να δουλέψουν και τα δύο.

Είναι φανερό ότι παραμένουν ανοιχτά για διερεύνηση και διευκρίνιση πολλά ζητήματα, που θα πρέπει ακόμα να μελετηθούν, πριν βγει μια τελική κρίση για τα γεγονότα του 1989/90. Τα κείμενα αυτά βοηθάνε, πιστεύουμε, σ’ αυτή την κατεύθυνση.

Θανάσης Βόρειος

Ο «ΣΥΓΧΡΟΝΟΣ ΑΝΑΘΕΩΡΗΤΙΣΜΟΣ» ΚΑΙ Η ΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΥ

ΣΕΙΡΑ ΘΕΣΕΩΝ

τον Κουρτ Γκόσβαϊλερ

Η αστική τάξη έχει μέχρι σήμερα άπειρες φορές περισσότερες δυνατότητες να επιδράσει στην εργατική τάξη, στη συνείδησή της και τη δράση της απ’ ό,τι το αντίθετο. Αυτό αφορά κυρίως στη δυνατότητα παρεμπόδισης της άλλης πλευράς να εκπροσωπεί ενιαία και ολοκληρωμένα τα ταξικά της συμφέροντα. Γι’ αυτό αποτελεί νομοτελειακό φαινόμενο το γεγονός ότι όσο πιο ισχυρή είναι η ιμπεριαλιστική αστική τάξη, τόσο πιο ισχυρή είναι και η ρεφορμιστική πτέρυγα του εργατικού κινήματος, το «αστικό εργατικό κόμμα».

Με τον ίδιο τρόπο, δεν ήταν συμπτωματικό, αλλά νομοτελειακό το γεγονός ότι η ιμπεριαλιστική αλυσίδα δεν έσπασε πρώτα εκεί όπου ήταν δυνατότερη -στις υψηλά αναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες- αλλά εκεί όπου ήταν πιο αδύνατη.

Μ’ αυτόν τον τρόπο, όμως, έγινε αναπαραγωγή της δυσμενούς για την εργατική τάξη αμοιβαίας σχέσης αστικής τάξης-προλεταριάτου σε κρατικό επίπεδο και σε υψηλότερη κλίμακα. Και συγκεριμένα στη σχέση των καπιταλιστικών προπύργιων προς τα σοσιαλιστικά κράτη, κατ’ αρχήν τη Σοβιετική Ένωση. Οι δυνατότητες επίδρασης του καπιταλιστικού κόσμου στη Σοβιετική Ένωση και αργότερα στο σοσιαλιστικό κόσμο ήταν -και είναι και σήμερα ακόμα περισσότερο- ασύγκριτα μεγαλύτερες απ’ ό,τι το αντίθετο. Αυτό για τη Σοβιετική Ένωση, που ήταν περικυκλωμένη από καπιταλιστικά κράτη, σημαίνει ότι η πιθανότητα να συντριβεί από ένα συνδυασμό εξωτερικής πίεσης και εσωτερικής αποσύνθεσης ήταν πολύ μεγαλύτερη από την πιθανότητα να επικρατήσει. (...)

Η θέση που υποστηρίζει ότι οι ριζικές μεταβολές που προηγήθηκαν στην Πολωνία, τη ΓΛΔ, την Τσεχοσλοβακία κλπ. δεν ήταν τίποτε άλλο «παρά η προκαταβολική ανταύγεια

εκείνου που συνέβη στις 31 Δεκέμβρη 1991», δηλαδή της εξαφάνισης της Σοβιετικής Ένωσης, είναι μια λογοτεχνική εικόνα που μπορεί κανείς να επιτρέψει στον εαυτό του. Σε μια ιστορική ανάλυση, όμως, μου φαίνεται ότι δεν επιτρέπεται να αντιστρέφουμε με τέτοιον τρόπο την αλυσίδα των αιτιών-επι- δράσεων, ώστε να αποστερούμε από τα γεγονότα που συμβαίνουν τη δική τους αξία και την ποιότητά τους σαν αφετηρία για τα γεγονότα που θα επακολουθήσουν. Αυτό γίνεται όταν τελικά τα κατανοούμε και/ή τα περιγράφουμε σαν ανταύγεια ενός μελλοντικού γεγονότος.

Για μένα, η εκρήξεις των κρίσεων του 1956 στην Ουγγαρία και την Πολωνία, του 1968 στην Τσεχοσλοβακία, του 1970 και 1980 κ.ε. στην Πολωνία είναι επακόλουθα φαινόμενα μιας πολιτικής που δεν συνέβαλλε πια στην εδραίωση, αλλά στην αποσύνθεση του σοσιαλισμού. Και επειδή η πολιτική αυτή δεν διορθώθηκε πια, οδήγησε κατά συνέπεια στην κατάρρευση της εσωτερικής σταθερότητας των σοσιαλιστικών κρατών. Επομένως, συμπτώματα μιας ενδεχόμενα επερχόμενης καταστροφής - ναι. Αλλά ακριβώς γι’ αυτό όχι ανταύγεια, αφού η καταστροφή σε καμιά περίπτωση δεν ήταν αναπόφευκτη. Ακριβώς αυτή η αντίληψη για το αναπόφευκτο περιέχεται αναπόσπαστα δεμένη στη μεταφορική έννοια της «ανταύγειας». (...)

Ας έρθουμε τώρα στο ευρύ πεδίο του ρόλου της προσωπικότητας. Με ευχαρίστηση θυμάται κανείς τον Πλεχάνοφ που έκανε τόσο πολλά ώστε να γίνουν γνωστές στο μαρξιστικό κίνημα της Ρωσίας οι γνωστές απόψεις του Φρίντριχ Ένγκελς για το πρόβλημα αυτό, που αναφέρονται στα γράμματά του από την εποχή που ήταν πια γέρος. Μπορούμε, όμως, όντως να πάρουμε αστόχαστα και ανεξέλεγκτα την άποψη που βέβαια προέρχεται από τον Ένγκελς, που λέει ότι αν διαγράψει κανείς έναν «μεγάλο άντρα» από την ιστορία, υπάρχει ζήτηση για την αντικατάστασή του και ότι «αυτή η αντικατάσταση βρίσκεται, καλώς ή κακώς, πάντως βρίσκεται»; (Ο στοχαστής

1 4 ________________ Σύγχρονος αναθεωρητισμός χαι αντεπανάσταση

Ένγκελς, που ήταν πάντα ακριβής, προοθέτει με προσοχή τη λέξη «διαρκώς»).1

Ο άνθρωπος, για τον οποίο υπήρχε κατά τον Ρ. Έκερτ ζήτηση, ήταν ο Γκορμπατσόφ. Από πού κι ως πού; Το ζητούμενο ήταν ένας άνθρωπος που θα έδειχνε το δρόμο για να ξεπερα- στεί η κρίση του σοσιαλισμού, κι όχι ένας άνθρωπος που την κρίση αυτή θα την έκανε τελική κρίση.

Έναν άνθρωπο σαν τον Γκορμπατσόφ χρειαζόταν η αστική τάξη. Γι’ αυτό και η συνεχής συμπάθειά της γι’ αυτόν. Η εργατική τάξη αντίθετα χρειαζόταν έναν Λένιν. Το ζητούμενο για την εργατική τάξη δεν ικανοποιήθηκε, ικανοποιήθηκε όμως το ζητούμενο της αστικής τάξης. (...)

θα προσπαθήσω για μια ακόμα φορά να καταγράψω τα στοιχεία της δικής μου ερμηνείας για τις αιτίες της -προσωρινής!- αποτυχίας του σοσιαλισμού.

1. Η συνέπεια της μαρξιστικής ανάλυσης του καπιταλισμού είναι η διαπίστωση της ανταγωνιστικής αντίθεσης ανάμεσα στο κεφάλαιο και την εργασία, ανάμεσα στην τάξη των καπιταλιστών και την εργατική τάξη- η διαπίστωση ότι η αντίθεση αυτή είναι αγεφύρωτη και ότι μπορεί να αρθεί μόνο με την απαλλοτρίωση των απαλλοτριωτών, ένα καθήκον που πρέπει να εκπληρώσει ο νεκροθάφτης της αστικής τάξης, η εργατική τάξη.

2. Κατά τους Μαρξ και Ένγκελς, η εργατική τάξη τότε μόνο είναι σε θέση να εκπληρώσει αυτό το καθήκον, όταν διατηρεί πλήρη συνείδηση για το ασυμβίβαστο της αντίθεσης των ταξικών της συμφερόντων με τα συμφέροντα της τάξης των καπιταλιστών.

3. Γι’ αυτό, οι Μαρξ και Ένγκελς αγωνίστηκαν σ’ όλη τους τη ζωή με πείσμα, σχεδόν με αλλεργική αντίδραση ενάντια σε κάθε προσπάθεια να διαστρεβλωθούν και να νοθευτούν οι

Ο «σύγχρονος αναθεωρητισμός» χαι η πτώση του σοσιαλισμού 15

1. Γράμμα στον Β. Μπόργκιους, 25.1.1894, Marx-Engels- Werke, τόμ. 39, σελ. 206.

16 Σύγχρονος αναθεωρητισμός χαι αντεπανάσταση

πνευματικές βάσεις του επαναστατικού εργατικού κινήματος, η θεωρία του επιστημονικού σοσιαλισμού, ενάντια στη διείσδυση της αστικής ή μικροαστικής ιδεολογίας στο επαναστατικό εργατικό κίνημα. Αυτή η πάλη διαπερνάει όλες τις θέσεις τους για τα προβλήματα του εργατικού κινήματος και βρίσκει έναν ιδιαίτερα έντονο αντίχτυπο στο περίφημο «εγκύκλιο γράμμα» στους Μπέμπελ, Αίμπκνεχτ και άλλους του 1879.1

4. Σαν χαρακτηριστικό της ουσίας εκείνης της κατεύθυνσης, που την εκπροσωπούσαν «τα τρία αστέρια της Ζυρίχης» (Καρλ Χέχμπεργκ, Έντουαρντ Μπέρνσταϊν και Καρλ Άου- γκουστ Σραμ), οι Μαρξ και Ένγκελς απέδειξαν ότι αυτοί ήθελαν την αντικατάσταση της ταξικής πάλης, που την αναγνώριζαν το πολύ-πολύ μόνο στα λόγια, με την επιδίωξη για αποκατάσταση της ταξικής ειρήνης.2 Η κατεύθυνση αυτή απέκτησε

1. «Αν στο προλεταριακό κίνημα προσχωρούν τέτοιοι άνθρωποι από άλλες τάξεις, η πρώτη απαίτηση είναι να μην κουβαλήσουν μαζί τους υπολείμματα από αστικές, μικροαστικές κλπ. προλήψεις, αλλά να αφομοιώσουν χωρίς περιστροφές τον προλεταριακό τρόπο αντίληψης. Οι κύριοι αυτοί, όμως, όπως αποδείξαμε, είναι πέρα για πέρα φορτωμένοι με αστικές και μικροαστικές αντιλήψεις. (...) Αν, όμως, πέσει, λιγότερο ή περισσότερο, στα χέρια τέτοιων ανθρώπων και η κομματική καθοδήγηση, τότε το κόμμα απλώς θα ευνουχιστεί και η προλεταριακή κόψη θα πάψει πια να υπάρχει. Όσο για μας (...), μας είναι αδύνατο να πηγαίνουμε μαζί με ανθρώπους που θέλουν να ξεγράψουν αυτόν τον ταξικό αγώνα από το κίνημα.» (Κ. Μαρξ-Φ. Ένγχελς, Διαλεκτά Έργα, τόμ. Β ' , σελ. 568-569).

2. «Είναι οι αντιπρόσωποι της μικροαστικής τάξης που δίνουν το παρών τους, γεμάτοι αγωνία ότι μπορεί το προλεταριάτο “να το παρακάνει”, υποκινούμενο από την επαναστατική του θέση. Στη θέση της αποφασιστικής πολιτικής αντιπολίτευσης, έχουμε τη γενική συνδιαλλαγή. Στη θέση του αγώνα ενάντια στην κυβέρνηση και την αστική τάξη, έχουμε την προσπάθεια να κερδίσουμε και να τις πείσουμε. Στη θέση της πεισματικής αντίστασης ενάντια στην κακομεταχείριση από τα πάνω, έχουμε την ταπεινή υποταγή και την αναγνώριση ότι η ποινή είναι δίκαιη. Όλες οι ιστορικά αναγκαίες συγκρούσεις ερμηνεύονται σαν παρεξηγήσεις και όλες οι συζητήσεις τελειώνουν με τη διαβεβαίωση ότι στην ουσία είμαστε

Ο «σύγχρονος αναθεωρητισμός» και η πτώση του σοσιαλισμού 17

τη θεωρητική της θεμελίωση, που αναθεωρεί το μαρξισμό, με το βιβλίο του Μπέρνσταϊν Οι προϋποθέσεις τον σοσιαλισμού και τα καθήκοντα της σοσιαλδημοκρατίας, που κυκλοφόρησε το 1899.

5. Μετά το θάνατο των Μαρξ και Ένγκελς, στα κόμματα της Β ' Διεθνούς επικράτησε ο αναθεωρητισμός στη θεωρία και ο ρεφορμιστικός οπορτουνισμός στην πρακτική πολιτική, δηλαδή η θεωρία και πράξη της συνεργασίας και συμφιλίωσης με την ιμπεριαλιστική αστική τάξη.

6. Οπως είχαν προβλέψει οι Μαρξ και Ένγκελς, τα κόμματα της Β ' Διεθνούς, που είχαν χάσει σε τέτοιο σημείο την προλεταριακή τους κοψιά, διαλύθηκαν με την πρώτη σοβαρή δοκιμασία. Με τη διάλυση της Β' Διεθνούς στις αρχές του πρώτου παγκόσμιου πολέμου ο αναθεωρητισμός αποδείχτηκε για την εργατική τάξη σαν η πιο επικίνδυνη και καταστρεπτική παραλλαγή της αστικής ιδεολογίας.

7. Μετά τον Μαρξ και τον Ένγκελς, κυρίως ο Λένιν ήταν εκείνος που από την αρχή της πολιτικής του δράσης συνέχισε τον αγώνα τους για την καθαρότητα του εργατικού κινήματος από κάθε είδους παραλλαγή της αστικής ιδεολογίας, ιδιαίτερα

όλοι σύμφωνοι. (...) Το ίδιο ισχύει και για την ταξική πάλη ανάμεσα στο προλεταριάτο και την αστική τάξη. Στα χαρτιά την αναγνωρίζουν γιατί δεν μπορούν πια να την αρνηθούν, στην πράξη όμως τη σκεπάζουν, τη θολώνουν, την αδυνατίζουν. Το σοσιαλδημοκρατικό κόμμα δεν πρέπει να είναι κόμμα της εργατικής τάξης, δεν πρέπει να επισύρει το μίσος της αστικής τάξης ή γενικά το μίσος οποίουδήποτε. Πρέπει πριν απ’ όλα να κάνει δραστήρια προπαγάνδα μέσα στην αστική τάξη. Αντί να δίνει βαρύτητα σ’ έναν απώτερο σκοπό που τρομάζει τους αστούς, ενώ είναι οπωσδήποτε ακατόρθωτος για τη δική μας γενιά, ας διαθέσει καλύτερα όλη της τη δύναμη και ενεργητικότητα για εκείνες τις μικροαστικές μεταρρυθμί- σεις-μπαλώματα, που δίνουν νέα στηρίγματα στο παλιό κοινωνικό καθεστώς και που θα μπορούσαν ίσως έτσι να μεταβάλουν την τελική καταστροφή σε μια βαθμιαία, κομματιαστή κι όσο το δυνατό πιο ειρηνική διαδικασία αποσύνθεσης.» (Στο ίδιο, σελ. 566-567).

18 Σύγχρονος αναθείορητισμός χαι αντεπανάσταση

από τον αναθεωρητισμό, στη θεωρία και την πράξη. Επειδή στο ρωσικό Σοσιαλδημοκρατικό Εργατικό Κόμμα, που καθοδηγούσε, ο αγώνας αυτός διεξήχθη με κάθε συνέπεια, το κόμμα αυτό ήταν το μόνο (αν αφήσουμε κατά μέρος το κόμμα των «στενόκαρδων» στη Βουλγαρία) που άντεξε στη δοκιμασία της 1ης Αυγούστου του 1914, ενώ όλα τα άλλα κόμματα της Β ' Διεθνούς απέτυχαν. Και ακριβώς γ ι’ αυτό ήταν και το μόνο κόμμα που στην κατάσταση που δημιουργήθηκε από τον ιμπεριαλιστικό πόλεμο το 1917, κατάφερε να οδηγήσει στη νίκη την προλεταριακή επανάσταση και να την υπερασπιστεί με επιτυχία ενάντια στην κοινή έφοδο της εσωτερικής αντεπανάστασης και της ιμπεριαλιστικής επέμβασης.

Ο Λένιν με ειρωνεία και οργή πολέμησε όλους εκείνους που διέδιδαν την αυταπάτη ότι ο ιμπεριαλισμός μπορεί κάποτε να συμβιβαστεί με την ύπαρξη αυτού του κράτους και να σταματήσει να δουλεύει για την εξάλειψή του. Γι’ αυτό και σαν βάση της σοβιετικής εξωτερικής και εμπορικής πολιτικής τέθηκε η αρχή να διαφυλαχτεί η πλήρης ελευθερία δράσης και να μην πέσει σε οικονομική και πολιτική εξάρτηση μέσω οποι- ουδήποτε είδους συνθήκες και συμφωνίες. ·

8. Το κομμουνιστικό κίνημα δημιουργήθηκε αναγκαστικά σαν αντιρεβιζιονιστικό, αντιοπορτουνιστικό, επαναστατικό εργατικό κόμμα. Οταν (...) [το ΚΚ Γερμανίας] διακήρυξε σαν βάση του πνευματικού του οπλοστασίου τον [απαλλαγμένο

I. Ένα από τα πιο σημαντικά στοιχεία για την εξασφάλιση αυτής της ανεξαρτησίας ήταν το κρατικό μονοπώλιο στο εξωτερικό εμπόριο. Όταν ο Μπουχάριν ζητούσε το 1922 την κατάργησή του, ο Λένιν του αντιπαρα- τέθηκε έντονα: «Στην πράξη ο Μπουχάριν αναλαμβάνει την υπεράσπιση του κερδοσκόπου, του μικροαστού και των κορυφών της αγροτιάς ενάντια στο βιομηχανικό προλεταριάτο, που δεν είναι απολύτως σε θέση να ξαναφτιάξει τη βιομηχανία του, να κάνει τη Ρωσία βιομηχανική χώρα, αν δεν την περιφρουρήσει όχι βέβαια με την τελωνιακή πολιτική, αλλά αποκλειστικά και μόνο με το μονοπώλιο του εξωτερικού εμπορίου.» (Β. I. Λένιν, Άπαντα, τόμ. 45, σελ. 336).

από κάθε αναθεωρητισμό] επιστημονικό σοσιαλισμό, η Ρόζα Λούξεμπουργκ είπε: «Είμαστε πάλι με τον Μαρξ!» (...)

9. Όμως, ο αναθεωρητισμός -όπως και κάθε άλλη αντίληψη μέσα στο εργατικό κίνημα που παρεκκλίνει από το μαρξισμό· κανονικά δεν είναι εφεύρεση κάποιων κακών ανθρώπων, αλλά μια πρόσφορη πνευματική αντανάκλαση της κοινωνικής κατάστασης ορισμένων στρωμάτων. Από τη μια μεριά, πρόκειται για στρώματα της εργατικής τάξης, που νιώθουν ότι το «κοινωνικό πρόβλημά» τους λύνεται μέσα σ’ έναν καπιταλισμό της «κοινωνικής οικονομίας της αγοράς» - για να χρησιμοποιήσουμε τη σημερινή ορολογία. Επομένως, δεν θέλουν πια να καταργήσουν τον καπιταλισμό, αλλά μόνο να τον μεταρρυθμίσουν.

Από την άλλη μεριά, όμως, πρόκειται και για την πνευματική αντανάκλαση εργατών και διανοούμενων που τραβήχτηκαν στο επαναστατικό εργατικό κίνημα, και που σε καταστάσεις οξυμένης ταξικής αντιπαράθεσης, εξαιρετικά άγριων μορφών ταξικής πάλης ή φαινομενικά αξεπέραστων δυσκολιών, ψάχνουν να βρουν δρόμους ώστε ν’ αποφύγουν αναγκαίες διαμάχες, ελπίζοντας σε μια συμφωνία με τον αντίπαλο από την άλλη μεριά του οδοφράγματος (πράγμα που κατά κανόνα πληρώνεται πάντα με ήττες, που συνήθως απαιτούν περισσότερα θύματα απ’ ό,τι ο αγώνας που αποφεύχθηκε).

Ο αναθεωρητισμός, επομένως, βρίσκει κατάλληλο έδαφος όχι μόνο στο σοσιαλδημοκρατικό «αστικό», αλλά και στο κομμουνιστικό εργατικό κίνημα, συμπεριλαμβανομένων και των κυβερνητικών κομμουνιστικών κομμάτων. Γι’ αυτό και πρέπει να διεξάγεται στο κομμουνιστικό κίνημα ένας διαρκής αγώνας όχι μόνο ενάντια στον αριστερό ριζοσπαστισμό αλλά και προπαντός ενάντια στον αναθεωρητισμό (που στις δεκαετίες του ’50 και ’60, για λόγους οριοθέτησης απέναντι στον «κλασικό», σοσιαλδημοκρατικό αναθεωρητισμό χαρακτηρίστηκε σαν «σύγχρονος αναθεωρητισμός»).

10. Αν η σοβιετική εξουσία τα πρώτα δέκα χρόνια, τα χρό


νια των μεγαλύτερων αδυναμιών της, επέζησε και (...) όχι μόνο επικράτησε, αλλά και εξελίχτηκε σε αποφασιστική δύναμη στον αγώνα ενάντια στη φασιστική απειλή κατά της ανθρωπότητας, αυτό οφειλόταν σε αποφασιστικό βαθμό στο γεγονός ότι η ηγεσία του ΚΚΣΕ αντέκρουσε ιδεολογικά και απέ- κρουσε πολιτικά όλες τις επιθέσεις κατά της προλεταριακής γραμμής για τη σοσιαλιστική οικοδόμηση του Λένιν, είτε αυτές προέρχονταν από τ’ «αριστερά» είτε από τα δεξιά.

Η κατεύθυνση, ο ρυθμός και οι μέθοδοι της σοσιαλιστικής οικοδόμησης στη δεκαετία του ’30 υπαγορεύτηκαν από μια ξεκάθαρη ανάλυση των προοπτικών που έγινε το Φλεβάρη του 1931 και που έλεγε:

«Μείναμε πίσω 50-100 χρόνια απ’ τις προχωρημένες χώρες. Πρέπει να διατρέξουμε αυτό το διάστημα μέσα σε δέκα χρόνια. Είτε θα το κάνουμε αυτό είτε θα μας συνθλίψουν.»1

Το γεγονός ότι στα χρόνια της αυξανόμενης θανάσιμης απειλής μετά την άνοδο του φασισμού στην εξουσία στη Γερμανία, ο αναγκαίος αμυντικός αγώνας υπερθεματίστηκε με φοβερά υπερβολικό τρόπο, πονάει κάθε πραγματικό κομμουνιστή πολύ πιο βαθιά απ’ ό,τι όλους εκείνους που το αναγορεύουν αυτό σε μοναδικό κριτήριο του ιστορικού ρόλου της Σοβιετικής Ένωσης και της τότε ηγεσίας της. Αυτό, όμως, θα έπρεπε να εκπλήσσει λιγότερο εκείνους που είναι συνηθισμένοι να αποδίδουν τα ιστορικά γεγονότα σε πρώτη γραμμή όχι στη δράση των προσωπικοτήτων, αλλά στην επίδραση των αντικειμενικών συνθηκών.

11. Η έκβαση του δεύτερου παγκόσμιου πολέμου δεν διεύρυνε μόνο τις δυνατότητες για παραπέρα επιτυχίες της παγκόσμιας επαναστατικής διαδικασίας. Ταυτόχρονα, δημιούργησε και τις συνθήκες εκείνες που θα αποδείχνονταν με τρόπο

2 0 ________________ Σύγχρονος αναθεωρητισμός xal αντεπανάσταση

1.1. Β. Στάλιν, «Τα καθήκοντα των οικονομικών στελεχών. Λόγος στην Πρώτη Πανενωσιακή Συνδιάσκεψη των στελεχών της σοσιαλιστικής βιομηχανίας, 4.2.1931», Άπαντα, τόμ. 13, σελ. 45.

απρόσμενο σαν οι νέες πύλες εφόδου για τη διείσδυση της αστικής ιδεολογίας -κυρίως με τη μορφή του «σύγχρονου αναθεωρητισμού»- στο κομμουνιστικό κίνημα, και μάλιστα ακριβώς στο ηγετικό του κόμμα.

Ο αντιχιτλερικός συνασπισμός τροφοδότησε σε τμήματα του κινήματος αυταπάτες για τον ιμπεριαλισμό. Ότι δήθεν μόνο ο γερμανικός, ο ιταλικός και ο ιαπωνικός ιμπεριαλισμός είναι κακοί ιμπεριαλισμοί, ενώ αντίθετα οι ιμπεριαλιστές σύμμαχοι αντιπροσωπεύουν έναν «καλό» ιμπεριαλισμό, ο οποίος δεν αποτελεί κανέναν κίνδυνο για το σοσιαλισμό.

Και παραπέρα: Αν σε διεθνές επίπεδο ήταν δυνατή μια συ- μπόρευση, ένας συνασπισμός σοσιαλισμού και ιμπεριαλισμού, γιατί δεν θα ’πρεπε αυτό να είναι δυνατό και σε εθνική κλίμακα; Γιατί, λοιπόν, να μη δημιουργηθεί ένα πλατύ, αντι- φασιστικό-δημοκρατικό λαϊκό μέτωπο, όπου θα μπορούσε να διαχυθεί το κόμμα; (Αυτό υποστήριζε ο «μπραουντερισμός» στις ΗΠ Α, αλλά κάτι παρόμοιο υπήρχε και αλλού).

Ακόμα: Στο σοβιετικό λαό κυριάρχησε, μετά τις μακρόχρονες έντονες προσπάθειες και τις τεράστιες θυσίες στη διάρκεια του πολέμου και μετά το νικηφόρο τερματισμό του, μια πολύ κατανοητή επιθυμία να δρέψει επιτέλους τους καρπούς όλων των αγώνων του και της νίκης, να μη στερείται άλλο πια, αλλά να πετύχει ένα ψηλότερο βιοτικό επίπεδο, ένα επίπεδο που να μην υπολείπεται πια του βιοτικού επιπέδου εκείνων που είχαν επιτεθεί και λεηλατήσει τη χώρα του. Αυτή η τελείως φυσική επιθυμία αποτέλεσε ευνοϊκή κατάσταση για τις διαθέσεις εκείνων των δυνάμεων στη σοβιετική ηγεσία που ήθελαν να στρέψουν το πηδάλιο στην κατεύθυνση της αποδυνάμωσης και αναστολής του αγώνα ενάντια στον ιμπεριαλισμό, κυρίως τον αμερικάνικο ιμπεριαλισμό. Πράγμα που το υλοποίησαν στην πράξη μετά το θάνατο του Στάλιν κάτω από το σύνθημα της πολιτικής της ύφεσης.

12. Ο «σύγχρονος αναθεωρητισμός», που μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο έπιασε ρίζες σ’ ολόκληρο το κομμουνιστι

Ο *σύγχρονος αναθεωρητισμός» και η πτώση τον σοσιαλισμού 21

κό κίνημα, βρήκε κρατική βάση στη Γιουγκοσλαβία του Τίτο...Στην παράδοση των Μαρξ, Ένγκελς και Λένιν, η διείσδυση

της αστικής ιδεολογίας, της ιδεολογίας της ταξικής συμφιλίωσης στο κομμουνιστικό κίνημα, όπως γινόταν με την Ένωση Κομμουνιστών της Γιουγκοσλαβίας, έπρεπε να καταπολεμηθεί. (...)

Γι’ αυτό, η προειδοποίηση που έκανε η απόφαση του 1948 του Κομμουνιστικού Γραφείου Πληροφοριών για τον αναθεωρητισμό στη Γιουγκοσλαβία που είχε γίνει κρατικός, αποτελούσε έναν αναγκαίο και θεραπευτικό εμβολιασμό για την προστασία ολόκληρου του κομμουνιστικού κινήματος ενάντια στον οξείας μορφής ιό της αποσύνθεσης της προλεταριακής ιδεολογίας και θεωρίας. Το γεγονός όμως ότι με τη δεύτερη απόφαση του 1949 εγκαταλείφτηκε το έδαφος μιας αντικειμενικής αντιπαράθεσης, με το να χαρακτηριστεί η Γιουγκοσλαβία φασιστικό κράτος, προκάλεσε μεγάλη ζημιά στο δίκαιο αγώνα ενάντια στον αναθεωρητισμό του Τίτο και συνέβαλε στο να προσδώσει αξιοπιστία στη μετέπειτα αδικαιολόγητη ολοκληρωτική άφεση αμαρτιών που του έδωσε ο Χρουστσόφ.

13. Με τη δήλωση του Χρουστσόφ του 1955 (...), κατόπιν με τον ύμνο υπέρ του Τίτο στο 20ό Συνέδριο του ΚΚΣΕ το 1956, εξουδετερώθηκε ο αναγκαίος προστατευτικός εμβολιασμός. Βέβαια ο Χρουστσόφ ανακάλεσε το 1958 την ολοκληρωτική αποκατάσταση και επιβεβαίωσε την ορθότητα της απόφασης του Γραφείου Πληροφοριών του 1948, ωστόσο αυτό έγινε με τέτοιον τρόπο που η ανάκληση αυτή έμεινε άγνωστη σε μεγάλο βαθμό ακόμα και στην ίδια την κομμουνιστική κοινή γνώμη. Επομένως, έμεινε και χωρίς αποτέλεσμα. Ο οργανισμός του παγκόσμιου κομμουνιστικού κινήματος, ιδιαίτερα όμως του ΚΚΣΕ, άρχισε να δείχνει όλο και μεγαλύτερη αδυναμία στην ανοσία. (...)

14. Οι πρόοδοι που σημειώθηκαν στην εξάπλωση του αναθεωρητικού ιού διαπιστώνονται με αρκετή ακρίβεια αν αναλύσουμε τις αλλαγές στο περιεχόμενο των δηλώσεων που βγή

2 2 _________________Σύγχρονος αναθεωρητισμός χαι αντεπανάσταση

καν από από τις διεθνείς συσκέψεις των κομμουνιστικών και εργατικών κομμάτων το Νοέμβρη του 1957 (Μόσχα), το Νοέμβρη του 1960 (Μόσχα), τον Ιούνη του 1969 (Μόσχα) και τον Ιούνη του 1976 (Βερολίνο). Το 1957 και το 1960, όλες μαζί οι δυνάμεις που δεν είχαν προσβληθεί από τον ιό ήταν ακόμα αρκετά ισχυρές ώστε να επιβάλουν μια ενιαία καταδίκη του σύγχρονου αναθεωρητισμού σαν κύριου κινδύνου για το κομμουνιστικό κίνημα. Κι αυτό έγινε και κάτω από την εντύπωση που έκανε ο ρόλος της Γιουγκοσλαβίας στα γεγονότα του φθινοπώρου του 1956 στην Ουγγαρία και του αναθεωρητικού προγράμματος της Ένωσης Κομμουνιστών της Γιουγκοσλαβίας, που το 1958 ψηφίστηκε στη Λιουμπλιάνα.1

Αντίθετα, το 1969 το μέρος εκείνο της δήλωσης που αφορούσε στο κομμουνιστικό κίνημα χαρακτηριζόταν από αορι- στίες, ασάφειες και γενικότητες, γιατί οι θέσεις των διαφόρων κομμάτων ήταν ήδη τόσο διαφορετικές έως και αντίθετες μεταξύ τους, ώστε δεν μπορούσαν να συμφωνήσουν πια σε ένα ουσιαστικό κοινό ντοκουμέντο για την κατάσταση και τα καθήκοντα των κομμουνιστών.

Τελικά, το 1976 στο Βερολίνο -όπου για πρώτη φορά συμμετείχε και ο Τίτο- μόνο φαινομενικά και με πολύ κόπο διατηρήθηκε η ενότητα με την κοινή έγκριση του κειμένου του Ελσίνκι και της διαδικασίας της ΔΑΣΕ. (...) Η διάσκεψη του 1976 έκανε κυρίως φανερό ότι ο όρος «παγκόσμιο κομμουνιστικό κίνημα» δεν ανταποκρινόταν ήδη από τότε στην πραγματικότητα.

15. Το 1945, μετά τη νίκη ενάντια στους φασίστες επιδρομείς, στο παγκόσμιο κομμουνιστικό κίνημα που τότε βρισκόταν στο απόγειό του, έμπαινε το καθήκον μπροστά στο γοργά μεταβαλλόμενο κόσμο να αναλύσει τη νέα κατάσταση και τις

Ο «σύγχρονος αναθεωρητισμός» χαι η πτώση τον σοσιαλισμού 23

1. Το πρόγραμμα της Ένωσης Κομμουνιστών Γιουγκοσλαβίας (ΕΚΓ) ψηφίστηκε στο 7ο Συνέδριο της ΕΚΓ, που πραγματοποιήθηκε στη Λιουμπλιάνα στις 22-26 Απρίλη 1958. (Σημ. τ. σΰντ.).

τάσεις εξέλιξής της και, ξεκινώντας από το στέρεο θεμέλιο όσων είχαν επιτευχθεί σε τριάντα χρόνια σοσιαλιστικής οικοδόμησης και της νίκης ενάντια στο φασισμό, να δημιουργήσει, με μια αντίληψη που να ανταποκρίνεται στις νέες συνθήκες, τις προϋποθέσεις για την προοδευτική αλλαγή του διεθνούς συσχετισμού δυνάμεων προς όφελος του σοσιαλισμού.

Μπροστά σ’ αυτό το καθήκον είχε τεθεί κυρίως η ηγετική δύναμη του κομμουνιστικού κινήματος, το ΚΚΣΕ (μπ.). Αυτό το καθήκον ανέλαβε στο 20ό του Συνέδριο το Φλεβάρη του 1956, το πρώτο μετά το θάνατο του Στάλιν.

Για τις υπηρεσίες που πρόσφερε το 20ό Συνέδριο έχουν γραφτεί ήδη εδώ και 36 χρόνια εργασίες που γεμίζουν ολόκληρες βιβλιοθήκες. Εγώ πάντως δεν ξέρω μέχρι τώρα καμιά μαρξιστική μελέτη που να προσφέρει μια ολόπλευρη, βαθιά εκτίμηση αυτής της μέχρι τότε βαθύτερης τομής στην ιστορία του κομμουνιστικού κινήματος. Μιας τομής που ο Χάνφριντ Μίλερ χαρακτήρισε πολύ σκληρά, αλλά όχι και αδικαιολόγητα, σαν «αντεπαναστατική στροφή».

Το πόσο δικαιολογημένη είναι μια τόσο σκληρή κρίση γίνεται σαφές αν παρακολουθήσει κανείς μερικές από τις γραμμές εξέλιξης που σαν αφετηρία είχαν αυτό το Συνέδριο. Αυτά θα αναφέρω στα επόμενα τρία σημεία.

16. Η δικαιολόγηση και δραστηριοποί ηση τουαναθεούρητι- σμον, δηλαδή της ιδεολογίας της ταξικής συμφιλίωσης, στα κομμουνιστικά κόμματα.

Σαν επακόλουθο της παρουσίασης του Τίτο σαν θύματος του σταλινισμού, τα αδελφά κόμματα πιέστηκαν να αποκαταστήσουν πια και όλα τα ρεύματα, τις φράξιες και τα μεμονωμένα άτομα που παλιότερα είχαν επιτιμηθεί ή καταδικαστεί λόγω του προσανατολισμού τους προς τον Τίτο και την ΕΚΓ. Όπου υπήρξε αντίσταση σ’ αυτή την πίεση -όπως στην περίπτωση του Αλβανικού ΚΚ- προκλήθηκε ρήξη. Έτσι, φτάσαμε στο άσκημο σημείο, ο Χρουστσόφ να τηρεί απέναντι στις διώξεις από τις τιτοϊκές αρχές των γιουγκοσλάβων κομμούνι-

24 ________________ Σύγχρονος αναθεωρητισμός χαι αντεπανάσταση

στών που ήταν «πιστοί στην Κομινφόρμ» αυστηρά την αρχή της «μη ανάμιξης στις εσωτερικές υποθέσεις», ωστόσο να ασκεί μαζική, ωμή πίεση στην Αλβανία, για να εκβιάσει την αποκατάσταση Αλβανών που είχαν καταδικαστεί για παράνομες ραδιουργίες υπέρ της Γιουγκοσλαβίας. (...)

17. Η ρεβιζίονιστική μεταβολή της έννοιας της «ειρηνικής συνύπαρξης» των δυο συστημάτων.

'Οταν από το 20ό Συνέδριο και πέρα η έννοια της «ειρηνικής συνύπαρξης» που μέχρι τότε μόλις που χρησιμοποιότανε, έγινε κεντρικός όρος στο λεξιλόγιο της κομμουνιστικής πολιτικής και παραμέρισε το μέχρι τότε δόκιμο όρο της «ειρηνικής άμιλλας», αυτό ερμηνεύτηκε ολόπλευρα στο πνεύμα του Λένιν σαν η μορφή εκείνη της ταξικής πάλης ανάμεσα στον καπιταλισμό και το σοσιαλισμό, που από την πλευρά των εργαζομένων και του σοσιαλισμού ήταν η πιο επιθυμητή.

Ο όρος αυτός, επομένως, δεν σήμαινε ότι στην πάλη για την πλήρη απελευθέρωση της ανθρωπότητας από την κυριαρχία του ιμπεριαλισμού έπρεπε να εγκαταλειφθεί και να αντι- κατασταθεί για απρόβλεπτο χρόνο με τη διευθέτηση για μια διαρκή ειρηνική συμβίωση του ιμπεριαλισμού και του σοσιαλισμού. Μια τέτοιου είδους ιδέα θα φαινόταν ακόμα το 1956 παράλογη σε κάθε κομμουνιστή. Γιατί εκείνη την εποχή μέσα στο κομμουνιστικό κίνημα ήταν ακόμα σπάνιο να βρεις ανθρώπους που είχαν την αυταπάτη ότι ήταν δυνατό να δεχτεί ο ιμπεριαλισμός μια διαρκή συνύπαρξη με το σοσιαλισμό.

Ήταν, επίσης, αυτονόητο ότι η πολιτική της ειρηνικής συνύπαρξης -σαν μια μορφή αντιπαράθεσης ανάμεσα στα δυο ανταγωνιστικά συστήματα- μπορούσε να εφαρμοστεί μόνο απέναντι στον ιμπεριαλισμό, απέναντι σε κράτη με καπιταλιστικό κοινωνικό καθεστώς.

Απέναντι σε κράτη του ίδιου κοινωνικού καθεστώτος, του σοσιαλιστικού, ή απέναντι σε νέα, αντιιμπεριαλιστικά εθνικά κράτη δεν επρόκειτο απλά για «ειρηνική συνύπαρξη», αλλά πολύ περισσότερο για την πιο στενή, αλληλέγγυα συμπόρευση.

Ο «σύγχρονος αναθεωρητισμός» και η πτώση τον σοσιαλισμού 25

26 Σύγχρονος αναθεωρητισμός και αντεπανάσταση

Αυτό μέσα στο κομμουνιστικό κίνημα ήταν για πολλά χρόνια αναμφισβήτητο. Διαφορετικά ήταν τα πράγματα με τους λεγάμενους «Αδέσμευτους». (...) [Η Γιουγκοσλαβία ήταν] ενάντια στην άποψη που υποστήριζε ο Φιδέλ Κάστρο ότι, δηλαδή, τα σοσιαλιστικά κράτη είναι οι φυσικοί σύμμαχοι των Αδεσμεύτων στην πάλη τους ενάντια στην ιμπεριαλιστική κηδεμό- νευση. Ο Τίτο υπεράσπιζε αποφασιστικά την άποψη ότι οι Αδέσμευτοι έπρεπε να κρατήσουν «ίσες αποστάσεις» απέναντι και στα δυο «μπλοκ» και υποστήριζε ότι οι αρχές της «ειρηνικής συνύπαρξης» είναι παγκόσμιες και πρέπει να εφαρμόζονται απέναντι σ’ όλα τα κράτη. Το 1963 συμμερίστηκε αυτή την άποψη και η χρουστσοφική ηγεσία και ανακήρυξε την πολιτική της ειρηνικής συνύπαρξης σε «γενική γραμμή της εξωτερικής πολιτικής της Σοβιετικής Ένωσης».1

Πάνω σ’ αυτό το ζήτημα δημιουργήθηκε μια διαφωνία ανάμεσα στο ΚΚΣΕ και το ΚΚ Κίνας, που σε μεγάλο βαθμό αξίζει και σήμερα πάλι να τη διαβάσει κανείς. Η ηγεσία των κινέζων κομμουνιστών άσκησε αυστηρή κριτική στο γεγονός ότι η ειρηνική συνύπαρξη ανακηρύχτηκε συνολικά σε γενική γραμμή της σοσιαλιστικής εξωτερικής πολιτικής.2 (...)

1. «Το Κομμουνιστικό Κόμμα της Σοβιετικής Ένωσης ανακήρυξε και ακολουθεί αυστηρά τη λενινιστική αρχή της ειρηνικής συνύπαρξης σαν γενικής γραμμής της σοβιετικής εξωτερικής πολιτικής.» («Ανοιχτό Γράμμα της ΚΕ του ΚΚΣΕ», Neues Deutschland, 15.7.1963, σελ. 4, στήλη 2).

2. «Η άσκηση από τα σοσιαλιστικά κράτη της πολιτικής της ειρηνικής συνύπαρξης ευνοεί την κατάκτηση ενός διεθνούς ειρηνικού περίγυρου για την οικοδόμηση του σοσιαλισμού, ευνοεί το ξεσκέπασμα της επιθετικής και πολεμικής πολιτικής του ιμπεριαλισμού, ευνοεί την απομόνωση των επιθετικών και πολεμικών δυνάμεων του ιμπεριαλισμού. Αν, όμως, περιορίζει κανείς τη γενική γραμμή της εξωτερικής πολιτικής των σοσιαλιστικών κρατών στην ειρηνική συνύπαρξη, δεν μπορεί να χειριστεί σωστά τις σχέσεις ανάμεσα στα σοσιαλιστικά κράτη, αλλά ούτε και τις σχέσεις μεταξύ των σοσιαλιστικών κρατών και ίω ν καταπιεζόμενων λαών και εθνών. Γι’ αυτό είναι λάθος να κάνουμε την ειρηνική συνύπαρξη γενική γραμμή της εξωτερικής πολιτικής των σοσιαλιστικών κρατών.

Ο ασύγχρονος αναθεωρητισμός» και η πτώση τον σοσιαλισμού 27

Ένα παρόμοιο βήμα στην ίδια κατεύθυνση διαφάνηκε και στην «Έκκληση της Βουδαπέστης» των κρατών του Συμφώνου της Βαρσοβίας στις 17.3.1969. Στην έκκληση αυτή προτά- θηκε και πάλι η σύγκληση μιας Ευρωπαϊκής Διάσκεψης για την Ασφάλεια, όπως είχε ήδη γίνει επανειλημμένα από το 1965. Καινούργια, ή μάλλον ιδιαίτερα περιεκτικά διατυπωμένα ήταν, ωστόσο, σ’ αυτό το άρθρο σκέψεις και οράματα που σαν βάση τους είχαν την αντίληψη για την κατάργηση της πάλης μεταξύ των δύο συστημάτων, για τη δυνατότητα της διαρκούς φιλικής συμβίωσης καπιταλιστικών και σοσιαλιστικών κρατών σαν μια ειρηνική ευρωπαϊκή οικογένεια κρατών. Επρόκειτο δηλαδή ήδη για το γεμάτο αυταπάτες «όραμα» για το «κοινό σπίτι» με τις θλιβερές αναμνήσεις που μας έχει αφήσει.1

Κατά τη γνώμη μας, η γενική γραμμή της εξωτερικής πολιτικής των σοσιαλιστικών κρατών θα έπρεπε να περιλαμβάνει τις ακόλουθες πλευρές: Σύμφωνα με τις αρχές του προλεταριακού διεθνισμού, να αναπτύσσει τις φιλικές σχέσεις αμοιβαίας βοήθειας και συνεργασίας ανάμεσα στις επιμέ- ρους χώρες του σοσιαλιστικού στρατοπέδου. Πάνω στη βάση των πέντε αρχών να κατακτάει την ειρηνική συνύπαρξη ανάμεσα σε κράτη με διαφορετικά κοινωνικά καθεστώτα και να αντιτίθεται στην πολιτική της επίθεσης και του πολέμου από την πλευρά του ιμπεριαλισμού. Να υποστηρίζει τους επαναστατικούς αγώνες όλων των καταπιεζόμενων λαών και εθνών. Αυτές οι τρεις πλευρές είναι αναπόσπαστα δεμένες μεταξύ τους και καμιά απ’ αυτές δεν επιτρέπεται να λείπει.» (Neues Deutschland, 15.7.1963, σελ. 8, τελευταία στήλη και σελ. 9. στήλη 1).

1. Αναφέρεται για παράδειγμα σιην Έκκληση: «Μια πανευρωπαϊκή διάσκεψη (...) θα πρόσφερε τη δυνατότητα να εξευρεθούν από κοινού μέσα και δρόμοι που θα οδηγήσουν στην εξάλειψη της διάσπασης της Ευρώπης σε στρατιωτικούς σχηματισμούς και στην πραγματοποίηση της ειρηνικής συνεργασίας ανάμεσα στα κράτη και τους λαούς της Ευρώπης. (...) Η ανάπτυξη της πανευρωπαϊκής συνεργασίας [είναι] η μοναδική πραγματική εναλλακτική λύση στην επικίνδυνη στρατιωτική σύγκρουση, στην κούρσα των εξοπλισμών. (...) Ένα διαρκές σύστημα ευρωπαϊκής ασφάλειας κάνει δυνατή την πραγματοποίηση, μέσα από τις κοινές προ


Από τη στιγμή που τα σοσιαλιστικά κράτη, με τις αντιλήψεις τους για το περιεχόμενο της πολιτικής της ειρηνικής συνύπαρξης, απομακρύνθηκαν τόσο πολύ από τον Λένιν, μπορούσαν και να υπογράψουν το κείμενο του Ελσίνκι και να φαντάζονται παράλληλα ότι έτσι εξασφάλιζαν οριστικά την ύπαρξη του σοσιαλισμού στην Ευρώπη. Η υπογραφή της πράξης της ΔΑΣΕ από τους εκπροσώπους των σοσιαλιστικών χωρών έδειξε ότι ο αναθεωρητισμός κυριαρχούσε ήδη σε αποφασιστικά ζητήματα της εξωτερικής τους πολιτικής.

Πίστευαν ότι με τον καθορισμό των συνόρων είχαν αποτρέψει τους μεγαλύτερους κινδύνους για τις χώρες τους, προφανώς χωρίς να αντιλαμβάνονται καθόλου σε τι θανάσιμο βρόχο θα μπορούσε να μεταβληθεί η υπογραφή τους κάτω από το «Καλάθι III». Αναλαμβάνοντας με την υπογραφή τους υποχρεώσεις που ήταν φανερό ότι δεν θα μπορούσαν να τηρηθούν, φάνηκε ότι υποτίμησαν τον κίνδυνο να φανούν αναξιόπιστοι απέναντι στον ίδιο τους τον πληθυσμό σε σχέση με το «κέρδος» της φαινομενικής αναγνώρισής τους σαν ισότιμων εταίρων των ιμπεριαλιστικών δυνάμεων.

Στην πραγματικότητα, τα σοσιαλιστικά κράτη είχαν εγκαταλείψει ένα κομματάκι της κυριαρχίας τους, όταν επέτρεψαν να προδιαγραφεί στο Ελσίνκι η διαμόρφωση ενός μέρους της εσωτερικής τους κατάστασης και έτσι, σε περίπτωση μη τήρη

σπάθειες, μεγάλων προγραμμάτων στον τομέα της ενέργειας, των συγκοινωνιών, του αέρα και της υγείας, προγραμμάτων που βρίσκονται σε άμεση σχέση με την ευημερία του πληθυσμού όλης της ηπείρου. Ακριβώς αυτό το κοινό στοιχείο μπορεί και πρέπει να γίνει το θεμέλιο της ευρωπαϊκής ασφάλειας.» (Neues Deutschland, 18.3.1969). Η έλλειψη σοβαρότητας αυτών των επιχειρημάτων προκύπτει ακόμα και μόνο από το γεγονός ότι αυτοί που υπέγραψαν την «Έκκληση της Βουδαπέστης», που έτσι κι αλλιώς ήταν όλοι τους ενωμένοι στο Συμβούλιο Οικονομικής Αλληλοβοήθειας, ήταν όλο και λιγότερο σε θέση να αναλάβουν και να υλοποιήσουν τέτοιου είδους προγράμματα στο δικό τους τμήμα της Ευρώπης, στο σοσιαλιστικό. (Σημ. τ. συγγρ.).

σης, θα επέτρεπαν να τους στηλιτέψουν μπροστά σ’ όλο τον κόσμο και στον ίδιο τους τον πληθυσμό για παραβίαση της συμφωνίας. Η υπογραφή που έβαλαν τα σοσιαλιστικά κράτη κάτω από την πολυδιαφημισμένη συμφωνία του Ελσίνκι ήταν, στην πραγματικότητα, υπογραφή του πιστοποιητικού θανάτου τους. Και είχαν απόλυτα δίκιο μερικοί από τους ιμπεριαλιστές νικητές που δήλωσαν στην τελευταία συνεδρίαση της ΔΑΣΕ στο Ελσίνκι ότι με την εξαφάνιση του σοσιαλισμού στην Ευρώπη πετύχαιναν ακριβώς το στόχο που έλπιζαν να πετύχουν με την υπογραφή της συμφωνίας της ΔΑΣΕ.1

Την ολοκλήρωση της μετατροπής της πολιτικής της ειρηνικής συνύπαρξης από πολιτική που απευθυνόταν στην όσο το δυνατό ειρηνική διεξαγωγή της ταξικής πάλης με τον ιμπεριαλισμό σε πολιτική συμφιλίωσης με τον ιμπεριαλισμό, τη ζήσα- με αργότερα. Τότε που ο Γκορμπατσόφ κι ο Σεβαρντνάτζε προσπάθησαν να μας σερβίρουν σαν «νέα σκέψη» ότι τα ταξικά συμφέροντα έπρεπε να υποταχθούν στα οικουμενικά και μάλιστα μας υπόσχονταν ότι σύντομα θα ήμασταν ευτυχείς κάτοικοι του κοινού ευρωπαϊκού σπιτιού!"

Το αποκορύφωμα και τελικό σημείο αυτής της αποπομπής του λενινιστικού πνεύματος από την έννοια της ειρηνικής συνύπαρξης δεν συμπίπτει τυχαία σχεδόν ταυτόχρονα με το τέλος του σοσιαλισμού στην Ευρώπη. Το Σεπτέμβρη του 1988, ο Σεβαρντνάτζε, σαν υπουργός Εξωτερικών της ΕΣΣΔ, δήλωνε από το βήμα του ΟΗΕ: «θεωρούμε την ειρηνική συνύπαρξη σαν οικουμενική αρχή των σχέσεων ανάμεσα στα κράτη και

Ο »σύγχρονος αναθεωρητισμός» και η πτώση τον σοσιαλισμού 29

1. Την ίδια εκείνη εποχή, το 1969, έγραφα σ’ έναν φίλο: «Κοντολογίς, δεν πρόκειται για έκκληση στη μόνη εκείνη δύναμη που ενόια φέρεται για την ειρήνη και επομένως είναι ικανή να την κατακτήσει, δηλαδή στους λαούς. Αντίθετα, απευθύνεται στις ιμπεριαλιστικές κυβερνήσεις, που αμετάβλητος στόχος τους, όπως ξέρουμε καλά, παραμένει να επανακτή- σουν τη χαμένη τους εξουσία στην Ανατολική Ευρώπη. (...)»(Σημ. τ. συγγρ.).

όχι σαν ιδιαίτερη μορφή της ταξικής πάλης.»1 (...) Τα αποτελέσματα της ειρηνικής συνύπαρξης τύπου Σεβαρντνάτζε μπορεί κανείς να τα δει στην πατρίδα του τη Γεωργία και στα Βαλκάνια.

Η μετατροπή της λειτουργίας της ειρηνικής συνύπαρξης από μια μορφή της ταξικής πάλης ενάντια στον ιμπεριαλισμό σε πολιτική της συμφιλίωσης μαζί τον, έγινε με μια υπολανθά- νουσα διαδικασία δεκαετιών, πέρασε από διάφορα στάδια, με μικρά βήματα, έτσι ώστε η απομάκρυνση από την αφετηρία και η όλο και μεγαλύτερη προσέγγιση στον αντίθετο πόλο να προχωρήσει χωρίς να το καταλάβουν πολλοί.

18. Η πλαστογράφηση της έννοιας τον σοσιαλισμού και η καταστροφή τον σοσιαλισμού.

Μέχρι το 20ό Συνέδριο ήταν αναμφισβήτητο μέσα στο κομμουνιστικό κίνημα ότι πολιτική προϋπόθεση για την οικοδόμηση του σοσιαλισμού και για ένα σοσιαλιστικό κράτος είναι η κυριαρχία της εργατικής τάξης, κάτω από την καθοδήγηση ενός μαρξιστικού κόμματος. Το ίδιο αδιαμφισβήτητο ήταν ότι πρέπει να παίρνονται υπόψη οπωσδήποτε οι εθνικές ιδιομορφίες, ότι, όμως, στην οικοδόμηση του σοσιαλισμού σε κάθε χώρα πρέπει να παίρνονται υπόψη ορισμένοι κανόνες και νομοτέλειες που έχουν γενική ισχύ, αν θέλουμε να πετύχει το έργο.

Η ισχύς αυτών των δύο θεμελιακών θέσεων του μαρξι- σμού-λενινισμού, εν μέρει ήδη λίγο πριν, κυρίως όμως σε σχέση με το 20ό Συνέδριο και στα κατοπινά χρόνια, είτε αμφισβητήθηκε ή απλά θεωρήθηκε τελειωμένη, αφού έπαψε να ανα- φέρεται πια. Αυτό μπορεί να απεικονιστεί εδώ με κάποια παραδείγματα.2 (...)


1. Neues Deutschland, 28.9.1988.2. Το άρθρο αναφέρει στη συνέχεια παραδείγματα από τη σοβιετική

πολιτική απέναντι στη Γιουγκοσλαβία, πρώτα, και την Ινδία, μετά. (Σημ. τ. σΰντ.).

Το τρίτο παράδειγμα μας το δίνει ο Γκομούλκα στην Πολωνία. Στην Ολομέλεια της ΚΕ του Πολωνικού Ενοποιημένου Εργατικού Κόμματος τον Οκτώβρη του 1956, όπου ο Βλάντισλαβ Γκομούλκα, που το 1948 είχε καθαιρεθεί από Γενικός Γραμματέας του κόμματος για δεξιές και εθνικιστικές παρεκκλίσεις, επανεκλέχτηκε με τις ευλογίες του Χρουστσόφ Πρώτος Γραμματέας, εκφώνησε προγραμματικό λόγο και επιτέθηκε σχεδόν σε όλες τις αρχές που μέχρι τότε θεωρούνταν απαραβίαστες.

Έτσι, επιτέθηκε και στο δρόμο που ακολουθούσε η Πολωνία για την οικοδόμηση μιας σοσιαλιστικής γεωργίας. Απαίτησε να σταματήσει αμέσως κάθε κρατική υποστήριξη και προτίμηση στους γεωργικούς συνεταιρισμούς. Σαν μέσο για την ανάπτυξη της αγροτικής συνεταιριστικής εργασίας πρό- τεινε:

«Γιατί να μη συναγωνίζεται μαζί μας το προοδευτικό καθολικό κίνημα στην υλοποίηση μορφών αγροτικών συνεταιρισμών; Είναι κακή ιδέα να ισχυριζόμαστε ότι μόνο οι κομμουνιστές μπορούν να οικοδομήσουν το σοσιαλισμό, μόνο άνθρωποι με υλιστικές αντιλήψεις.»1

Αυτή η δήλωση ήταν, φυσικά, δημαγωγική, γιατί πρόκειται για ζήτημα αρχής που δεν αφορά στη συμμετοχή στη σοσιαλιστική οικοδόμηση, αλλά το ποιος πρέπει να καθοδηγεί αυτή την οικοδόμηση, αν θέλουμε να έχει επιτυχία. Και ακριβώς σ’ αυτό το ζήτημα βρίσκουμε την ίδια στάση που είχε κι ο Χρουστσόφ: Η οικοδόμηση του σοσιαλισμού δεν είναι συνδεμένη με την εργατική τάξη και την καθοδήγηση από ένα κόμμα του επιστημονικού σοσιαλισμού, αλλά μπορεί να γίνει και με την ελεύθερη άμιλλα διαφόρων δυνάμεων, ακόμα και από εκπροσώπους της αστικής τάξης.

Ακόμα, όμως, η θεωρία δοκιμάζεται με την πράξη. Και η πράξη στην περίπτωση της Πολωνίας έλεγε ότι υπό την ηγεσία


1. Archiv der Gegenwart,27A0.1956,atk. 6045 κ.ε.

του Γκομούλκα σε λίγο χρονικό διάστημα από 10.000 αγροτικούς συνεταιρισμούς καταστράφηκε το 80% ή μάλλον οδηγήθηκε στην καταστροφή. (...)

Το αποτέλεσμα της αναθεωρητικής διαστρέβλωσης της θεωρίας του σοσιαλισμού είναι η εξάλειψή του.

Και σ’ αυτό το σημείο μπορεί κανείς να διαπιστώσει διάφορες βαθμίδες. Στη Σοβιετική Ένωση, κάνοντας μια επισκόπηση σε γενικές γραμμές, μπορούμε να δούμε τους εξής σταθμούς στη διάλυση του σοσιαλισμού:

α) Αντικατάσταση του σοβαρού οικονομικού σχεδιασμού από μη ρεαλιστικές υποσχέσεις περί κομμουνισμού την εποχή του Χρουστσόφ.

β) Ραγδαία αύξηση της απόστασης της παραγωγικότητας από τις αναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες, επειδή επί Μπρέζνιεφ «αποκοιμήθηκαν» κι έχασαν την επιστημονικοτε- χνική επανάσταση. Όλο και μεγαλύτερη αποδοχή από τους ειδικούς προτάσεων προκειμένου να αναζητηθεί διέξοδος σε έναν συνδυασμό της σχεδιασμένης οικονομίας και της ρύθμισης της παραγωγής μέσω της αγοράς.

γ) Αποσύνδεση των βάσεων της σοσιαλιστικής οικονομίας επί Γκορμπατσόφ. Με την επιταγή ότι θα εισαχθεί η «σοσιαλιστική οικονομία της αγοράς» και το σύνθημα του «συναγωνισμού των μορφών ιδιοκτησίας», η σοβιετική λαϊκή οικονομία αποδιοργανώνεται, ιδρύονται «συνεταιρισμοί» που με κρατική υποστήριξη και μαφώζικες μεθόδους λεηλατούν τον πληθυσμό, κολχόζ οδηγούνται στην καταστροφή, καθώς τα αναγκάζουν να παραχωρήσουν τη γη τους για να ιδρυθούν ιδιωτικά οικογενειακά νοικοκυριά.

δ) Πατώντας πάνω στα ερείπια αυτού του «μεταρρυθμισμένου» σοσιαλισμού, ο Γκορμπατσόφ εξαγγέλλει: Κι όμως, ο σοσιαλισμός θα παραμείνει - σαν «όραμα»! Το «σοσιαλιστικό όραμα» είναι απόλυτα αναγκαίο!

Μια τελική παρατήρηση σ’ αυτό το σημείο: Όπως συνολικά το Κομμουνιστικό Μανιφέστο είναι στις μέρες μας πάλι

32 ________________ Σύγχρονος αναθεωρητισμός και αντεπανάσταση

εξαιρετικά επίκαιρο, το ίδιο συμβαίνει ιδιαίτερα και με το Γ' Μέρος του που ασχολείται με τις διάφορες παραλλαγές του «σοσιαλισμού».

19. Στις αλλαγές στην Ανατολή, στο 20ό Συνέδριο και τη μεταβίβαση των κομματικών ηγεσιών στην Πολωνία και την Ουγγαρία στα χέρια των αναθεωρητών, η Δύση αντέδρασε με χαρακτηριστικό και διδακτικό τρόπο. Στη θέση της πολιτικής της αντιπαράθεσης μπήκε η πολιτική της «αλλαγής μέσω της προσέγγισης» που σαν στόχο είχε να υποστηρίξει τη διαδικασία της χαλάρωσης. Δεν ήταν τυχαίο ότι ακριβώς τότε τέθηκε σε κυκλοφορία η θεωρία της «σύγκλισης των συστημάτων», που βρήκε θετική απήχηση σε ορισμένους κύκλους των κομμουνιστικών κομμάτων και των σοσιαλιστικών χωρών.

Στους προσεκτικούς παρατηρητές γινόταν όλο και πιο φανερό ότι ανάμεσα στους ιμπεριαλιστές που υποστήριζαν τη χαλάρωση (τα λεγόμενα περιστέρια) και τις δυνάμεις του αναθεωρητισμού στις σοσιαλιστικές χώρες υπήρχε μια όλο και πιο στενή συμφωνία και συμπαιγνία ενάντια στους «ορθόδοξους» στις σοσιαλιστικές χώρες - που συνήθως καταγγέλλονταν σαν «σταλινικά στοιχεία». (...)

20. Κάτω από το φως όλων αυτών είναι αδύνατο να θεωρήσει κανείς τα γεγονότα στην Πολωνία και την Ουγγαρία του 1956, του 1968 στην Τσεχοσλοβακία, του 1980 πάλι στην Πολωνία, σαν προσπάθειες για «μεταρρύθμιση του σοσιαλισμού». Πολύ περισσότερο, επρόκειτο για εφόδους που ήδη από τότε είχαν σαν στόχο το αποτέλεσμα εκείνο που επιτεύ- χτηκε μόλις από το 1989 και πέρα.

Γι’ αυτό εκείνο που είναι καταδικαστέο δεν είναι ότι η Σοβιετική Ένωση και οι σύμμαχοί της εμπόδισαν με τη στρατιωτική τους επέμβαση την επιτυχία αυτών των εφόδων. Εκείνο που είναι καταδικαστέο είναι ότι περιορίστηκαν μόνο στις στρατιωτικές ενέργειες, τη στιγμή που, αντίθετα, έπρεπε μετά με μια πλατιά εκστρατεία να καταδείξουν το υπόβαθρο αυτών των γεγονότων και τους ανθρώπους του παρασκηνίου, και να



διεξαγάγουν μια εκτεταμένη συζήτηση με το λαό. Με το να μη γίνει αυτό, μπόρεσε να αποκτήσει ακόμα μεγαλύτερη αξιοπιστία η παραλλαγή των αντιπάλων ότι, δηλαδή, η ενέργεια αυτή δεν ήταν για τη σωτηρία του σοσιαλισμού από μια αντε- παναστατική ανατροπή, αλλά για τη διατήρηση των σοβιετικών θέσεων εξουσίας.

21. Με την καθαίρεση του Χρουστσόφ, ο Οκτώβρης του 1964 θα μπορούσε να αποτελέσει στροφή για την εξυγίανση, εάν κι εφόσον η ουσία και το πραγματικό περιεχόμενο της εσωκομματικής πάλης, που οδήγησε σ’ αυτή την καθαίρεση, είχε γνωστοποιηθεί σ’ ολόκληρο το κόμμα και στην κοινή γνώμη.1 Το γεγονός ότι αυτό δεν έγινε από φόβο για πιθανές

1. Προφανώς για λόγους που εκείνη την εποχή μου επιβλήθηκαν σαν πιθανοί και πειστικοί, αυτό δεν έγινε. Ένας από τους λόγους θα πρέπει να ήταν η ανησυχία για τα κομμουνιστικά κόμματα στο εξωτερικό. Μήπως το ξεκαθάρισμα των λογαριασμών με τον Στάλιν που έγινε στο 20ό Συνέδριο δεν είχε ρίξει τα κομμουνιστικά κόμματα σ’ όλο τον κόσμο σε βαθιά κρίση, δεν είχε οδηγήσει πολλά στο χείλος της κατάρρευσης, δεν είχε διασπάσει κάποια άλλα; Μήπως ένα καινούργιο ξεκαθάρισμα λογαριασμών, αυτή τη φορά με τον Χρουστσόφ, δεν θα έριχνε το κομμουνιστικό κίνημα σε μια πολύ πιο βαθιά κρίση, και μάλιστα σε μια εποχή που ήταν πιο αναγκαίο από κάθε άλλη φορά να υπάρχουν δραστήρια κομμουνιστικά κόμματα;

Και δεύτερο: Ζούμε στον αιώνα των ατομικών όπλων. Αν οι ιμπεριαλιστές παραμέρισαν την πολιτική αντιπαράθεσης που ακολουθούσαν, για να δείξουν ότι είναι έτοιμοι να προωθήσουν την ύφεση, ελπίζοντας ότι η πολιτική του Χρουστσόφ θα οδηγούσε στη χαλάρωση, πώς θα αντι- δρούσαν αν με την αλλαγή ηγεσίας στη Μόσχα συνειδητοποιούσαν ότι θα έπρεπε να θάψουν αυτές τις ελπίδες τους; Δεν ήταν επιβεβλημένο να διατηρηθεί ζωντανή αυτή η ελπίδα, ώστε να αποκλειστεί μια ακαταλόγιστη αντίδραση πανικού στην Ουάσινγκτον; Πώς, όμως, έπρεπε να γίνει αυτό;

Για να επιτευχτεί αυτό, η αλλαγή στη Μόσχα δεν έπρεπε να παρουσιαστεί προς τα έξω σαν αυτό που ήταν ή που θα έπρεπε να είναι, δηλαδή σαν αποκλεισμός των αντιλενινιστικών δυνάμεων από την ηγεσία του κόμματος, αλλά απλά σαν μια αλλαγή προσώπου, που κυρίως για προσωπικούς λόγους δεν είναι πια αποδεκτό, διατηρώντας τη μέχρι τότε πο


συνέπειες που θα είχε στο κομμουνιστικό κίνημα και για ενδεχόμενες ενέργειες αντιπερισπασμού από την πλευρά του βο- ρειοαμερικάνικου ιμπεριαλισμού που θα έθεταν σε κίνδυνο την ειρήνη, αλλά και με την ελπίδα ότι μπορούσε να επανορθωθεί η ζημιά που είχε γίνει, χωρίς προς τα έξω να κινηθεί η προσοχή, τελικά αποδείχτηκε ολέθριο σφάλμα.

Μια στρατηγική πάλης ενάντια στον αναθεωρητισμό, που διεξάγεται «αθόρυβα», πίσω στα παρασκήνια, μόνο σε επίπεδο καθοδήγησης, και όχι ανοιχτά, δημόσια, μπροστά σ’ όλα τα

ρεία, ιδιαίτερα στην εξωτερική πολιτική. Αν έπρεπε να δοθεί αυτή η εντύπωση, δεν έπρεπε να καταδικαστεί η πολιτική του Χρουστσόφ, και επιπλέον, ο διάδοχός του δεν έπρεπε να είναι «ορθόδοξος», αλλά ένας άνθρωπος που ο διορισμός του να μπορεί να θεωρηθεί από την Ουάσιν- γκτον σαν αξιόπιστο σήμα ότι στη Μόσχα υπήρχε η πρόθεση να συνεχιστεί η πολιτική του Χρουστσόφ χωρίς τον Χρουστσόφ. Υπήρχε ένας άνθρωπος που εκπλήρωνε με ιδανικό τρόπο αυτούς τους όρους: ο άχρωμος Λεονίντ Μπρέζνιεφ, που ήδη ο Χρουστσόφ τον είχε βάλει στο μάτι για διάδοχό του.

Ίσως με την εκλογή του οι λενινιστές στην ηγεσία του κόμματος, που είχαν επιφέρει την ανατροπή του Χρουστσόφ, να έτρεφαν την ελπίδα ότι είχαν καταφέρει ήδη το δυσκολότερο. Και ότι τα υπόλοιπα, προκειμένου να μπουν πάλι τα πράγματα σε τάξη, ήταν κάποιες διεργασίες τακτοποίησης που μπορούν να γίνουν χωρίς θόρυβο και φασαρία και ότι ο Μπρέζ- νιεφ δεν επρόκειτο να τους εμποδίσει σ’ αυτό.

Αν πραγματικά αυτού του είδους οι σκέψεις έπαιξαν κάποιο ρόλο, πάντως αποτέλεσαν έναν ολέθριο, λαθεμένο υπολογισμό. Γιατί ο Χρουστσόφ είχε εκμεταλλευτεί τα 12 χρόνια που ήταν επικεφαλής του κόμματος για να γεμίσει το μηχανισμό από πάνω μέχρι κάτω με δικούς του ανθρώπους ή με ανθρώπους που είχαν «κάνει κτήμα τους» τη δική του παρουσίαση της ιστορίας του κόμματος, την αντικατάσταση της θεωρίας από τη δημαγωγία, όπως εκείνος, και κυρίως τη δική του «πολιτική της ύφεσης», δηλαδή την ξεδιάντροπη οικειότητα με τις ΗΠ Α. Τέτοιος ήταν, για παράδειγμα, ο Φάλιν. Επιπλέον, τέτοιοι Φάλιν ωρίμαζαν κατά χιλιάδες στις γενιές που ακολουθούσαν, και μέσα στον κομματικό και κρατικό μηχανισμό. Και μετά την ανατροπή του Χρουστσόφ άρχισαν να εξαπλώνονται όλο και περισσότερο. (Σημ. τ. συγγρ.).

κομματικά μέλη και το σοβιετικό λαό, μια στρατηγική που πα- ραιτείται από το να αποκαλύψει μπροστά σε όλους τις μηχανορραφίες των αντιλενινιστών, μια τέτοια στρατηγική αποτελεί παραβίαση μιας ζωτικής αρχής του μαρξισμοΰ-λενινι- σμού: της αρχής ότι η τάξη και ο λαός μόνο τότε είναι σε θέση να διαμορφώσουν την ιστορία στην κατεύθυνση της προόδου, όταν «ξέρουν τα πάντα», δεν είναι καταδικασμένοι μέσα από τον αποκλεισμό της ενημέρωσης να παρακολουθούν σαν απλοί θεατές τις δραστηριότητες των ηγετών, έτσι ώστε όταν παρουσιάζονται ομάδες στην ηγεσία, να μπορούν να αποφασίσουν ποιος πρέπει να υποστηριχτεί και ποιος να καταπολεμηθεί.

Κομμουνιστικά κόμματα που για οποιονδήποτε λόγο ενεργούν έτσι, έχουν στην ουσία πάψει να είναι κομμουνιστικά. Λόγω της φραξιονιστικής πάλης στην κορυφή, είναι ανίκανα να καθοδηγήσουν. Λόγω του τσαρλατανισμού τους που τα οδηγεί να αντιμετωπίζουν μόνο τα συμπτώματα, αντί να καταπολεμούν το κακό στη ρίζα του, είναι καταδικασμένα σε βαθμιαία σήψη των ζωντανών κυττάρων τους.

22. Αντί, λοιπόν, να μην αποσιωπηθούν και να μη συγκαλυφθούν οι υπάρχουσες αντιθέσεις, όπως απαιτεί ο μαρξι- σμός-λενινισμός, αλλά να φανερωθούν και να ειπωθούν καθαρά, κρατήθηκαν προς τα έξω τα προσχήματα της ενότητας. Αλλά κερδισμένο απ’ αυτό βγήκε το αναθεωρητικό ρεύμα. Κάτω από το προσωπείο της «ενότητας», οι εκπρόσωποί του απέκτησαν τη δυνατότητα παντού, στο κόμμα, στον τύπο, στα ηλεκτρονικά μέσα ενημέρωσης, κυρίως όμως στον τομέα του πολιτισμού, να διαδίδουν με τόση επιτυχία τις ερμηνείες τους για το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον, ώστε ήταν αυτοί κυρίως που καθόρισαν την εικόνα του κόσμου για τις γενιές που μεγάλωναν.

Αυτό εκφράστηκε πιο καθαρά στη λογοτεχνική δημιουργία, στον κινηματογράφο και στο θέατρο. (...) Ωστόσο, μια τέτοιου είδους εξέλιξη δεν θα ήταν δυνατή, αν και η καθημερινή


ζωή στο σοσιαλισμό δεν έπαιρνε όλο και πιο πολύ χαρακτηριστικά που δεν συμβιβάζονταν πια με τις αντιλήψεις για το σοσιαλισμό. Μόνο που οι αιτίες γι’ αυτό δεν βρίσκονταν εκεί που τις αναζητούσε και εξακολουθεί να τις αναζητά η πλειο- ψηφία αυτών των διανοούμενων.

23. Δύο παράγοντες συνέβαλαν κυρίως ώστε η αναθεωρητική γραμμή να αρχίσει να γίνεται όλο και περισσότερο η κυρίαρχη γραμμή μέσα στο παγκόσμιο κομμουνιστικό κίνημα, και μάλιστα σε κόμματα που προσπαθούσαν να παραμείνουν στη λενινιστική γραμμή και να καταπολεμήσουν τον αναθεωρητισμό, όπως για παράδειγμα το ΕΣΚΓ και το ΚΚ Τσεχοσλοβακίας.

Πρώτο, η σταθερή πρόσδεση στη σοβιετική πολιτική της συμφιλίωσης με τη ρεβιζωνιστική Γιουγκοσλαβία, από τη μια μεριά, στην πολιτική της εχθρικής αντιπαράθεσης με την αντι- ρεβιζιονιστική Αλβανία και την Κίνα του Μάο Τσετούνγκ, από την άλλη. Η γραμμή αυτή επιβλήθηκε σε όλα τα κράτη του Συμφώνου της Βαρσοβίας - είτε συμφωνούσαν μ’ αυτήν είτε όχι.

Δεύτερο, οι επεμβάσεις για τη στρατιωτική καταστολή των αντισοσιαλιστικών εφόδων στην Ουγγαρία και την Τσεχοσλοβακία, για τις οποίες μιλήσαμε ήδη, και η απειλή επέμβασης στην Πολωνία το 1980. Αυτές οι ενέργειες και οι απειλές, επειδή ο αντισοσιαλισακός χαρακτήρας των κινημάτων, ενάντια στα οποία στρέφονταν, δεν παρουσιάστηκε πειστικά μπροστά στην παγκόσμια κοινή γνώμη, και ιδιαίτερα στον πληθυσμό των ενδιαφερόμενων χωρών, φυσικά, παρέμειναν σαν ωμή στρατιωτική ενέργεια μιας υπερδύναμης ενάντια σε κινήματα για ελευθερία και ανεξαρτησία δύο μικρών λαών.

Αυτό που έμεινε κρυφό από την κοινή γνώμη, ήταν το γεγονός ότι οι δυνάμεις ενάντια στις οποίες έγιναν οι στρατιωτικές ενέργειες, παρέμειναν στην εξουσία και μετά την επέμβαση, με την ανοχή και την υποστήριξη της δύναμης που έκανε την επέμβαση, δηλαδή της Σοβιετικής Ένωσης. Επομένως, το

Ο »σύγχρονος αναθεωρητισμός» και η πτώση του σοσιαλισμού 37

πολύ-πολύ έγινε μια αλλαγή προσώπων. Αυτό συνέβη στην Ουγγαρία το 1956, έτσι έγινε, τουλάχιστον στην αρχή, και στην Τσεχοσλοβακία το 1968. (...[Δεν ήταν οι δυνάμεις της Σοβιετικής Ένωσης που έκαναν την επέμβαση εκείνες που ανέτρεψαν τον Απρίλη του 1969 τον Ντούμπτσεκ, αλλά λενινιστι- κές δυνάμεις μέσα στο ΚΚ Τσεχοσλοβακίας]).

Γι’ αυτό και η εικόνα της Σοβιετικής Ένωσης στη συνείδηση των λαών από εικόνα ενός ελευθερωτή που το 1945 τον ζητωκραύγαζε όλος ο κόσμος, μετατράπηκε σ’ ένα απαίσιο δυνατό κράτος που καταπίεζε τους πόθους για ελευθερία και ανεξαρτησία των λαών εκείνων που βρίσκονταν στη ζώνη της επιρροής του. Αυτό συνέβαλε αρκετά ώστε μερικά κομμουνιστικά κόμματα στον καπιταλιστικό κόσμο να βρουν αφορμή να αποστασιοποιηθούν από τη Σοβιετική Ένωση και το ΚΚΣΕ. Η απογοήτευση από τη Σοβιετική Ένωση οδήγησε πολλούς στο συμπέρασμα ότι ήταν γενικά λάθος να ακολουθήσουν το σοβιετικό μοντέλο, αντί να προχωρήσουν στο δικό τους δρόμο.

24. Σήμερα, δεν υπάρχει σχεδόν καμιά πολιτική τάση που να είναι στη θεωρία περισσότερο ακέφαλη και αποπροσανατολισμένη από τα κόμματα, τις ομάδες και τα ρεύματα που προήλθαν από τα κομμουνιστικά κόμματα που διαλύθηκαν.

Λένε ότι όποιος καεί στο χυλό, φυσάει και το γιαούρτι. Στην περίπτωσή μας μάλλον το αντίθετο συμβαίνει.

Κι ωστόσο η κατάσταση είναι πραγματικά παράδοξη. Μέχρι τη δεκαετία του ’50, για όλα τα κομμουνιστικά κόμματα ήταν ξεκάθαρο ότι η παρέκκλιση από το δρόμο που καθοριζόταν από τη μαρξιστική βασική θέση για το αγεφύρωτο των ταξικών αντιθέσεων, οδηγούσε αναγκαστικά στην άβυσσο ή στον οπορτουνιστικό βάλτο. Ο δρόμος αυτός, όμως, εγκαταλείφτηκε και αντί γι’ αυτόν ακολουθήθηκε ο φαινομενικά ευκολότερος δρόμος της ειρηνικής συμφωνίας με τον αντίπαλο, ελπίζοντας έτσι να αποφευχθεί το ενοχλητικό ερώτημα «ποιος-ποιον». Έτσι, μετά συνέβη αυτό που ήταν από προη

38 _______________ Σύγχρονος αναθεωρητισμός χαι αντεπανάσταση

γούμενα γνωστό ότι θα συνέβαινε: η παρέκκλιση αυτή δεν οδήγησε στην αποφυγή του δυσάρεστου ερωτήματος «ποιος-ποι- ον», ούτε στην ειρηνική συμβίωση στο κοινό σπίτι. Αντίθετα, οδήγησε στο να κριθεί το αποφασιστικό ζήτημα υπέρ του ιμπεριαλισμού αντί, όπως θα αντιστοιχούσε στην εποχή μας, υπέρ του σοσιαλισμού.

Θα μπορούσε κανείς να πει ότι στην πραγματικότητα πρόκειται για μια εντελώς ξεκάθαρη, ευκολονόητη κατάσταση. Κι όμως, δεν είναι έτσι. Αλλιώς δεν θα ήταν τώρα τόσο διαδεδομένη η άποψη κατά πλειοψηφία, ότι δεν ήταν η παρέκκλιση, δηλαδή το δεύτερο κομμάτι της διαδρομής, που οδήγησε στην άβυσσο, αλλά το πρώτο.1 Το πρώτο, όπου με ανήκουστες προσπάθειες και μεγάλες, πάρα πολύ μεγάλες θυσίες αλλά και με σιγουριά εκπλήρωνε όλες τις ελπίδες και προσδοκίες που είχε στηρίξει πάνω στη Σοβιετική Ένωση μια βασανισμένη από τον πόλεμο και το φασισμό ανθρωπότητα, διαφυλάσσοντας, έτσι, λαούς ολόκληρους και εθνότητες από το ξεκλήρισμα. (Γιατί σε ποιον άλλον, αν όχι στη Σοβιετική Ένωση, χρωστάμε το γεγονός ότι δεν κατέληξαν στους θαλάμους αερίων όλοι οι Εβραίοι που ζούσαν στην ευρωπαϊκή ήπειρο;)

θα χρειαστεί καιρός μέχρι να κατακάτσει η ομίχλη, μέχρι να ξεπεραστούν οι συγχύσεις και οι παραπλανήσεις.

Ωστόσο, ένα προειδοποιητικό σημάδι, όμοιο με μυστηριώδες προάγγελμα, διαπερνάει την ομίχλη και δίνει ένα βασικό προσανατολισμό: 'Οποιο σοσιαλιστικό κίνημα εγκαταλείπει το έδαφος της ταξικής πάλης και αποζητάει τη συμφιλίωση με τον ιμπεριαλισμό, εξαπατάει τον ίδιο του τον εαυτό και τους οπαδούς του και δεν έχει κανένα μέλλον.


1. Σαν πρώτο κομμάτι της διαδρομής, ο συγγραφέας του άρθρου χαρακτηρίζει την εποχή από την Οκτωβριανή Επανάσταση ως το θάνατο του Στάλιν και σαν δεύτερο κομμάτι την εποχή από τον Χρουστσόφ μέχρι και τον Γκορμπατσόφ. (Σημ. τ. σύντ.).

ΘΕΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΥ

τουΡάινερ Έκερτ

Ο Γκορμπατσόφ

(...) Η Σοβιετική Ένωση κατέρρευσε, εξαφανίστηκε με μια μυστική, λαθραία πράξη των άλλοτε ανώτατων εκπροσώπων της, που δεν μπόρεσαν να δείξουν πια ούτε καν ένα ίχνος κυρίαρχης ανεξαρτησίας και να υποστείλουν με αξιοπρέπεια τα σύμβολα της άλλοτε πολιτικής εξουσίας, όπως για παράδειγμα την κόκκινη σημαία που κυμάτιζε στο Κρεμλίνο και που αποτελούσε φωτεινό φάρο για εκατομμύρια ανθρώπους από το 1917, όπως και στα σκοτεινά χρόνια του πολέμου ενάντια στο φασισμό.

Η εικόνα αυτή δεν πρέπει να σταθεί εμπόδιο στη ματιά μας: Δεν ήταν παρά η εξωτερική μορφή της τελευταίας πράξης. Το εσωτερικό περιεχόμενο βρίσκεται βαθύτερα και επιβεβαιώνει προηγούμενες σκέψεις.1

Η Σοβιετική Ένωση ήταν από κάθε άποψη κεντρική βάση του ιστορικά εξελισσόμενου σοσιαλισμού, η πρώτη σοσιαλιστική εξουσία και επομένως -αν κοιτάξουμε την αντίφαση της εποχής ανάμεσα στο σοσιαλισμό και τον ιμπεριαλισμό που διαμορφωνόταν- η πρώτη παγκόσμια εξουσία της ιστορίας γενικά. Αν αυτή η θέση μπορούσε πριν από δύο χρόνια ακόμα να κριτικαριστεί πολυποίκιλα, σήμερα φαίνεται ότι οι ανατροπές αρχικά στην Πολωνία, αργότερα στη Γερμανική Λαοκρατική Δημοκρατία (ΓΛΔ), στην Τσεχοσλοβακία κλπ., δεν ήταν τίποτε άλλο παρά αντανάκλαση που προηγήθηκε αυτού που βρήκε και το εξωτερικό τέλος του στις 31 του Δεκέμβρη 1991, με το ανάξιο δράμα στην Κόκκινη Πλατεία της Μόσχας.

Μπορεί να είναι δικαιολογημένη η υποθετική ερώτηση και

1. Για την αντικειμενική πλευρά της εξαφάνισης της Σοβιετικής Ένωσης βλέπε το βιβλίο του Ράινερ Έκερτ, Επανάσταση χαι αντεπανάσταση στη Γερμανία, Μάης 1991.

ταυτόχρονα να απαντηθεί από μόνη της: θα μπορούσε να υπάρξει, να φανταστεί κανείς στη διάρκεια αλλά και μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης μια ανθούσα και από κάθε άποψη άψογη ΓΛΔ, με σύγχρονες παραγωγικές δυνάμεις σε μια ευημερούσα οικονομία, με την πιο προωθημένη σοσιαλιστική δημοκρατία, όπου το Ενιαίο Σοσιαλιστικό Κόμμα Γερμανίας (ΕΣΚΓ), με περίοπτες και δημοφιλείς ηγετικές προσωπικότητες, θα κατείχε μια εξέχουσα θέση, με ένα λαό που να θέλει το σοσιαλισμό, επειδή απεχθάνεται τον ιμπεριαλισμό;

Η αστική τάξη αντιλαμβανόταν πάντα την κεντρική κο- σμοϊστορική σημασία της Σοβιετικής Ένωσης. Γιατί πώς αλλιώς εξηγούνται οι πολύχρονες λυσσαλέες επιθέσεις της, οι ενέργειες σαμποτάζ και μποϊκοτάζ, οι οικονομικές και ιδεολογικές υπονομευτικές προσπάθειες, μαζί με το αιματηρό αποκορύφωμα του φασιστικού πολέμου ενάντια στη Σοβιετική Ένωση; Αυτό το γνώριζαν πάντα και οι μαρξιστές και οι κομμουνιστές, αντανακλάται σε αμέτρητες δηλώσεις μέχρι και σε πολιτικά συνθήματα, όπου η τοποθέτηση στο πλευρό της Σοβιετικής Ένωσης σήμαινε μια θέση στο πλευρό των νικητών της ιστορίας. (Αλλωστε, εκδηλώνεται μια ουσιαστική πλευρά της αντίφασης της εποχής μας στη διαλεκτικά αντανακλώμενη λειτουργία των ΗΠΑ σε σχέση με την υλική τους βάση, καθώς και την ιδεολογική τους λειτουργία).

Στο μεταξύ φαίνεται αδιαμφισβήτητο -και είναι οι συγκεκριμένες μορφές πορείας των διαδικασιών κίνησης της εποχής-ότι:

- η ιστορικά συγκεκριμένη μετάβαση στο σοσιαλισμό στη Ρωσία και μετά το 1945 στην Κίνα και στην (Ανατολική) Ευρώπη ξεκίνησε κυρίως από ένα χαμηλό (μισοα- γροτικό-μισοκαπιταλιστικό), από ένα μεσαίο επίπεδο ανάπτυξης ή από επίπεδο ανάπτυξης που είχε πισωγυρίσει λόγω του παγκόσμιου πολέμου,

- η απειλούμενη ήττα στον πόλεμο έφερε στην επιφά


θέσεις για την πτώση του σοσιαλισμού. 43

νεια γύρω από την επιστημονικοτεχνική επανάσταση κλπ. στη δεκαετία του ’80 αντικειμενικά μια ισχυρή υλική, οικονομική και πολιτική «ανάγκη εκσυγχρονισμού» σ’ όλες τις σοσιαλιστικές χώρες και κυρίως τη Σοβιετική Ένωση,

- η διεθνής κατάσταση σχετικά με το ζήτημα πόλεμος και ειρήνη, αλλά και σχετικά με άλλα οικουμενικά προβλήματα, όπως και σχετικά με το βάρβαρο δράμα της παρεμπόδισης της ανάπτυξης των περισσότερων χωρών της Αφρικής, της Ασίας και της Λατινικής Αμερικής, απαιτούσε νέες και πολύπλοκες προσπάθειες στη διεθνή πολιτική.

Ήταν όμως ανάγκη να είναι ακριβώς αυτός ο Γκορμπατσόφ, να είναι αυτό το τέλος της «πρώτης πράξης»;

Η ιστορία δημιουργεί τους ήρωές της και δεν είναι σπάνιο οι ήρωες αυτοί να είναι τραγικοί. Δεν μπορεί κανείς να εξηγήσει την ίδρυση του Γερμανικού Ράιχ το 1871 με την προσωπικότητα του Μπίσμαρκ, τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο με την προσωπικότητα του Γουλιέλμου Β ' , την Οκτωβριανή Επανάσταση με την προσωπικότητα του Λένιν και την εξαφάνιση της ΕΣΣΔ με την προσωπικότητα του Γκορμπατσόφ. Όλοι αυτοί έδρασαν σε ιστορικά τελεσφόρες συνθήκες και διαδικασίες, όπου βρήκαν αντικειμενικές κοινωνικές συνθήκες.

«Όλες οι πιθανές (...) ιδιαιτερότητες δεν παρέχουν (...) σε μεμονωμένα άτομα κάποια άμεση επίδραση στην κατάσταση των παραγωγικών δυνάμεων και κατά συνέπεια ούτε και στις κοινωνικές σχέσεις, από τις οποίες εξαρτώνται, δηλαδή στις οικονομικές σχέσεις.»1

«Αλλά οι ατομικές ιδιαιτερότητες της προσωπικότη

1. Γ. Β. Πλεχάνοφ, Για το ρόλο της προσωπικότητας στην ιστορία, Φραγκφούρτη/Μ. 1976, σελ. 40.

τας την κάνουν περισσότερο ή λιγότερο κατάλληλη να ικανοποιήσει τις κοινωνικές ανάγκες, που γεννιούνται στη βάση των δοσμένων οικονομικών σχέσεων, ή να δουλέψουν ενάντια σ’ αυτή την ικανοποίηση.»1

Γι’ αυτό και δεν μπορεί κανείς να εξηγήσει συγκεκριμένες μορφές πορείας, συγκεκριμένες λεπτομέρειες, ειδικές στροφές και επιπλέον συμπτώσεις, και επομένως την επιλογή ορισμένων δρόμων, την απόρριψη ορισμένων άλλων στην ίδρυση του Γερμανικού Ράιχ το 1871 χωρίς την προσωπικότητα του Μπίσμαρκ, στον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο χωρίς την προσωπικότητα του Γουλιέλμου Β ' , στην Οκτωβριανή Επανάσταση χωρίς την προσωπικότητα του Λένιν και στην εξαφάνιση της ΕΣΣΔ χωρίς την προσωπικότητα του Γκορμπατσόφ.

Ο Γκορμπατσόφ μπόρεσε να γίνει ηγετική προσωπικότητα, επειδή αντιλήφθηκε βαθύτερα από πολλούς άλλους τουλάχιστον την ανάγκη του εκσυγχρονισμού του σοσιαλισμού, την ανάγκη μιας βαθιάς αλλαγής της διεθνούς πολιτικής. Μπόρεσε να γίνει ηγετική προσωπικότητα, επειδή έκφραζε βαθιές υλικές και πνευματικές ζωτικές ανάγκες εκατομμυρίων ανθρώπων στη Σοβιετική Ένωση και σε πολλές χώρες της γης. Κατά τα άλλα, το συγκεκριμένο πρόσωπο είναι σχετικά συ- μπτωματικό. Η στατιστική πιθανότητα λέει πως στη μεγάλη Σοβιετική Ένωση και στο ΚΚΣΕ, το κόμμα των 20 εκατομμυρίων μελών, θα πρέπει να υπήρχαν και άλλοι άνθρωποι που θα μπορούσαν στον ίδιο βαθμό να είχαν παίξει έναν ανάλογο πολιτικό ρόλο.

«Όταν ο Ναπολέων εμφανίστηκε στο ρόλο του “καλού ξίφους”, που έσωζε την κοινωνική τάξη πραγμάτων, κρατούσε με τον τρόπο αυτό μακριά απ’ αυτό το ρόλο άλλους στρατηγούς, μερικοί από τους οποίους θα

1. Στο ίδιο.


μπορούσαν να είχαν παίξει αυτό το ρόλο το ίδιο καλά ή σχεδόν το ίδιο καλά μ’ αυτόν. Από τη στιγμή που ικανοποιήθηκε η κοινωνική ανάγκη για ένα δραστήριο στρατιωτικό κυρίαρχο, η κοινωνική οργάνωση έκλεισε το δρόμο για το πόστο του στρατιωτικού κυρίαρχου σ’ όλα τα άλλα στρατιωτικά ταλέντα.»'

Η άρνηση του Πλεχάνοφ, που ακολουθεί αμέσως μετά, στις ερμηνείες της ιστορίας που υπερτονίζουν τον ιστορικό ρόλο των ηγετικών προσωπικοτήτων, θα πρέπει να ισχύει πέρα για πέρα και για την εκτίμηση για τον Γκορμπατσόφ:

«Η προσωπική δύναμη του Ναπολέοντα μας παρουσιάζεται σε εξαιρετικά μεγαλοποιημένη μορφή, αφού της αποδίδουμε ολόκληρη την κοινωνική δύναμη, από την οποία προωθήθηκε και στηρίχτηκε. Μας «ραίνεται σαν κάτι το τελείως αποκλειστικό, γιατί άλλες δυνάμεις που της έμοιαζαν, δεν πέρασαν από την πιθανότητα στην πραγματικότητα. Κι όταν μας λένε: ‘Τ ι θα συνέ- βαινε, αν δεν είχε υπάρξει ο Ναπολέων;” η φαντασία μας παθαίνει σύγχυση και νομίζουμε ότι χωρίς αυτόν δε θα είχε γίνει δυνατό να συντελεστεί όλη εκείνη η κοινωνική κίνηση, πάνω στην οποία βασίζεται η δύναμη και η επιρροή του.»2

Αν η σοβιετική κοινωνία, αν το ΚΚΣΕ δεν είχε αναδείξει τον Γκορμπατσόφ, θα είχε υπάρξει κάποιος άλλος. Το αντικειμενικό κοινωνικό επίπεδο ανάπτυξης έκανε αναγκαία μια τέτοια προσωπικότητα και η κοινωνία την ανέδειξε με συνέπεια.

θέσεις για την πτώση του σοσιαλισμού______________________ 45

1. Στο ίδιο, σελ. 43 κ. ε.2. Στο ίδιο, σελ. 44.

Στο συγκεκριμένο ρόλο της συγκεκριμένης προσωπικότητας συναίνεσαν φυσικά όλοι οι υποκειμενικοί όροι για τη διαμόρφωσή της. Η προσωπική ζωή, που σίγουρα είναι τόσο σύνθετα διαφοροποιημένη όπως και κάθε ανθρώπου, οι προσωπικές πνευματικές και πολιτικές ικανότητες, τα προσωπικά κίνητρα και οι στόχοι, προσωπικές αντιλήψεις για τις αξίες, συμπεριλαμβανομένων και των προσωπικών αντιλήψεων για το δικό του μέλλον, για το μέλλον της χώρας και του κόσμου.

Μπορεί, όμως, να παραβλέψει κανείς ότι όλοι αυτοί οι υποκειμενικοί παράγοντες είναι διαλεκτικά καθορισμένοι από αντικειμενικές κοινωνικές αντιφάσεις του σημερινού κόσμου μας και από διαλεκτικές σχέσεις μεταξύ ατόμου και κοινωνίας; Μπορεί να παραβλέψει κανείς ότι προσωπικά κίνητρα, στόχοι και αντιλήψεις για αξίες δεν υλοποιούνται τυχαία, αλλά είναι καθορισμένα στις αντικειμενικές τους πιθανότητες από τη διαλεκτική δυνατότητας και πραγματικότητας, που είναι αντικειμενικά δοσμένη; Ας κάνουμε την ερώτηση αλλιώς: Μπορεί να είναι ποτέ διαλεκτική-υλιστική, άρα επιστημονική εξήγηση για την πτώση του σοσιαλισμού, όταν προσάπτουμε στον Γκορμπατσόφ ότι «είναι δικό του έργο» και ότι επιπλέον υπήρξε πιθανώς και «πράκτορας της CIA»;

Ιστορικά είναι μάλλον ασήμαντο αν ο Γκορμπατσόφ ήταν «πράκτορας της CIA». Ας υποθέσουμε ότι ήταν. Ας υποθέσουμε ότι καιρό τώρα του «κινούσε τα νήματα» αυτή η υπηρεσία. Ας υποθέσουμε ότι στη ζωή του υπήρχαν από πολύ καιρό σημεία επαφής με το δυτικό τρόπο ζωής. Ας υποθέσουμε ότι όλα αυτά και πολλά άλλα ακόμα υπάρχουν πραγματικά (και μερικές ενδείξεις μιλάνε για το ότι τουλάχιστον τμηματικά στοιχεία απ’ όλα αυτά θα μπορούσαν να βρεθούν στη βιογραφία του Γκορμπατσόφ) - τι θα έδειχναν όλα αυτά; Τίποτε άλλο εκτός από τη γνωστή υλικοτεχνική και οικονομική υπεροχή του ανταγωνιστικού συστήματος προς το σοσιαλισμό στο συγκεκριμένο επίπεδο ανάπτυξης που είχε στη Σοβιετική Ένωση της δεκαετίας του ’80, ενός συστήματος που σ’ αυτή τη βάση

4 6 ________________ Σύγχρονος αναθεωρητισμός και αντεπανάσταση

θέσεις για την πτώση του σοσιαλισμού 47

-και μόνο σ’ αυτή!- είναι σε θέση να εμφανίζεται σαν πραγματική εναλλακτική λύση και σε ηγετικές προσωπικότητες που προήλθαν από κομμουνιστικά κόμματα.

Η τελευταία πρόταση γράφτηκε επίτηδες στον πληθυντικό. Δεν ήταν μόνο ο Γκορμπατσόφ, υπήρχε μια σχεδόν τεράστια στρατιά ηγετικών προσωπικοτήτων σε όλες ουσιαστικά τις σοσιαλιστικές χώρες και τα ηγετικά τους κόμματα που έκαναν αυτή τη «στροφή» η οποία στην πράξη αποδείχτηκε ιστορικά αποτελεσματική. Το φαινόμενο φαίνεται να είναι γενικό. Δεν πρόκειται μόνο για ηγετικές προσωπικότητες αυτών των χωρών κι αυτών των κομμάτων. Ήταν ολοφάνερα η πλειοψη- φία των εκάστοτε πολιτικών ηγεσιών, ήταν πιθανώς η μάζα της εκάστοτε επιστημονικοτεχνικής, της ιατρικής, της καλλιτεχνικής, της παιδαγωγικής διανόησης, ήταν ένα σημαντικό κομμάτι, τελικά, των ειδικευμένων και στον υλικό τομέα ανώτερων τμημάτων της εργατικής τάξης, στα πλαίσια των χωρών τους.

Μια υλιστική εξήγηση υπάρχει κατά τη γνώμη μου στα εξής: Οι σύνθετοι όροι της σημερινής παγκόσμιας ανάπτυξης- η όξυνση των αντιφάσεων της εποχής μας διαφορετικού βελη- νεκούς, ανάμεσά τους και μερικές εξαιρετικά δραματικές· η περισσότερο ή λιγότερο περιορισμένη γνώση της προσωπικής και κοινωνικής ικανότητας· το «γενικό κριτήριο επιτυχίας», το οποίο έδειξε ο σοσιαλισμός που γινόταν υπαρκτός και εκείνο το οποίο έδειξε ο ιμπεριαλισμός ή φαίνεται να δείχνει· οι υλικές δυνατότητες των δύο συστημάτων στη σύγκρισή τους, όσο πραγματική και σίγουρη μπορεί να είναι μια τέτοια σύγκριση· η λαχτάρα για μια καλύτερη ζωή και οι πραγματικές ή μη πραγματικές προσδοκίες για την εκπλήρωσή της κάτω από «βασικά διαφορετικές» κοινωνικές συνθήκες· όλα αυτά θα πρέπει να είναι η υλική βάση για να εξηγηθούν πραγματικά οι υποκειμενικές ενέργειες προσωπικοτήτων σαν τον Γκορμπατσόφ, τμημάτων της εργατικής τάξης και της διανόησης στις σοσιαλιστικές χώρες, όπως και η πραγματική ή υποτιθέμενη

αναθεωρητική παραμόρφωση ηγεσιών κομμουνιστικών κομμάτων (την οποία μερικοί μαρξιστές συγγραφείς θεωρούν σαν την κύρια αιτία της κατάρρευσης).

Φυσικά, έδρασαν και δρουν σ’ αυτό το «αντικειμενικό έδαφος» όλες οι τάξεις και τα πολιτικά πιο σημαντικά «πρακτορεία» τους. Φυσικά, είναι πραγματικά υπαρκτό το γεγονός ότι του «κινούσε τα νήματα» η CIA. Και όχι μόνο αυτή η μυστική υπηρεσία, αλλά και η Ομοσπονδιακή Υπηρεσία Πληροφοριών (BND), που αυτές τις μέρες πρόσφερε με σύνεση στον ΟΗΕ τις γνώσεις της στο διεθνές επίπεδο, προκειμένου να προετοιμάζει καλύτερα τις αποφάσεις του. Και πολλές άλλες υπηρεσίες δραστηριοποιήθηκαν και συμμετείχαν σ’ αυτές τις αποφασιστικές αλλαγές των τελευταίων χρόνων.

Η πληροφορία ότι ήδη στα μέσα της δεκαετίας του ’80 υπήρξε ένα «σύμφωνο» ανάμεσα στον Πολωνό Βαλέσα, τον πολωνό πάπα στη Ρώμη και τον πρόεδρο των ΗΠΑ Ρίγκαν, για την οριστική αποσταθεροποίηση του σοσιαλισμού, γίνεται όλο και πιο σίγουρη. Στο μεταξύ είναι γνωστό ότι λίγο μετά την εμφάνιση του Γκορμπατσόφ στην παγκόσμια ιστορία, δεν εμπόδιζαν μόνο φαινόμενα στασιμότητας από την εποχή του Στάλιν και του Μπρέζνιεφ τη σοσιαλιστική οικονομία της ΕΣΣΔ και τη μέχρι τότε έτσι κι αλλιώς δυσκίνητη, αναποτελεσματική συνεργασία ανάμεσα στις σοσιαλιστικές χώρες, αλλά και ότι στη Σοβιετική Ένωση υπήρχαν συμπαγείς και ολοφάνερα οργανωμένες προσπάθειες αποσταθεροποίησης. Κανένας άνθρωπος που λέει τα πράγματα με τ ’ όνομά τους δεν μπορεί σήμερα να παραβλέψει το γεγονός ότι με όλα τα παραπάνω συνδυαζόταν η πιο μαζική αναβίωση των δραστηριοτήτων της αστικής τάξης του εξωτερικού και των υπολειμμάτων της αστικής τάξης στο εσωτερικό, καθώς και των εμιγκρέδων. Δεν πρέπει ποτέ πια να ξεχάσουμε ότι ο Γκορμπατσόφ, με τις όλο και πιο μη διαλεκτικές, όλο και πιο επιθετικές δηλώσεις του για τη σοβιετική ιστορία, δεν εξυπηρετούσε την επεξεργασία της, αλλά προωθούσε μια όλο και πιο γρήγορη έλλειψη


θέσεις για την πτώση τον σοσιαλισμού 49

προσανατολισμού της σοβιετικής κοινωνίας και κυρίως των κομμουνιστών της ΕΣΣΔ.

Όλα αυτά που αναφέραμε εδώ σε συντομία και που θα αποτελέσουν πλούσιο πεδίο έρευνας για ιστορικούς, πολιτικούς αναλυτές και βιογράφους, είναι ο υποκειμενικός παράγοντας αυτής της φάσης ανάπτυξης των αντιφάσεων της εποχής ιστορικών διαστάσεων. Ήταν αντικειμενικά δυνατό, γιατί η μια πλευρά της διαλεκτικής αντίφασης, σαν συνέπεια της υλικής της υπεροχής, κυρίως της υπεροχής των υλικών παραγωγικών της δυνάμεων, είχε στη διάθεσή της τις βάσεις και για τους ανάλογους υποκειμενικούς μηχανισμούς. Ήταν αντικειμενικά δυνατό, γιατί οι κοινωνικές ανάγκες ανέδειξαν και τις προσωπικότητες που δρούσαν ανάλογα. Ήταν αντικειμενικά δυνατό, γιατί αυτού του είδους οι προσωπικότητες ενεργούσαν στην αρχή σε πλατιά, αργότερα τουλάχιστον σε μερική συμφωνία με μεγάλα τμήματα της εργατικής τάξης, της διανόησης και των κοινωνικών και πολιτικών τους οργανώσεων και οργανισμών. Ήταν αντικειμενικά δυνατό, γιατί στην πορεία της δυναμικής της ανάπτυξης μπόρεσαν να διαμορφωθούν εσωτερικές και εξωτερικές υλικές, κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες, οι οποίες άλλαξαν ανεπίστρεπτα το συσχετισμό δυνάμεων και τελικά έκαναν αναπόφευκτη την κατάρρευση. Με αυτή την έννοια, όπως δεν κουράζονταν να διαβεβαιώ- νουν οι σχολιαστές της αστικής τάξης, ο Γκορμπατσόφ ήταν γι’ αυτήν «ιστορικό ευτύχημα».

Ήταν, επομένως, αναπόφευκτη η πτώση της Σοβιετικής Ένωσης; Πρέπει να πάρουμε την ιστορία μοιρολατρικά; Κάθε άλλο!

Ο Γκορμπατσόφ και η εξαφάνιση της Σοβιετικής Ένωσης που δέθηκε αδιάρρηκτα με τ’ όνομά του (την οποία περιέγραψε στην τελευταία του ομιλία το Δεκέμβρη του 1991 με τα λόγια: «Μπορώ να πω ότι πέτυχα το στόχο του μετασχηματισμού που είχα θέσει», πράγμα που με τη σειρά του παραπλάνησε μερικούς εδώ στη χώρα μας, με αποτέλεσμα να υποθέ

σουν ότι αυτός και μόνο ή κυρίως αυτός επέφερε την εξαφάνισή της!) δεν ήταν αναπόφευκτα από ιστορική άποψη. Οι αντικειμενικές ιστορικές και πολιτικές δυνατότητες μπορούσαν να είχαν επιτρέψει και άλλες ηγετικές προσωπικότητες, που κι αυτές θα αντιστοιχούσαν στις κοινωνικές επιδιώξεις που υπήρχαν στη Σοβιετική Ένωση και σε μεγάλα τμήματα του κόσμου. Προσωπικότητες που θα είχαν μείνει στο χαρακτηρισμό της εποχής μας -που προκύπτει και από τη σημερινή σκοπιά- και στο ουσιαστικό της πλέγμα αντιφάσεων και αντιφατικών μορφών κίνησης, που έκανε ο Γκορμπατσόφ στο 27ο Συνέδριο του ΚΚΣΕ το 1986. Προσωπικότητες που θα είχαν αναπτύξει απ’ αυτό έναν παρόμοιο τρόπο πολιτικής προσέγγισης, σαν αυτόν που ήταν χαρακτηριστικός για το ΚΚΣΕ τα πρώτα ένα- δυο χρόνια που ο Γκορμπατσόφ είχε αναλάβει Γενικός του Γραμματέας. Προσωπικότητες που θα είχαν καταλάβει, όμως, διαφορετικά από τον Γκορμπατσόφ τη διαλεκτική για την παγκόσμια ανάπτυξη, τη διαλεκτική για την εσωτερική και εξωτερική ανάπτυξη της χώρας τους, τη διαλεκτική για το σοσιαλισμό και τον ιμπεριαλισμό. Δηλαδή περίπου με την αξεπέραστη έννοια του Λένιν με την ευκαιρία της θανάσιμης απειλής για τη νεαρή σοσιαλιστική επανάσταση την εποχή της ειρήνης του Μπρεστ-Λιτόφσκ. Διαλεκτική που από άποψη αρχών να εξαρτάται από την ύπαρξη και την ικανότητα λειτουργίας του σοσιαλισμού. Και έτσι θα είχαν αναπτύξει κατάλληλες πολιτικές στρατηγικές. Κατά συνέπεια, προσωπικότητες που δε θα είχαν οργανώσει τον πνευματικό αφοπλισμό του λαού τους και εκατομμυρίων προοδευτικών ανθρώπων σ’ ολόκληρο τον κόσμο, αλλά θα είχαν προωθήσει τη συνειδητή γνώση των αντιφατικών εθνικών και διεθνών συναρτήσεων και μ’ αυτό τον τρόπο θα είχαν αφυπνίσει επαρκή κοινωνικά κίνητρα για την πραγματική υπεράσπιση του σοσιαλισμού.

Αυτό υπήρχε σαν δυνατότητα μέσα στις ιστορικές συνθήκες, και επομένως ήταν μια «ανοιχτή επιλογή» της ιστορίας!

Αμεσα, ωστόσο, πρέπει να προσθέσουμε το εξής: Κανείς


θέσεις για την πτώση τον σοσιαλισμού 51

δεν θα μπορέσει πια εμπειρικά να δηλώσει με σιγουριά, αν σε μια τέτοια επιλογή της ιστορίας ο σοσιαλισμός θα ήταν στα τέλη του αιώνα μας περισσότερο βιώσιμος απ’ ό,τι στην ενερ- γή-παθητική επιλογή που εκπροσώπησε ο Γκορμπατσόφ.

Μπορεί, κάτω από μερικούς από τους όρους που αναφέραμε, να είχαν υπάρξει πραγματικές προοπτικές γι’ αυτό. θα πρέπει να μελετηθεί σε βάθος, ποιες υποκειμενικές συνθήκες θα ήταν αναγκαίες για κάτι τέτοιο και αν οι αντικειμενικές συνθήκες θα μπορούσαν να είχαν διαμορφωθεί ανάλογα. Απ’ αυτή την άποψη, εξαιρετικά πολλά φαίνεται να εξαρτώνται από την απάντηση δύο ερωτημάτων. Από τη μια μεριά, αν οι αντικειμενικές εσωτερικές και εξωτερικές συνθήκες στη Σοβιετική Ένωση, έτσι όπως είχαν διαμορφωθεί στο δεύτερο μισό του αιώνα μας, πρόσφεραν γενικά μια πραγματική «δυνατότητα για νίκη». Από την άλλη, αν ο λαός, κυρίως η εργατική τάξη της Σοβιετικής Ένωσης και των περισσότερων άλλων σοσιαλιστικών χωρών, θα μπορούσε να είχε κερδηθεί, για να πληρώνει για πολλά ακόμα χρόνια το υψηλό κοινωνικό τίμημα, που υλικά και πνευματικά στοίχισε η προέλευση από μια ιστορία χαμηλού επιπέδου ανάπτυξης και ο ανελέητος πολύχρονος αγώνας με τον ιμπεριαλιστικό αντίπαλο.

Συζήτηση: Το τέλος

Όσο λίγο καταστράφηκε η Σοβιετική Ένωση «από τον Γκορμπατσόφ», άλλο τόσο καταστράφηκε και από το γνωστό «πραξικόπημα της Μόσχας». Σχετικά μ’ αυτό αξίζει να κάνουμε εδώ μερικές ιδιαίτερες παρατηρήσεις, επειδή μέσα στα πλαίσια των δοσμένων πολιτικών συνθηκών, έπαιξε ασφαλώς έναν ιστορικό ρόλο, που μπορεί να συγκριθεί με τη 18η Μπρυ- μαίρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη.

Στις 19 Αυγούστου του 1991, ο Γκορμπατσόφ έχασε πρακτικά τη θέση του προέδρου της Σοβιετικής Ένωσης. Ο ανα

πληρωτής πρόεδρος και μια Επιτροπή Έκτακτης Ανάγκης προσπάθησαν να καταλάβουν την κρατική εξουσία και κήρυξαν κατάσταση έκτακτης ανάγκης.

Είχαν προηγηθεί σημαντικές παραβιάσεις του συντάγματος, κυρίως το 1990 και το 1991: Σοβιετικές Δημοκρατίες είχαν μονομερώς κηρύξει την ανεξαρτησία τους, πράγμα που συνοδευόταν από φαινόμενα όπως καθιέρωση χωριστού νομίσματος, συγκρότηση χωριστών ένοπλων μονάδων και πολλά άλλα. Περιφρονήθηκε το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος του Μάρτη του 1991, όπου η απόλυτη πλειοψηφία του πληθυσμού είχε ταχθεί υπέρ μιας ενιαίας Σοβιετικής Ένωσης. Η περιφρόνηση αυτή εκδηλώθηκε με τη Συμφωνία Ένωσης που διαπραγματεύτηκαν μερικά κρατικά στελέχη. Προωθήθηκε η εθνικιστική υστερία μεταξύ λαών και εθνοτήτων της ΕΣΣΔ και οι ένοπλες συγκρούσεις που ξεπήδησαν απ’ αυτή. Υπήρξαν ανοιχτές επιχειρησιακές προσπάθειες για την εγκαθίδρυση της αστικής κοινωνίας κάτω από το σύνθημα που μόλις και μετά βίας κρυβόταν «δημοκρατία και οικονομία της αγοράς». Απαγορεύτηκε η δραστηριότητα του ΚΚΣΕ στις επιχειρήσεις και τους κρατικούς οργανισμούς της Ρωσίας. Όλα αυτά μαζί ήταν πολύ σοβαρές παραβιάσεις του ισχύοντος σοβιετικού συντάγματος, που ωστόσο δεν τιμωρήθηκαν από καμιά κρατική ή δικαστική εξουσία. Η ιλιγγιώδης διαδικασία αποσύνθεσης ήταν σε πλήρη εξέλιξη.

Μόνο με αυτό το φόντο μπορεί να εκτιμηθεί σωστά η προσπάθεια ανώτατων εκπροσώπων, εν μέρει εκλεγμένων από τη Βουλή, να αναλάβουν την εξουσία. Ίσως να μπορούσε να χαρακτηριστεί πολύ σωστά σαν αυλική επανάσταση. Η ΕΣΣΔ τον Αύγουστο του 1991 ήταν προφανώς ένα κράτος όπου οι παραβιάσεις του συντάγματος έδιναν κι έπαιρναν, και το λεγόμενο «πραξικόπημα της Μόσχας» ήταν μία ακόμη παραβίαση στην αλυσίδα των παραβιάσεων - και πιθανά από άποψη κρατικού δικαίου εκείνη που βάραινε λιγότερο.

Αν θέλει κανείς να εκτιμήσει με μεγαλύτερη ακρίβεια τη ση


θέσεις για την πτώση του σοσιαλισμού 53

μασία των γεγονότων που συνέβησαν το καλοκαίρι του 1991, τότε θα έπρεπε σίγουρα να εξετάσει ανάμεσα στ’ άλλα και ζητήματα, που στη χώρα μας εσκεμμένα δεν μπαίνουν, όπως: Τι στόχους είχαν οι υπεύθυνοι της 19ης Αυγούστου; Ποιο ήταν το περιεχόμενο των ενεργειών τους; Και ποιο το αποτέλεσμα;

Υπήρχε ένα αυθεντικό ντοκουμέντο, που ρίχνει φως σ’ όλα αυτά, και συγκεκριμένα η «Έκκληση στο σοβιετικό λαό» (που δημοσιεύτηκε στη σειρά ντοκουμέντων του πρακτορείου ειδήσεων Νόβοστι, Κολωνία, 20.8.1991). Σύμφωνα με αυτή την έκκληση, οι υπεύθυνοι της απόπειρας πραξικοπήματος τάσσονταν ανάμεσα στ’ άλλα:

- υπέρ της «πολιτικής των μεταρρυθμίσεων» του Γκορμπατσόφ που είχε περιέλθει σε αδιέξοδο,

- κατά της «απώλειας της εμπιστοσύνης του λαού απέναντι στα κρατικά όργανα εξουσίας»,

- κατά των εθνικιστικών υπερβολών, κατά της ατμόσφαιρας που συνειδητά προκαλείτο στη χώρα, δηλαδή της «ηθικοπολιτικής τρομοκρατίας», κατά της ανατροπής της συνταγματικής τάξης,

- κατά της «διάλυσης του ενιαίου μηχανισμού της οικονομίας» και κατά της μαζικής κοινωνικής αθλιότητας που αυτή παράγει,

- υπέρ της επανάκτησης και διατήρησης των δικαιωμάτων των εργαζομένων (δουλειά, μόρφωση, υγεία, κατοικία, ανάπαυση και προσωπική ασφάλεια),

- υπέρ του να εκφραστεί πλατιά ο λαός για το σχέδιο της Συμφωνίας Ένωσης, ώστε «ο καθένας να έχει το δικαίωμα και τη δυνατότητα να σκεφτεί ήρεμα αυτή την αποφασιστική πράξη και να τοποθετηθεί»,

- υπέρ μιας «συνεπούς πολιτικής μεταρρυθμίσεων», υπέρ «γνήσιων δημοκρατικών διαδικασιών»,

- υπέρ της συνέχισης των διεθνών υποχρεώσεων και της ειρηνικής πολιτικής της ΕΣΣΔ.

Το ντοκουμέντο υποδηλώνει: Οι υπεύθυνοι επιδίωκαν να ανατάξουν στην από καιρό διαφαινόμενη και πραγματοποιούμενη εξέλιξη της Σοβιετικής Ένωσης ένα σύμφυρμα κατακερματισμένο σε ξεχωριστά κράτη, ένα σύμφυρμα από κράτη και περιοχές με αστικό ή μισοαποικιοκρατικό μέλλον.

Η επιχείρηση και η ταχεία κατάρρευση έδειξαν ότι οι δυνατότητες άρσης των θεμελιακών προβλημάτων της Σοβιετικής Ένωσης, έτσι όπως είχε η κατάσταση το καλοκαίρι του 1991, δεν μπορούσαν να εξασφαλιστούν πια ή να δημιουργηθούν με τέτοιου είδους διαδικασίες. Με ακατάλληλα μέσα δεν μπορούσαν πια να επιτευχθούν οι διακηρυγμένοι πολιτικοί και κοινωνικοί στόχοι, τη στιγμή που οι συνθήκες είχαν προχωρήσει ήδη πολύ αρνητικά. (Γι’ αυτό και τα γεγονότα στις 19 Αυγού- στου του 1991 είναι ένα ιδιαίτερα ενημερωτικό παράδειγμα για τους αντικειμενικούς ορισμούς των υποκειμενικών επιδιώξεων και καθορισμών των στόχων).

Τα γεγονότα αποκάλυψαν μεμιάς το συσχετισμό δυνάμεων στη Σοβιετική Ένωση τον Αύγουστο του 1991. Αστικές, εθνικιστικές, ακόμα και φιλοτσαρικές δυνάμεις είχαν το πάνω χέρι, πολιτικά, δημοσιογραφικά, όπως και στο στρατό, τουλάχιστον στα στρατιωτικά τμήματα που συμμετείχαν άμεσα στη Μόσχα. Οι ενέργειες περιορίστηκαν ουσιαστικά στη Μόσχα, εν μέρει και στο Λένινγκραντ. Σε αντίθεση με τη μαζική προπαγάνδα εδώ, δεν ενήργησε «ο λαός», έδρασαν κυρίως οι πιο εύπορες δυνάμεις, αυτές που ενδιαφέρονταν για τον καπιταλισμό στη χώρα τους, οι πολιτικά και κοινωνικά δραστήριες δυνάμεις σ’ αυτές τις δυο μεγαλουπόλεις, έχοντας επικεφαλής τους προσωπικότητες αντίστοιχες με τα συμφέροντά τους, όπως τον Γέλτσιν.

Οι δυνάμεις που μέχρι πριν από λίγες μέρες είχαν υποστηρίξει τον Γκορμπατσόφ σαν πολιτικό τους εκπρόσωπο, τέθηκαν άμεσα στο πλευρό των αστικών και εθνικιστικών δυνάμεων. Αυτά τα πρώην στηρίγματα του Γκορμπατσόφ στο κόμμα και στα πολιτικά δραστήρια στρώματα, κάτω από την εντύπω

5 4 _________________ Σύγχρονος αναθεωρητισμός και αντεπανάσταση

ση των γεγονότων και της προπαγάνδας των εσωτερικών και ξένων μέσων ενημέρωσης, πέρασαν μέσα σε είκοσι τέσσερις ώρες «στο πλευρό των νικητών». Ήδη την πρώτη μέρα των γεγονότων διαφαινόταν ότι ο Γκορμπατσόφ και η γραμμή του, ανεξάρτητα από την έκβαση των γεγονότων, πολιτικά θα ήταν τελειωμένοι.

Η μάζα του λαού, κυρίως της εργατικής τάξης, παρέμεινε παθητική. Γιατί; Σίγουρα λόγω των βαθιών συνεπειών που είχε η πολιτική κηδεμόνευσης επί Στάλιν και η κατοπινή εναλλασσόμενη ιστορία από τον Χρουστσόφ μέσω του Μπρέζνιεφ μέχρι τον Γκορμπατσόφ. Αυτά τα χρόνια, στις περιπτώσεις αλλαγής της εξουσίας ή των προσώπων, ο λαός δεν είχε τίποτα ή σχεδόν τίποτα να πει. Σίγουρα και λόγω της αυταρχικής πολιτικής του Γκορμπατσόφ, που με την πολιτική του «των άνωθεν διαταγμάτων» ναι μεν είχε δραστηριοποιήσει λογοτέχνες και δημοσιογράφους, ένα νεοδημιουργούμενο αστικό στρώμα και διάφορους τυχάρπαστους, ωστόσο είχε εξακολουθήσει να κρατάει κάτω από κηδεμονία το ίδιο το κόμμα, και πολύ περισσότερο τη μήζα των εκατομμυρίων ανθρώπων του λαού. Σίγουρα ένα σημαντικό στοιχείο για την παθητικό- τητα ήταν και η βαθιά απογοήτευση των μαζών μπροστά στην κοινωνική και πολιτική τους κατάσταση, που εδώ και μερικά χρόνια επιδεινωνόταν όλο και περισσότερο, και στην έλλειψη μιας ρεαλιστικής διεξόδου από την καταστροφή που πλησίαζε.^ Ένα ζήτημα που μόνο για ιστορικούς έχει πια ενδιαφέρον είναι γιατί οι ενέργειες φαίνονταν ή κατέληξαν τόσο ερασιτεχνικά. Είναι πιθανό ότι από τους υπεύθυνους έλειπε η τελευταία συνέπεια που οπωσδήποτε χρειάζεται για ένα εγχείρημα τέτοιας διάστασης. Είναι πιθανό ότι οι υπεύθυνοι εκτίμησαν λάθος το συσχετισμό δυνάμεων στον πληθυσμό, στους κρατικούς οργανισμούς και στο στρατό. Αλλά είναι επίσης πιθανό και κάτι άλλο:

θέσεις για την πτώση του σοσιαλισμού_______________________55

«Μέλη της Κα Γκε Μπε είχαν ειδοποιήσει τον Γκορμπατσόφ και τον Γέλτσιν για το επικείμενο πραξικόπημα. Ο Γκορμπατσόφ απέρριψε την πρόταση να τον οδηγήσουν σε ασφαλές μέρος και παρ’ όλες τις προειδοποιήσεις ταξίδεψε στην Κριμαία.»1

Απ’ αυτό προκύπτει, αν η είδηση είναι αληθινή, ότι δύο πρωταγωνιστές είχαν γνώση για τα επικείμενα γεγονότα και μπορούσαν να προετοιμαστούν, ο καθένας με τον τρόπο του. Νεότερες πληροφορίες από τη δίκη που έγινε το καλοκαίρι του 1992 για την άρση της απαγόρευσης του ΚΚΣΕ αναφέρουν ότι το πραξικόπημα που έγινε στις 19 Αυγούστου του 1991 επρόκειτο να γίνει σύμφωνα με σχέδια που τα είχαν επεξεργαστεί ήδη δυο χρόνια πριν με την ενεργό σύμπραξη του ίδιου του Γκορμπατσόφ.

Επομένως, δεν αποκλείεται να στήθηκε συνειδητά παγίδα σ’ εκείνους που πίστευαν ότι προετοίμαζαν πραξικόπημα. Ίσως εκείνη τη στιγμή να ήταν ήδη σίγουροι οι νικητές! Υπέρ αυτής της πιθανότητας μιλάει το γεγονός ότι η έκβαση των άμεσων γεγονότων έγινε ισχυρός καταλύτης για τις εθνικιστικές και αστικές δυνάμεις στη Σοβιετική Ένωση. Η έκβαση έδωσε τη δυνατότητα στις δυνάμεις αυτές να επιβάλουν ενεργά την πολιτική της κρατικής διάλυσης της Σοβιετικής Ένωσης και της εισαγωγής του εξωραϊσμένου σαν οικονομία της αγοράς καπιταλισμού. Εκμεταλλεύτηκαν τη δυνατότητα με αξιοπρόσεκτη συνέπεια. Προφανώς επρόκειτο για την επιβολή μιας μακροπρόθεσμα επιδιωκόμενης και από καιρό ορατής εξέλιξης και όχι για μια δήθεν απλή αντίδραση σε ένα αποτυχημένο πραξικόπημα.

Ο Γέλτσιν από την πρώτη μέρα έγινε «λαϊκός ήρωας». Τα ιμπεριαλιστικά κράτη και τα μαζικά τους μέσα ενημέρωσης


1. Είδηση του γερμανικού τηλεοπτικού σταθμού ZDF, 25.8.1991, ώρα 9.45J.

αμέσως έπαιξαν το δικό του χαρτί. Αμέσως μετά την επιστροφή του Γκορμπατσόφ άρχισε από τον Γέλτσιν η δημόσια ταπείνωσή του και η αποδυνάμωσή του. Ο Γέλτσιν σφετερίστηκε την κρατική εξουσία, που δεν την δικαιούταν με βάση τη «συμφωνία» του με τον Γκορμπατσόφ ότι όλα τα ουσιαστικά μέτρα θα πρέπει να έχουν συμφωνηθεί ανάμεσα στους δυο τους. (Ο Γκορμπατσόφ εκείνη τη στιγμή ήταν ακόμα ο επίσημος πρόεδρος της χώρας!) Με ένα προσωπικό «διάταγμα» (επρόκειτο για ένα σημείωμα που γράφτηκε κατά τη διάρκεια μιας συνεδρίασης του ρωσικού κοινοβουλίου που μεταδιδόταν από την τηλεόραση), ο Γέλτσιν απαγόρευσε πραξικοπηματικά τη δραστηριότητα του ΚΚΣΕ στη Ρωσία και δήλωσε ότι η περιουσία του κατάσχεται. Αναγνώρισε την ανεξαρτησία των βαλτικών κρατών και εξ ονόματος της Ρωσίας διακήρυξε ότι θα συγκροτήσει ιδιαίτερες στρατιωτικές δυνάμεις, πράγμα που έκαναν και άλλες σοβιετικές δημοκρατίες. Ο νέος υπουργός Αμυνας Σαπόσνικοφ (για τον οποίο, άλλωστε, λίγο μετά το πραξικόπημα έγινε γνωστό ότι είχε πάρει μέρος σε επιχειρησιακές συνεδριάσεις των πραξικοπηματιών) δήλωσε ότι θα απολυθεί το «80% των ανώτερων αξιωματικών», πράγμα που σε τέτοια έκταση είχε ξαναγίνει μια φορά επί Στάλιν στη δεκαετία του ’30. Κι όλα αυτά χωρίς να υπάρχει κυβέρνηση, ούτε βουλή, ούτε δικαστήριο.

Το πραγματικό πραξικόπημα, λοιπόν, δεν ήταν η κήρυξη έκτακτης ανάγκης στις 19 Αυγούστου του 1991. Το πραγματικό πραξικόπημα ήταν ένα «συνταγματικό πραξικόπημα»1, δηλαδή ένα πετυχημένο πραξικόπημα με επικεφαλής τον Γέλ- τσιν. Το πολιτικό περιεχόμενο του πραξικοπήματος του Γέλ- τσιν ήταν ο απότομος τερματισμός της «διπλής κυριαρχίας» που παρέλυε τη χώρα και που είχε διαμορφωθεί από τα μέσα της δεκαετίας του ’80. Επομένως ήταν λογική συνέπεια η καταστολή του ΚΚΣΕ, η επιβολή της πολιτικής ηγεσίας της ντό

θέσεις για την πτώση του σοσιαλισμού_______________________57

1. Εφημερίδα Frankfurter Allgemeine Zeitung, 6.9.1991.

πιας κομπραδόρικης αστικής τάξης (που σήμερα αρκετά σωστά χαρακτηρίζεται σαν μαφία, που είναι η πιο γυμνή, πολιτιστικά η λιγότερο χαλιναγωγημένη έκφραση καπιταλιστικών μεθόδων κυριαρχίας). Το οικονομικό περιεχόμενο του πραξικοπήματος του Γέλτσιν ήταν η παράδοση τμημάτων της πρώην Σοβιετικής Ένωσης στην ξένη ιμπεριαλιστική αστική τάξη που ήδη περίμενε με αγωνία.

Το ζήτημα της εξουσίας σε μια μακρόχρονη πάλη για την παραπέρα ύπαρξη της κεντρικής θέσης του σοσιαλισμού στην Ευρώπη είχε αποφασιστεί. Όπως η 18η Μπρυμαίρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη, έτσι και το πραξικόπημα του Γέλτσιν δεν ήταν επανάσταση, αλλά ακριβώς το αντίθετο. Η βαθιά στροφή ξέβρασε στην επιφάνεια τυχοδιώκτες σαν τον Γέλτσιν, ξαπέ- στειλε έναν κήρυκα του «παγκόσμιου εκδημοκρατισμού» σαν τον Σεβαρντνάτζε στην κορυφή μιας κλίκας πραξικοπηματιών στη Γεωργία και οδήγησε έναν εφευρέτη της «νέας σκέψης» σαν τον Γκορμπατσόφ να γίνει ο ταξιδιώτης που δίνει διαλέξεις, και που σύμφωνα με δικές του δηλώσεις, «τώρα πρέπει να κερδίσει μερικά δολάρια για την οικογένειά του». Αν πάρει κανείς να συγκρίνει παρόμοιες εκτεταμένες ιστορικές διαδικασίες, θα διαπιστώσει με νηφαλιότητα ότι τέτοιου είδους «υποκειμενικές μεταμορφώσεις» δεν συμβαίνουν για πρώτη φορά στην ιστορία!


Κι αν ακόμα χαρακτηρίσει κανείς τη θεμελιακή διαδικασία της εποχής μας σαν «παγκόσμιο εμφύλιο πόλεμο», κι αν ακόμα μιλήσει γ ι’ αυτή σαν «αντιπαράθεση ανάμεσα στην αστική και τη ριζοσπαστική-προλεταριακή ουτοπία», παραμένει το υπαρκτό ιστορικό περιεχόμενό της: Η κίνηση της εποχής μας διενεργείται από την πάλη των δύο κύριων τάξεων, της αστικής τάξης και του προλεταριάτου, είναι κίνηση που έχει σχέση με τις μεταβατικές διαδικασίες που συγκροτούν την

θέσεις για την πτώση τον σοσιαλι 59

εποχή. Στοιχεία των μορφών κίνησης της εποχής είναι, κατά συνέπεια, η διαμόρφωση του ιμπεριαλισμού, καθώς και η αποικιοκρατική κυριαρχία του κόσμου απ’ αυτόν, είναι ο πρώτος πραγματικά παγκόσμιος πόλεμος του 1914, καθώς και η Οκτωβριανή Επανάσταση, είναι ο φασισμός, καθώς και τα ουσιαστικά αποτελέσματα του δεύτερου παγκόσμιου πολέμου.

Από αυτή την ιστορική σκοπιά, οι διαδικασίες διάλυσης του υπαρκτού σοσιαλισμού στις ιστορικές συγκεκριμένες μορφές που αυτός πήρε από το 1871 και το 1917/1945, δεν είναι άλλο από μια οπισθοδρομική μορφή πορείας της κίνησης της εποχής και ακριβώς γι’ αυτό μια οπισθοδρόμηση με (κοσμο-)ιστορική σημασία. Με τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης και του παγκόσμιου συστήματος που ήταν συνδεμένο μαζί της, η Γερμανία κι η Ιαπωνία, οι κύριοι χαμένοι του φασιστικού πολέμου, αυτής της μεγάλης σύγκρουσης της εποχής, γίνονται, ας πούμε, εκ των υστέρων πάλι οι κερδισμένοι.Λι οικονομικές, κοινωνικές, πολιτικές και πνευματικές απώλειες αυτής της εκ των υστέρων νίκης θα είναι τεράστιες. Η κοινωνική πρόοδος δείχνει τις «απώλειες τριβής» στην αντιφατική ενότητα του είναι και του γίγνεσθαι, του ενεργητικού και του παθητικού, της συνέχειας και της ασυνέχειας, των εξελικτικών τάσεων και των επαναστατικών ρήξεων, της προόδου και της οπισθοδρόμησης, της «αρμονικής» ανάπτυξης και της όξυνσης με τις κρίσεις.

Ωστόσο, ακόμα και στη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης και του υπαρκτού σοσιαλισμού παρουσιάζονται ουσιαστικά στοιχεία του περιεχομένου της εποχής. Σαν κύριες τάξεις δεν εμφανίστηκαν στην ιστορία άλλες από την αστική τάξη και την εργατική τάξη. Η αντιφατική τους πάλη, η αντιφατική τους ενότητα έχουν φανερωθεί το ίδιο καθαρά όπως και το γεγονός ότι όπου υποκύπτει η εργατική τάξη, όπου αποτυχαίνουν οι αντιπροσωπευτικά δρώντες θεσμοί της, δεν υπάρχει άλλο ιστορικό υποκείμενο, ικανό να είναι στη θέση της κοινω

νικός φορέας της προόδου της κοινωνίας. Η ιμπεριαλιστικά παραμορφωμένη κοινωνικοποίηση ή η οικουμενική μετάβαση στη συνειδητή, σχεδιασμένη, ανθρώπινη συμπεριφορά του κοινωνικοποιημένου ανθρώπου με τη φύση και με τον εαυτό του, παρουσιάζονται στη διάλυση σαν πραγματική ιστορική εναλλακτική λύση της εποχής.

Η οπισθοδρόμηση δεν ισχύει μόνο για τους κομμουνιστές και τους σοσιαλιστές, το ιστορικό πισωγύρισμα έχει σαν περιεχόμενο ποιοτικά το νέο στένεμα και τον περιορισμό των δυνατοτήτων δράσης όλων των αντιφατικών-διαφοροποιημέ- νων προοδευτικών δυνάμεων σ’ ολόκληρο τον κόσμο (και το γεγονός που στο μεταξύ φαίνεται καθαρά ότι εδώ στη χώρα μας το Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα, τα συνδικάτα, οι Πράσινοι και άλλοι, έχασαν με τη ΓΑΔ και τη Σοβιετική Ένωση την «ενδοχώρα» τους, δεν είναι παρά μια επαρχιακή ανταύγεια της οικουμενικής διάστασης αυτής της απώλειας). Μ’ αυτή την έννοια, η ήττα του σοσιαλισμού συνεπάγεται μια ξεκάθαρη διακινδύνευση των ουσιαστικών βάσεων της μελλοντικής ανθρώπινης ιστορίας. (...)


ΤΑ ΠΟΛΛΑ ΣΤΡΩΜΑΤΑ ΤΟΥ ΚΡΕΜΜΥΔΙΟΥ ΠΟΥ ΛΕΓΕΤΑΙ ΓΚΟΡΜΠΑΤΣΟΦ

τον Κονρτ Γκόσβαϊλερ

I. Το πρώτο στρώμα: Έρποντας προς την εξουσία

1. Από το λόγο του Μ. Γκορμπατσόφ στη συγκέντρωση που έγινε για το θάνατο του προκατόχου του Κ. Ου. Τσερνιένκο:

«Κάτω από την ηγεσία του [του Τσερνιένκο] πάρ- θηκαν και υλοποιήθηκαν από την Κεντρική Επιτροπή (ΚΕ) και το Πολιτικό Γραφείο (ΠΓ) της ΚΕ σημαντικές αποφάσεις για βασικά ζητήματα της οικονομικής και κοινωνικοπολιτικής ανάπτυξης της χώρας, καθώς και για την κομμουνιστική διαπαιδαγώγηση των μαζών.

Ο Κονσταντίν Ουστίνοβιτς έκανε πολλά για την πραγμάτωση της λενινιστικής πορείας του κόμματός μας, της πορείας για την εδραίωση της ισχύος της πατρίδας μας, καθώς και για τη διαφύλαξη και εδραίωση της παγκόσμιας ειρήνης. Σήμερα, το Κομμουνιστικό Κόμμά, η ΚΕ του και το ΠΓ της ΚΕ δηλώνουν κατηγορηματικά μπροστά στο σοβιετικό λαό την ακλόνητη απόφασή τους να υπηρετήσουν πιστά τη μεγάλη υπόθεση του σοσιαλισμού και του κομμουνισμού, την υπόθεση της ειρήνης, της κοινωνικής προόδου και της ευτυχίας των εργαζομένων.»1

2. Από συνέντευξη του Μ. Γκορμπατσόφ στην εφημερίδα L ’ Humanitä, του Γαλλικού Κομμουνιστικού Κόμματος, στις 4.2.1986:

«Ερώτηση: Σε διάφορους κύκλους της Δύσης τίθεται

1. Εφημερίδα Neues Deutschland, 14.3.1985.

συχνά το ερώτημα: Στη Σοβιετική Ένωση ξεπεράστηκαν τα υπολείμματα του σταλινισμού;

Απάντηση: Ο σταλινισμός είναι ένας όρος που επινόησαν οι αντίπαλοι του κομμουνισμού και που χρησιμοποιείται κατά κόρον για να δυσφημιστεί η Σοβιετική Ένωση και γενικά ο σοσιαλισμός.

Έχουν περάσει 30 χρόνια από τότε που στο 20ό Συνέδριο τέθηκε το ζήτημα της υπέρβασης της προσωπολατρίας του Στάλιν και πάρθηκε και σχετική απόφαση της ΚΕ του ΚΚΣΕ. Ας το πούμε καθαρά, δεν ήταν εύκολες αποφάσεις για το κόμμα μας. Ήταν μια δοκιμασία για την κομματική εμμονή στις αρχές, για την πίστη στο λενινισμό. Νομίζω ότι την ξεπεράσαμε αξιοπρεπώς και ότι βγάλαμε τα αναγκαία συμπεράσματα από το παρελθόν.»'

Η απάντηση αυτή διακρίνεται ήδη για την ασάφεια και τα διφορούμενα νοήματα που για πολλά χρόνια έμελλαν να χαρακτηρίζουν τις επόμενες δηλώσεις του Μ. Γκορμπατσόφ. Σε τι συνίσταται άραγε η «κομματική εμμονή στις αρχές»; Στο γεγονός ότι πάρθηκαν αυτές οι αποφάσεις ή ότι δεν υπήρξε υποχώρηση στην πίεση για να «τελειώνει το ξεκαθάρισμα των λογαριασμών με τον Στάλιν»;

Από την ίδια συνέντευξη αναφέρουμε άλλο ένα παράδειγμα για τα συνειδητά διφορούμενα νοήματα των χρησμών του, που σαν στόχο είχαν την παραπλάνηση:

«Στον αιώνα του ατόμου δεν μπορεί κανείς να ζει -τουλάχιστον όχι για πολύ καιρό- με την ψυχολογία, τις συνήθειες και τους τρόπους συμπεριφοράς της λίθινης εποχής.»


1. Στο Ιδιο. 11.2.1986.

Ο κάθε κομμουνιστής που το διάβασε χάρηκε: «Τώρα τους την έφερε στους ιμπεριαλιστές!» Πολύ σύντομα όμως αναγκάστηκαν να διαπιστώσουν -ακοΰγοντας και βλέποντας προσεκτικά- ότι καθόλου δεν εννοούσε αυτούς. Εννοούσε τους δικούς του, εκείνους που εξακολουθούσαν να εμμένουν στην «παλιά», δηλαδή τη μαρξιστική, τη λενινιστική σκέψη.

Το ίδιο ισχύει και για τα εμπρηστικά συνθήματα γύρω από την αναγκαιότητα της «νέας σκέψης»: Φυσικά, αυτό εμείς το είδαμε σαν κάλεσμα προς την ιμπεριαλιστική πλευρά κυρίως. Γιατί η δική μας πλευρά από την αρχή όταν απέκτησε ατομικά όπλα, ζήτησε την απαγόρευση, την εξάλειψη όλων των ατομικών όπλων. Εμείς εκφράσαμε απαρέγκλιτα στην άλλη πλευρά την επιθυμία μας για ειρηνική συνύπαρξη, για ειρηνική διευθέτηση των διαφορών μας. Εκείνοι ήταν που συνεχώς και πάντα απέρριπταν και το ένα και το άλλο. Απ’ αυτούς έπρεπε να ζητάμε «νέα σκέψη», για να μην οδηγήσει σε πόλεμο η αναγκαία διαμάχη των συστημάτων.

Όμως δεν κράτησε και πολύ και ξεκαθαρίστηκε ότι ο Γκορμπατσόφ δεν εννοούσε τους ιμπεριαλιστές, αλλά εμάς. Η σκέψη που θύμιζε τη λίθινη εποχή ήταν η δική μας εμμονή στη θεμελιώδη θέση του μαρξισμού-λενινισμού ότι ο πόλεμος απορρέει από τον ιμπεριαλισμό και ότι η ειρήνη είναι τόσο πιο ασφαλής όσο πιο δυνατός είναι ο σοσιαλισμός. Ο Γκορμπατσόφ οδήγησε την πλειοψηφία των ανθρώπων να θεωρεί αυτή τη θεμελιώδη θέση σαν «παλιά σκέψη» και να δέχεται την «υπέρβαση» και την αντικατάστασή της από τη «νέα σκέψη» σαν αναγκαία και αναπόφευκτη. Η δική του «νέα σκέψη» και η αντίστοιχη πολιτική βρίσκονταν στη λογική της αυτοκτονίας, ότι δηλαδή η ειρήνη είναι τόσο πιο ασφαλής όσο περισσότερο εμείς υποχωρούμε στον ιμπεριαλισμό.

Αυτή η λογική στην πραγματικότητα τ ’ αναποδογύρισε όλα: Δεν ήταν ο ιμπεριαλισμός που απειλούσε τις σοσιαλιστικές χώρες, αλλά το αντίθετο, η στρατιωτική δύναμη του Συμφώνου της Βαρσοβίας υποτίθεται ότι απειλούσε τη Δύση! Κι

Τα πολλά στρώματα του κρεμμυδιού που λέγεται Γκορμπατσόφ 63

αυτό το δήλωσε ούτε λίγο ούτε πολύ ο στρατάρχης Αχρομέ- γεφ!1

Όμως, το 1986, τα πράγματα εξακολουθούσαν να έχουν διφορούμενο νόημα, που σ’ αυτή την περίπτωση διατυπωνόταν έτσι που εμείς τα θεωρούσαμε σαν μαρξιστικά-λενινιστικά και μονοσήμαντα, γιατί θέλαμε να ήταν επιτέλους ο Γκορμπατσόφ ο άνθρωπος εκείνος που θα έβγαζε το σοσιαλισμό από το αδιέξοδο και θα τον οδηγούσε σε νέα επίπεδα. Και ακριβώς αυτό υποσχόταν συνέχεια.

3. Το 27ο Συνέδριο του ΚΚΣΕ, το Φλεβάρη του 1986.2

Κοιτάζοντας τα πράγματα αναδρομικά, χαρακτηριστικό για το 27ο Συνέδριο είναι ότι, όπως ξέρουμε σήμερα, άρχισε πάλι να αποδέχεται τους στόχους του 20ού και 22ου Συνεδρίου του ΚΚΣΕ, ότι αυτό, όμως, μπορούσε να το υποθέσει κανείς από κάποιο εξωτερικό σημάδι, ενώ η ίδια η πορεία δεν άφηνε εμφανή σημεία για να το διαπιστώσει αυτό κανείς.

Το εξωτερικό σημάδι ήταν το εξής: Ακριβώς 30 χρόνια μετά το 20ό Συνέδριο, άρχισε το πρώτο Συνέδριο με γενικό γραμματέα τον Γκορμπατσόφ, στις 25 Φλεβάρη 1986. Αυτά τα εξωτερικά σημάδια, όμως, δεν είναι συμπτώσεις, έχουν «προγραμματική» σημασία.

Αυτή η ημερομηνία, ωστόσο, ήταν η μοναδική ένδειξη για μια ηθελημένη αποκατάσταση της συνέχειας ανάμεσα στα δύο συνέδρια. Εκείνοι που περίμεναν και έλπιζαν μια άμεση σύνδεση με το 20ό Συνέδριο απογοητεύτηκαν. Μπορούμε να υπο

1. Στην εφημερίδα Neues Deutschland, 13.-14.4.91, αναφέρεται ότι ο Αχρομέγεφ, «σύμβουλος του προέδρου Γκορμπατσόφ», τάχθηκε «υπέρ της διάλυσης της στρατιωτικής δομής του ΝΑΤΟ», και το δικαιολόγησε ως εξής: «Οι σοβιετικές ένοπλες δυνάμεις δεν θα αποτελούσαν πια κίνδυνο για την Ευρώπη, το Σύμφωνο της Βαρσοβίας διαλύθηκε.» (Σημ. τ. συγγρ.).

2. Neues Deutschland, 26.2.1986.


θέσουμε ότι ο Γκορμπατσόφ είχε την πρόθεση να κάνει μια τέτοια σύνδεση, αλλά ότι δεν πήρε την έγκριση από το τότε Πολιτικό Γραφείο. Η θέση του ήταν ακόμα αδύνατη, δεν κυριαρχούσε τότε στην ΚΕ, κι ακόμα λιγότερο στο Συνέδριο. Ακόμα θα ήταν εύκολο για εκείνους στην ηγεσία που είχαν αποφασίσει την εκλογή του -όπως ο Γκρομίκο, για παράδειγμα- να διαμορφώσουν μια πλειοψηφία εναντίον του. Το συνέδριο αυτό έπρεπε πρώτα να τον βοηθήσει να αποκτήσει μια αυτοδύναμη θέση στην εξουσία που θα του επέτρεπε να σχηματίσει μια νέα ηγεσία που ν’ αποτελείται από δικούς του ανθρώπους. Μ’ αυτό ασχολήθηκαν οι ολομέλειες μετά το συνέδριο, καθώς και η 19η Συνδιάσκεψη. Οι κατοπινές αλλαγές στην κομματική ηγεσία έκαναν τη θέση του τόσο άτρωτη, που όλο και πιο καθαρά μπορούσε να λέει προς τα πού στοχεύει να προχωρήσει.

Στο 27ο Συνέδριο, όμως, τα πράγματα δεν είχαν προχωρήσει τόσο. Τότε κατέβαλλε φιλότιμες προσπάθειες ώστε να μην αφήσει να δημιουργηθούν αμφιβολίες για την πίστη του στο λενινισμό και περιοριζόταν σε υπαινιγμούς για την αλλαγή πορείας που σκόπευε να κάνει. Σε σχέση μ’ αυτό αρκεί ένα παράδειγμα από την εισήγησή του:

«Ο Μαρξ παρομοίαζε την πρόοδο στην κοινωνία των εκμεταλλευτών με εκείνη την απαίσια ειδωλολατρι-

*κή θεότητα (...) που έπινε το νέκταρ μόνο από τα κρανία των σκοτωμένων. (...) Η ιστορική διορατικότητα, η ευστοχία και η βαθύτητα της ανάλυσης του Μαρξ είναι καταπληκτικές. Σχετικά με την αστική πραγματικότητα του 20ού αιώνα είναι ακόμα πιο επίκαιρη απ’ ό,τι τον 19ο αιώνα.»

(Πολύ σύντομα, όμως, έμελλε να μας πει ότι ο 19ος αιώνας, και μαζί του κι ο Μαρξ, δεν μπορούν να μας διδάξουν τίποτα πια, γιατί η διδασκαλία του έχει παλιώσει!) Συνεχίζει, λοιπόν:


«Από τη μια μεριά, η ορμητική ανάπτυξη της επιστήμης και της τεχνικής ανοίγει πρωτόγνωρες δυνατότητες για να εξουσιάσουμε τις φυσικές επιστήμες και να βελτιωθούν οι συνθήκες διαβίωσης της ανθρωπότητας. Από την άλλη μεριά, όμως, ο “φωτισμένος” 20ός αιώνας πέρασε στην ιστορία με τέτοιου είδους εκτρώματα από την πλευρά του ιμπεριαλισμού, όπως είναι οι εξαιρετικά αιματηροί πόλεμοι, ο ασυγκράτητος μιλιταρισμός και φασισμός, οι γενοκτονίες, η εξαθλίωση εκατομμυρίων. Αγνοια και σκοταδισμός υπάρχουν στον κόσμο του κεφαλαίου, μαζί με μεγάλα επιτεύγματα της επιστήμης και του πολιτισμού.»

Από μια πρώτη ματιά θα μπορούσε κανείς να πει ότι πρόκειται για μαρξιστική ανάλυση. Αλλά αν προσέξει κανείς καλύτερα θα διαπιστώσει ότι εδώ δεν πρόκειται για ανάλυση. Γιατί δεν αποκαλύπτονται οι εσωτερικές συνάφειες, αλλά απλά καταγράφονται στη σειρά τα καλά και τα κακά. Πράγμα που του επιτρέπει μετά, αντί να βγάλει το συμπέρασμα για την αναγκαιότητα της πάλης ενάντια στον ιμπεριαλισμό, να διατυπώσει μια φαινομενική κοινοτοπία, πίσω από την οποία όμως κρύβονται η απομάκρυνση από τον Μαρξ και τον Λένιν και η παραίτηση από την πάλη για την ειρήνη μέσα από την κινητοποίηση των λαών ενάντια στον ιμπεριαλισμό:

«Ακριβώς αυτή είναι η κοινωνία που πρέπει να ζήσουμε πλάι της και με την οποία πρέπει να επιδιώξουμε συνεργασία και αμοιβαία συνεννόηση.» Και γιατί πρέπει; «Γιατί έτσι το θέλησε η ιστορία.» Αυτό το επαναλαμβάνει συνέχεια: Δεν επικαλείται τον καλό θεό -όχι ακόμα, μα θα ’ρθει κι αυτό!- αλλά παρουσιάζει τις δικές του αποφάσεις πάντα σαν αποφάσεις της μοίρας, που είτε τις απαιτούσε «η ιστορία» είτε «η ζωή».

Έτσι, λοιπόν, για ό,τι γίνεται αργότερα, έχει ήδη γίνει πριν κάποιος υπαινιγμός.


II. Το πρώτο στρώμα πέφτει: η εξουσία είναι πιο σταθερή, οι κρούσεις για φιλελευθεροποίηση γίνονται

σαφέστερες

Σχετικά με το λόγο του Γκορμπατσόφ για την 70ή επέτειο της Μεγάλης Οκτωβριανής Σοσιαλιστικής Επανάστασης:

Ο λόγος αυτός αποτελείται ουσιαστικά από δύο εντελώς αντίθετες εκτιμήσεις για την ιστορία της Σοβιετικής Ένωσης. Το πρώτο μέρος είναι ένας φόρος τιμής από τη σκοπιά ενός κομμουνιστή. Αυτό το μέρος του είχε ανατεθεί από το ΠΓ. Υπάρχουν σ’ αυτό εκφράσεις που τις ανακαλεί πάλι με όσα αναφέρει στο δεύτερο μέρος, που ασχολείται κυρίως με την εποχή του Στάλιν. Έτσι, ο λόγος αυτός ακολουθεί τη θέση του 20ού Συνεδρίου, όπου το επίσημο και ανοιχτό μέρος του έκρινε λίγο-πολύ σωστά ολόκληρη τη σοβιετική ιστορία και ασκούσε μια σχετικά μετριοπαθή κριτική στον Στάλιν, ενώ το δεύτερο μέρος του ειπώθηκε πίσω από κλειστές πόρτες και ακούστηκε μόνο από έναν επιλεγμένο κύκλο αντιπροσώπων και αποτελούσε τη μυστική ομιλία του Χρουστσόφ, που μέχρι πρόσφατα ήταν γνωστή μόνο από δυτικές δημοσιεύσεις, και που τη γνησιότητά της δεν επιβεβαίωσαν ούτε ο Χρουστσόφ οιπε το ΚΚΣΕ. Αυτό το δεύτερο μέρος ήταν μια διαστρέβλωση της ιστορίας του ΚΚΣΕ κάτω από την ηγεσία του Στάλιν, σερβιρισμένη με επινοήσεις και αστήρικτες υποθέσεις.

Από το πρώτο μέρος της ομιλίας του Γκορμπατσόφ αναφέρουμε εδώ μερικά σημαντικά αποσπάσματα που έρχονται σε χτυπητή αντίθεση με τα κατοπινά λεγόμενό του:

«Το 1917 έδειξε ότι η επιλογή ανάμεσα στο σοσιαλισμό και τον καπιταλισμό είναι η κύρια κοινωνική εναλλακτική λύση της εποχής μας, ότι στον 20ό αιώνα δεν μπορεί να υπάρξει πρόοδος, έξω από το δρόμο προς το σοσιαλισμό, αυτή την ανώτερη μορφή κοινωνικής οργά

Τα πολλά στρώματα τον κρεμμυδιού πον λέγεται Γκορμπατσόφ 67

νωσης. Αυτό το θεμελιώδες λενινιστικό συμπέρασμα δεν είναι λιγότερο επίκαιρο σήμερα από τότε που πρω- τοδιατυπώθηκε. Αυτή είναι η νομοτέλεια της προωθητι- κής κοινωνικής ανάπτυξης.»

«Η ιστορία επέδωσε στο νέο σύστημα το εξής αυστηρό τελεσίγραφο: ή θα κατόρθωνε, μέσα σε συντομότατο χρονικό διάστημα, να οικοδομήσει τη δική του κοινωνικοοικονομική και τεχνολογική βάση και να επιβιώσει, δίνοντας έτσι στον κόσμο το πρώτο παράδειγμα μιας δίκαιης οργάνωσης της κοινωνίας ή θα έσβηνε. (...) Η περίοδος μετά τον Λένιν (...) κατέλαβε ξεχωριστή θέση στην ιστορία του σοβιετικού κράτους. Ριζικές κοινωνικές αλλαγές συντελέστηκαν μέσα σε δεκαπέντε χρόνια.»

«Ο τροτσκισμός (...) στην ουσία ήταν μια ολομέτωπη επίθεση ενάντια στο λενινισμό. Επρόκειτο πρακτικά για τις τύχες του σοσιαλισμού στη χώρα μας, για τις τύχες της επανάστασης. Σ’ αυτές τις συνθήκες ήταν απαραίτητο να ξεσκεπαστεί ο τροτσκισμός μπροστά σε όλο το λαό, να αποκαλυφθεί η αντισοσιαλιστική του ουσία. Η κατάσταση περιπλεκόταν από το γεγονός ότι οι τρο- τσκιστές είχαν συνασπιστεί με τη “νέα αντιπολίτευση” των Γκ. Ε. Ζινόβιεφ και Λ. Μπ. Κάμενεφ.»

«Έτσι, ο καθοδηγητικός πυρήνας του Κόμματος, με επικεφαλής τον I. Β. Στάλιν, περιφρούρησε το λενινισμό στην ιδεολογική πάλη, επεξεργάστηκε τη στρατηγική και τακτική στο αρχικό στάδιο της σοσιαλιστικής οικοδόμησης, κέρδισε την έγκριση της πολιτικής γραμμής από την πλειονότητα των μελών του Κόμματος και των εργαζομένων.»1

68 _______________ Σύγχρονος αναθεωρητισμός και αντεπανάσταση

1. Μ. Γκορμπατσόφ, «Ομιλία για την 70ή επέτειο της Μεγάλης Οκτωβριανής Σοσιαλιστικής Επανάστασης», Ανασυγκρότηση - Διαφάνεια - Δημοκρατία, εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα 1988, σελ. 108,115,118.

Μετά απ’ αυτό το φόρο τιμής ακολουθούν ολόκληρα κομμάτια, όπου ορθώνονται πιο μαζικά απ’ ό,τι μέχρι τώρα οι πασίγνωστες κατηγορίες ενάντια στον Στάλιν. Στην ουσία, μ’ αυτό τον τρόπο αρχίζει η εκστρατεία που κατόπιν διεξάγεται απ’ όλα τα μέσα ενημέρωσης, και ιδιαίτερα από τα Νέα της Μόσχας, κάτω από το σύνθημα της επεξεργασίας των «λευκών κηλίδων», που αμαυρώνει ολοκληρωτικά τη σοβιετική ιστορία, στην αρχή μόνο την εποχή του Στάλιν, μετά όμως ολόκληρη τη σοβιετική περίοδο. Μ’ αυτό τον τρόπο προετοιμάστηκε η αντεπανάσταση.

Ακόμα πιο σημαντικά είναι τα κομμάτια εκείνα της ομιλίας του Γκορμπατσόφ, που αν τα δούμε εκ των υστέρων, μπορούμε να τα θεωρήσουμε σαν ορόσημα στην πορεία της κατοπινής πολιτικής του, της επίμονης εξάρθρωσης των σοσιαλιστικών δομών της οικονομίας και της κοινωνίας. Και τότε όμως μπορούσε κανείς να αναγνωρίσει ότι έδειχναν προς τη λαθεμένη κατεύθυνση, από τη στιγμή που θεωρούσε κάθε κριτική ματιά προς τον «Γκόρμπι» σαν κάτι το περιττό ή ακόμα και βλάσφημο.

Τέτοια ορόσημα ήταν:Πρώτο: Η μονόπλευρη, διαστρεβλωτική επιλογή αποσπα

σμάτων του Λένιν, που τον υποβίβαζαν σε έναν φιλελεύθερο μέσου βεληνεκούς. Μ’ αυτό επιδίωκε να πετύχει μ’ ένα σμπά- ρο δυο τρυγόνια: Η διαρκής αναφορά στον Λένιν στόχευε να παρουσιάσει τον Γκορμπατσόφ σαν αξιόπιστο λενινιστή, ενώ τα αποσπάσματα που ανέφερε σκόπευαν να καλύψουν την αντιλενινιστική πολιτική του απέναντι στις επιθέσεις μέσω του κύρους του Λένιν. Κυριολεκτικά, κάθε απόσπασμα του Λένιν, που ο Γκορμπατσόφ επικαλείται για να δικαιολογήσει την «πολιτική των μεταρρυθμίσεων» που ακολουθεί, όταν το δει κανείς προσεκτικά έχει παραποιηθεί χοντροειδέστατα. Αν ξαναδιαβάσει κανείς το κομμάτι απ’ όπου έχει παρθεί το απόσπασμα, θα δει ότι λέει το αντίθετο απ’ αυτό που θέλει να επιβεβαιώσει ο Γκορμπατσόφ. Στον Λένιν, η ουσία είναι πάντα η

Τα πολλά στρώματα τον κρεμμυδιού που λέγεται Γκορμπατσόφ _ 69

αιτιολόγηση της αναγκαιότητας της ασυμβίβαστης ταξικής πάλης. Ο Γκορμπατσόφ χρησιμοποιεί κάποια κομματάκια από τσιτάτα για να αποδείξει πάντα την απόσπασή του από την ταξική πάλη με την έννοια του Λένιν.

Δεύτερο: Η στροφή κατά προτίμηση στα τελευταία κείμενα του Λένιν της εποχής του 1922/23. Κι αυτό όχι μόνο εξαι- τίας της λεγόμενης «διαθήκης» (που σημεία της, επιπλέον, αναφέρονται όλο και πιο αποσπασματικά και τελείως μονόπλευρα), αλλά και για να ερμηνευτούν οι προτάσεις του Λένιν για βελτίωση της δουλειάς των σοβιετικών οργάνων σαν οδηγίες που τώρα «υλοποιούνται» με τις μεταρρυθμίσεις του Γκορμπατσόφ, με την «περεστρόικα». Στο σημείο αυτό, οι δημοσιογράφοι και προπαγανδιστές του Γκορμπατσόφ δεν διστάζουν να δώσουν στα κείμενα αυτά του Λένιν την ερμηνεία ότι ο Λένιν βασανιζόταν από αμφιβολίες εάν και κατά πόσο «το σοσιαλιστικό πείραμα» στη Ρωσία μπορούσε να ολοκληρωθεί.

Τρίτο: Η ιδιαίτερη προτίμηση του Γκορμπατσόφ και της φρουράς των γραφιάδων του για την περίοδο της Νέας Οικονομικής Πολιτικής (ΝΕΠ). Παρά την ξεκάθαρη θέση του Λένιν ότι δεν είναι παρά μια προσωρινή υποχώρηση, η ΝΕΠ παρουσιάζεται σαν να είναι η μέθοδος σοσιαλιστικής οικοδόμησης, που εσφαλμένα πνίγηκε από τον Στάλιν, και στην οποία πρέπει τώρα να επιστρέφουμε για να βγει η χώρα από τη στασιμότητα.

Τον ιδιαίτερο ενθουσιασμό των ανθρώπων του Γκορμπατσόφ προκαλεί η ΝΕΠ επειδή επιτρέπει διάφορες μορφές ιδιοκτησίας. Έτσι είναι ό,τι πρέπει για να προπαγανδίζει σαν επιστροφή στη λενινιστική πολιτική την ιδιωτική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής, παράλληλα με τη σοσιαλιστική ιδιοκτησία. Αυτή η κατεύθυνση φαίνεται ξεκάθαρα στην ομιλία για την 70ή επέτειο της Οκτωβριανής Επανάστασης:

«Η ηγεσία του Κόμματος (από το Φλεβάρη μέχρι τον


Οκτώβρη του 1917) απόδειξε την ικανότητά της για συλλογική δημιουργική αναζήτηση, για απόρριψη των στερεοτύπων και συνθημάτων που μόλις χτες, σε μια διαφορετική κατάσταση, φαίνονταν αδιαφιλονίκητα και τα μόνα δυνατά.» (Φαίνονταν, λέει, όχι ήταν!)

«Μπορούμε να πούμε ότι ο ίδιος ο ειρμός της σκέψης του Λένιν (...) αποτελεί λαμπρό παράδειγμα αντι- δογματικού, γνήσια διαλεκτικού, άρα νέου τρόπου σκέψης. Έτσι και μόνον έτσι σκέφτονται και δρουν οι αληθινοί μαρξιστές-λενινιστές, ιδίως σε κρίσιμες περιόδους καμπής, όταν αποφασίζονται οι τύχες της επανάστασης και του κόσμου, του σοσιαλισμού και της προόδου.»

«Και η απόφαση για τη Νέα Οικονομική Πολιτική, η οποία διεύρυνε αισθητά τις αντιλήψεις για το σοσιαλισμό και τους τρόπους οικοδόμησής του, διέπεται από βαθιά επαναστατική διαλεκτική.»

«Καταφεύγουμε όλο και πιο συχνά τώρα στα τελευταία έργα του Λένιν, στις λενινιστικές ιδέες για τη Νέα Οικονομική Πολιτική, προσπαθώντας να αντλήσουμε από την εμπειρία αυτή ό,τι το πολύτιμο χρειαζόμαστε σήμερα. Βεβαίως, θα ήταν λάθος να εξισώσουμε τη ΝΕΠ με αυτό που κάνουμε σήμερα (...). Αλλά η ΝΕΠ είχε και έναν πιο μακροπρόθεσμο στόχο. Έμπαινε το καθήκον οικοδόμησης της νέας κοινωνίας (...) με τη βοήθεια του ενθουσιασμού που προκάλεσε η μεγάλη επανάσταση, με το προσωπικό συμφέρον, με το προσωπικό υλικό κίνητρο, με την οικονομική ιδιοσυντήρη- ση.»1

'Οπως έμελλε να γίνει αργότερα φανερό, ο Γκορμπατσόφ δεν ανέφερε αυτό το απόσπασμα για τον επαναστατικό «εν


1. Μ. Γκορμπατσόφ, στο ίδιο, σελ. 109-110,112,113-114.

θουσιασμό», ούτε και για την «οικονομική ιόιοσυντήρηση», αλλά για την αναφορά στο «προσωπικό συμφέρον».

Η έλλειψη αυτού του προσωπικού συμφέροντος από την πλευρά των παραγωγών στις κρατικές και συνεταιριστικές επιχειρήσεις, καταγράφεται από τον Γκορμπατσόφ και χρησιμοποιείται σαν επιχείρημα όχι για να σκεφτεί πώς μπορεί να αποκατασταθεί αυτό το συμφέρον στα πλαίσια των σοσιαλιστικών επιχειρήσεων, αλλά για να προτείνει να περάσουμε σε έναν «ανταγωνισμό των μορφών ιδιοκτησίας», στη «σοσιαλιστική οικονομία της αγοράς». Εκείνο που εννοούσε και υλοποίησε ήταν η αναβίωση του ενστίκτου της ατομικής ιδιοκτησίας.

Αυτό όμως έγινε μετά, αφού προχώρησε το ξεφλούδισμα του κρεμμυδιού. Εδώ στην 70ή επέτειο, παίχτηκαν μόνο οι πρώτες νότες του μελλοντικού λάιτ μοτίβ, αλλά το ίδιο το μο- τίβο δεν είχε ακόμα αναπτυχθεί. Ωστόσο, οι πρώτες νότες ακούστηκαν, κι ας μην τους έδωσε σημασία η πλειοψηφία των ακροατών και αναγνωστών.

Στον τομέα της εξωτερικής πολιτικής ακολούθησε μια παραπέρα ανάπτυξη του λάιτ μοτίβ που περιλαμβάνει τη μετατροπή της πολιτικής του Λένιν για την ειρηνική συνύπαρξη από πολιτική αγώνα ενάντια στον ιμπεριαλισμό με ειρηνικά μέσα σε αντιλενινιστική πολιτική παζαρέματος με τον ιμπεριαλισμό. Σαν δρόμος, υποτίθεται, για να αποφευχθεί ο κίνδυνος ενός ατομικού πολέμου. Η πρώτη συγχορδία ακούστηκε κιόλας στο 27ο Συνέδριο και την αναφέραμε. Όμως, ο Γκορμπατσόφ καλύπτει, αρνιέται την αλλαγή των θέσεων σε θέματα αρχής, την εγκατάλειψη της ταξικής πάλης στην πολιτική της ειρηνικής συνύπαρξης:

«Η λενινιστική αντίληψη για την ειρηνική συνύπαρξη, φυσικά, υπέστη αλλαγές. (...) Όμως, σαν συνέχεια της ταξικής πολιτικής του νικηφόρου προλεταριάτου, η ειρηνική συνύπαρξη αργότερα, ιδίως στην πυρηνική


εποχή, μετατράπηκε σε όρο επιβίωσης όλης της ανθρωπότητας.»

«Η νέα αντίληψη της εξωτερικής πολιτικής διατυπώθηκε από το 27ο Συνέδριο. Την αφετηρία της, όπως είναι γνωστό, αποτελεί η ακόλουθη ιδέα: παρά τη βαθιά αντι- φατικότητα του σύγχρονου κόσμου και τις ριζικές διαφορές των κρατών που τον συγκροτούν, ο κόσμος είναι αλληλένδετος, αλληλοεξαρτώμενος και αποτελεί ένα ενιαίο σύνολο.»1

Αυτή η θέση δεν έχει καμιά σχέση με μαρξιστική περιγραφή της τότε παγκόσμιας κατάστασης, μια και το περιεχόμενο και ο χαρακτήρας της «βαθιάς αντιφατικότητας» και των «ριζικών διαφορών» παραμένουν απροσδιόριστα.

Όπως και να ’χει το πράγμα, το ΚΚΣΕ εκείνη την εποχή ήταν ακόμα πλημμυρισμένο περισσότερο από τη λενινιστική παρά από τη «νέα σκέψη» του Γκορμπατσόφ. Γι’ αυτό κι εκείνος δεν μπορεί ν ’ αποφύγει την αντιπαράθεση με μερικές στοιχειώδεις θέσεις των Μαρξ και Λένιν:

«Εμείς και τώρα, στο νέο σημείο καμπής της παγκόσμιας ιστορίας, επεξεργαζόμαστε θεωρητικά τις προοπτικές της πορείας προς τη διαρκή ειρήνη. Με το νέο τρόπο σκέψης τεκμηριώσαμε βασικά την ανάγκη και τη δυνατότητα ενός καθολικού συστήματος διεθνούς ασφάλειας σε συνθήκες αφοπλισμού. Τώρα οφείλουμε να αποδείξουμε ότι η επίτευξη αυτού του στόχου είναι και αναγκαία και εφικτή.»2

Για να το «αποδείξει» αυτό είναι αναγκαίο να «καταδεί

Τα πολλά στρώματα του κρεμμυδιού που λέγεται Γκορμπατσόφ _ 73

1. Μ. Γκορμπατσόφ, στο ίδιο, σελ. 144.2. Μ. Γκορμπατσόφ, στο ίδιο, σελ. 146.

ξει» με «νέο τρόπο» ότι οι θεμελιώδεις αρχές του λενινισμού δεν ισχύουν πια, δηλαδή ν ’ απαντήσει πρώτα στο ερώτημα για τη φύση του ιμπεριαλισμού, όπου, «όπως είναι γνωστό, σ’ αυτήν έχει τις ρίζες της η κυριότερη απειλή πολέμου»1.

Το ίδιο ισχύει και για τα δυο επόμενα ερωτήματα:

«Μπορεί άραγε ο καπιταλισμός να απαλλαγεί από το μιλιταρισμό, να λειτουργήσει οικονομικά και ν ’ αναπτυχθεί χωρίς αυτόν;»

«Μπορεί άραγε το καπιταλιστικό σύστημα να κάνει χωρίς τη νεοαποικιοκρατία;»

«Μ’ άλλα λόγια, το ερώτημα είναι αν μπορεί ο καπιταλισμός να προσαρμοστεί στις συνθήκες ενός αποπυρηνικοποιημένου και αφοπλισμένου κόσμου, στις συνθήκες μιας νέας, δίκαιης οικονομικής τάξης, στις συνθήκες μιας έντιμης αντιπαραβολής των πνευματικών αξιών των δύο κόσμων;»2

Όποιος θέτει με τέτοιον τρόπο τα ερωτήματα το κάνει γιατί τα έχει απαντήσει ήδη στον εαυτό του με ένα κατηγορηματικό «ναι». Ωστόσο, εκείνη την εποχή του 27ου Συνεδρίου του ΚΚΣΕ, ο Γκορμπατσόφ δεν μπορεί ακόμα να τολμήσει να αναφέρει τα «ναι μεν, αλλά», γι’ αυτό και λέει:

«Τις απαντήσεις θα τις δώσει η ζωή.»3Αμέσως μετά, όμως, παραδέχεται ότι η πολιτική του είναι

οικοδομημένη πάνω στη βάση της θετικής απάντησης των πιο πάνω ερωτημάτων:

«Πού στηριζόμαστε λοιπόν, όταν ξέρουμε ότι ένας

7 4 __________________Σύγχρονος αναθεωρητισμός χαι αντεπανάσταση

1. Μ. Γκορμπατσόφ, στο Ιδιο, σελ. 147.2. Μ. Γκορμπατσόφ, στο ίδιο.3. Μ. Γκορμπατσόφ, στο ίδιο, σελ. 148.


ασφαλής κόσμος θα πρέπει να οικοδομηθεί από κοινού με τις καπιταλιστικές χώρες;»1

Να, λοιπόν, που αποκαλύπτεται: ο ασφαλής κόσμος δεν πρέπει να κατακτηθεί ενάντια στον ιμπεριαλισμό, πρέπει να οικοδομηθεί από κοινού μαζί του!

Στο τέλος μιας αυθαίρετης ερμηνείας και μ’ ένα αυθαίρετα επιλεγμένο παράδειγμα, ο Γκορμπατσόφ φτάνει στο συμπέρασμα που θέλει, ότι δηλαδή οι αντιφάσεις του ιμπεριαλισμού «επιδέχονται τροποποιήσεις».

«Η κατάσταση δεν είναι χωρίς λύση (...) και εδώ έχουμε να κάνουμε με την ιστορική επιλογή που υπαγορεύουν οι νομοτέλειες του σε μεγάλο βαθμό αλληλένδε- του και ενιαίου κόσμου μας.»2

Ο κόσμος - «νομοτελειακά ενωμένος», ο καπιταλισμός - επί ποινή καταποντισμού αναγκασμένος σε ειρηνική συνύπαρξη με το σοσιαλισμό:

«Είτε καταστροφή είτε κοινή προσπάθεια για μια νέα οικονομική τάξη που θα παίρνει υπόψη τα συμφέροντα όλων, πάνω σε ισότιμη βάση. Ο δρόμος προς την εγκαθίδρυση μιας τέτοιας τάξης, όπως παρουσιάζεται σήμερα, είναι ευδιάκριτος.»3

Αυτό είναι το «ελπιδοφόρο μήνυμα», που η «νέα σκέψη» του Γκορμπατσόφ εξαγγέλλει στη συγκλονισμένη από τον κίνδυνο ενός ατομικού πολέμου ανθρωπότητα. «Νέα σκέψη»; Κάθε άλλο: Παμπάλαια, σοσιαλδημοκρατική, ειρηνόφιλη πο

1. Μ. Γκορμπατσόφ, στο ίδιο.2. Μ. Γκορμπατσόφ, στο Ιδιο, σελ. ISO.3. Μ. Γκορμπατσόφ, στο ίδιο.

λυλογία, που μόνο για ένα πράγμα κάνει: να παρακινεί τους ανθρώπους στην πολιτική παθητικότητα με τη σκέψη ότι «αυτοί εκεί πάνω» θα τα κανονίσουν!

Για να καταλάβουμε σ’ όλη του την έκταση το θέατρο που έπαιξε ο Γκορμπατσόφ σ’ αυτή την επέτειο, πρέπει πρώτα να μπορέσουμε να εκτιμήσουμε σωστά τη σταθερή στροφή από το κήρυγμα της συνεργασίας των συστημάτων στους πειστικούς τόνους που εμπνέουν εμπιστοσύνη περί ταξικής πάλης και με τους οποίους κλείνει την ομιλία του. Κι αυτό μπορεί κανείς να το κάνει σωστά και χωρίς καμιά δυσκολία, αν αντιπαραθέ- σει αυτή τη δήλωση πίστης στην ταξική πάλη με τις παραπέρα τεκμηριωμένες δηλώσεις του «σωτήρα της ειρήνης».

«Το ΚΚΣΕ δεν αμφιβάλλει για το μέλλον του κομμουνιστικού κινήματος, φορέα της εναλλακτικής λύσης στον καπιταλισμό, του κινήματος των πιο τολμηρών και συνεπών αγωνιστών για την ειρήνη, για την ανεξαρτησία και την πρόοδο των χωρών τους, για τη φιλία όλων των λαών της γης. (...) Η σύσφιξη της φιλίας και η ολόπλευρη ανάπτυξη της συνεργασίας με τις σοσιαλιστικές χώρες είναι κύρια προτεραιότητα της εξωτερικής πολιτικής της Σοβιετικής Ένωσης. (...) Πώς θα δείχνει ο κόσμος όταν θα κλείνει ένας αιώνας από την επανάστασή μας; Πώς θα είναι ο σοσιαλισμός, σε τι επίπεδο ωριμότητας θα φτάσει η παγκόσμια κοινότητα κρατών και λαών; (...) Τον Οκτώβρη του 1917 ξεφύγαμε από τον παλιό κόσμο, απορρίπτοντάς τον χωρίς επιστροφή. Προχωρούμε στο νέο κόσμο, στον κόσμο του κομμουνισμού. Απ’ αυτόν το δρόμο δεν πρόκειται να παρεκκλίνουμε ποτέ!»1


1. Μ. Γκορμπατσόφ, στο Ιδιο, σελ. 155,157 και 159.

III. Το τρίτο στρώμα: Ανοιχτή ρήξη με το λενινισμό στην εξωτερική πολιτική - «για τη σωτηρία

της ειρήνης», φυσικά!1

Τον Οκτώβρη του 1988, ο Γκορμπατσόφ ανέλαβε και το αξίωμα του προέδρου. Αντικατέστησε τον Γκρομίκο σαν πρόεδρος του Προεδρείου του Ανώτατου Σοβιέτ. Στις 7 Δεκέμβρη 1988, μίλησε στη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ στη Νέα Υόρκη, επιβεβαιώνοντας τη ρήξη με την αντίληψη του Λένιν για την ειρηνική συνύπαρξη, ρήξη που λίγες βδομάδες πριν, από το ίδιο βήμα, στην 43η Σύνοδο της Γενικής Συνέλευσης του ΟΗΕ, είχε εξαγγείλει ο υπουργός Εξωτερικών του, Σεβαρντνάτζε, με τα εξής λόγια:

«Η ηγεσία της Σοβιετικής Ένωσης προσπάθησε να δώσει νόημα στην ιδέα, που είναι σταθερά συνδεμένη με την ιδέα του μαρξισμού, της αλληλεξάρτησης του ταξικού (!) με το οικουμενικό, όπου δίνεται προτεραιότητα στα κοινά συμφέροντα όλων των λαών.

Εμείς θεωρούμε την ειρηνική συνύπαρξη σαν οικουμενική αρχή των διακρατικών σχέσεων και όχι σαν ιδιαίτερη μορφή της ταξικής πάλης.»

Η ομιλία του Γκορμπατσόφ παραλλάζει αυτή τη διαπίστωση και την περιβάλλει με ένα στεφάνι αιτιολογιών που στηρίζονται όλες στην προϋπόθεση ότι η Σοβιετική Ένωση και οι κομμουνιστές έχουν τώρα πια να κάνουν με έναν εξαγνισμένο ιμπεριαλισμό, που από ανθρωποφάγο θηρίο μεταμορφώθηκε σε άκακο φυτοφάγο, που αυτή τη στιγμή θάβει την πρόθεσή του να εξαφανίσει το σοσιαλισμό από το πρόσωπο της γης. Ταυτόχρονα, πλέκει ιδιαίτερους ύμνους στους ηγέτες του πιο


1. Βλέπε Neues Deutschland. 8.12.1988.

ισχυρού και αδίστακτου ιμπεριαλισμού, δηλαδή του ιμπεριαλισμού των ΗΠ Α. Στην ομιλία αυτή διαβάζουμε πράγματα για τα οποία σίγουρα πολλοί θα αναρωτηθούν σήμερα: Μα καλά, εγώ σαν ενημερωμένος μαρξιστής, πώς μπορούσα να θεωρώ αυτές τις φράσεις σαν σοβαρή ανάλυση της κατάστασης!

«Η παγκόσμια οικονομία θα γίνει ένας ενιαίος οργανισμός, και έξω απ’ αυτόν κανένα κράτος δεν μπορεί σήμερα να αναπτυχθεί κανονικά.»

Η πραγματικότητα, όμως, θα έπρεπε να περιγράφει διαφορετικά: «Η παγκόσμια οικονομία ετοιμάζεται να στριμωχτεί σε έναν ενιαίο οργανισμό, και μέσα σ’ αυτόν κανένα κράτος δεν μπορεί πια να αναπτυχθεί κανονικά.»

Αλλά ας δούμε τι λέει στη συνέχεια ο Γκορμπατσόφ:

«θα ήταν αφέλεια να πιστεύουμε ότι τα προβλήματα που βασανίζουν σήμερα την ανθρωπότητα μπορούν να λυθούν με μέσα και μεθόδους που χρησιμοποιήθηκαν παλιότερα ή που θεωρούνταν κατάλληλα για κάτι τέτοιο. (...) Αυτές οι εμπειρίες (που απέκτησε μέχρι τώρα η ανθρωπότητα) προέρχονται από την πρακτική και την όψη ενός κόσμου που είναι ήδη ή θα γίνουν παρελθόν.»

Και να μη νομίζει κανείς ότι εννοεί κυρίως την πρακτική του ιμπεριαλισμού! Όχι, εννοεί κυρίως την πείρα της επανάστασης σαν δρόμου επίλυσης των κοινωνικών προβλημάτων!

«Σήμερα, όμως, ορθώνεται μπροστά μας ένας άλλος κόσμος, για τον οποίο θα πρέπει να αναζητηθούν άλλοι δρόμοι στο μέλλον. (...) Μπήκαμε σήμερα σε μια εποχή, όπου η πρόοδος θα θεμελιώνεται στα οικουμενικά συμφέροντα ολόκληρης της ανθρωπότητας. Αυτή η γνώση


απαιτεί να καθορίζεται και η παγκόσμια πολιτική από την προτεραιότητα των πανανθρώπινων αξιών.»

Ο μαρξισμός ξεκινάει από το γεγονός ότι το εργατικό κίνημα αντιπροσωπεύει τα πανανθρώπινα συμφέροντα, γιατί οι εργάτες θα απαλλαγούν από την εκμετάλλευση όταν απαλλάξουν την ανθρωπότητα από την εκμετάλλευση.

Ο Γκορμπατσόφ, όμως, κηρύχνει την κοινότητα των συμφερόντων των εργατών, του Τρίτου Κόσμου που υφίσταται την εκμετάλλευση και των ιμπεριαλιστών που ασκούν την εκμετάλλευση.

«Πρόκειται για τη συνεργασία, που μιλώντας με περισσότερη ακρίβεια θα έπρεπε να τη χαρακτηρίσουμε σαν “κοινή δημιουργία” και “κοινή ανάπτυξη”.

Είναι φανερό, για παράδειγμα, ότι η βία και η απειλή βίας δεν μπορούν και δεν επιτρέπεται πια να αποτελούν μέσα της εξωτερικής πολιτικής. (...) Απ’ όλους, κυρίως από τους ισχυρότερους, απαιτείται ένας αυτοπεριορι- σμός και ένας πλήρης αποκλεισμός της χρήσης βίας από τα έξω.»

Μερικοί άνθρωποι απόρησαν που ο Γκορμπατσόφ, παρά τη μεγαλόστομη αυτή καταδίκη της χρήσης βίας, έστειλε παρ’ όλα αυτά τα στρατεύματά του να επέμβουν στη Λιθουανία και άνοιξε στους Αμερικάνους το δρόμο για τον πόλεμο στον Κόλπο, δίνοντας εντολή στον αντιπρόσωπό του στον ΟΗΕ να μην κάνει χρήση του δικαιώματος που είχε η Σοβιετική Ένωση να ασκεί βέτο. Οι άνθρωποι αυτοί δεν έχουν μάθει ακόμα να διακρίνουν το κρυφό νόημα των γκορμπατσοφικών χρησμών: Τονίζοντας τον «πλήρη αποκλεισμό της χρήσης βίας από τα έξω» ξεκαθάριζε για μια ακόμα φορά ότι η Σοβιετική Ένωση, κάτω από την καθοδήγησή τον, δεν επρόκειτο να κουνήσει ούτε το δαχτυλάκι της, δεν επρόκειτο να θέσει σε κίνηση ούτε


έναν σοβιετικό στρατιώτη, αν πάλι σε κάποια σοσιαλιστική χώρα γινόταν αντεπαναστατικό πραξικόπημα. Αν αυτή η απαίτηση απευθυνόταν «γενικά» προς όλους, τότε η Σοβιετική Ένωση θα έπρεπε να προβάλει βέτο ενάντια στον πόλεμο στον Κόλπο, ή μήπως όχι;

«Μια απαίτηση του νέου σταδίου είναι η αποϊόεολο- γικοποίησητων σχέσεων ανάμεσα στα κράτη.»

Αυτή την αποϊδεολογικοποίηση ο Γκορμπατσόφ την εφάρμοσε με συνέπεια: Ούτε μία κακιά λέξη ενάντια στους «ιμπεριαλιστές» πια, μόνο διαφημίζουμε την εμπιστοσύνη μας σ’ αυτούς, λέγοντας για παράδειγμα:

«Κατά τη γνώμη μας, υπάρχουν αρκετά αισιόδοξες προοπτικές για το προσεχές και το απώτερο μέλλον. Κοιτάξτε πώς άλλαξαν οι σχέσεις μας με τις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής. Σιγά-σιγά διαμορφώνεται μια αμοιβαία κατανόηση, δημιουργήθηκαν στοιχεία εμπιστοσύνης, χωρίς τα οποία δύσκολα μπορεί να προχωρήσει κανείς στην πολιτική.»

Εδώ, λοιπόν, θα πρέπει να αναρωτηθούμε ποιος προχώρησε στην πολιτική: η «γεμάτη εμπιστοσύνη» Σοβιετική Ένωση ή οι κάθε άλλο παρά «γεμάτες εμπιστοσύνη» (αλλά κάθε άλλο παρά αξιόπιστες») ΗΠ Α; Αρα, κούφια, παραπλανητικά λόγια του Γκορμπατσόφ!

«Στο κίνημα για μια μεγαλύτερη ενότητα του κόσμου πρέπει να συμμετάσχουν όλοι.»

Σε ποιον, άραγε, ν’ απευθύνεται αυτή η έκκληση; Μήπως στις ηγετικές ιμπεριαλιστικές δυνάμεις; Δεν χρειάζεται. Στόχος τους ήταν και παραμένει η ενοποίηση του κόσμου κάτω


από τη δική τους ηγεσία!Σε ποιον, λοιπόν; Δεν μένουν παρά εκείνοι που δεν πιστεύ

ουν τόσο εύκολα στις καλές προθέσεις των ιμπεριαλιστών, ας πούμε ένας Χόνεκερ, ή ένας Φιδέλ Κάστρο, ή πολιτικοί στον «Τρίτο Κόσμο», που δεν δέχονται μ’ ευχαρίστηση να «ενοποιηθούν» μέσω Παγκόσμιας Τράπεζας και Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου. Ο Γκορμπατσόφ, λοιπόν, διαφημιστής του παγκόσμιου κεφαλαίου! Μήπως πρόκειται για δυσφήμηση, κακοήθη διαστρέβλωση των προθέσεών του; Μα κοιτάξτε τον σήμερα! Δεν φτάνει αυτό;

Ο Γκορμπατσόφ λέει για τον ΟΗΕ:

«Δυστυχώς, από την ίδρυσή του βρέθηκε κάτω από την πίεση του “ψυχρού πολέμου”. Για πολλά χρόνια στάθηκε σαν τόπος διεξαγωγής προπαγανδιστικών μαχών και σαν κέντρο καλλιέργειας πολιτικής αντιπαράθεσης.»

Μα καλά, κανείς δεν παραξενεύτηκε μ’ αυτά τα λόγια; Κανείς δεν θυμήθηκε τις οδηγίες του Λένιν στους σοβιετικούς διπλωμάτες; Να χρησιμοποιούν, δηλαδή, κάθε ευκαιρία, κάθε βήμα, για να ξεσκεπάζουν τις απάτες και την υποκρισία των ιμπεριαλιστών, να στηλιτεύουν την ωμότητά τους απέναντι στις καταπιεζόμενες τάξεις και τους λαούς;

Είναι, λοιπόν, τόσο δύσκολο να διακρίνει κανείς πίσω απ’ αυτά τα λόγια του Γκορμπατσόφ την ταπεινωτική βαθιά υπόκλιση του εκπροσώπου της σοβιετικής εξουσίας μπροστά στους ιμπεριαλιστές, την αισχρή συγνώμη του για την «άπρεπη» συμπεριφορά των προ-γκορμπατσοφικών σοβιετικών διπλωματών, που «δυστυχώς» δεν ντράπηκαν να μεταφέρουν την ταξική πάλη ακόμα και μέχρι την ιερή πύλη του Ιστ Ρίβερ;

Φυσικά, ο Γκορμπατσόφ ξέρει τι έκπληξη και μάλιστα τι οργή θα προκαλέσει η ομιλία του σε πολλούς κομμουνιστές


στη Σοβιετική Ένωση και παντού στον κόσμο. Και αν πάρου- μ* υπόψη μας ότι ο ίδιος έχει πίσω του μια στέρεη μαρξιστική- λενινιστική διαπαιδαγώγηση και ότι διαθέτει μια εξυπνάδα πάνω απ’ το μέσο όρο, μπορούμε να πάρουμε σαν αφετηρία το γεγονός ότι έχει πλήρη επίγνωση του απατηλού χαρακτήρα των ελπιδοφόρων οικοδόμων του μέλλοντος μιας ειρηνικής και αξιόπιστης συνεργασίας ανάμεσα στον ιμπεριαλισμό και το σοσιαλισμό. Γι’ αυτό και είναι κατανοητή η ανάγκη του να αντιμετωπίσει εκ των προτέρων τον πολύ δικαιολογημένο σκεπτικισμό απέναντι στο ουτοπικό του «όραμα της ειρήνης»:

«Μήπως υπάρχει εδώ ένας κάποιος ρομαντισμός, μήπως υπερεκτιμώνται οι δυνατότητες και η ωριμότητα της κοινωνικής συνείδησης που υπάρχει στον κόσμο; Τέτοιου είδους αμφιβολίες και ερωτηματικά ακούμε τόσο στην πατρίδα μας όσο και από μερικούς δυτικούς εταίρους μας. Είμαι πεισμένος ότι δεν είμαστε ξένοι προς την πραγματικότητα. Έχουν ήδη διαμορφωθεί δυνάμεις στον κόσμο που με τον έναν ή άλλο τρόπο θέλουν ν’ αρχίσει μια περίοδος ειρήνης. (...)»

Οποιος άφησε τότε να τον νανουρίσουν αυτά τα τραγούδια των σειρήνων επειδή ανταποκρίνονταν στη λαχτάρα του για αποτροπή του κινδύνου ενός ατομικού πολέμου -κινδύνου που τον παρουσίαζαν τεράστιο-, όποιος λοιπόν έβαζε στη θέση της ορθολογικής ανάλυσης της πραγματικότητας τις δικές του επιθυμίες, αυτός σήμερα τουλάχιστον που έσκασαν οι σαπουνόφουσκες του Γκορμπατσόφ και ο κόσμος κινείται ακριβώς στην τροχιά των «αντικειμενικών νομοτελειών» που καθόρισαν οι Μαρξ και Λένιν και όχι από τις «νέες» νομοτέλειες του Γκορμπατσόφ, αυτός λοιπόν θα πρέπει να παραδεχτεί ότι ο Γκορμπατσόφ έκανε ένα μοιραίο λάθος. Κι αυτό είναι το λιγότερο που μπορούμε να πούμε.

Και τότε θα έπρεπε ουσιαστικά να τεθεί επιτακτικά το ερώ



τημα: Πόσες δεκάδες χιλιάδες φορές θεωρήθηκε ένοχος και καταδικάστηκε ο Στάλιν, επειδή δεν πίστεψε τις προειδοποιήσεις για την ακριβή ημερομηνία της επιδρομής του γερμανο- φασιστικού στρατού και επομένως -έτσι ισχυρίζονται μερικοί αρκετά επιπόλαια- θυσίασε απερίσκεπτα χιλιάδες ή ακόμα και εκατοντάδες χιλιάδες σοβιετικούς στρατιώτες; (Όταν πρόκειται να αυξηθούν οι ευθύνες του Στάλιν, η κλίμακα παραμένει πάντα ανοιχτή προς τα πάνω).

Πόσο βαρύ, όμως, είναι πια το «λάθος» του Γκορμπατσόφ, ένα «λάθος» που δεν επέφερε μόνο πισωγυρίσματα, αλλά έπαιξε στα ζάρια τα επιτεύγματα 70 χρόνων σοσιαλιστικής διακυβέρνησης, που έκανε μάταιες όλες τις θυσίες της επανάστασης, του εμφυλίου πολέμου και του δεύτερου παγκόσμιου πολέμου, ένα «λάθος» που είχε σαν συνέπεια όλα αυτά τα χιλιάδες ανθρώπινα θύματα των πολέμων ανάμεσα στους λαούς της πρώην Σοβιετικής Ένωσης, τα θύματα της τραγωδίας της Γιουγκοσλαβίας, όλους εκείνους που πεθαίνουν στον Τρίτο Κόσμο επειδή δεν υπάρχει πια σοσιαλιστική κοινότητα;

Γιατί το λάθος του ενός, που παρ’ όλα αυτά δεν εμπόδισε τη μεγαλύτερη κοσμοϊστορική νίκη του σοσιαλισμού, αποτελεί αιτία για αιώνια καταδίκη, ενώ το «λάθος» του άλλου, που είχε σαν συνέπεια την πιο βαριά ήττα του εργατικού κινήματος και όλων των προοδευτικών δυνάμεων, που ποτέ κανείς δεν είχε θεωρήσει πιθανή, δεν αξίζει καν ούτε να το αναφέρουμε;'

1. Για να μην προκαλέσω λαθεμένα συμπεράσματα, θα πρέπει να προσθέσω ότι συγκρίνω εδώ μόνο τον τρόπο που αντιμετωπίζεται μια και μοναδική από τις καταγγελίες ενάντια στον Στάλιν, δηλαδή συγκρίνω τη λαθεμένη εκτίμηση των πληροφοριών για την ημερομηνία της επιδρομής με την αντιμετώπιση της «λαθεμένης εκτίμησης» από τον Γκορμπατσόφ για την ικανότητα μεταρρύθμισης του ιμπεριαλισμού στην κατεύθυνση της ειρήνης. Ξαναδιαβάζοντας το σημείο αυτό βλέπω ότι η διατύπωσή μου μπορεί εύκολα να δημιουργήσει μια τέτοια εντύπωση, ή οπωσδήποτε να προκαλέσει αντιρρήσεις, ότι δηλαδή αγνοώ όλα τα άλλα σημεία της

IV. Το τέταρτο στρώμα του κρεμμυδιού: Η ανοιχτή επίθεση στην οικονομική βάση του σοβιετικού κράτους

- στην κοινωνική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής

Η επίθεση αυτή έγινε κυρίως κατά τη συνάντηση του Γκορμπατσόφ με διευθυντικά στελέχη των μέσων μαζικής ενημέρωσης, στις 29 Μάρτη 1989.'

Όποιος διαβάσει στα πεταχτά την ομιλία αυτή, θα αντι- δράσει έντονα στον ισχυρισμό ότι αποτελεί ανοιχτή επίθεση ενάντια στις βάσεις του σοσιαλισμού. Γιατί η ομιλία αυτή είναι ταυτόχρονα υπόδειγμα για την τέχνη της παραπλάνησης και της απάτης που ο Γκορμπατσόφ κατέχει θαυμάσια. Δεν είναι μόνος του πάνω στη σκηνή. Εξέτασε προσεκτικά πού ακριβώς απέτυχε το πρότυπό του, ο πνευματικός του πατέρας, ο Χρουστσόφ. (Στις ομιλίες του πολλές φορές λέει ότι «εμείς» εξετάσαμε προσεκτικά αυτό το ζήτημα). Σαν μια από τις αιτίες της αποτυχίας αναγνώρισε ότι ο Χρουστσόφ έκανε ένα σοβαρό λάθος τακτικής. Βρισκόταν πάντα στην κορυφή του «μεταρρυθμιστικού» κινήματος και γ ι’ αυτό συγκέντρωνε πάνω του όλες τις επιθέσεις των λεγόμενων «συντηρητικών». Αυτό δεν έπρεπε να συμβεί με τογ ίδιο. θα προχωρούσε πιο έξυπνα: δεν θα έπρεπε να βρίσκεται μπροστά-μπροστά, αλλά «στη μέση», να είναι εκείνος που συγκρατεί το κόμμα ενάντια στα «άκρα» και από τις δυο πλευρές. Για να αντιπροσωπεύει τη «μέση», χρειαζόταν μια αντιπολίτευση από τα δεξιά και μια από τ’ αριστερά. Για την αντιπολίτευση από τ’ αριστερά, από εκείνους που αντιστρατεύονταν την υποχωρητική πορεία φιλελευθεροποίησης, δεν χρειαζόταν ν’ ανησυχεί. Το μόνο που έπρεπε να φροντίζει ήταν να μην μπορέσει να τραβήξει προς


κατηγορίας απ’ όπου πηγάζει η καταδίκη του Στάλιν. Αυτό δεν είναι καθόλου σωστό. Παραπέμπω στις αναφορές μου στο Δελτίο Welssenseer Blätter, τεύχη 4/91, σελ. 57 κ. ε., 2/92, σελ. 62 κ. ε. και 4/92, σελ. 49. (Σημ. τ. συγγρ.).

1. Neues Deutschland, 1 .-2.4.1989.

τη μεριά της την πλειοψηφία των οργάνων που έπαιρναν τις αποφάσεις. Αυτό θα ήταν πιο εύκολο να επιτευχθεί, αν είχε μια αντιπολίτευση από τα δεξιά που να τον πιέζει βέβαια προς την κατεύθυνση που ήθελε ο ίδιος να ακολουθήσει, όμως με απαιτήσεις που να φαίνονται στη δοσμένη κατάσταση παρατραβηγμένες, να έχουν έναν υπερεξτρεμισμό, που απέναντί του να εμφανίζεται αυτός σαν μετριοπαθής μεταρρυθμιστής και υπερασπιστής όλων εκείνων που στη γενική συνείδηση θεωρούνταν ακόμα απαραβίαστα.

Το ρόλο εκείνου που ασκεί «πίεση» ανέλαβε με ευχαρίστηση ο Γέλτσιν. Οι δυο τους ήταν απόλυτα σύμφωνοι για το πού θα οδηγούσε το ταξίδι, όπως παραδέχτηκαν πολλές φορές και οι ίδιοι. Πράγμα όμως που δεν σήμαινε, όπως έμελλε να μάθει ακόμα ο Γκορμπατσόφ, ότι ο Γέλτσιν θα έμενε για πάντα ικανοποιημένος με το ρόλο του θερμοκέφαλου που του είχε αναθέσει ο υπ’ αριθ. 1. Πάντως, προσωρινά το ζευγάρι λειτουργούσε θαυμάσια: Ο Λιγκατσόφ κριτικάριζε τον Γκορμπατσόφ από τα αριστερά, ενώ αντίθετα ο Γέλτσιν τον κατηγορούσε ότι ήταν «διατακτικός». Ο Γκορμπατσόφ αντέκρουε απότομα τον πρώτο σαν «συντηρητικό» και σαν εκπρόσωπο της αποστεω- μένης, εγωιστικής «νομενκλατούρας» που μόνο για την αργο- μισθία της ενδιαφερόταν, ενώ ταυτόχρονα απέναντι στον Γέλ- τσιν έπαιζε τον αποφασιστικό υπερασπιστή των σοσιαλιστικών θέσεων. Έτσι παρουσιαζόταν σαν ο άνθρωπος εκείνος που χωρίς την εξισορροπητική του δράση το κόμμα θα παραδινόταν στην αποσύνθεση.

Όταν, για παράδειγμα, ο Γέλτσιν απαίτησε να διαγραφεί το άρθρο του συντάγματος που καθόριζε τον ηγετικό ρόλο του κόμματος, ο Γκορμπατσόφ αντέδρασε στην αρχή με ένα οργισμένο: «Οχι, ποτέ!» Μετά αποδυνάμωσε το «Όχι» του κάνο- ντάς το: «Όχι, όχι κάτω από τις σημερινές συνθήκες!» Και πολύ σύντομα προσγειώθηκε στην αιτιολόγηση της αναγκαιότητας κατάργησης αυτού του άρθρου. Το ίδιο συνέβη και με την απαίτηση για κατάργηση του μονοκομματικού συστήμα

Τα πολλά στρώματα τον κρεμμυδιού πον λέγεται Γκορμπατσόφ 85

τος και σε πολλές άλλες περιπτώσεις. Αποτέλεσε όλο αυτό ένα καλοπαιγμένο, καλοστημένο εθιμοτυπικό της «περεστρόικα».

Επειδή, όμως, στο εργατικό κίνημα, και ιδιαίτερα στα κομμουνιστικά κόμματα, «αριστερά» σημαίνει στην πολιτική γεωγραφία κάτι το θετικό και «δεξιά» κάτι το αρνητικό, δεν έπρεπε να μείνουν έτσι τα πράγματα, δηλαδή η αριστερή αντιπολίτευση να μείνει αριστερά και η δεξιά ψευτοαντιπολίτευση δεξιά. Κι έτσι, προς μεγάλη έκπληξη πολλών μέσα στη χώρα, αλλά και εκτός Σοβιετικής Ένωσης, ο Γέλτσιν γίνεται «αριστερή αντιπολίτευση» και ο Λιγκατσόφ «δεξιά». Γιατί, μήπως ο Λιγκατσόφ δεν θέλει να διατηρηθεί η υπάρχουσα κατάσταση, άρα είναι «συντηρητικός», κι επομένως όπως παντού οι συντηρητικοί, δεξιός; Κι ο Γέλτσιν δεν είναι κάποιος που πιέζει επιτακτικά για αλλαγή, άρα επαναστάτης, κι επομένως όπως όλοι οι επαναστάτες, αριστερός; Να το, λοιπόν! Κι έτσι έχουμε το περίεργο θέαμα να είναι οι «αριστεροί» στη Σοβιετική Ένωση εκείνοι που οι κυρίαρχοι κύκλοι και τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, που κατέχουν στις πρωτεύουσες του κεφαλαίου, να είναι ευνοϊκά διατεθειμένοι απέναντι τους, ενώ οι «δεξιοί» να αντιμετωπίζουν έναν δυσμενή τύπο.

Αυτή η αντιστροφή των πόλων στους όρους «δεξιά» και «αριστερά» δεν έγινε φυσικά χωρίς τη συγκατάθεση του Γκορμπατσόφ. Αυτός έχει το κύριο μερίδιο της ευθύνης επειδή απομακρύνθηκε από τους «ριζοσπάστες μεταρρυθμιστές» η ετικέτα του «δεξιού» και κολλήθηκε πάνω στους πραγματικούς αντιπάλους του, τους γνήσιους αριστερούς, τους υπερασπιστές του σοσιαλισμού.

Μόνο όποιος γνωρίζει αυτή τη σκηνοθεσία της πολιτικής μασκαράτας της Μόσχας, είναι σε θέση να αποκρυπτογραφή- σει τις ομιλίες του Γκορμπατσόφ.

Ας δούμε, όμως, τώρα τις οδηγίες που έδωσε ο Γκορμπατσόφ στους ανθρώπους των μέσων μαζικής ενημέρωσης:

«Εμείς ξεκινήσαμε από το γεγονός ότι η περεστρόικα


δεν αποκτάει δύναμη, δεν προχωράει, χωρίς τη λύση του προβλήματος των τροφίμων, χωρίς την επεξεργασία μιας σύγχρονης (!) αγροτικής πολιτικής. Φυσικά, είχαμε ταυτόχρονα συνειδητοποιήσει ότι ούτε και στον αγροτικό τομέα μπορεί κανείς να υπολογίζει με βαθιές αλλαγές, αν αυτές δεν συμβαδίζουν με βαθιές αλλαγές σ’ ολόκληρη την κοινωνία.

Ακριβώς αυτή η αντικειμενική όψη της κατάστασης έκανε αναγκαία τη ριζική οικονομική μεταρρύθμιση. Ακριβώς γι’ αυτό χρειαζόμαστε και μια πολιτική μεταρρύθμιση.

Τα τρόφιμα είναι το βασικό πρόβλημα της κατάστασής μας. Αν το λύσουμε, θα είναι ένα τεράστιο κέρδος όχι μόνο για την οικονομία αλλά και στον κοινωνικό τομέα και στο πολιτικό επίπεδο. Αν δεν καταφέρουμε να λύσουμε αυτό το πρόβλημα, ας μιλήσουμε ξεκάθαρα, μπορούμε να σταματήσουμε όλη την περεστρόικα και τότε θα έχουμε μια σοβαρή αποσταθεροποίηση της κοινωνίας.»

Η περεστρόικα δεν σταμάτησε, αλλά η αποσταθεροποίηση της κοινωνίας που είχε ήδη ξεκινήσει συνεχίστηκε.

Φυσικά, το πρόβλημα των τροφίμων ήταν σίγουρα πολύ σημαντικό, δεν ήταν όμως το βασικό πρόβλημα της σοβιετικής πραγματικότητας. Το βασικό πρόβλημα ήταν η εξαπόλυση των αντισοσιαλιστικών, εθνικιστικών, μοναρχικών και αντι- σημιτικών δυνάμεων, που ουσιαστικά κεντρίζονταν από τις όλο και πιο σφοδρές επιθέσεις των μέσων μαζικής ενημέρωσης ενάντια στον κομματικό και κρατικό μηχανισμό. Το βασικό πρόβλημα ήταν ο κίνδυνος που διέτρεχε ο σοσιαλισμός στη Σοβιετική Ένωση και κατ’ επέκταση σ’ όλα τα ευρωπαϊκά σοσιαλιστικά κράτη.

Οι προτάσεις που ο Γκορμπατσόφ έκανε στους εκπροσώπους των ΜΜΕ ήταν τέτοιες που ο κίνδυνος αυτός γνώρισε μια τεράστια αύξηση:

Τα πολλά στρώματα τον κρεμμυδιού που λέγεται Γκορμπατσόφ _ 87

«Έχει βασική σημασία το γεγονός ότι για πρώτη φορά εδώ και πολλά χρόνια μια ολομέλεια έκανε κεντρικό ζήτημα για τη λύση των οικονομικών προβλημάτων τη ριζική αλλαγή των σχέσεων ιδιοκτησίας και παραγωγής στη χώρα, τη μετάβαση σε νέες μορφές διεύθυνσης της οικονομίας και τη θεμελιώδη αλλαγή των μεθόδων διεύθυνσης. (...) Έχω υπόψη μου ότι εδώ πρόκειται για θεμελιώδη μεταβολή της αντίληψής μας τόσο για την ανάπτυξη του αγροτικού τομέα όσο και ολόκληρης της οικονομίας.

Γι’ αυτό και τα αποτελέσματα της ολομέλειας, τα πολιτικά της συμπεράσματα και οι στόχοι της ξεπερνάνε τα πλαίσια του αγροτικού ζητήματος, είναι ζήτημα αρχής, έχουν γενικά θεωρητική, γενικά πολιτική και γενικά οικονομική σημασία.

Ο αγροτικός τομέας θα παίξει το ρόλο του πρωτοπόρου, του σκαπανέα στην αφομοίωση των αντίστοιχων μορφών της διαχείρισης και διεύθυνσης της οικονομίας. (...) Αν τα ΜΜΕ δεν καταβάλουν σοβαρές προσπάθειες, αν ο λαός δεν κατανοήσει τα μέτρα που προ- τείνονται εδώ, δύσκολα θα προχωρήσει η υπόθεση. (...) Φυσικά, εδώ συγκρούονται διαφορετικά συμφέροντα. (...)»

Και ποιες αποφάσεις πάρθηκαν για να επιτευχθεί ο «εκσυγχρονισμός» της γεωργίας; Δεν θα το πιστεύαμε, αλλά είναι αλήθεια: Αναβίωση της λιγότερο παραγωγικής μορφής αγροτικής οικονομίας, της μορφής εκείνης που περισσότερο υποδουλώνει τους αγρότες, ιδιαίτερα τις αγρότισσες, δηλαδή αναβίωση του μικρού αγροτικού οικογενειακού νοικοκυριού! Είναι τόσο τερατώδες, ώστε ο Γκορμπατσόφ δεν τολμάει να παρουσιάσει την ουσία του ζητήματος ορθά-κοφτά και χωρίς φτιασιδώματα, παρά κοπανάει συνέχεια αερολογίες, πριν αφήσει να καταλάβει κανείς περί τίνος πρόκειται.


«Η Ολομέλεια εκφράστηκε υπέρ της απελευθέρωσης του τεράστιου δυναμικού των κολχόζ και σοβχόζ, με τη βοήθεια της πάκτωσης και της ίδρυσης συνεταιρισμών. Η Ολομέλεια εκφράστηκε και υπέρ της υποστήριξης των αγροτικών επιχειρήσεων και συγκροτημάτων, των αγροτικών νοικοκυριών, της ατομικής δευτερεύουσας οικονομίας, των συμφωνιών πάκταχτης όχι μόνο μέσα στα πλαίσια των κολχόζ και σοβχόζ, αλλά και έξω απ’ αυτά. (...)

Με άλλα λόγια, σύντροφοι, κανενός είδους δογματισμός, παρά μέγιστη υποστήριξη σε όλα όσα εδραιώνουν την αυτοτέλεια, το αίσθημα να είσαι αφέντης της γης σου.»

Όποιος διάβαζε τότε αυτές τις δηλώσεις και δεν ήθελε ακόμα να πιστέψει ότι η «μεταρρύθμιση» αυτή οδηγεί στην κατάργηση της κοινωνικής ιδιοκτησίας, στην επιστροφή στην ιδιωτική γεωργία, και επομένως στη δημιουργία μιας νέας τάξης κουλάκων, καταδικάζοντας τη μάζα των αγροτών να ζει στην εξαθλίωση, τουλάχιστον θα πείστηκε πια από την παραπέρα εξέλιξη ότι έπεσε θύμα μιας λαθεμένης εκτίμησης που του υπαγόρεψε η καλοπιστία του.

Η φράση από την ομιλία του που ακολουθεί, δείχνει ότι η ομάδα του Γκορμπατσόφ ήταν αποφασισμένη να βγάλει απ’ τη μέση με κάθε τρόπο κάθε αντίσταση στην πολιτική της για παλινόρθωση. Κατ’ αρχήν, όμως, προσπάθησαν να το πετύ- χουν με την ηθική δυσφήμηση όλων εκείνων που στέκονταν εμπόδιο σ’ αυτή την πολιτική και υπερασπίζονταν τις μορφές της σοσιαλιστικής, κοινωνικής παραγωγής:

«Η διαχειριστική μέθοδος είναι ακόμα βαθιά ριζωμένη σε πολλούς διευθυντές κολχόζ και σοβχόζ και σε πολλούς ειδικούς. Γι’ αυτό και δεν τους ταιριάζει η πά- κτωση.» (Με τη λέξη πάκτωση εννοούνται τα αγροτικά


οικογενειακά νοικοκυριά πάνω στη γη που θα τους μίσθωναν τα κολχόζ και τα σοβχόζ και που επέτρεψαν οι αποφάσεις και προπαγάνδισαν ο Γκορμπατσόφ και τα ΜΜΕ).

«Αυτοί οι άνθρωποι θέλουν να δίνουν οδηγίες και εντολές και να διοικούν, ώστε να κρατάνε τον κόσμο εξαρτημένο. Όμως, πάκτωση σημαίνει σχέσεις ανάμεσα σε εταίρους, αμοιβαίες υποχρεώσεις και μη ανάμιξη. Αυτό θα πει αυτοτέλεια. (...)»

Για να κλείσουμε αυτό το κεφάλαιο είναι σημαντικό να θυμίσουμε για μια ακόμα φορά ότι ο Γκορμπατσόφ είπε ρητά ότι στη γεωργία πέφτει ο ρόλος του σκαπανέα στην εισαγωγή νέων οικονομικών και ιδιοκτησιακών μορφών. Αυτό ήταν μια αρκετά καθαρή υπόδειξη σε ποια κατεύθυνση επρόκειτο να προχωρήσει η λεγόμενη «οικονομική μεταρρύθμιση» και σε όλους τους άλλους κλάδους της οικονομίας.

9 0 ________________ Σύγχρονος αναθεωρητισμός χαι αντεπανάσταση

V. Το πέμπτο στρώμα: Η ανοιχτή παραίτηση από το σοσιαλιστικό διεθνισμό με την προπαγάνδιση

του «κοινού ευρωπαϊκού σπιτιού»

Στην πράξη και στη θεωρία, ο Γκορμπατσόφ είχε από πολύ καιρό εγκαταλείψει το σοσιαλιστικό διεθνισμό, κι ας τον ανέφερε αραιά και πού στις ομιλίες του.

Ήδη στην ομιλία του στον ΟΗΕ είχε ξεκαθαρίσει ότι το σημαντικότερο μέλημά του στην εξωτερική πολιτική ήταν η εγκάρδια σύμπνοια με τους ηγέτες των ιμπεριαλιστικών κρατών, κύρια των ΗΠΑ. Παρ’ όλο που η κατάσταση της «κοινότητας» των σοσιαλιστικών χωρών ήταν αξιοθρήνητη, αυτό δεν τον έκανε ποτέ να ασχοληθεί με εποικοδομητικές προτάσεις για μια πραγματικά αποτελεσματική συνεργασία των σο

σιαλιστικών κρατών. Επίσης, δεν βρήκε ποτέ κάποια φόρμουλα, ας πούμε, για το «κοινό σοσιαλιστικό σπίτι», γιατί αυτό το ετοιμόρροπο και υπό διάλυση σπίτι δεν τον έκανε να χάσει τον ύπνο του, όπως πολλούς απλούς κομμουνιστές. Εκείνο που απασχολούσε ασταμάτητα τη σκέψη του και τον έκανε να διατυπώσει τελικά τη φόρμουλα για το «κοινό ευρωπαϊκό σπίτι» ήταν το ζήτημα πώς θα καταφέρει να κάνει κατανοητή και ελκυστική στους ανθρώπους της δικής του χώρας τη γραμμή του για την «αξιόπιστη» συνεργασία με τον ιμπεριαλισμό.

Το σημαντικότερο μέσο γι’ αυτό ήταν οι ορατές επιτυχίες της πολιτικής του για την ύφεση. Δεν ήταν όμως εύκολο. Ούτε η κυρία θάτσερ ούτε οι πρόεδροι Ρίγκαν και Μπους αμφέβαλλαν για την πολιτική αξιοπιστία του Γκορμπατσόφ (έτσι όπως εκείνοι την εννοούσαν) και του εύχονταν συνέχεια να έχει επιτυχία στο εγχείρημα της περεστρόικα. Ωστόσο αμφέβαλλαν για μεγάλο διάστημα αν σ’ αυτό το πραγματικά πρωτόφαντο και ριψοκίνδυνο εγχείρημα θα ήταν σε θέση να ξεπεράσει τις εσωτερικές αντιστάσεις και να αναγκάσει το κόμμα των μπολσεβίκων πραγματικά σε διαρκή υποταγή. Γι’ αυτό το λόγο για μεγάλο διάστημα δεν ήταν διατεθειμένοι να ανταμείψουν τα πολυάριθμα μονόπλευρα βήματα που έκανε ο Γκορμπατσόφ σε θέματα αφοπλισμού με αντίστοιχα δικά τους μέτρα ή με την υπογραφή συμφωνίας για τον αφοπλισμό. Μόνο όταν ήταν πια αρκετά σίγουροι ότι δεν υπήρχε σχεδόν κανένας άλλος κίνδυνος να ανατραπεί από «συντηρητικές» δυνάμεις, εγκατέ- λειψαν αυτή την επιφυλακτική στάση, όχι βέβαια τελείως, αλλά σε κάποιους τομείς.

Έτσι, σαν ανταμοιβή για την τόσο ευλογημένη για τη Δύση δράση του, του έκαναν την τιμή να τον αφήσουν να μιλήσει στο Συμβούλιο της Ευρώπης στο Στρασβούργο. Στην ομιλία αυτή παρουσίασε την αντίληψή του για το «κοινό ευρωπαϊκό σπίτι» και, όπως και στον ΟΗΕ, ζωγράφισε κι εδώ με τα ωραιότερα χρώματα την εικόνα της μελλοντικής, ειρηνικής Ευρώ-

Τα πολλά στρώματα του κρεμμύδιού που λέγεται Γκορμπατσόφ _ 91

πης, μιας Ευρώπης χωρίς ατομικά όπλα που θα συνεργάζεται αρμονικά μεταξύ της.1

Μίλησε πάλι για την «οικοδόμηση ενός νέου κόσμου», για την «παγκόσμια κοινότητα», που βρισκόταν «στο σημείο καμπής της ιστορίας της», για το «νέο στάδιο της παγκόσμιας ιστορίας»:

«Η ιδέα της ευρωπαϊκής ένωσης πρέπει ευθύς εξ αρχής να γίνει από κοινού, σε μια διαδικασία κοινής δράσης όλων των εθνών. (...) Η δυσκολία έγκειται (...) στην πάρα πολύ διαδεδομένη πεποίθηση ή μάλιστα στην πολιτική θέση ότι η υπέρβαση της διαίρεσης της Ευρώπης κατανοείται σαν υπέρβαση του σοσιαλισμού. Αυτό όμως είναι η πορεία προς την αντιπαράθεση, αν όχι κάτι χειρότερο. (...) Είναι γεγονός ότι τα κράτη της Ευρώπης ανήκουν σε διαφορετικά κοινωνικά συστήματα και η αναγνώριση αυτού του ιστορικού γεγονότος (...) είναι η βασικότερη προϋπόθεση για μια ομαλή ευρωπαϊκή διαδικασία.»

Πάει καλά ως εδώ. Όμως, με την επόμενη φράση ο Γκορμπατσόφ παρηγορεί τους ακροατές του: Τα πράγματα δεν πρέπει να παραμείνουν έτσι όπως έχουν σήμερα!

«Η κοινωνική και πολιτική τάξη πραγμάτων στη μια ή την άλλη χώρα άλλαξε στο παρελθόν και μπορεί ν’ αλλάξει και στο μέλλον.»

Μπροστά στις αλλαγές που ο Γκορμπατσόφ είχε ήδη ξεκινήσει στην ΕΣΣΔ, τα λόγια αυτά θα πρέπει να ήχησαν στ’ αυτιά των ακροατών του σαν υπόσχεση. Και συνέχισε:

92 ________________ Σύγχρονος αναθείορητισμός χαι αντεπανάσταση

1. Βλ. Neues Deutschland, 7.7.1989.

«Αυτό, όμως, είναι αποκλειστικά υπόθεση των ίδιων των λαών, είναι δική τους επιλογή. Οποιαδήποτε ανάμιξη στις εσωτερικές υποθέσεις και κάθε προσπάθεια να περιοριστεί η η κυριαρχία των κρατών, είτε πρόκειται για φίλους και συμμάχους είτε όχι, είναι ανεπίτρεπτη.»

Ήταν μια ακόμα ρητή διαβεβαίωση που απευθυνόταν στους Δυτικούς ότι από την πλευρά της Σοβιετικής Ένωσης δεν θα έμπαινε κανένα εμπόδιο σε κανέναν σύμμαχό της να αποχωρήσει, για παράδειγμα, από το Σύμφωνο της Βαρσοβίας και να προσχωρήσει στο άλλο στρατόπεδο, όπως είχε επιχειρήσει το 1956 ο Ίμρε Νάγκι, και σχετικά μ’ αυτό δρούσαν και πάλι στην Ουγγαρία και την Πολωνία ισχυρές δυνάμεις, που έφταναν μέχρι τους κυβερνητικούς κύκλους.

Αυτή η διαβεβαίωση του φάνηκε τόσο σημαντική που την επανέλαβε αμέσως:

«Η φιλοσοφική αντίληψη του πανευρωπαϊκού σπιτιού αποκλείει τη δυνατότητα στρατιωτικής σύγκρουσης, ακόμα και τη δυνατότητα χρήσης ή την απειλή χρήσης βίας, κυρίως στρατιωτικής -συνασπισμός ενάντια σε συνασπισμό ή μέσα στον ίδιο συνασπισμό- οπουδήποτε.»

Ο Γκορμπατσόφ παρουσιάζεται εδώ σαν συνήγορος των βορειοαμερικάνικων συμφερόντων, ένα βήμα ήδη στο δρόμο εκείνο που τον οδήγησε να ταπεινωθεί και να γίνει βοηθός σερίφη των ΗΠΑ στον πόλεμο στον Κόλπο του 1990/91.

«Οι πραγματικότητες σήμερα και οι προοπτικές για το άμεσο μέλλον είναι ολοφάνερες: Η ΕΣΣΔ και οι ΗΠΑ αποτελούν φυσικό κομμάτι της διεθνούς πολιτικής δομής της Ευρώπης.»


Σ’ όλους εκείνους στο Κοινοβούλιο του Στρασβούργου που μπορεί να διατηρούσαν ακόμα αμφιβολίες αν θα κατά- φερνε ο Γκορμπατσόφ να κρατήσει και να οδηγήσει τις μεταρρυθμίσεις του στο τέλος που προσδοκούσαν και επιθυμούσαν, τα λόγια του θα πρέπει να τους εμπνεύσανε εμπιστοσύνη:

«Η περεστρόικα μεταβάλλει τη χώρα μας, την οδηγεί σε κάτι το καινούργιο. Η διαδικασία αυτή θα προχωρήσει παραπέρα, θα βαθύνει και θα μεταβάλει από κάθε άποψη τη σοβιετική κοινωνία: την οικονομία, τον κοινωνικό, πολιτικό και πνευματικό τομέα, όλες τις εσωτερικές υποθέσεις και τις σχέσεις των ανθρώπων μεταξύ τους.

Αυτό το δρόμο πήραμε αποφασιστικά και αμετάκλη- τα.»

Σίγουρα, τη λέξη αμετάχλητα την άκουσαν στο Στρασβούργο με ιδιαίτερη ευχαρίστηση. Και σήμερα θα διαπιστώνουν σίγουρα πως ο Γκορμπατσόφ δεν τους είχε υποσχεθεί και τόσα πολλά!

VI. Το έκτο στρώμα του κρεμμυδιού:Αρνηση της Οκτωβριανής Επανάστασης με το μανδύα

της πίστης σ’ αυτήνΣτις 26 Νοέμβρη του 1989 δημοσιεύτηκε στην Πράβντα ένα

δισέλιδο άρθρο του Γκορμπατσόφ με το χαρακτηριστικό τίτλο: «Η σοσιαλιστική ιδέα και ο επαναστατικός μετασχηματισμός».1

Ο τίτλος είναι χαρακτηριστικός γιατί ο λόγος δεν γίνεται πια για το «σοσιαλισμό», αλλά για τη «σοσιαλιστική ιδέα» -


1. Neues Deutschland. 28.11.1989.

αναγνωριστικό σημείο των αναθεωρητών και του ρεβιζιονι- σμού: Η βαθιά τους πεποίθηση είναι ότι ο σοσιαλισμός κατά βάθος «δεν είναι πραγματοποιήσιμος», αλλά ότι οι φλυαρίες περί «σοσιαλιστικής ιδέας», περί «σοσιαλιστικού οράματος» δεν πρέπει να σταματήσουν.

Αυτό το άρθρο του Γκορμπατσόφ είναι όντως ένα «μανιφέστο του ρεβιζιονισμού». θα άξιζε πραγματικά να το τεκμηριώσουμε αυτό, παραθέτοντας πολλά αποσπάσματα. Ευτυχώς, κάτι τέτοιο δεν χρειάζεται, γιατί υπάρχει σ’ αυτό το «ρε- βιζιονιστικό μανιφέστο» ένα σημείο που περιέχει όλο το ρεβι- ζιονισμό μαζί στις αποχρώσεις του. Επομένως, αρκεί να αναφέρουμε αυτό το απόσπασμα για να καταλάβουμε τι καπνό φουμάρει ο συγγραςρέας του.

Σ’ αυτό το απόσπασμα, λοιπόν, ο Γκορμπατσόφ δηλώνει ότι ο στόχος που επιδιώκει στην κοινωνική οργάνωση είναι το αστιχοόημοκραηκό πολίτευμα και όχι ο σοσιαλισμός.

Φυσικά, ο Γενικός Γραμματέας του ΚΚΣΕ δεν μπορούσε να διατυπώσει γραφτά αυτό το αντεπαναστατικό πιστεύω σκέτο, χωρίς φτιασιδώματα, θα πρέπει να κόστισε κάμποσο καιρό και κάμποσες διανοητικές ακροβασίες σ’ αυτόν και σε μερικούς από τους συνεργάτες του μέχρι να τους έρθει η μεγαλοφυής ιδέα να καλύψουν την άρνηση του σοσιαλισμού με το μανδύα ενός όρκου πίστης στην Οκτωβριανή Επανάσταση. Με μια διατύπωση, δηλαδή, για την οποία θα μπορούσε κανείς να είναι αρκετά σίγουρος ότι θα κατανοηθεί σωστά από «τους δικούς του» ανθρώπους, ενώ αντίθετα από τους άλλους θα παρερμηνευόταν καλόπιστα με την έννοια που ήθελε. Είπε, δηλαδή:

«'Οσο περισσότερο διεισδύουμε στην ουσία της ίδιας μας της ιστορίας, τόσο πιο φανερό γίνεται σήμερα ότι η Οκτωβριανή Επανάσταση δεν ήταν λάθος, γιατί η πραγματική εναλλακτική λύση σε καμιά περίπτωση δεν ήταν ένα αστικοδημοκρατικό πολίτευμα, όπως προσπαθούν


σήμερα να μας πείσουν μερικοί, αλλά ένα άναρχο πραξικόπημα, μια αιματηρή στρατιωτική δικτατορία, η εγκαθίδρυση ενός αντιδραστικού, αντιλαϊκού καθεστώτος.»

'Οποιος ξέρει γράμματα και κατέχει τους απλούς κανόνες της λογικής δεν μπορεί ν’ αρνηθεί ότι το κείμενο αυτό λέει ότι η Οκτωβριανή Επανάσταση θα ήταν λάθος, αν υπήρχε μια πραγματική εναλλακτική λύση: το αστικοδημοκρατικό πολίτευμα.

Επειδή ωστόσο ο Γκορμπατσόφ ξέρει το ίδιο καλά ή και ακόμα καλύτερα από κάθε «απλό» κομμουνιστή ότι

- η Οκτωβριανή Επανάσταση έγινε ενάντια σε μια αστικοδημοκρατική κυβέρνηση που υπήρχε, δηλαδή ενάντια στους ρώσους Έμπερτ/Σάιντεμαν, δηλαδή στους Κερένσκι και Σία (το πραξικόπημα του Κορνίλοφ είχε αποτύχει ήδη),

- ο Λένιν, σε αντίθεση με τον Γκορμπατσόφ, έβλεπε στην αστική δημοκρατία τη δικτατορία της αστικής τάξης, που έπρεπε να ανατραπεί για να εγκαθιδρυθεί η δικτατορία του προλεταριάτου,

η διατύπωση αυτή σημαίνει στην πραγματικότητα ότι επειδή τ\ Οκτωβριανή Επανάσταση έγινε ενάντια στην αστικοδημοκρα- τική κυβέρνηση, ήταν λάθος.

Οποιος σκέφτεται έτσι, για όποιον η αστική δημοκρατία στέκεται ψηλότερα από τη σοσιαλιστική επανάσταση -και κανείς δεν μπορεί νά παραβλέψει ότι αυτή είναι η ουσία της παραγράφου που παραθέσαμε- δεν μπορεί -τι άλλο να περιμένει κανείς;- παρά όταν του παραδοθεί η εξουσία να τη χρησιμοποιήσει για να διορθώσει το «λάθος» και να βάλει μπροστά μια περεστρόικα, μια μετασκευή της υπάρχουσας αντικαπιτα- λιστικής τάξης πραγμάτων σε αστική.


Μετά από μια τέτοιου είδους δήλωση σαν αυτή που αναφέραμε, δεν θα μπορεί να υπάρχει κανένας έμπειρος μαρξιστής που ν’ αμφιβάλλει ότι:

- ο Γκορμπατσόφ, δηλαδή ο Γενικός Γραμματέας του ΚΚΣΕ, δεν είναι κομμουνιστής, αλλά αστός φιλελεύθερος, στην καλύτερη περίπτωση σοσιαλδημοκράτης,

- ένα κόμμα που έχει επικεφαλής του έναν τέτοιον άνθρωπο, έχει πάψει να είναι κομμουνιστικό, να είναι κόμμα του Λένιν,

- μια χώρα, όπου ο αρχηγός του κράτους είναι αντι- κομμουνιστής και χρησιμοποιεί την εξουσία ενάντια στους κομμουνιστές της χώρας, δεν μπορεί πια να είναι σοσιαλιστική, παρά είναι μια χώρα που βρίσκεται στο δρόμο της καπιταλιστικής παλινόρθωσης,

- δεν υπάρχει λόγος να εκπλήσσεται κανείς που ο άνθρωπος αυτός συγκέντρωσε τη συμπάθεια και την ευγνωμοσύνη των ηγετών του ιμπεριαλισμού και που του επέτρεψαν να διαδηλώνει την γκαρδιακή τους φιλία.


VII. Σχεδόν φτάσαμε στην καρδιά του κρεμμυδιού: Ικανοποίηση για το αποτέλεσμα

και αντάξια ανταμοιβή

Τον Οκτώβρη του 1990, η Επιτροπή του Βραβείου Νόμπελ αποφάσισε να απονείμει το βραβείο Νόμπελ για την ειρήνη στον Μιχαήλ Γκορμπατσόφ. Στον κατάλογο υπήρχε κι άλλος ένας υποψήφιος: ο Νέλσον Μαντέλα.

Η Επιτροπή έμει\£ πιστή στις παραδόσεις της να τιμάει με το βραβείο Νόμπελ για την ειρήνη κατά προτίμηση προσωπι

κότητες που έχουν προσφέρει υπηρεσίες στον αγώνα κατά του σοσιαλισμού. Και για ν ’ αναφέρουμε μόνο δύο από τα πιο πρόσφατα παραδείγματα: Ζαχάροφ και Βαλέσα.

Πολύ πετυχημένα η Επιτροπή αιτιολόγησε την απόφασή της λέγοντας ότι ο Γκορμπατσόφ έχει προσφέρει «μεγάλη και αποφασιστική συμβολή στη ριζική αναμόρφωση της Ανατολικής Ευρώπης».

Ο πρόεδρος της Επιτροπής έκανε σαφές κι άλλο ένα σημείο: Με την απονομή αυτή θα εδραιωνόταν το κλονισμένο κύρος του Γκορμπατσόφ στη χώρα του. «Ελπίζουμε», είπε ο πρόεδρος Γκίσκε Αντερσεν, «ότι το βραβείο θα ενισχύσει τις δυνατότητες που έχει να δράσει για να συμπράξει στη δημιουργία μιας νέας παγκόσμιας τάξης πραγμάτων».

Ίσως να το έκανε πραγματικά. Πάντως, στον πόλεμο στον Κόλπο ο Γκορμπατσόφ βοήθησε σοβαρά στη δημιουργία της «παγκόσμιας νέας τάξης».

Στην απονομή του βραβείου δεν είχε την ευτυχία να παραβρεθεί ο Γκορμπατσόφ προσωπικά. Γι’ αυτό κι έστειλε γραφτά το ευχαριστήριό του. Εκεί διαπίστωνε με μεγάλη ικανοποίηση ότι το 1990 σηματοδοτεί « γο τέλος της αφύσικης διάσπασης της Ευρώπης».

Ωστόσο, κανένας πραγματικός κομμουνιστής δεν θεώρησε ποτέ «αφύσικη» την ύπαρξη σοσιαλιστικών κρατών στην Ευρώπη δίπλα στα καπιταλιστικά, όπως και στον 18ο και 19ο αιώνα οι δημοκράτες δεν θεώρησαν «αφύσικη» την ύπαρξη αστικών κρατών δίπλα στα φεουδαρχικά κράτη της Ευρώπης. Αντίθετα, η δημιουργία σοσιαλιστικών κρατών ήταν το φυσικό επακόλουθο της ανάπτυξης του καπιταλισμού, όπως ο καπιταλισμός ήταν το φυσικό επακόλουθο της ανάπτυξης της παραγωγής εμπορευμάτων στη φεουδαρχία.

Κι όμως, η ικανοποίηση του Γκορμπατσόφ για το τέλος της διάσπασης της Ευρώπης με την εξαφάνιση του σοσιαλισμού -όπως φαίνεται ξεκάθαρα απ’ όσα αναφέραμε προηγούμενα-



δεν αποτελεί κάποια ξαφνική αλλαγή γνώμης, αλλά τη «φυσική» χαρά ενός ανθρώπου που δούλεψε γι’ αυτό το αποτέλεσμα με όλες του τις δυνάμεις και τώρα πια φτάνει το στόχο των προσπαθειών του.

Κι επομένως δεν πρόκειται για κάποιον που «γλίστρησε» ή για «έναν εντελώς νέο Γκορμπατσόφ». Αντίθετα, ήταν αυτός που ήταν και το 1985, όταν την ημέρα που διαλυόταν η ΕΣΣΔ με την καταγγελία της συμφωνίας της Ένωσης του 1922, δήλωσε στους δημοσιογράφους στις 12 Δεκέμβρη 1991: «Η κύρια υπόθεση της ζωής μου εκπληρώθηκε. Έκανα ό,η μπορούσα.»

Αυτό κανείς δεν μπορεί να του το αρνηθεί! Στη διάλυση του σοσιαλισμού είχε μεγαλύτερη επιτυχία απ’ ό,τι όλοι μαζί οι ανοιχτοί εχθροί του σοσιαλισμού, από τον Τσόρτσιλ μέχρι τον Χίτλερ.

Δεν φτάσαμε, όμως, ακόμα στην καρδιά του κρεμμυδιού!Αυτή την καρδιά την απάλλαξε από το τελευταίο περίβλη

μά της και την αποκάλυψε το περιοδικό Σπίγκελ.

VIII. «Να, λοιπόν, η καρδιά του κρεμμυδιού: ένας σοσιαλδημοκράτης!»

Όποιος δεν έχει ακόμα ξεπεράσει την «γκορμπιμανία» του, κομμουνιστής ή σοσιαλιστής, θα πρέπει να του συστήσουμε σαν θεραπεία τη συνέντευξη στο περιοδικό Σπίγκελ.1 Θα αναφέρουμε εδώ μερικά χαρακτηριστικά αποσπάσματα. Κατ’ αρχήν μια σημαντική ομολογία:

«Ό,τι κι αν συμβαίνει σήμερα (στην τότε Σοβιετική Ένωση), έχει σχέση με ό,τι άρχισα εγώ το 1985. Η εποχή

1. Βλ. περιοδικό Spiegel, 18.1.1993.

Γκορμπατσόφ δεν τέλειωσε ακόμα, μόλις τώρα αρχίζει στην πραγματικότητα.»

Επομένως, δεν έχει ηττηθεί, δεν είναι κάποιο ναυάγιο, τώρα κατάφερε να έχει τις συνθήκες εκείνες που χρειάζεται για ν’ αρχίσει πραγματικά η εποχή του!

«Σπίγκελ: Για τους μεν τα πράγματα πήγαιναν πολύ σιγά, για τους άλλους πολύ ριζοσπαστικά.

Γκορμπατσόφ. Κι ο Γκορμπατσόφ έπρεπε να οδηγήσει το πλοίο της περεστρόικα ανάμεσα στους υφάλους. Και εκείνη την εποχή δεν μπορούσες να εξαγγείλεις πράγματα, για τα οποία δεν ήταν ακόμα ώριμος ο λαός. (...) Έπρεπε να κάνεις υπομονή, μέχρι να αποδυναμωθεί σε τέτοιο βαθμό η κομματική γραφειοκρατία, που να μην μπορεί πια να γυρίσει προς τα πίσω (!) τον τροχό της ιστορίας.

Σπίγκελ: Μιχαήλ Σεργκέγεβιτς, δεν είστε πια κομμουνιστής;

Γκορμπατσόφ. Αν πάρετε τις δηλώσεις μου θα καταλάβετε ότι οι πολιτικές μου συμπάθειες ανήκουν στη σοσιαλδημοκρατία και στην ιδέα ενός κοινωνικού κράτους του είδους της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας.»

Αυτό που αποδείχνεται εδώ μ’ αυτό το χρονικό από το 1985 μέχρι σήμερα το επιβεβαιώνει ο Γκορμπατσόφ στο Σπίγκελ: Είναι τελείως λάθος η άποψη των ανθρώπων που πιστεύουν ότι ο Γκορμπατσόφ ήθελε να βελτιώσει το σοσιαλισμό, αλλά ότι γι’ αυτό το στόχο είτε δεν είχε σωστή αντίληψη ή ότι δεν είχε καθόλου αντίληψη. Είχε αντίληψη και την ακολούθησε και την πραγματοποίησε με συνέπεια και επιτυχία. Μόνο που δεν ήταν η αντίληψη της σοσιαλιστικής οικοδόμησης, αλλά η αντίληψη της διάλυσης του σοσιαλισμού.

1 0 0 _______________ Σύγχρονος αναθεωρητισμός και αντεπανάσταση


Ωστόσο, αυτό μπόρεσε να το πετύχει μόνο επειδή με την προεργασία του Χρουστσόφ το κομμουνιστικό κίνημα στη Σοβιετική Ένωση και διεθνώς είχε χωθεί τόσο βαθιά στο βούρκο του αναθεωρητισμού και ιδεολογικά είχε αφοπλιστεί και απολενινιστικοποιηθεί τόσο πολύ, ώστε μόνο λίγοι μπόρεσαν να συμπεράνουν από τα λεγόμενα του Γκορμπατσόφ πόση αντεπαναστατικότητα υπήρχε μέσα τους.

Το πώς μπόρεσε να φτάσει μέχρι εκεί η κατάσταση, είναι το σημαντικότερο, αλλά είναι ένα καινούργιο θέμα. Αυτό όμως μπορεί να το απαντήσει σωστά μόνο όποιος έχει θεραπευτεί από την «γκορμπιμανία».

«ΚΑΤΑΡΡΕΥΣΗ» ΚΑΙ/Ή «ΑΝΤΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ»;·

τον Χάνφριντ Μίλερ

I. Για τις λέξεις «κατάρρευση» και «αντεπανάσταση»

Η λέξη «κατάρρευση» είναι ουδέτερη. Μπορεί να καταρ- ρεύσει ένας βαριά άρρωστος, αλλά και μια ραδιουργία, ο σοσιαλισμός ή ο φασισμός, ένα μνημείο πολιτισμού, ένα κτίριο, ένας ήρωας ή και ένα τέρας.

Η λέξη «κατάρρευση» φέρνει πρώτα-πρώτα στη σκέψη εσωτερικές αιτίες: Πώς σωριάζεται κάτω ένας ανάπηρος, πώς γκρεμίζεται ένα κτίριο, είτε από λάθος κατασκευή, (συνήθως σ’ αυτή την περίπτωση μιλάμε για «αποτυχία», αυτή, όμως, η λέξη δεν ανήκει στο θέμα που πραγματεύομαι), είτε γιατί χτίστηκε πάνω στην άμμο, είτε γιατί χτίστηκε πρόχειρα, είτε γιατί δεν συντηρήθηκε ικανοποιητικά από τους ιδιοκτήτες ή τους χρήστες του. Σ’ αυτή την περίπτωση, την «ευθύνη» φέρνουν οι αρχιτέκτονες, οι εργολάβοι, οι οικοδόμοι, οι ιδιοκτήτες ή οι ένοικοί του.

Αν κάποιον τον σκοτώσουν (έστω κι αν είναι άρρωστος), δε λέμε ότι «σωριάστηκε». Κι αν κάτι ανατιναχτεί, δε λέμε ότι «κατέρρευσε».

Δεν είναι μόνο γι’ αυτό το λόγο που η λέξη «κατάρρευση», όταν αναφέρεται στο σοσιαλισμό, προκαλεί σε πολλούς (και σ’ εμένα) οργή. Γιατί από τη λέξη αυτή συμπεραίνει κανείς ότι ο σοσιαλισμός δεν δολοφονήθηκε, αλλά κατέρρευσε. Οτι ήταν μοιραίο ή ότι την ευθύνη τη φέρνει ο ίδιος, οπωσδήποτε πάντως δεν υπάρχει ευθύνη τρίτων! Οτι δεν υπήρξαν ούτε υπάρχουν «θανάσιμοι εχθροί» του σοσιαλισμού. Τουλάχιστον, δεν ήταν αυτοί η αιτία ή οι υπεύθυνοι για το τέλος του. Το πολύ- πολύ να υπήρχε κάποια «άλλη πλευρά», στην ουσία μάλιστα

1. Αυτό το θέμα μου τέθηκε από ένα κύκλο εργασίας θεολόγων και από μέλη στον τομέα των κοινωνικών επιστημών. (Σημ. τ. συγγρ.).

απλοί «εταίροι», που θεωρούσαν το εγχείρημα σοσιαλισμός αποτυχημένο και επικίνδυνο, γι’ αυτό και τον κριτίκαραν και τον απέρριπταν. Και σε τελική ανάλυση, είχαν δίκιο. Γιατί ο σοσιαλισμός αποδείχτηκε «αναποτελεσματικός», μ’ άλλα λόγια μη βιώσιμος, αποδείχθηκε ότι δεν εξυπηρετεί τη ζωή, ότι τη βλάφτει. Στη χειρότερη περίπτωση, εκείνοι «στην άλλη πλευρά» ήταν οι νεκροθάφτες του σοσιαλισμού (ίσως, μάλιστα και οι συλητές του πτώματος), όταν πια είχε ήδη καταρ- ρεύσει, και όχι οι δολοφόνοι του, αυτοί που τον παραμέρισαν στα πλαίσια της αντεπανάστασης.

Αλλο πράγμα, όμως, η λέξη «αντεπανάσταση»! Δείχνει με- ροληψία. Και στη γλώσσα των αντιπάλων της επανάστασης έχει αρνητική σημασία. Αυτό μας αποκαλύπτει ότι δεν έχουμε μόνο ζήσει σε μια επαναστατική εποχή, αλλά και ότι εξακολουθούμε να ζούμε - φυσικά, αυτή τη στιγμή σε καμιά περίπτωση δεν έχουμε επαναστατική κατάσταση!

Αντίθετα, ακόμα και στους νεότερους χρόνους, η λέξη «ε- πανάσταση» θεωρείτο βρισιά. Χρειαζόταν αρκετό πείσμα για να ονομάσει κανείς τον εαυτό του επαναστάτη. Στον αιώνα μας, αυτό συμβαίνει με τη λέξη «αντεπαναστάτης». Οι αντεπα- ναστάτες ντρέπονται γι’ αυτό που είναι και παριστάνουν τους «επαναστάτες».

Το 1933, η αντεπανάσταση θριάμβευσε σε βάρος της μικρόψυχης επανάστασης του 1918 (τότε μιλούσαν για τους «φονιάδες του Νοέμβρη», όπως μιλάνε σήμερα για την «κυβερνητική εγκληματικότητα») μόνο τότε, όταν δεν παρουσιάστηκε σαν αντιδραστική αντεπανάσταση, αλλά σαν «εθνική επανάσταση». Έτσι, και στις μέρες μας η αντεπανάσταση δεν νίκησε καλυμμένη με το μανδύα της «αντεπανάστασης», αλλά σαν «ήπια επανάσταση». Στις σημαίες της δεν είχε γράψει το ξεκαθάρισμα του σοσιαλισμού σε όφελος της Γερμανικής Τράπεζας (αν και ο αητός στη μαύρη-κόκκινη-χρυσαφί σημαία τα έλεγε σχεδόν όλα, όπως άλλοτε ο αγκυλωτός σταυρός πάνω στο μαύρο-άσπρο-κόκκινο φόντο), αντίθετα φώναζε

1 0 4 ________________ Σύγχρονος αναθεωρητισμός χαι αντεπανάσταση

για «βελτίωση του σοσιαλισμού» μέσα από «περισσότερη δημοκρατία».

Διαφορετικά από τη λέξη «κατάρρευση», η λέξη «αντεπανάσταση» περιέχει τη σκέψη της πάλης και των εχθρών, και μάλιστα της ταξικής πάλης και των ταξικών εχθρών. Η λέξη «αντεπανάσταση» υπονοεί συνειδητή και ηθελημένη επίθεση ενάντια στην επανάσταση. Γι’ αυτό και το «ζήτημα της ευθύνης» μπαίνει εδώ διαφορετικά: Ο εχθρός δεν είναι κάποιος που ασκεί κριτική σαν εταίρος, που επιπλέον δικαιώθηκε, είναι ο προσωρινός νικητής. Και απέναντι του το ζήτημα δεν είναι η αυτοκριτική, αλλά η αντεκδίκηση, η εξέγερση ενάντια στην υποταγή. Απέναντι του δεν μπαίνει με αυτοκριτικό τρόπο σε συζήτηση το δίκιο, αλλά η δύναμη που διαθέτει. Το ζήτημα δεν είναι αν θέλησε ή έκανε κάτι λαθεμένο, αλλά αν έκανε με λαθεμένο τρόπο το σωστό, αν, για να το πραγματοποιήσει, υπήρξε πολύ αδύναμος ή πολύ ανόητος, πολύ νωθρός ή πολύ δειλός, πολύ καλοβολεμένος ή πολύ σίγουρος για τον εαυτό του. 'Οταν κανείς έχει ηττηθεί σε μια αντεπανάσταση, δεν θεωρεί ότι έχει ευθύνη επειδή άσκησε την εξουσία, αλλά επειδή την έχασε. Το βάρος δεν πέφτει στο γεγονός ότι η ευθύνη μπορεί να βρίσκεται στην κατοχή της εξουσίας, αλλά στην έλλειψη της εξουσίας.

Οπως όμως συμβαίνει με τη λέξη «κατάρρευση», έτσι και η λέξη «αντεπανάσταση» προκαλεί οργή - φυσικά για την άλλη πλευρά.

Πρώτα-πρώτα γιατί, όπως είπαμε, οι αντεπαναστάτες δεν θέλουν να λέγονται αντεπαναστάτες, έτσι όπως και οι ιμπεριαλιστές δεν θέλουν να λέγονται ιμπεριαλιστές και νιώθουν θιγμένοι, όταν τους λέει κανείς τι είναι. Γιατί η λέξη «αντεπανάσταση» αποκαλύπτει μια εξαπάτηση των μαζών της έκτασης της φασιστικής παραπλάνησης από τις αρχές της δεκαετίας του ’30. Πιθανώς γι’ αυτό κυρίως προκαλεί οργή η λέξη όχι μόνο στους παραπλανητές, αλλά και στους παραπλανημένους. Η λέξη δεν εξοργίζει μόνο αυτούς που παλινορθώνουν

«Κατάρρευση» και/ή «αντεπανάσταση»;________________________ 105

τη δικτατορία του κεφαλαίου με μια ψευτοσοσιαλιστική δημαγωγία, με το σύνθημα «σοσιαλιστική οικονομία της αγοράς» και «δημοκρατικός σοσιαλισμός». Τουλάχιστον στον ίδιο βαθμό προκαλεί και εκείνους που έπεσαν θύματα αυτής της δημαγωγίας κι έτσι συνδέουν αναπόφευκτα τη λέξη «αντεπανάσταση» με τη θύμηση της δικής τους βλακείας.

Και, τι περίεργο! θα μπορούσε κανείς να το σκεφτεί σοβαρότερα αυτό. Οι άνθρωποι έχουμε την τάση να προτιμάμε να είμαστε απατεώνες παρά εξαπατημένοι. Συχνά είναι πιο οδυνηρό να παραδεχτεί κανείς ότι στάθηκε βλάκας, παρά κακός. (Το κατά πόσο αυτό μας τιμά ιδιαίτερα, συζητιέται).

Οπωσδήποτε, αυτό συμβαίνει με μερικούς «ήπιους επαναστάτες» που το 1989 ονειρεύονταν πραγματικά μια βελτίωση του σοσιαλισμού, που το ξεστομίζουν ολοφάνερα πιο εύκολα απ’ ό,τι την ομολογία ότι, άβουλοι και απερίσκεπτοι, υπέκυψαν σε μια μαζική υστερία, που συνειδητά υποδαύλιζαν τα μονοπώλια μέσω των ΜΜΕ, εκμεταλλευόμενα την πλήρη πολιτική ανικανότητα εκείνων, που ήταν σε θέση να ξεχωρίσουν την επανάσταση από την αντεπανάσταση το ίδιο λίγο όσο και το δεξιό από τ’ αριστερό, το μπρος από το πίσω, και επομένως ήταν πέρα για πέρα αποπροσανατολισμένοι.

'Επειτα, η λέξη «αντεπανάσταση» εξοργίζει πολλούς, γιατί περιέχει και ένα «ναι» στην επανάσταση, ακόμα κι αν αυτή έχει προσωρινά χαθεί. Η λέξη απαιτεί σταθερότητα μέσα στην ήττα και αρνείται να συναινέσει στη συνθηκολόγηση. Ισχυρίζεται ότι έχει δικαίωμα στο μέλλον του και αυτός που έχασε προσωρινά την εξουσία του. Είναι λέξη που εξοργίζει, γιατί υπονοεί ότι, τουλάχιστον ηθικά, ο αγώνας δεν εγκαταλεί- πεται.

Τέλος, η λέξη «αντεπανάσταση» επιδρά προκλητικά και επειδή σπρώχνει τη σκέψη στην προδοσία. Ποιος βοήθησε τον αντίπαλο όχι μόνο από αμέλεια ή από απλή βλακεία, αλλά και ηθελημένα και με πανουργία, ενώ παρουσιαζόταν σαν φίλος και τίμιος σύμβουλος; Ποιος οδήγησε, όχι μόνο καλόπιστα


αλλά και δόλια, το δούρειο Ιππο στα τείχη της Τροίας ώστε να πέσουν; Ψυχολογικά μου είναι κατανοητό ότι κυρίως εκείνοι που δούλευαν «καλυμμένα» για τον ιμπεριαλισμό, με ανεξάντλητο μίσος ψάχνουν να βρουν και να αποδιώξουν εκείνους που δούλευαν «καλυμμένα» για να αμυνθούν στον ιμπεριαλισμό.

«Κατάρρευση και/ή αντεπανάσταση». Ο διαλεκτικός ερεθισμός αυτού του θέματος, η κινητικότητά του, βρίσκεται σ’ αυτή την κάθετη γραμμή ανάμεσα στο «και» και στο «ή».

Μήπως πρόκειται και για τα δύο, για αντεπανάσταση και για κατάρρευση; Ή μήπως για ένα από τα δύο, για κατάρρευση ή αντεπανάσταση;

Μέχρι τώρα έφερα σε αντιπαράθεση τις έννοιες «κατάρρευση» και «αντεπανάσταση». Μ’ αυτό τον τρόπο, σηματοδότησα κατ’ αρχήν -αν δεν ακούγεται πολύ ακαδημαϊκά- τη διαλεκτική αντίφαση. Σκόπιμα! Ήθελα μ’ αυτόν τον τρόπο να ρίξω το αντίθετο βάρος σ’ αυτό με το οποίο φθάρηκε μέσα στο Ενιαίο Σοσιαλιστικό Κόμμα Γερμανίας (ΕΣΚΓ) αρκετό διαλεκτικό αίσθημα ζωής. Και ακριβώς αυτή τη φθορά, αν δεν κάνω λάθος, κληρονόμησαν εντελώς ασυλλόγιστα μέσα στο Κόμμα Δημοκρατικού Σοσιαλισμού (ΚΟΔΗΣΟ) κυρίως εκείνοι που δεν κατάφεραν να εξαλείψουν ριζικά την υπόλοιπη κληρονομιά του ΕΣΚΓ. Και συγκεκριμένα την τάση, αν δεν αναθεματίζουν γενικά τη διαλεκτική, να σκέφτονται πάντα μόνο σε μια διαλεκτική ενότητα. Η διαλεκτική αντίφαση τότε ήταν (και είναι) στην καλύτερη περίπτωση απλά μια γέφυρα που την κόβει κανείς πίσω του στα γρήγορα, αφού την περάσει ή έχει την αυταπάτη ότι την πέρασε. Κι αυτό γιατί θέλει πια ν’ απολαύσει τη μακαριότητα των σοσιαλιστικών οραμάτων μέσα στη σιγουριά ενός ειδυλλίου ειρήνης-χαράς-καλοπέρα- σης, με το παρήγορο αίσθημα ότι επιτέλους ξεπεράστηκε πια η ταξική πάλη. Ακριβώς όπως μου είπε κάποτε ένας «ειρηνόφιλος» που θεωρείτο πολύ «προοδευτικός χριστιανός», όταν σε κάποιο υπηρεσιακό του ταξίδι στην ΟΔΓ βρέθηκε τυχαία σε

«Κατάρρευση» χαι/ή «αντεπανάσταση»;_____________________ 107

μια μαζική διαδήλωση: «Κι εμένα τι με νοιάζουν οι ταξικοί τους αγώνες;»

Αυτή η μη διαλεκτική αγάπη στη «διαλεκτική ενότητα» πιστεύω ότι γέννησε (με ποικίλους τρόπους) ένα αίσθημα ζωής που (με όχι λιγότερο πολύπλοκο και αντιφατικό τρόπο) έχει κάπως να κάνει με την κατάρρευση του σοσιαλισμού και την προσωρινή νίκη της αντεπανάστασης. Γιατί, όποιος αρνείται στη διαλεκτική την αντίφαση, αγνοεί με μεγάλη ευχαρίστηση στην πραγματικότητα την πάλη (και τότε ονομάζει ακριβώς αυτούς που φοβούνται την πάλη «ρεαλιστές»). Ίσως όταν ξεκαθαρίζονταν τα λάθη του Στάλιν, εσφαλμένα να θεωρήθηκε λάθος και η θέση ότι μετά τη νίκη του σοσιαλισμού οξύνεται η ταξική πάλη. Τουλάχιστον αντιστράφηκε με πολύ σχηματικό τρόπο στο αντίθετό της: Οτι, δηλαδή, στη σοσιαλιστική κοινωνία δεν δρούσαν πια αντιδραστικοί, αλλά ότι υπήρχαν μόνο «καθυστερημένοι», που δεν έπρεπε να τους «αφήσει κανείς πίσω, αλλά να τους τραβήξει μαζί του». 'Οπως (ραίνεται, μαζί μ’ αυτούς τραβήξαμε μαζί μας και κάθε είδους ταξικούς εχθρούς! (Φυσικά, δεν θέλω να αμφισβητήσω μ’ αυτό ότι και η θέση του Στάλιν, εφαρμοσμένη κι αυτή από την πλευρά της σχηματικά και μη διαλεκτικά, συνέβαλε με άλλο τρόπο στην αυτοκατακρεούργηση μέσα στο σοσιαλιστικό κίνημα. Μα ακριβώς, δεν επιτρέπεται κανείς να αγνοεί τη διαλεκτική ενότητα των αντιθέσεων...)

Έτσι έφτασα κι εγώ στη «διαλεκτική ενότητα» στο «και» πριν και μετά την κάθετη γραμμή: κατάρρευση και αντεπανάσταση - αντεπανάσταση και κατάρρευση. (Δεν θα πρέπει όμως να μείνουμε εδώ, θα πρέπει να σκεφτούμε και πέρα από το «και» στο «ή» και από το «ή» στο «και» - όλο και σε υψηλότερο επίπεδο, γιατί ο δρόμος της ιστορίας και της γνώσης της είναι ελικοειδής).


«Κατάρρευση» χαι/ή «αντεπανάσταση»; 109

II. Για τη σχέση ανάμεσα στη νίκη της αντεπανάστασης και στην κατάρρευση του σοσιαλισμού

Αν παραβλάψουμε για μια στιγμή τη σηματοδοτική επίδραση των εννοιών «κατάρρευση» και «αντεπανάσταση» για την αξιολόγηση αυτού που συνέβη, αν απαλλαγούμε για λίγο από την εξοργιστική επίδραση που απορρέει απ’ αυτές, τότε είναι ολοφάνερο ότι πρόκειται και για τα δύο: Σε μια αντεπανάσταση κατέρρευσε ο σοσιαλισμός (ας μου επιτραπεί από τώρα και στο εξής να χρησιμοποιώ αυτή την έκφραση για συντομία! Διαφορετικά θα έπρεπε τουλάχιστον να το περιορίσω λέγοντας: η πρώτη του πραγμάτωση στην παγκόσμια ιστορία στην Ευρώπη). Και η κατάρρευση μιας εδαφικά και ιστορικά περιορισμένης πραγμάτωσης του σοσιαλισμού έκανε δυνατή μια προσωρινή νίκη της αντεπανάστασης ιστορικών διαστάσεων. Στο σημείο αυτό, κάθε αδυναμία και κάθε έλλειψη του σοσιαλισμού, κάθε σοσιαλιστικό λάθος ήταν πλεονέκτημα για τους εχθρούς του και κάθε επαναστατικό επίτευγμα, κάθε σοσιαλιστική επιτυχία ήταν μειονέκτημα για την αντεπανάσταση. Η αδυναμία της μιας πλευράς είναι η δύναμη της άλλης και αντίστροφα.

Βεβαίως, μπορεί κανείς να ξεχωρίσει, αν σε μια παρτίδα σκάκι τα «λευκά» κέρδισαν από μια μεγαλοφυή κίνηση ή αν τα «μαύρα» έχασαν από ένα καταστροφικό λάθος... Μπορεί όμως η μια πλευρά, επειδή ο αντίπαλος είδε και εκμεταλλεύτηκε μικρές αδυναμίες, να στριμωχτεί όλο και περισσότερο σε μια κατάσταση αναγκαστικών κινήσεων, απ’ όπου να μην υπάρχει πια διέξοδος... Ίσως η πρέφα να δίνει καλύτερη εικόνα. Εδώ μπορεί κανείς να χάσει όχι μόνο επειδή εκνευρίστηκε, υπολόγισε λάθος ή απλά δεν πρόσεξε, αλλά και επειδή τράβηξε άσκημο χαρτί. Και η Σοβιετική Ένωση είχε «άσκημο χαρτί» μετά τη νίκη στον «πιο αδύνατο κρίκο της αλυσίδας» και επειδή το 1945 είχε εξασφαλίσει μια «άρρωστη νίκη», όπως σχεδόν οι ΗΠΑ είχαν εξασφαλίσει μια «υγιή νίκη». ('Οποιος, όμως,

παίζει σωστά, μπορεί να κερδίσει και με κακό χαρτί. Και ακριβώς η ΣΕ το είχε στην αρχή καταφέρει αυτό, ενώ η ΓΛΔ συνειδητά και με συνέπεια το προσπαθούσε μέχρι την ανατροπή του Ούλμπριχτ).

Σε κάθε περίπτωση, πρέπει πρώτα να κοιτάξουμε το παιχνίδι, να μελετήσουμε την ιστορία, πριν κρίνουμε αν κατέρ- ρευσε η μία πλευρά κυρίως ή και αποκλειστικά όντας κακοφτιαγμένο, προχειροφτιαγμένο ή φθαρμένο το οικοδόμημα. Ή μήπως το οικοδόμημα αυτό υπονομεύτηκε και ανατινάχτηκε, βομβαρδίστηκε και πυρπολήθηκε, ίσως ταυτόχρονα υπονομεύτηκε και πυρπολήθηκε από τα μέσα, ενώ βομβαρδίστηκε και πυροδοτήθηκε από τα έξω; Τελικά, όμως, μπορούσε να χτίσει κανείς αυτό το οικοδόμημα τόσο γερά που να μπορεί ν’ αντέξει στο βομβαρδισμό, μπορούσε να το εξασφαλίσει έτσι που να τα βγάλει πέρα με την προδοσία; Μήπως για να επέλθει το τέλος του ήταν αναγκαία και τα λάθη των κατασκευαστών και των ενοίκων, αλλά και η επίθεση των εχθρών και η προδοσία ψεύτικων φίλων; Τότε, λοιπόν, μήπως ισχύει η φόρμουλα: Νίκη της αντεπανάστασης και κατάρρευση του σοσιαλιστικού στρατοπέδου στην Ευρώπη;

* * *

Το ζήτημα σχετικά με τις αιτίες που ο σοσιαλισμός στην Ευρώπη δεν κατάφερε ακόμα να υπερισχύσει σαν υπαρκτή κοινωνικοοικονομική διάρθρωση της κοινωνίας, μπορεί, ας πούμε, να τεθεί σε διάφορες διαστάσεις: περισσότερο ιστορι- κά-επαγωγικά ή περισσότερο αναλυτικά-απαγωγικά, περισσότερο εμπειρικά-πρακτικά ή περισσότερο ιστορικά-θεωρητι- κά. Καμιά απ’ αυτές τις διαστάσεις δεν θα πρέπει κανείς να τη θεωρήσει απόλυτη, αλλά και καμιά να μην την αποκλείσει. Εκείνο που έχει σημασία είναι και να τις ξεχωρίζουμε και να τις συνδέουμε.

Πρέπει να τεθεί το ερώτημα: Ποια ήταν τα λάθη των σοσια

1 1 0 ________________ Σύγχρονος αναθεωρητισμός χαι αντεπανάσταση

λιστών ή ποια ήταν η απομάκρυνση από τις κομμουνιστικές αρχές σοσιαλιστών ηγετών ή ηγετικών οργάνων που οδήγησαν στην ήττα του σοσιαλισμού; Αλλά και το ερώτημα μήπως η εργατική τάξη δεν ανταποκρίθηκε στο ιστορικό της καθήκον (και αν ναι, γιατί) δεν θα πρέπει να αποτελεί ταμπού.

Ο Κουρτ Γκόσβα'ίλερ ανέφερε κάποτε με τρόπο πειστικό στον κύκλο μας με την ευκαιρία μιας διάλεξης ότι οι αιτίες της ήττας είναι η άρνηση τριών συστατικών στοιχείων του επιστημονικού σοσιαλισμού, άρνηση που επιβλήθηκε στη Σοβιετική Ένωση με τον Χρουστσόφ:

1. Η άρνηση του διεθνισμού,2.0 ανταγωνισμός με τον ιμπεριαλισμό, όπου δεν έμπαινε

πια ο σοσιαλισμός σαν εναλλακτική λύση και3. Η εγκατάλειψη της επιστημονικότητας του οικονομικού

σχεδιασμού.Η Σάρα Βάγκενκνεχτ επέστησε την προσοχή στο γεγονός

ότι μια παρερμηνεία ή μια κατάχρηση σχετικά με την πολιτική της ειρηνικής συνύπαρξης οδήγησε στην αγνόηση του ταξικού χαρακτήρα της διεθνούς αντίθεσης ανάμεσα στο σοσιαλισμό και τον καπιταλισμό. Αυτό οδήγησε σε μια ολέθρια ηττοπαθή απώλεια της επαναστατικής συνείδησης.

Ο Βόλφγκανγκ Μπέργκερ, σε σύντομες παρεμβάσεις του σε συζητήσεις, επέστησε επανειλημμένα την προσοχή μας ότι αιτία για την ήττα μας είναι το γεγονός ότι παραμελήσαμε (ή ματαιώθηκε) η έγκαιρη προσαρμογή στις επιπτώσεις της λεγάμενης επιστημονικοτεχνικής επανάστασης (ΕΤΕ). Το σχολίασε αρχικά σε σχέση με τη «στροφή» της ΓΛΔ στις αρχές της δεκαετίας του ’70. Και αυτή η έλλειψη μπορεί να θεωρηθεί σαν μακρινή επίδραση των λαθεμένων αποφάσεων που ανέφερε ο Γκόσβαϊλερ.

Εμένα μου φαίνεται ότι ειδικά σ’ αυτό το σημείο, το παγκόσμιο κομμουνιστικό κίνημα έχασε τον ηγετικό του ρόλο. Ο ηγετικός ρόλος έγκειται κατ’ αρχήν όχι στη διοικητική διεύθυνση, αλλά στην ικανότητα να σκέφτεσαι από πριν, μ’ άλλα


λόγια ν’ ανακαλύπτεις πρώτος τα ζητήματα του μέλλοντος και να δείχνεις ανάλογα το δρόμο, να διευκρινίζεις θεωρητικά τα προβλήματα που συνδέονται μ’ αυτά, και μετά, καθοδηγημένος από αυτή την προβλεπτική γνώση, να οργανώνεις την πρακτική τους λύση. θα μπορούσε να χαρακτηρίσει κανείς σχεδόν τραγικό το γεγονός ότι το κομμουνιστικό κίνημα αποδείχθηκε ανίκανο ακριβώς τη στιγμή όπου εμφανίζονταν οι επιστημονικοτεχνικές δυνατότητες μιας τέτοιας παραγωγικότητας, που από τη μια μεριά προσφέρει τις υλικοτεχνικές προϋποθέσεις για την κομμουνιστική φάση ανάπτυξης και από την άλλη μπορεί να αξιοποιηθεί ανθρωπιστικά μόνο κάτω από σοσιαλιστικές σχέσεις παραγωγής: Δηλαδή για την προώθηση της κουλτούρας με την απόκτηση ελευθερίας και χρόνου για όλους, αντί για την εξαθλίωση όλο και πλατύτερων μαζών με τον αποκλεισμό τους από την παραγωγή και τη διαστροφή των υλικών και ιδεατών τους αναγκών, για το συμφέρον της εκμετάλλευσης του κεφαλαίου (απλή παρακίνηση για αγορές αντί για λογικό εφοδιασμό, ταξίδια αναψυχής αντί για κατοικίες, ναρκωτικά αντί για καλή διατροφή, εντυπωσιακά μέσα ενημέρωσης αντί για μόρφωση).

Ακριβώς η εξέλιξη στον πνευματικό αρμό της επικοινωνίας παρουσιάζει μια παρόμοια τραγικότητα: Όπως η επιστημονι- κοτεχνική επανάσταση του 20ού αιώνα ανήκει ουσιαστικά στο σοσιαλισμό και η βιομηχανική επανάσταση του 19ου αιώνα στον καπιταλισμό (και η οποία, άλλωστε, άρχισε να επιδρά μετά την κοινωνικοπολιτική επανάσταση), έτσι και η συνολική ηλεκτρονική μαζική επικοινωνία ανήκει ουσιαστικά στη διε- θνιστική σοσιαλιστική δημοκρατία. Αποτελεί πραγματικά χοντροκομμένο αστείο της ιστορίας το γεγονός ότι ακριβώς η «ΕΤΕ» και τα ηλεκτρονικά μέσα ενημέρωσης (πάνω στα οποία ο σοσιαλισμός δεν κατάφερε να κυριαρχήσει) μεταβλήθηκανσε καταστροφικά όπλα της αντεπανάστασης, αντί σε εργαλεία της επανάστασης. (Αλλωστε, και η ανατρεπτική κοπερνικανική στροφή ωφέλησε με την ανακάλυψη της Αμερικής πρώτα τη φε-


ουδαρχο-αντιδραστική αυτοκρατορία των Αψβούργων και μόνο αργότερα τις πρώιμες αστικές και τις αστικές δυνάμεις που μπόρεσαν να βγάλουν απ’ αυτή μεγαλύτερα οφέλη, φυσικά όχι χωρίς τη γενοκτονία των Ινδιάνων και εν μέρει με το τίμημα της πρόσκαιρης επιστροφής στη σκλαβιά).

Ο Ράινερ Έκερτ, στις αναλύσεις που διάβασε στον κύκλο μας, τονίζει σε μεγάλο βαθμό ότι ολόκληρο το παγκόσμιο κομμουνιστικό κίνημα κρατιόταν και έπεσε με τη Σοβιετική Ένωση. Από τη μια μεριά, αυτό είναι ασφαλώς σωστό. Από την άλλη μεριά -επιτρέψτε μου να παίξω πάλι με τις λέξεις— θα πρέπει ν ’ αναρωτηθεί κανείς «αν αυτό ήταν σωστό». Εννοώ, αν ένας κάποιος αυτοκεντρισμός της Σοβιετικής Ένωσης δεν έβλαψε σημαντικά το σοσιαλιστικό διεθνισμό, κι ακόμα περισσότερο την ίδια τη Σοβιετική Ένωση. Ο Ράινερ Έκερτ αποδέχεται -ηρωικά, θα έλεγα σχεδόν- σαν ένα ιστορικά αναγκαίο γεγονός την εξάπλωση, υπερεξάπλωση, την ανάκληση της υπερεξάπλωσης και τέλος τον κατακερματισμό της σοβιετικής μορφής του σοσιαλισμού, μ’ άλλα λόγια την επέκτασή της και το ξεφούσκωμά της. Η δουλειά του θεωρητικού δεν είναι τόσο να ρωτάει πώς πήγε κάτι στραβά, αλλά να διευκρινίζει γιατί ακριβώς πήγε έτσι, γιατί έπρεπε να πάει έτσι.

Αν και σε άλλη γραμμή, προσεγγίζει με έναν τέτοιο θεωρη- τικο-θεμελιώδη προβληματισμό την κριτική που ασκεί σε διάφορες μπροσούρες και βιβλία ο Ρόμπερτ Κουρτς (εν μέρει κομματικά-μαρξιστικά, εξοργίζοντας τους αντικομμουνιστές, εν μέρει, όμως, μοχθηρά και συκοφαντικά, χαροποιώντας τους). Αν αγνοήσει κανείς τη συγγένειά της με τις κάθε είδους «σύγχρονες» «θεωρίες εκσυγχρονισμού», που όλες στην ουσία συνηθίζουν να οδηγούν σε μια απολογία του ιμπεριαλισμού σαν αναγκαίου κακού, η κριτική αυτή περιέχει καυτά ερωτήματα. Για παράδειγμα: Τα σοσιαλιστικά κράτη απέτυχαν επειδή δεν κατάφεραν να ξεπεράσουν τον προσανατολισμό που είχαν στην ανταλλακτική αξία αντί αποκλειστικά στην αξία χρήσης των προϊόντων τους, δηλαδή την εμπορευματική πα


ραγωγή; Πραγματικά, δημιουργήθηκε η αντίφαση ότι το κεφάλαιο, τα μέσα παραγωγής και η εργασία έχασαν σε μεγάλο βαθμό τον εμπορευματικό τους χαρακτήρα, δεν συνέβη όμως το ίδιο με τα προϊόντα, έτσι ώστε να μπορεί κανείς να μιλήσει για ένα σοσιαλισμό που κατέρρευσε από μέσα του. Δεν ήταν αναπόφευκτο να υποκύψει στην κυριαρχία του καπιταλισμού στην παγκόσμια αγορά, όταν άρχισε ανταλλαγές με χώρες που εμπορεύονταν ασταμάτητα με το κεφάλαιο, τα μέσα παραγωγής και την εργασία σαν εμπορεύματα; (Για παράδειγμα, η «πλαστή ισοτιμία» του «ανατολικού μάρκου» δεν ήταν ζωντανή έκφραση αυτής της κατάστασης;) Αυτή η ατέλεια στη σοσιαλιστική οικονομία δεν έκανε τη σοσιαλιστική κοινωνία ανίκανη να αμυνθεί ενάντια στο γεγονός ότι και μέσα σ’ αυτήν κέρδιζε όλο και μεγαλύτερη επιρροή η ιδεολογία της ακόμα παγκόσμια κυρίαρχης τάξης - με αιτήματα όπως το αίτημα για οικονομία της αγοράς και «ελευθερία κινήσεων», που φυσικά δεν μπορούσαν να κατασταλούν διοικητικά;

Κάτω απ’ αυτές τις συνθήκες, μήπως ο σοσιαλισμός -τι ειρωνεία της ιστορίας!- στη θέλησή του να αντιπαραθέσει στο παγκόσμιο ιμπεριαλιστικό σύστημα ένα σοσιαλιστικό, προωθούσε στην πραγματικότητα μόνο το αντίθετο, επιβάλλοντας στην οικονομικά καθυστερημένη Ανατολική Ευρώπη μια εκβιομηχάνιση, που δεν εξυπηρετούσε τον κομμουνισμό, αλλά τον «εκσυγχρονισμό», που για τον Κουρτς σημαίνει οικουμε- νοποίηση της παγκόσμιας ιμπεριαλιστικής αγοράς; Ο Κουρτς πιστεύει ότι ολόκληρο το αρχικά μαρξιστικό εργατικό κίνημα έκανε de facto αυτό που δεν ήθελε: στην μπολσεβίκικη παραλλαγή του κατάφερε στις προαστικές χώρες να αναπληρώσει την αρχική συσσώρευση, και στην αναθεωρητική παραλλαγή του σε αστικές χώρες έδειξε δρόμους για τη μαζική αποδοχή του καπιταλισμού. Αλλωστε, και ο φασισμός -εδώ, δυστυχώς ο Κουρτς γλιστράει σχεδόν στη θέση «κόκκινο και μαύρο είναι το ίδιο»- πρέπει να νοηθεί σαν ένας τρομοκρατικός «εκσυγχρονισμός» που αναπληρώνει, με την έννοια εκείνης της «οι


κουμενοποίησης» του καπιταλισμού που επικράτησε μόλις μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο (για παράδειγμα, και με τη νέα μορφή της αποικιοκρατίας) και που ολοκληρώθηκε σχεδόν με την είσοδο των πρώην σοσιαλιστικών χωρών της Ανατολικής Ευρώπης στο παγκόσμιο ιμπεριαλιστικό σύστημα. Γι’ αυτό, ο Κουρτς θεωρεί ότι τώρα πια ωριμάζει η αληθινή επαναστατική αλλαγή. (Μήπως όμως εδώ λειτουργεί η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων -όχι και πολύ διαφορετική απ’ ό,τι συχνά στην εκχυδαϊσμένη μελέτη των βάσεων του μαρξι- σμού-λ£νινισμού στη ΓΛΔ- σαν ένας από μηχανής θεός, με το τίμημα ότι όπως με τη «νικηφόρα πορεία του σοσιαλισμού» έτσι και μ’ εκείνη του «εκσυγχρονισμού» θα μείνουν η δραστηριότητα και η ευθύνη στη μέση του δρόμου;)

Τις περισσότερες φορές αυτού του είδους οι έρευνες που βάζουν συγκεκριμένα το ερώτημα για το «πώς» της ήττας, δείχνουν ιδιαίτερα καθαρά κατά πόσο επιθέσεις από τα έξω και προδοσία από τα μέσα οδήγησαν στη νίκη της αντεπανάστασης. Εκεί που με έμφαση μπαίνει το ερώτημα γύρω από το «γιατί», έρχονται στο φως κυρίως στοιχεία εσωτερικών αδυναμιών, χάρη στις οποίες κατέρρευσε ο σοσιαλισμός, και μάλιστα «έπρεπε να καταρρεύσει». (Ο ισχυρισμός ότι ο σοσιαλισμός «απέτυχε» ή «έπρεπε να αποτύχει» λέει ακόμα περισσότερα, δείχνει ακόμα μεγαλύτερη παραίτηση, υπονοεί ότι ήδη η αντίληψη ήταν αυταπάτη, ουτοπία, ότι δεν ήταν εφαρμόσιμη, ότι ήταν λαθεμένη. Αυτό όμως δεν είναι εδώ και αυτή τη στιγμή το θέμα μας!)


Πιστεύω ότι η πιο ιστορική-εμπειρική και η πιο θεωρητική- αναλυτική άποψη μπορούν να είναι χρήσιμες, θα πρέπει κανείς να τις ξεχωρίζει προσεκτικά αυτές τις δυο απόψεις, αλλά και να τις συνδέει συνειδητά. Έμμεσα, εδώ πρόκειται για τη διαλεκτική αντίφαση και τη διαλεκτική ενότητα της κομμάτι-

κότητας και της αντικειμενικότητας - για το παλιό αυτό ζήτημα που συζητούσαμε σε βάθος στη δεκαετία του ’50, όταν στον τομέα της θεωρίας ήμασταν ακόμα ζωντανοί. Πρόκειται για το ζήτημα να ξεχωρίζεις και να συνδέεις την επαναστατική ηθική και την επαναστατική ανάλυση - έτσι όπως πάνε μαζί το Κομμουνιστικό Μανιφέστο και Το Κεφάλαιο. Μόνον όποιος δημιουργεί σωστά ιστορία, μπορεί να κατανοήσει σωστά την ιστορία. Αλλά και μόνον όποιος κατανοεί σωστά την ιστορία, μπορεί να δημιουργήσει σωστά ιστορία. Όταν κάνοντας την αναδρομή της ιστορίας την «ηθικοποιείς», δηλαδή όταν την αντιμετωπίζεις κάνοντας την αναδρομή της όχι σαν ερευνητής, αλλά σαν δικαστής, διατρέχεις τον κίνδυνο να μην την κατανοήσεις, αλλά να διαμορφώσεις την ιστορική εικόνα σύμφωνα με τις δικές σου επιθυμίες. Και τότε δεν θα μπορείς πια να κάνεις σωστά ιστορία. Εμένα με εντυπωσιάζει κάθε φορά στην ιστορική σκοπιά των Μαρξ και Ένγκελς πόσο αντικειμενικά, πόσο απαλλαγμένοι από ηθική γράφουν ιστορία, ποτέ κάτω από τη σκοπιά του πώς θα όφειλε ή θα έπρεπε να είναι, αλλά πάντα μόνο από την άποψη του πώς ήταν - κι αυτό σημαίνει ακριβώς αναλύοντας και όχι ηθικοποιώντας.

Πόσο τρομερός και μεγαλειώδης παρουσιάζεται για παράδειγμα στο Κομμουνιστικό Μανιφέστο αναδρομικά ο ρόλος του ταξικού εχθρού, δηλ. της αστικής τάξης! Όμως, έτσι αντι- κειμενικά-νηφάλια μπορεί κανείς να κατανοήσει την ιστορία (εκτός πια κι αν υποκύψει στον κυνισμό), μόνο όταν τη δημιουργεί με επαναστατική ηθική για το μέλλον. Και ιστορία με επαναστατική ηθική μπορεί κανείς να κάνει μόνο όταν την ιστορία που έγινε (κι επομένως δεν μπορεί να μεταβληθεί) δεν την κακομεταχειρίζεται, για να ασκήσει την ηθική, από την οποία έλειψε η επίγνωση και το θάρρος, κοιτώντας κανείς τις δικές του πράξεις.

Η ανάλυση του παρελθόντος δεν επιτρέπεται να γίνει ο πύργος φυγής από την επαναστατική δραστηριότητα που απαιτείται για το παρόν. Το ίδιο δεν επιτρέπεται να καταφύ

116________________ Σύγχρονος αναθεωρητισμός και αντεπανάσταση

γει κανείς μπροστά στην ανάλυση της ιστορίας σ’ έναν πολιτικό ακτιβισμό, που σ’ αυτή την περίπτωση δεν θα είναι ποτέ επαναστατική ενέργεια, αλλά μόνο αναρχικός ψευτοεπανα- στατισμός ή οπορτουνιστική επιδίωξη για «αποτελεσματικό- τητα».

Αφού ειπώθηκαν αυτά, θα ήθελα τώρα να θέσω παρ’ όλα αυτά άλλη μια φορά σε συζήτηση μια υπόθεση που έχω ήδη θίξει ευκαιριακά σ’ αυτόν τον κύκλο. (...)

Είχα ρωτήσει γιατί στη Σοβιετική Ένωση, μετά από σχεδόν σαράντα χρόνια σοσιαλιστικής ανάπτυξης, ήταν δυνατές τέτοιου είδους λαθεμένες αποφάσεις. Γιατί η χώρα αυτή, η μόνη που μπόρεσε να αντισταθεί στη φασιστική εισβολή, δεν μπόρεσε να αντέξει μακρόχρονα στην αντεπαναστατική επίθεση του ψυχρού πολέμου;

Δεν αμφισβητώ εδώ ότι το σοσιαλιστικό στρατόπεδο στην Ευρώπη κατέρρευσε κάτω από μια αντεπαναστατική επίθεση - ούτε από μόνο του, ούτε από την κριτική των «παιδιών με τα κεριά»1, που υπερηφανεύονται για τη νίκη της «επανάστασής» τους, όπως τη βάφτισαν, και που μέχρι σήμερα (εξαπατημένα και παραπλανημένα, όπως πάντα) δεν αντιλαμβάνονται, για ποιο λόγο σαν νικητές δεν κέρδισαν τίποτα, αλλά έχασαν και κάμποσα, που προηγούμενα δεν ήξεραν να εκτιμήσουν. Πολύ περισσότερο κατέρρευσε, όταν ο ιμπεριαλισμός τελειοποίησε στον τομέα της εξωτερικής πολιτικής τις μεθόδους κυριαρχίας του που αρχικά είχε δοκιμάσει στον τομέα της εσωτερικής πολιτικής: την τρομοκρατία (με την έννοια του εξοπλισμού μέχρι θανάτου) σε συνδυασμό με τη δημαγωγία (αποτελεσματική, για παράδειγμα, στο μετασχηματισμό της πολιτι

1. Εννοεί εκείνους που το φθινόπωρο του 1989 διαδήλωναν στη Λειψία με αναμμένα κεριά. (Σημ. τ. μετ.).


κής της ειρηνικής συνύπαρξης σαν μιας μορφής της διεθνούς ταξικής πάλης που επιδίωκε ο σοσιαλισμός, σε μια «πολιτική συνεννόησης» που χρησιμοποίησε ο ιμπεριαλισμός σαν όπλο στην ταξική πάλη) και, τέλος, διαφθορά (με το συνδυασμό της πολιτικής των πιστώσεων και του εμπάργκο, δηλαδή σαν συμπλήρωμα στη δωροδοκία και τον εκβιασμό - «καρότο» και «μαστίγιο»!)

Για να επιστρέφω στην εικόνα που χρησιμοποίησα στην αρχή: Το οικοδόμημα δεν κατέρρευσε από μόνο του. Οπωσδήποτε ήταν σωστά σχεδιασμένο και χτισμένο όσο γερά μπορεί να χτιστεί κάτω από διαρκείς βομβαρδισμούς. Έπεσε θύμα βομβαρδισμού και υπονόμευσης.

(Μια παρατήρηση για την υπονόμευση: Το πού έπρεπε να τοποθετηθούν τα εκρηκτικά το ήξεραν φυσικά καλύτερα εκείνοι που είχαν συμμετάσχει στο χτίσιμο και γνώριζαν τα οικοδομικά σχέδια και τη στατική: Η Κα Γκε Μπε, ο Μπέργκχό- φερ, ο Βολφ την κατασκευή του κόμματος και οι Γκορμπατσόφ και Μόντρο1 τη δομή του κράτους. Ο τρόπος με τον οποίο ο ταξικός εχθρός τους χρησιμοποίησε για την αντεπανάσταση, αξίζει να βαθμολογηθεί με «άριστα», αν φυσικά δεν τους προσάψει κανείς υστεροβουλία. Προκαλεί, όμως, αηδία πόσο άτιμα τους φέρεται τώρα σαν νικητής, έτσι που ισχυρίζεται ότι το διεθνές δίκαιο δεν ισχύει, όταν είναι κανείς αρκετά ωμός για να το παραβιάζει).

Γιατί, όμως, δεν μπόρεσε ν’ αντέξει το οικοδόμημα του σοσιαλισμού στο βομβαρδισμό και την υπονόμευση;

Σίγουρα, κατ’ αρχήν, επειδή άτομα γνωστά που μπορεί κα

ι . Πρόκειται για ηγετικά κρατικά και κομματικά στελέχη της ΓΛΔ. Ο Μπέργκχόφερ ήταν και δήμαρχος της Δρέσδης, ο Μόντρο προτελευταίος πρωθυπουργός της χώρας. Ο Μάρκους Βολφ υπήρξε από το 1952 μέχρι το 1986 προϊστάμενος της Κρατικής Υπηρεσίας Διαφώτισης. Και οι τρεις ανήκαν στην κατηγορία των «ανανεωτών» του σοσιαλισμού. (Σημ. τ. μετ.).

νείς να τα αναφέρει και ονομαστικά, είχαν κάνει τέτοιες μετατροπές στο οικοδόμημα, που είχαν βάλει χέρι βαθιά στη στατική του και είχαν υπονομεύσει τη σταθερότητά του. Αυτά που εδώ αναφέρουν ο Γκόσβαϊλερ, ο Μπέργκερ, η Βάγκενκνεχτ σαν λαθεμένες αποφάσεις και παραλείψεις, μου φαίνεται πως ισχύουν.

Το θεμελιώδες λάθος, μου το επισήμανε κάποτε, πριν από πολύ καιρό, ο Ντίτερ Φρίλινγκχαους, με ένα ανέκδοτο: Σε κάποιο σταθμό, είπε, ήταν έτοιμα να ξεκινήσουν, σε αντίθετη κατεύθυνση το ένα από τ’ άλλο, δύο τρένα: το ένα με κατεύθυνση το σοσιαλισμό, το άλλο με κατεύθυνση τον καπιταλισμό. Εκείνος ανέβηκε στο τρένο για το σοσιαλισμό και απορούσε που μέσα σ’ αυτό το τρένο πηγαινοέρχονταν όλο και περισσότεροι άνθρωποι ρωτώντας: Πότε θα φτάσουμε επιτέλους το άλλο τρένο, που προχωράει στην αντίθετη κατεύθυνση; (Πάντως, το σύνθημα «Να τον ξεπεράσουμε, χωρίς να τον φτάσουμε» -δηλαδή από έναν άλλο δρόμο- δεν ήταν και τόσο λάθος, όσο ήθελαν να μας κάνουν να πιστέψουμε).

Γιατί, όμως, ήθελαν πολλοί άνθρωποι στη σοσιαλιστική γραμμή να φτάσουν σ’ έναν καπιταλιστικό στόχο και να ταξιδέψουν σ’ έναν τρόπο ζωής, που είναι μόνο για λίγους στα κέντρα του ιμπεριαλισμού, ποτέ, όμως, για όλους και παντού εφαρμόσιμος, άρα δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί με κοινωνική δικαιοσύνη;

Μπροστά σ’ αυτά, αρκούν οι επισημάνσεις για λαθεμένες αποφάσεις, ακόμα και για προδοσία σοσιαλιστών ηγετών -όσο σωστές κι αν είναι- για να εξηγήσουν τη νίκη της αντεπανάστασης και την ήττα του σοσιαλισμού; Αναρωτιέμαι γιατί η σοβιετική κοινωνία μετά από μια σαραντάχρονη σχεδόν ιστορία (και το κομμουνιστικό κίνημα με ολόκληρη τη διεθνή επαναστατική πείρα του) δεν ήταν σε θέση να διορθώσει τέτοιου είδους λαθεμένες αποφάσεις, να αναγνωρίσει αυτή την προδοσία και να αντικαταστήσει τα ανεπαρκή στελέχη, παρ’ όλο που η φυσική τιμωρία για τις παραλείψεις τους ακολουθούσε κατά


πόδας: Τη «νέα πορεία» η 17η του Ιούνη 1953· και το 20ό Συνέδριο του ΚΚΣΕ η ουγγρική αντεπανάσταση; (Φυσικά, ένας αναγκαίος αναπροσανατολισμός -και ήταν όντως αναγκαίος μετά την περίοδο του Στάλιν!- δεν επικρατεί χωρίς ταλαντεύ- σεις. Η ιστορία του εργατικού κινήματος, αλλά και τα πρώτα χρόνια στην ιστορία της Σοβιετικής Ένωσης είναι γεμάτα με τέτοια πείρα. Εδώ, όμως, η ταλάντευση έγινε σχεδόν γραμμή, και ο υποκειμενισμός άλλαξε απλά πρόσωπο: από τον Χρουστσόφ μέσω Μπρέζνιεφ στον Γκορμπατσόφ).

Πιστεύω ότι ιδιαίτερα η Σοβιετική Ένωση (αλλά και το παγκόσμιο κομμουνιστικό κίνημα) βρέθηκαν πραγματικά στα μέσα του αιώνα μας μπροστά στο καθήκον ενός αναπροσανα- τολισμού. Δεν ήταν σε θέση να το αντιμετωπίσουν! Ιδιαίτερα η Σοβιετική Ένωση βρισκόταν μπροστά στο καθήκον να κάνει -μην ανησυχείτε, δεν εννοώ «περεστρόικα»- έναν εκδημοκρατισμό της εργατοαγροτικής εξουσίας. Όχι γιατί μέχρι τότε ήταν «μη δημοκρατική» (οπωσδήποτε ήταν πολύ πιο δημοκρατική απ’ ό,τι τα αστικά κράτη, όπου η δημοκρατία μπορεί να χοροπηδάει απλά στις παιδικές χαρές που αφήνει στη διάθεσή της η δικτατορία του κεφαλαίου), αλλά επειδή ο σοσιαλισμός, για να αντιμετωπίσει τα νέα προβλήματα που αναφύονταν, χρειαζόταν μια ισχυρή διεύρυνση της συνείδησης της ευθύνης όλων για το σύνολο (αυτό το ονομάζω εκδημοκρατισμό). Η δημοκρατία δεν είναι μόνο ένα ζήτημα της εξουσίας της πλειοψηφίας κι ακόμα λιγότερο είναι ζήτημα των συνταγματικών δικαιωμάτων. Γιατί ακριβώς στη Γερμανία αρκετά συχνά μη δημοκρατικές πλειοψηφίες άλλαξαν δημοκρατικά συντάγματα ή απλά τα παραβίασαν ύπουλα, απαξιώντας ακόμα και να τ’ αλλάξουν.

Η δημοκρατία είναι πολύ περισσότερο κατ’ αρχήν ζήτημα

1 2 0 _______________ Σύγχρονος αναθεωρητισμός χαι αντεπανάσταση

1. Αναφέρεται στην απόπειρα ανατροπής του κοινωνικού καθεστώτος στη ΓΛΔ. (Σημ. τ. μετ.).

μόρφωσης των μαζών και διαμόρφωσης χαρακτήρα: Το θάρρος του πολίτη κατά του ένστικτου του κοπαδιού, αυτοπειθαρχία κατά του προβοκατόρικου ένστικτου του κόκορα μέσα στο κοτέτσι, συνείδηση του κοινωνικού καθήκοντος κατά του ένστικτου φυγής, κι όλα αυτά σαν μαζικό φαινόμενο - αυτό είναι η καλύτερη δημοκρατική υπεράσπιση του συντάγματος. Αυτή η συνείδηση, ότι δηλαδή η «res publica» (οι δημόσιες υποθέσεις) υπόκειται στη συνυπευθυνότητα του καθενός, έπρεπε να είχε αναπτυχθεί στη βάση της κοινωνικής ιδιοκτησίας, όπως όχι τυχαία φθίνει στη βάση της όλο και πιο μονοπωλιακής ιδιωτικής ιδιοκτησίας (όπως βλέπουμε να γίνεται καθημερινά, φτάνει να σκεφτούμε τους παθητικούς θεατές στα πο- γκρόμ ενάντια στους ξένους).

Στα μέσα της δεκαετίας του ’50, η Σοβιετική Ένωση δεν μπορούσε πια να παραμείνει σ’ ένα σύστημα που είχε ουσιαστικά δημιουργηθεί με την άσκηση της ταξικής κυριαρχίας στην αρχή συγκεκριμένα πρωταρχικά από μια πρωτοπορία επαγγελματιών επαναστατών και κατόπιν από έναν ισχυρό γενικό γραμματέα με το μηχανισμό του. Το ΚΚΣΕ έπρεπε να αναζητήσει και να βρει δρόμους ώστε να μορφώσει πολιτικά όλο και πλατύτερους κύκλους των ίδιων των κυρίαρχων τάξεων με τέτοιο τρόπο, ώστε να δρουν πολιτικά υπεύθυνα. Οι προϋποθέσεις γι’ αυτό υπήρχαν. Έχω την εντύπωση ότι η δημοκρατική συνείδηση της συνυπευθυνότητας, που είχε γίνει δυνατή και εκφραζόταν στη δημόσια συζήτηση ουσιαστικών πολιτικών αποφάσεων, ήταν στα τέλη της λεγόμενης εποχής του Στάλιν πολύ πιο αναπτυγμένη σε πλατιές μάζες απ’ ό,τι αργότερα. Στη ΓΛΔ, η συνείδηση αυτή χάθηκε σχεδόν τελείως στην πορεία προς ένα καταναλωτικό σοσιαλισμό μετά την ανατροπή του Ούλμπριχτ.

Δεν ήταν, όμως, όσο έπρεπε αναπτυγμένη! Διαφορετικά, δεν θα είχε μπορέσει το 20ό Συνέδριο, με την άκριτη, μη διαλεκτική, ανιστόρητη καταδίκη του Στάλιν, να παραπλανήσει σε τόσο μόνιμη βάση το παγκόσμιο κομμουνιστικό κίνημα και να


μεταθέσει την πορεία για μια κριτική -δηλαδή ικανή να κρί- νει- και διαλεκτική εκτίμηση της ίδιας του της ιστορίας. Ματαίωσε μ’ αυτόν τον τρόπο ακριβώς εκείνο που είχε σημασία: Χτίζοντας πάνω στα επιτεύγματα της «εποχής του Στάλιν» (που κόστισαν ιδιαίτερα ακριβά, λόγω πολλών, δυστυχώς και περιττών θυσιών), εξάλειψε διαλεκτικά τα χαρακτηριστικά εκείνης της εποχής κι έτσι προχωρώντας τα άφησε πίσω του. Στην πραγματικότητα, όμως, η κοινωνική δύναμη στα μέσα της δεκαετίας του ’50 δεν αρκούσε για μια τέτοια επαναστατική στροφή. Γι’ αυτό και στο 20ό Συνέδριο έγινε μια αντεπανα- στατιχή στροφή, την οποία μας περιέγραψε καθαρά ο Κουρτ Γκόσβαϊλερ, και η οποία κατέληξε όχι χωρίς εσωτερική λογική στη διάλυση του σοσιαλιστικού στρατοπέδου, κάτω από την καθοδήγηση του Γκορμπατσόφ.

Γιατί, όμως, έλειψε η δύναμη; Στο σημείο αυτό είχα βρει στο άρθρο που ανέφερα μια αναλογία με την ιστορία της αστικής επανάστασης. Όπου «αναλογία» σημαίνει πάντα και τα δύο: ομοιότητα και ανομοιότητα.


Και η αστική τάξη στην πρώιμη αστική επανάσταση ήταν ακόμα ποσοτικά και ποιοτικά πολύ ανίσχυρη να οργανώσει την εξουσία της μέσα από τη συλλογικότητα της τάξης, κι επομένως αστικοδημοκρατικά. Έτσι δημιουργήθηκε η πρώιμη αστική απολυταρχία. Αποσυναρμολόγησε προς το συμφέρον της ανερχόμενης αστικής τάξης τις φεουδαρχικές δομές και δημιούργησε προς όφελός της κεντρικές εθνικές αγορές. Θα μπορούσε κανείς να πει: Όλα για την αστική τάξη (κατά κάποιο τρόπο και με τη βοήθειά της), αλλά όχι ακόμα με την αστική τάξη. Οταν και όπου η αστική τάξη δεν κατάφερε να αναπτύξει δομές πέρα απ’ αυτή την πολιτική μορφή, που να είναι πιο κατάλληλες για την άσκηση εξουσίας ολόκληρης της τάξης (πράγμα που δεν το κατάφερνε πάντα με την πρώτη),

αυτή η αστική πρώιμη απολυταρχία ξανάπεφτε σε φεουδαρχικές μορφές, που έπρεπε να ξεπεραστούν με νέες επαναστάσεις.

Όμως, για τη σοσιαλιστική επανάσταση -κι εδώ βρίσκονται οι ανομοιότητες- η κατάσταση ήταν πολύ πιο δύσκολη ιδιαίτερα για δύο λόγους:

Πρώτα, γιατί η αστική τάξη, στηριγμένη στην αυθόρμητα αυξημένη οικονομική της εξουσία, κατακτάει την πολιτική εξουσία και από τη στιγμή που θα την κατακτήσει, κρατιέται με την οικονομική της εξουσία. Το προλεταριάτο, όμως, πρέπει κατ’ αρχήν να ιδρύσει συνειδητά την οικονομική του εξουσία με τη βοήθεια της πολιτικής εξουσίας που κέρδισε επαναστατικά. Και ακόμα περισσότερο, φορέας της πολιτικής του εξουσίας δεν είναι μια οικονομία που λειτουργεί αυθόρμητα, αντίθετα, η οικονομία αυτή έχει ανάγκη από μια διαρκή πολιτική διεύθυνση. Έτσι (όπως και στη σοσιαλιστική επανάσταση) και στη σοσιαλιστική οικοδόμηση τα πρωτεία τα έχει η πολιτική σε σχέση με την οικονομία.

Έχω την εντύπωση ότι μια σειρά «σύγχρονοι» οικονομολόγοι μας δεν το είχαν αντιληφθεί αυτό. Μέσα στα πλαίσια μιας χυδαίας υλιστικής παρερμηνείας, έμοιαζαν συχνά να αναζητάνε μια οικονομία που να μπορεί να αναπαράγει αυθόρμητα σοσιαλιστικές σχέσεις, όπως το κεφάλαιο αναπαράγει αυθόρμητα καπιτάλιστικές σχέσεις. Έτσι, κοίταζαν σχεδόν με ζήλεια τις «δυνάμεις αυτοθεραπείας» της αγοράς, δυσφήμιζαν την ουσία της σοσιαλιστικής οικονομίας, δηλαδή την παραγωγή σύμφωνα με τα πλάνα, αντί να οργανώνουν ένα σωστό σχεδιασμό, παραμελούσαν τη συσσώρευση της παραγωγικής λαϊκής ιδιοκτησίας, ξέπεφταν σε ένα είδος θεωρίας του περιβάλλοντος με την αυταπάτη ότι μπορούν να καθησυχάσουν (για να μην πούμε: να εξαγοράσουν) την ίδια τους την τάξη, ας πούμε με την προσφορά καταναλωτικών αγαθών με «βερεσέδια» απ’ τον ταξικό εχθρό και σκέφτονταν στα σοβαρά ότι ο ιμπεριαλισμός είναι αρκετά ικανός να κάνει μεταρρυθ


μίσεις και ειρήνη, έτσι ώστε να μπορούν να συνεργαστούν μαζί του για τη λύση των «οικουμενικών προβλημάτων». Πολυδιαφημισμένοι σαν «πραγματιστές» από τη Δύση, αποτέλε- σαν (ηθελημένα ή όχι) μαζί με τους ιδεολόγους «μεταρρυθμιστές του σοσιαλισμού» το άλλο τμήμα της πέμπτης φάλαγγας της αντεπανάστασης.

Πάντως, τους ήταν δύσκολο να αντιληφθούν ότι η ιστορία του σοσιαλισμού δεν πρέπει πια να πραγματωθεί όπως μέχρι τώρα φυσικά-αυθόρμητα, αλλά από εδώ και πέρα συνειδητά σαν «καθαυτό» ιστορία - και μ’ αυτό τον τρόπο, άλλωστε, η κατηγορία του ιστορικού και πολιτικού λάθους αποκτάει μια νέα ποιότητα.

Δεύτερο, η ανάπτυξη της σοσιαλιστικής κοινωνίας διαφέρει από εκείνη της αστικής σ’ ό,τι αφορά σε μια ακόμα μεγαλύτερη δυσκολία: Η αστική επανάσταση επικρατούσε πάντα εκεί όπου το κεφάλαιο και η αστική τάξη ήταν πιο πολύ αναπτυγμένα. Η σοσιαλιστική επανάσταση, όμως, βρισκόταν κάτω απ’ την αντίφαση ότι είχε τις καλύτερες πιθανότητες να νικήσει, εκεί όπου ο σοσιαλισμός είχε ιδιαίτερα δυσμενείς δυνατότητες να εδραιωθεί, δηλαδή «στον πιο αδύνατο κρίκο της αλυσίδας», όπως το ονόμασε ο Λένιν.

Αυτό σημαίνει ότι νίκησε εκεί όπου ο πλούτος που έπρεπε να κοινωνικοποιηθεί ήταν μικρός, η ανάπτυξη της παραγωγικότητας της εργασίας καθυστερημένη, η συγκέντρωση του πληθυσμού στα αστικά κέντρα που ευνοεί τη διαμόρφωση κοινωνικής συνείδησης ευθύνης και πολιτικής μόρφωσης υπανάπτυκτη, η ίδια η επαναστατική τάξη ποσοτικά και -πράγμα που έχει μεγαλύτερη σημασία- και ποιοτικά αδύναμη. Ήταν φτωχή σε παραδοσιακές εμπειρίες εδώ και γενιές, τόσο σε εμπειρίες από κοινωνικοποιημένη παραγωγή όσο και από συνδικαλιστικούς αγώνες και μαζική πολιτική οργάνωση, φτωχή σε όλα εκείνα που θα την έκαναν ικανή για την άσκηση της εξουσίας. Εκεί όμως που ήταν καλύτερες αυτές οι συνθήκες, δεν μπόρεσε να νικήσει. Γιατί εκεί το επαναστατικό υπο


κείμενο είχε ήδη διαφθαρεί από την αστική τάξη, η οποία μπόρεσε να διαθέσει για τη διαφθορά αυτή ένα μέρος από τα επιπλέον, κέρδη της, εκείνα που είχε αποκομίσει από την εκμετάλλευση των «πιο αδύνατων κρίκων της αλυσίδας», στην «περιφέρεια». Εδώ, η θέληση για την άνοδο της εργατικής τάξης είχε ήδη φθαρεί από τη μαζική δυνατότητα και το στόχο μιας ανόδου έξω από τα πλαίσια της τάξης.

Οι αδυναμίες αυτές μειώθηκαν στη Σοβιετική Ένωση πολύ ωμά, βέβαια, αλλά εντυπωσιακά γρήγορα. Προφανώς όμως πολύ ωμά και όχι αρκετά γρήγορα, ώστε -όταν μετά από τον πόλεμο ωρίμαζε ο χρόνος γι’ αυτό- να μπορέσει, όπως ήταν αναγκαίο, να περάσει σε μια εκτενή κοινωνική συλλογικότητα της ηγετικής και διευθυντικής ευθύνης, παρ’ όλο που ταυτόχρονα έπρεπε να αντιστέκεται στον αντίπαλο που έκανε τις επιθέσεις του με όλα τα μέσα, κατά τη διάρκεια του ψυχρού πολέμου. Έτσι δημιουργήθηκε ένα έλλειμμα. Μπορούσε να αποφευχθεί; Αμφιβάλλω αν η ερώτηση αυτή μπορεί να απαντηθεί με αποδείξεις. Αλλά -στερνή μου γνώση να σ’ είχα πρώτα- και μ’ αυτή την έννοια αναφέρω ένα απόσπασμα από το βιβλίο του Έριχ Χόνεκερ Για τα δραματικά γεγονότα τον 1989·.

«Ήταν λάθος που στην 7η Ολομέλεια δεν καταπιαστήκαμε δυναμικά με τα ζητήματα που είχαν ανακύψει, συμπεριλαμβανομένων και των προβλημάτων εκείνων που είχαν σχέση με την παραπέρα ανάπτυξη της δημοκρατίας, τη δυναμικότερη συμμετοχή του λαού στην άμεση καθοδήγηση της κοινωνίας. (...) Το να παρουσιάζουμε όμως σήμερα τα πράγματα σαν να μην υπήρχε δημοκρατία στο σοσιαλισμό, σημαίνει να βυθιστούμε στην ομίχλη της μοντερνίζουσας, ταξικά ουδέτερης φλυαρίας για τη δημοκρατία. (...) Πραγματικός εκδημοκρατισμός είναι δυνατός μόνον εκεί, όπου οι άνθρωποι που δημιουργούν τις αξίες είναι ιδιοκτήτες των κυριότερων

«Κατάρρευση» xat/ή «αντεπανάσταση» ;______________________ 125

μέσων παραγωγής. (...) Εκεί όπου την εξουσία κατέχει το κεφάλαιο, ο λαός βρίσκεται υπό κηδεμονία, παρ’ όλες τις υπάρχουσες δημοκρατικές δομές και μηχανισμούς.»

Παρ’ όλα αυτά, όμως:«Η δημοκρατία μας λειτουργούσε με ελλείψεις σε

πολλές κολεκτίβες, σε διάφορα επίπεδα είχε αναπτυχθεί με ατέλειες, ανεπαρκής ήταν η συμμετοχή στη λήψη των αποφάσεων, η συνυπευθυνότητα, η συνείδηση της ιδιοκτησίας ήταν ελλιπής...»1

Οταν όμως ολόκληρος ο αναθεωρητισμός κάτω από την καθοδήγηση του Γκορμπατσόφ στο εσωτερικό και όλα τα μονοπωλιακά μέσα μαζικής ενημέρωσης -και όχι μόνο αυτά- στο εξωτερικό εκμεταλλεύτηκαν αυτό το έλλειμμα λαϊκοδη- μοκρατικού χαρακτήρα και συνείδησης, ώστε να ξανακλεί- σουν στο επιχρυσωμένο κλουβί το λαό της ΓΛΔ με το δημαγωγικό δελεαστικό σύνθημα για «περισσότερη δημοκρατία», δηλαδή στην «7η Ολομέλεια», ήταν ήδη πολύ αργά. Και επιπλέον, αυτή η αδυναμία της ΓΛΔ αποτελεί μετάσταση της αρρώστιας, που τα πρώτα της συμπτώματα φάνηκαν, όταν το ΚΚΣΕ και η Σοβιετική Ένωση μετά την «εποχή του Στάλιν» έπεσαν σ’ ένα είδος εφηβικής κρίσης και απέναντι στην περασμένη και μελλοντική ιστορία τους δεν έφτασαν την κριτική κοινωνική εκείνη ενηλικίωση που χρειαζόταν εκείνη την εποχή.

Έτσι, η Σοβιετική Ένωση (όπως επίσης και ένα μεγάλο μέρος του παγκόσμιου κομμουνιστικού κινήματος, που κι αυτό δεν ήταν ακόμη αρκετά αυτοτελώς προσανατολισμένο προς αυτή) ήταν όλο και λιγότερο στο ύψος της συντονισμέ

126 ________________ Σύγχρονος αναθεωρητισμός xeu αντεπανάσταση

1. Έριχ Χόνεκερ, Για τα δρσματιχά γεγονότα του 1989, εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα 1992, σελ. 43-14.

νης επίθεσης του αντικομμουνισμού από τα έξω και τα μέσα και κατέρρεε όλο και πιο γρήγορα μετά το Ρέικιαβικ κάτω απ’ αυτή την επίθεση.

Μπροστά στη νίκη της αντεπανάστασης, λοιπόν, εκείνο που ισχύει είναι να οικοδομήσουμε σ’ ένα κατοπινό ξεκίνημα με τέτοιον τρόπο το σοσιαλισμό, που να αντέχει σε κάθε αντεπίθεση. Με το βλέμμα στραμμένο σ’ αυτό, θεωρώ παρηγορητική την πορεία της ιστορίας της αστικής επανάστασης. Η Αντιμεταρρύθμιση δεν είχε τον τελευταίο λόγο! Ακολούθησαν πολλές ακόμα αστικές επαναστάσεις μέχρι την παγκόσμια νίκη της αστικής τάξης. Επειδή όμως, σε αντίθεση με την αστική, η σοσιαλιστική επανάσταση δεν προκύπτει φυσικά-αυθόρ- μητα, αλλά αποτελεί την ήδη συνειδητή αρχική πράξη για την καθαυτό, δηλαδή τη λογική και σχεδιασμένη, για την «τεχνητή» ιστορία, έχει ανάγκη από παραπέρα θεωρητική δουλειά, για να αναλύσει τις αιτίες της ήττας μας και να συλλάβει σωστότερα τη συνέχιση του επαναστατικού κινήματος για το μέλλον.

Σχετικά με αυτό, σημειώνω μερικά ακόμα αυτοκριτικά- κριτικά ζητήματα.


III. Μερικά βασικά ζητήματα

1. Αρχίζω από την τελευταία σκέψη: Από τη συνειδητότητα της υλιστικοδιαλεκτικής διαμόρφωσης της ιστορίας:

Σωστά η μαρξιστική κριτική στράφηκε πάντα ενάντια στον «αυθορμητισμό» που ποντάρει στον υποκειμενικό αυθορμητισμό των μαζών στην επαναστατική πράξη. Αγνοεί ότι η επανάσταση, σαν μετάβαση στην «καθαυτό», δηλαδή στη συνειδητά διαμορφωμένη ιστορία της ανθρωπότητας, πρέπει να είναι η ίδια κιόλας συνειδητή ιστορική πράξη.

Αλλά: Δεν υπήρξε στο λαϊκίστικο μαρξισμό της ΓΛΔ ένας τουλάχιστον εξίσου επικίνδυνος αντικειμενικός αυθορμητι

σμός; Έμοιαζε σαν το καθαυτό υποκείμενο της ιστορίας να ήταν για τον Μαρξ η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, όπως για τον Χέγκελ το απόλυτο πνεύμα. Φυσικά και ήταν- για τη μέχρι τώρα ιστορία, που γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο συ- ντελέστηκε φυσικά-αυθόρμητα. Και είναι ακόμα για το σημερινό καπιταλισμό, που όπου κανείς δεν τον εμποδίζει συνειδητά, επιβάλλεται «από μόνος του». Αυτό το έδειξε ο Μαρξ.

Για μια όμως σοσιαλιστική κοινωνία δεν έχει σημασία ότι δεν διέπεται από την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, αλλά ότι από την πλευρά της τις καθοδηγεί και κατευθύνει συνειδητά, ενεργά και σχεδιασμένα; Τι σημαίνει αυτό για τη σχέση ανάμεσα στην ιστορική ανάλυση και την ηθική; Πώς εννοεί η επαναστατική συνείδηση τη διαλεκτική επίδραση ανάμεσα στη «νομοτέλεια της ιστορίας» (που όταν προχωράει μόνη της μοιάζει να οδηγεί μάλλον στην καταστροφή παρά στο σοσιαλισμό) και την κοινωνική βούληση για συνειδητή, υπεύθυνη καθοδήγηση της ιστορίας, γνωρίζοντας ότι ο σοσιαλισμός είναι αναγκαίος, επειδή αλλιώς η καταστροφή είναι αναπόφευκτη;

θα θίξω τώρα ένα ακόμα πιο ευαίσθητο σημείο: Ο ιστορι- κο-θεωρητικός «αντικειμενικός αυθορμητισμός» συνδέεται με τη /νωσιο-θεωρητική συρρίκνωση της συνείδησης σε απλό «αντικατοπτρισμό»; Όπως στην πραγματικότητα η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων εμφανίζεται σαν υποκείμενο (αυτό είναι κάτι διαφορετικό από τη θέση ότι οι παραγωγικές δυνάμεις είναι «σε τελική ανάλυση» ο κινητήρας της ιστορίας) έτσι και η γνώση εμφανίζεται απλά σαν καθρέφτης της πραγματικότητας που παράγεται από τις παραγωγικές δυνάμεις, λες και δεν είναι οι άνθρωποι με βούληση και λογική η βασική παραγωγική δύναμη; Στους Μαρξ και Ένγκελς, αν τους κατανοώ σωστά, αντανάκλαση και αντίληψη συνδέονται διαρκώς στη συνείδηση της ιστορίας. Μήπως η συρρίκνωση της θεωρίας τους της γνώσης σε απλό αντικατοπτρισμό οδηγεί στην πλάνη να βάλουμε δίπλα στην αντανάκλαση της πραγματικής


ιστορίας το όραμα μιας ουτοπικής ιστορίας; Το σημαντικό, όμως, δεν είναι να κερδίσουμε πάλι από τη γνώση της προηγούμενης ιστορίας μια αντίληψη για τη μελλοντική, πραγματική ιστορία;

Φοβάμαι ότι ο εκχυδαϊσμός της διαλεκτικής θεωρίας της ιστορίας και της γνώσης συνέβαλαν στο να εξανεμιστεί πολύς επαναστατικός ενθουσιασμός και να παραχθεί μια παθητικό- τητα, όπου ένιωθες υπεύθυνος απέναντι στο επαναστατικό καθήκον όχι ολόκληρη την ημέρα, αλλά απλά από τις 8 το πρωί ως τις 5 το απόγευμα απέναντι στη «διεύθυνση». (Στο κάτω-κάτω τίποτα δεν μπορεί να πάει στραβά, αφού ο σοσιαλισμός νικάει «νομοτελειακά από μόνος του» κι αυτό απεικονίζεται στη συνείδηση παρατηρητικά σαν σε «καθρέφτη».)

2. «Οικονομική αναποτελεσματικότητα» δεν επιρρίπτουν στο σοσιαλισμό μόνο οι αντικομμουνιστές που κατόπιν μιλάνε για «σοσιαλιστική οικονομική κακοδιοίκηση». Και σοσιαλιστές οικονομολόγοι συχνά κάνουν αυτοκριτικά αυτή τη μομφή. Σίγουρα έχουν δίκιο, αν εννοούν την υποκειμενική τσαπατσουλιά ή την κοινοτοπία ότι και στο σοσιαλισμό πρέπει να αναπαράγονται και να εκσυγχρονίζονται τα μέσα παραγωγής, να ανεβαίνει η παραγωγικότητα της εργασίας, να συσσωρεύεται η λαϊκή ιδιοκτησία. Ότι και στο σοσιαλισμό μπορεί μόνο να διανεμηθεί ό,τι έχει προηγούμενα παραχθεί και ότι (αυτό, όμως, ούτε καν τονίζεται) και η εργατική τάξη δεν μπορεί να αποφύγει, όπως και η αστική τάξη που ανεβαίνει στην εξουσία, να εδραιώσει οικονομικά το σύστημα κυριαρχίας της με αυτό που ο Μαξ Βέμπερ ονόμασε «καταναλωτικό ασκητισμό».

Σήμερα, όμως, με τη λέξη «οικονομική αποτελεσματικότη- τα» ο καθένας σχεδόν σκέφτεται πρώτα το «λογαριασμό» των «εξόδων-κερδών» που κάθε καπιταλιστική επιχείρηση πρέπει να κάνει, αν θέλει να μη μειώσει, αλλά να αυξήσει το κεφάλαιό της. Σ’ αυτή την περίπτωση, «αποτελεσματική» είναι η μείωση των εξόδων και η αύξηση του κέρδους! Για ποιον; Για την κοι

«Κατάρρευση» xat/ή «αντεπανάσταση»;_____________________ 129

νωνία ή για το κεφάλαιο; Αυτό που για το κεφάλαιο είναι θετικά «αποτελεσματικό», επειδή «υπολογίζεται», συχνά είναι αρνητικά αποτελεσματικό για την κοινωνία: Φτάνει να σκεφτεί κανείς την παραγωγή για τους εξοπλισμούς, την παραγωγή ειδών μιας χρήσης (που κι αυτή δεν είναι και τόσο αθώα!), αλλά και το γεγονός ότι αγοράζονται όλες οι παροχές υπηρεσιών, από τον τομέα της δικαιοσύνης μέχρι τον τομέα της υγείας. Βέβαια, μια υψηλή παραγωγικότητα της εργασίας είναι όρος ώστε να αναβλύζουν με τέτοιον τρόπο οι πηγές του κοινωνικού πλούτου, που να γίνει δυνατός ο κομμουνισμός. Από την άλλη μεριά, η επιδίωξη για μέγιστο κέρδος δεν οδηγεί μόνο στην καπιταλιστική κοινωνία στην κατάρρευση όλων των ανθρώπινων σχέσεων. Και για το σοσιαλισμό δεν θα ήταν καλή συμβουλή να αντιπαραθέτει στην επιδίωξη για μεγιστοποίηση της υπεραξίας μια επιδίωξη για μεγιστοποίηση της υπερπαραγωγής. Η υπερπαραγωγή μπορεί να βελτιστοποιηθεί, όχι να μεγιστοποιηθεί, μόνο σε σχέση με το κέρδος του ελεύθερου χρόνου και της ελευθερίας. Γιατί διαφορετικά και ο σοσιαλισμός/κομμουνισμός, όπως και ο καπιταλισμός, δεν θα μπορούσε να γενικευθεί σαν καθολικά ανθρώπινος. (Γιατί βέβαια, κατ’ αρχήν, μπορούν όλοι οι άνθρωποι να παίρνουν αρκετή άδεια για ξεκούραση, δεν μπορούν, όμως, όλοι να πάνε με το αεροπλάνο στη Μαγιόρκα ή να κάνουν το γύρο του κόσμου.)

Γι’ αυτό νομίζω ότι θα έπρεπε να ρωτάμε διαφοροποιημένα για τη σχέση ανάμεσα στην «οικονομική» και την «κοινωνική» αποτελεσματικότητα και ν’ αναζητούμε δρόμους ώστε να εντάσσουμε και να υποτάσσουμε την οικονομική αποτελεσματικότητα (που σε καμιά περίπτωση δεν είναι αδιάφορη) στην κοινωνική.

Αυτό θα μπορούσε να συνδεθεί με το ερώτημα ποια θέση επιτρέπεται να έχουν στη σοσιαλιστική κοινωνία οι ανταλλακτικές αξίες σε σχέση με τις αξίες χρήσης. Πώς και σε ποιο βαθμό καταργήθηκε -και σωστά- ήδη στην εξέλιξη της σοσια

1 3 0 ________________ Σύγχρονος αναθεωρητισμός και αντεπανάσταση

λιστικής κοινωνίας όχι μόνο ο εμπορευματικός χαρακτήρας της γης και των μέσων παραγωγής (τουλάχιστον σε σχέση με την ιδιωτική ανταλλαγή των πολιτών) στη λαϊκή ιδιοκτησία και σε ποιο βαθμό η εργασία και η ικανοποίηση των βασικών βιοτικών αναγκών διατήρησαν ή έχασαν τον εμπορευματικό τους χαρακτήρα (δικαιολογημένα ή αδικαιολόγητα);

Η με πολύ αδιαφοροποίητο τρόπο άκριτη και μη διαλεκτική αποδοχή της «οικονομικής αποτελεσματικότητας» σαν μιας κορυφαίας έννοιας καπιταλιστικού κύρους συνέβαλε στο να βλέπουμε στην επιτυχία ένα κριτήριο για την αλήθεια - με αποτέλεσμα να συνθηκολογήσουν τόσο πολλοί άνθρωποι και τόσο γρήγορα μπροστά στην επιτυχία της αντεπανάστασης και επομένως να καταρρεύσουν ηθικά;

3. Για το ζήτημα του επαναστατικού υποκειμένου:Βλέπω σωστά ότι στην αντίθεση ανάμεσα στο κεφάλαιο

και την εργασία όσο περισσότερο συγκεντροποιείται το κεφάλαιο έχει την τάση να γίνεται ανώνυμο, και όσο περισσότερο κοινωνικοποιείται η εργασία έχει την τάση να ατομικοποιεί- ται; Αν στη συγκεντροποίηση του κεφαλαίου από τη μια μεριά, αντιστοιχεί ο κατακερματισμός των εργατών σαν τάξης από την άλλη, θα έπρεπε να περιμένουμε ότι τα κύρια στοιχεία του κλασικού ορισμού του προλεταριάτου διαχωρίζονται παραπέρα: Από τη μια μεριά αυτοί που δεν έχουν να χάσουν τίποτε άλλο εκτός από τις αλυσίδες τους, των οποίων όμως την εργατική δύναμη κανείς πια δεν θέλει να αγοράσει και οι οποίοι εξαθλιώνονται τόσο πολύ, που δεν έχουν απολύτως τίποτα πια να πουλήσουν. Από την άλλη μεριά εκείνοι που έχουν να πουλήσουν την εργατική τους δύναμη μόνο -αλλά τουλάχιστον την έχουν ακόμα- (μαζί με την ειδίκευση που αναλογεί). Συχνά, όμως, το κεφάλαιο δεν αγοράζει μόνο την εργατική τους δύναμη, αλλά και τους ίδιους, μαζί με τη συνείδησή τους, έτσι που πολύ γρήγορα να έχουν να χάσουν περισσότερα απ’ ό,τι μόνο τις αλυσίδες τους.

Αν η τάση ήταν αυτή, πώς μπορεί να δημιουργηθεί ένα επα

«Κατάρρευση» και/ή «αντεπανάσταση»;_____________________ 131

ναστατικό υποκείμενο από τους εξαθλιωμένους, που το κεφάλαιο τους χρειάζεται τόσο λίγο που να μπορεί να τους εξοντώσει και φυσικά, χωρίς να φοβάται για τα κέρδη του, και από εκείνους, των οποίων την εργατική δύναμη χρειάζεται το κεφάλαιο και γι’ αυτό τους αγοράζει μαζί με τη συνείδησή τους; Επομένως τίθεται σε συζήτηση η ενότητα δράσης - οικουμενικά του προλεταριάτου των μητροπόλεων και των εξαθλιωμένων της «περιφέρειας» του ιμπεριαλισμού, και εδαφικά των εργατών και των ανέργων στις κεντρικές ιμπεριαλιστικές χώρες (και δεν σκέφτομαι εδώ μόνο τους εγγεγραμμένους ανέργους, αλλά όλους εκείνους που τους έχουν εκτοπίσει από την παραγωγή και δεν έχουν πια ούτε τα ελάχιστα μέσα διαβίωσης.)


θα μπορούσα να εξακολουθήσω να ρωτάω έτσι χωρίς τελειωμό. θέλω, όμως, να τελειώσω με ένα κοινωνικοψυχολογι- κό ερώτημα, στο οποίο θα επιθυμούσα μια μαρξιστική απάντηση:

Με τι τρόπο, άραγε, χάσαμε στη ΓΛΔ τον «ιδεαλισμό» του επαναστατικού υλισμού προς όφελος ενός τόσο χυδαίου υλισμού που ζει μόνο από τη μανία για ατομικό κέρδος, την οποία γεννάει ο καπιταλισμός, και που αποτελεί την ουσία του, μόνο από αυτό το «περισσότερα, περισσότερα, περισσότερα» που ξεφεύγει από κάθε αλληλεγγύη; Γιατί στη θέση της επαναστατικής δυσαρέσκειας σ’ ό,τι αφορά στις κοινωνικές συνθήκες, που οδηγεί στην ορθολογική, εποικοδομητική δραστηριότητα, εμφανίστηκε μια αντεπαναστατική δυσαρέσκεια σ’ ό,τι αφορά στις ατομικές συνθήκες, που βρήκε τη μηδενιστι- κή, αντιορθολογική, καταστροφική έκφρασή της σε «απογοητεύσεις θίγόμενων»; (Δεν είναι τυχαίο που με το τέλος της ΓΛΔ, ανάμεσα στους «ήπιους επαναστάτες» ξαναήρθε ξαφνικά στη μόδα ο Νίτσε).

Κατά κάποιο τρόπο, με το ερώτημα αυτό βρίσκομαι πάλι στην αρχή: Εκείνο που φαίνεται σαν νίκη της αντεπανάστασης στους ανθρώπους που είναι επαναστατικά δυσαρεστημένοι με τις κοινωνικές συνθήκες, ωστόσο προσωπικά είναι απόλυτα ικανοποιημένοι στην πάλη τους για καλύτερες συνθήκες, πράγμα που τους προκαλεί σε αντεπίθεση, «ραίνεται σαν «κατάρρευση» σ’ εκείνους τους ανθρώπους που είναι προσωπικά δυσαρεστημένοι με τις συνθήκες τους. Και γι’ αυτή την «κατάρρευση» αυτοί οι τελευταίοι είτε τη θρηνούν είτε την πανηγυρίζουν, ανάλογα με τις επιπτώσεις που έχει πάνω στις προσωπικές τους συνθήκες.

Και μ’ αυτό θα βρισκόμασταν πάλι στην αντίθεση: Όχι αντεπανάσταση και κατάρρευση, αλλά αντεπανάσταση ή κατάρρευση! Κι αν το ερώτημα μπαίνει έτσι, τότε πιστεύω ότι πρόκειται για νίκη της αντεπανάστασης και λόγω της κατάρρευσης της σοσιαλιστικής ηθικής. Η αναστήλωσή της και πάλι δεν είναι, όμως, τόσο καθήκον ηθικών θεωριών όσο πολύ περισσότερο πολιτικής πράξης.

«Κατάρρευση» xat/ή «αντεπανάσταση»;_____________________ 133

ΓΙΑ ΤΙΣ ΚΥΡΙΕΣ ΑΙΤΙΕΣ ΤΗΣ ΕΞΑΦΑΝΙΣΗΣ ΤΗΣ ΓΑΔ

τον Βόλφγχανγκ Μπέργκερ

Η κατάρρευση της ΓΛΔ, των άλλων σοσιαλιστικών κρατών της Ανατολικής Ευρώπης και της ΕΣΣΔ, η παλινόρθωση καπιταλιστικών σχέσεων εξουσίας και ιδιοκτησίας σ’ αυτή την περιοχή είναι γεγονότα που λίγο καιρό πριν κανείς δεν θα μπορούσε να θεωρήσει ότι θα συνέβαιναν.

Αυτό δίνει την αφορμή για να επανεκτιμηθούν εκείνες οι δυνάμεις και οι παράγοντες που στην αλληλεπίδρασή τους καθόρισαν αυτή τη διαδικασία. Για το σκοπό αυτό είναι χρήσιμη μια σύντομη ιστορική αναδρομή.

I

Κατά τη μετάβαση από τη φεουδαρχία στον καπιταλισμό, κυρίως στην Αγγλία και τη Γαλλία, σίγουρα υπήρξαν θυελλώδεις πολιτικοί, στρατιωτικοί, πνευματικοί αγώνες και διαμάχες. Ωστόσο, στον τομέα της οικονομίας, το βασικό ζήτημα κρίθηκε γρήγορα και μονοσήμαντα. Η κεφαλαιοκρατική ιδιοκτησία των εργοστασιαρχών (μηχανές, τεχνικός εξοπλισμός, εργαλεία κλπ.) υπερείχε κατά πολύ της φεουδαρχικής ιδιοκτησίας των γαιοκτημόνων σ’ ό,τι αφορά στην παραγωγικότητα και στην αναπτυξιακή δυναμική. Επιπλέον, η γεωργική παραγωγή γινόταν όλο και περισσότερο εξαρτημένη από τα προϊόντα της βιομηχανίας (μηχανές, εργαλεία, λιπάσματα κλπ.).

Στα χρόνια μετά τη Γαλλική Επανάσταση, η διαφορετική αύξηση της παραγωγικότητας, οι αντιθέσεις των συμφερόντων λόγω των αποθεμάτων των πρώτων υλών και των αγορών κατανάλωσης οδήγησαν στα νεοδημιουργημένα καπιταλιστικά κράτη σε συγκρούσεις ανάμεσα στις κυρίαρχες τάξεις αυτών των χωρών. Στην Ευρώπη δημιουργήθηκαν συνασπισμοί ανάμεσά τους και μετά από 100 χρόνια και πάνω ξέσπα


σε ο πρώτος παγκόσμιος πόλεμος. Πρέπει να τονίσουμε το γεγονός ότι επρόκειτο για τον πρώτο πόλεμο που έγινε στη βάση της αναπτυγμένης βιομηχανίας μηχανών.

Το κύριο αποτέλεσμα, ωστόσο, του πρώτου παγκόσμιου πολέμου, που δεν το ήθελε καμία από τις δυνάμεις που συμμετείχαν, ήταν η ρώσικη Οκτωβριανή Επανάσταση, η γέννηση ενός κράτους νέου τύπου, όπου οι ηγετικές πολιτικές δυνάμεις έβαλαν στόχο να κάνουν οικονομικά, πολιτικά και κοινωνικά περιττή την τάξη των κεφαλαιοκρατών.

Τα ηγετικά κεφάλια των πρώην συμμάχων, καθώς και των αντιπάλων στον πόλεμο της τσαρικής Ρωσίας -εδώ θα πρέπει να θυμήσουμε και τον Τσόρτσιλ και τον Λούντεντορφ- αντι- λήφθηκαν το χαρακτήρα αρχών αυτής της πρόκλησης και από την πρώτη μέρα κιόλας επιδίωξαν να συντρίψουν στρατιωτικά την Οκτωβριανή Επανάσταση. Δεν το κατάςρεραν. Εμποδίστηκε όμως η Επανάσταση του Νοέμβρη στη Γερμανία ν’ ακολουθήσει το ρωσικό πρότυπο. Ο καγκελάριος του Ράιχ Έμπερτ κι ο Νόσκε, τα Φράικορπ και η Ράιχσβερ1 είχαν σ’ αυτό το μερίδιό τους.

Η οικονομική ανάπτυξη μετά τον πρώτο παγκόσμιο πόλε

1. Φρίντριχ Έμπερτ (1871-1925). Ηγέτης του Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος Γερμανίας (SPD), 1919-1925 καγκελάριος του γερμανικού Ράιχ, συνέβαλε αποφασιστικά στην κατάπνιξη της γερμανικής επανάστασης το Νοέμβρη του 1918.

Γκούσταβ Νόσκε (1868-1946). Ηγέτης του Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος Γερμανίας, που σαν υπουργός Στρατιωτικών έπαιξε κύριο ρόλο στην κατάπνιξη της επανάστασης του Νοέμβρη. Συνέβαλε ουσιαστικά στη δημιουργία των Φράικορπ.

Φράικορπ (Freikorps). Παραστρατιωτική αντεπαναστατική οργάνωση που ιδρύθηκε το 1918 από αξιωματικούς, φοιτητές και ακοινωνικά στοιχεία. Δολοφόνησαν χιλιάδες γέρμανούς επαναστάτες, ανάμεσά τους και τους Καρλ Λίμπκνεχτ και Ρόζα Λούξεμπουργκ.

Ράιχσβερ (Reichswehr). Ονομασία του γερμανικού στρατού από το 1919 μέχρι το 1935. (Σημ. τ. μετ.).

μο, ο πληθωρισμός κι η ανεργία έφεραν σε δύσκολη κοινωνική κατάσταση την πλειοψηφία των εργαζομένων στις περισσότερες χώρες της Ευρώπης. Οι παραγωγικές δυνάμεις αναπτύσσονταν αργά στη μεταπολεμική περίοδο. Μετά από μια σύντομη οικονομική άνοδο στα μέσα της δεκαετίας του ’20 ακολούθησε η παγκόσμια οικονομική κρίση με τις μέχρι τότε άγνωστες αρνητικές συνέπειές της. Εκατομμύρια μισθωτοί έχασαν τη δουλειά τους, τη βάση της ύπαρξής τους. Η επίγνωση ότι ο καπιταλισμός είναι η πηγή αυτών των προβλημάτων και δυσκολιών διαδόθηκε ραγδαία. Στη Γερμανία, σαν συνέπεια αυτής της κρίσης, ήρθε στην εξουσία το ναζιστικό κόμμα που το χρηματοδοτούσε το μεγάλαιο κεφάλαιο.

Στη Σοβιετική Ένωση, παρά τις ανήκουστες δυσκολίες, ξε- περάστηκαν οι χειρότερες συνέπειες του πολέμου και υλοποιήθηκαν σημαντικά βήματα στην ανάπτυξη της βιομηχανικής βάσης της χώρας. Όποιος ήθελε είχε δουλειά.

Ωστόσο, στις δύο δεκαετίες μετά το 1917 δεν είχε δημιουρ- γηθεί παρά ένα μικρό μόνο μέρος της βιομηχανικής και συγκοινωνιακής τεχνικής βάσης για να οικοδομηθεί μια χώρα 22 εκατομμ. τετρ. χλμ. και να μπορέσει να αμυνθεί σε έναν πόλεμο νέου τύπου. Για τον ίδιο σκοπό, οι ΗΠΑ είχαν χρειαστεί πάνω από 100 χρόνια, αν και ποτέ δεν υπήρξε γι’ αυτές σοβαρή ανάγκη να υπερασπίσουν τη χώρα τους.

Όπως και να ’χει το πράγμα, η μετασχηματισμένη και νεο- δημιουργημένη σοσιαλιστική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής στην ΕΣΣΔ, σ’ ό,τι αφορά στην παραγωγικότητα και αποδοτι- κότητα, δεν υπερτερούσε σε σχέση με τα αναπτυγμένα καπιταλιστικά βιομηχανικά κράτη. Για κάτι τέτοιο θα χρειαζόταν μια πιο μακριά περίοδος ειρηνικής ανάπτυξης.

Για τις χύριες αιτίες της εξαφάνισης της ΓΛ Δ________________ 137

II

Συνολικά 21 χρόνια μετά τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο,

μετά από μια φάση ορμητικού εξοπλισμού από την εξουσία των ναζί, που δεν θα ήταν ποτέ δυνατός χωρίς τη δραστήρια σύμπραξη των βιομηχανικών συγκροτημάτων και των μεγα- λοτραπεζών, άρχισε ο δεύτερος παγκόσμιος πόλεμος με την επίθεση της χιτλερικής Γερμανίας στην Πολωνία.

Ένας μεγάλος πολιτικός και στρατιωτικός συνασπισμός ενάντια σ’ αυτή τη Γερμανία δεν είχε επιτευχθεί, γιατί οι κυρίαρχοι κύκλοι της Αγγλίας, της Γαλλίας και των ΗΠΑ θεωρούσαν τη Σοβιετική Ένωση σαν τον κατ’ αρχήν πιο επικίνδυνο αντίπαλο. Πάντως, ούτε είχε γίνει δυνατό να οργανωθεί ένας αντίστοιχος συνασπισμός κατά της Σοβιετικής Ένωσης.

Μόνο αφού ο χιτλερικός στρατός συνέτριψε και κατέλαβε την Πολωνία, αφού σαν συνέπεια αυτής της επίθεσης η Γαλλία και η Αγγλία κήρυξαν τον πόλεμο στη Γερμανία, και ακολούθησε ο αστραπιαίος πόλεμος της Γερμανίας ενάντια στη Γαλλία και οι αερομαχίες πάνω από την Αγγλία, καθώς και η επιδρομή κατά της Σοβιετικής Ένωσης, που ήταν και ο καθεαυ- τός στόχος του Χίτλερ, πραγματοποιήθηκε στην αρχή ένας αδύναμος και ανειλικρινής πολεμικός συνασπισμός αυτών των χωρών με τη Σοβιετική Ένωση, στον οποίο αργότερα προσχώρησαν και οι ΗΠΑ.

Η συμμαχία αυτή κινητοποίησε το οικονομικό, τεχνικό και στρατιωτικό δυναμικό της, ιδιαίτερα αφού η Ιαπωνία εξαπέλυσε τον πόλεμο κατά των ΗΠΑ και η Γερμανία της κήρυξε τον πόλεμο, και επέβαλε τελικά τη νίκη σε μια στρατιωτική αντιπαράθεση που επισκίασε όλα τα μέχρι τότε δεδομένα.

Ένα από τα σπουδαιότερα χαρακτηριστικά ήταν η τεράστια γρήγορη ανάπτυξη της πολεμικής τεχνικής ακόμα και στη διάρκεια του ίδιου του πολέμου, συμπεριλαμβανομένης και της ατομικής βόμβας, του σχεδιασμού, της κατασκευής και της χρησιμοποίησής της.

Για την ΕΣΣΔ, η νίκη αποτέλεσε ένα τεράστιο στρατιωτικό, ηθικό και πολιτικό θρίαμβο.

Οι σημερινές γνώσεις, όμως, επιβάλλουν τη διαπίστωση

138 _______________ Σύγχρονος αναθεωρητισμός xat αντεπανάσταση

ότι από ορισμένες απόψεις ο θρίαμβος αυτός περιείχε στοιχεία πύρρειας νίκης. Ναι μεν οι φασίστες δεν κατάφεραν να σβήσουν απ’ το χάρτη την ΕΣΣΔ, αλλά η θυσία εκατομμυρίων ανθρώπων στο μέτωπο και στην ενδοχώρα, η έκταση και οι συνέπειες της στρατηγικής της «καμένης γης», είχαν πισωγυρίσει τη χώρα περισσότερο απ’ όσο ήθελε και μπορούσε να παραδεχτεί η σοβιετική ηγεσία.

Σε σύγκριση με τους καπιταλιστές συμμάχους της, αλλά και με τους αντιπάλους της στον πόλεμο, η Σοβιετική Ένωση και η λαϊκή οικονομία της ήταν το 1945 σε μια σημαντικά δυσμενέστερη κατάσταση.

Για τις κύριες αιτίες της εξαφάνισης της ΓΛΔ_________________ 139

III

Αυτό ίσχυε ακόμα περισσότερο, καθώς αμέσως μετά το τέλος του πολέμου, μετά το θάνατο του Ρούζβελτ τερματίστηκε απότομα η αντιφασιστική πολεμική συμμαχία από τις ΗΠ Α και τους συμμάχους τους και αντί γι’ αυτό δημιουργήθηκε κυρίως με το ΝΑΤΟ μια γενική αντικομμουνιστική συμμαχία ενάντια στη Σοβιετική Ένωση κι άρχισαν ο ψυχρός πόλεμος και ο υπερεξοπλισμός σε καιρό ειρήνης.

Σ’ αυτή τη γενική αντικομμουνιστική συμμαχία συμπερι- λήφθηκαν άμεσα ή έμμεσα λίγο αργότερα και οι φασίστες εισβολείς Γερμανία, Ιταλία και Ιαπωνία, των οποίων οι κυρίαρχοι κύκλοι αναβαφτίστηκαν στα γρήγορα σε γνήσιους δημοκράτες. Τα δισεκατομμύρια δολάρια του Σχεδίου Μάρσαλ από τις ΗΠΑ, που δεν είχαν υποστεί ζημιές στη χώρα τους από τον πόλεμο και είχαν μόνο μικρές απώλειες σε ανθρώπους, ενώ είχαν αποκομίσει τεράστια κέρδη από την παραγωγή όπλων, εδραίωσαν για τα καλά αυτή τη συμμαχία.

Με το νέο αυτό σχηματισμό των πολιτικών δυνάμεων στη μεταπολεμική περίοδο, η σοβιετική ηγεσία δεν έβλεπε προφανώς καμιά πιθανότητα πια να μπορέσει να πετύχει από τους

εισβολείς την καταβολή επανορθώσεων, πράγμα που κουτσά- στραβά θα αποτελούσε κάποια συμβολή για τον ισοσκελισμό των υλικών ζημιών από τον πόλεμο. Πιθανώς να συνέβαλε σ’ αυτό και μια λαθεμένη ερμηνεία της ανάλυσης του Λένιν για τη συνθήκη των Βερσαλιών, όταν είχε ταχθεί υπέρ της παραίτησης των συμμάχων για επανορθώσεις απέναντι στη Γερμανία, επειδή αυτές θα φορτώνονταν κυρίως στις πλάτες των εργαζομένων. (Η καταβολή επανορθώσεων από τη ΓΛΔ αποτελούσε μεν για τη χώρα μια σημαντική επιβάρυνση, αλλά για τη Σοβιετική Ένωση ήταν ουσιαστικά σταγόνα στον ωκεανό).

Σ’ αυτό το χρονικό διάστημα και μ’ αυτή την κατάσταση των δυνάμεων, άρχισε να αναπτύσσεται μια διαδικασία που έμελλε να μεταβάλει τον πλανήτη μας σε μια έκταση και μ’ ένα ρυθμό όσο ποτέ άλλοτε: η επιστημονικοτεχνική επανάσταση.

Κατά κάποιο τρόπο είχε πυροδοτηθεί ήδη από την εποχή του πολέμου με την ιλιγγιώδη πρόοδο της πολεμικής τεχνικής στη γη, πάνω και κάτω από το νερό και κυρίως στον αέρα, στην τεχνική των επικοινωνιών και, όπως είπαμε ήδη, με την κατασκευή της ατομικής βόμβας.

Σε αντίθεση με την εξέλιξη μετά τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, η επανάσταση αυτή των παραγωγικών δυνάμεων περιέλαβε ολόκληρο το μη στρατιωτικό τομέα της οικονομίας, πρώτα στις ΗΠΑ, λίγο αργότερα και στην Αγγλία, τη Γαλλία, καθώς και στην Ο.Δ. της Γερμανίας και την Ιαπωνία.

Πολυάριθμες νέες και σημαντικές γνώσεις της φυσικής, της ηλεκτρονικής, της χημείας κλπ. πέρασαν σε πράξη στη μη στρατιωτική οικονομία, και εξετάστηκαν και εφαρμόστηκαν κυρίως σύμφωνα με τις αρχές της μεγιστοποίησης του κέρδους που είχε επιτευχθεί τεχνολογικά.

Μ’ αυτή την έννοια, κυρίως η αυτοματοποίηση πολλών παραγωγικών και άλλων διαδικασιών που τέθηκε γρήγορα σε εφαρμογή αποτέλεσε σημαντική πηγή μείωσης του κόστους και επομένως αύξησης του κέρδους, που επιτεύχθηκε ακόμα και όταν με μέτρια μόνο ανερχόμενη παραγωγή εκτοπίστηκε η

14 0 _______________ Σύγχρονος αναθεωρητισμός και αντεπανάσταση

παλιά, ξεπερασμένη τεχνολογία από τη νέα.Στην αρχή στις ΗΠΑ και μετά και σ’ όλες τις χώρες που

αναφέραμε, αποκαλύφθηκαν δεκάδες νέοι κλάδοι των φυσικών και τεχνικών επιστημών, που η ορολογία τους μέχρι πριν από μερικά χρόνια ήταν ακόμα εντελώς άγνωστη. Νέες πανεπιστημιακές σχολές και ινστιτούτα ξεφύτρωσαν κυριολεκτικά απ’ τη γη, εξοπλισμένα με τις πιο σύγχρονες ερευνητικές εγκαταστάσεις, προσλήφθηκε υψηλά ειδικευμένο επιστημονικό και τεχνικό προσωπικό που προσανατολίστηκε σε νέα καθήκοντα. Δεκάδες δισεκατομμύρια δολάρια χρησιμοποιήθηκαν για το σκοπό αυτό.

Ωστόσο, το οικονομικοχρηματικό όφελος απ’ αυτά ήταν πολλαπλάσια μεγαλύτερο. Η επιστημονικοτεχνική επανάσταση άνοιγε τεράστιας έκτασης πηγές κέρδους.

Σίγουρα, με την άνιση ανταλλαγή εμπορευμάτων και παροχής υπηρεσιών με τις χώρες του Τρίτου Κόσμου, πραγματοποιήθηκαν σημαντικά κέρδη, ωστόσο η κύρια πηγή ήταν και παραμένει η ιλιγγιώδης τεχνική και τεχνολογική πρόοδος.

Η συσσώρευση, δηλαδή η δημιουργία νέου κεφαλαίου, πήρε μεγάλες διαστάσεις. Χρησιμοποιήθηκε σε όλους τους τομείς της οικονομικής αναπαραγωγής και ταυτόχρονα προωθήθηκαν εντατικά η έρευνα και η εκπαίδευση.

Τα αυξανόμενα κρατικά έσοδα έφταναν για να χρηματοδοτήσουν την πολιτική του ψυχρού πολέμου και του συνεχούς εξοπλισμού.

Πέρα απ’ αυτό, οι κυρίαρχοι κύκλοι είχαν τη δυνατότητα να κάνουν χρηματικούς και κοινωνικοπολιτικούς συμβιβασμούς με τους μισθωτούς που εκπροσωπούνταν απ’ τα συνδικάτα, πράγμα που έκαναν κιόλας.

Η αυξανόμενη αγοραστική δύναμη ενός σημαντικού τμήματος των υπαλλήλων και εργατών έβρισκε μια πλατιά προσφορά κυρίως σε τεχνικά είδη κατανάλωσης, που παράγονταν με σύγχρονες τεχνολογικές συνθήκες και σε τιμές που μπορούσαν να πληρώσουν. Αργότερα προστέθηκαν όλο και περισσό

Για τις κύριες αιτίες της εξαφάνισης της ΓΛ Δ________________ 141

τερο και παροχές υπηρεσιών, κυρίως ταξίδια στις διακοπές.Πέρα, όμως, απ’ αυτά, η επιστημονικοτεχνική επανάσταση

κάτω από καπιταλιστικές συνθήκες έφερε στην επιφάνεια και όξυνε μεγάλες οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές αντιφάσεις, όπως τους υπερεξοπλισμούς σε καιρό ειρήνης, που καταβρόχθιζαν τεράστια ποσά, την καταλήστευση των αποθεμάτων πρώτων υλών του Τρίτου Κόσμου, τη νεοαποικιοποίηση των περισσότερων από τις χώρες αυτές με τη διείσδυση του ξένου κεφαλαίου και τη διαφθορά των ντόπιων ανώτερων στρωμάτων, τη διασπάθιση των παγκόσμιων πηγών πλούτου με την υπεραφθονία και τη σπατάλη της παραγωγής στην υπηρεσία του κέρδους.

Ωστόσο, σε αντίθεση με την εποχή μετά τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο δεν δημιουργήθηκε κάποια οικονομική βάση για μια νέα παγκόσμια οικονομική κρίση, όπως υπολόγιζαν από πολύ καιρό οι οικονομολόγοι των σοσιαλιστικών χωρών.

Τότε, στα μέσα της δεκαετίας του ’50, ούτε και οι ηγετικοί εκπρόσωποι του μεγάλου κεφαλαίου δεν είχαν ακόμα συνειδητοποιήσει πέρα για πέρα τη σημασία και το βάρος αυτών των επιστημονικοτεχνικών αλλαγών. Έτσι, στα τέλη Νοέμβρη του 1957 ακόμα, σε μια μυστική συνεδρίαση έγκυρων εκπροσώπων του δυτικογερμανικού μεγάλου κεφαλαίου και της κυβέρνησης της ΟΔΓ, ο διευθυντής της Γερμανικής Τράπεζας, Χέρμαν Αμπς, δήλωσε: «θα είναι αδύνατο να διατηρηθεί για πάντα το ιδιωτικό οικονομικό σύστημα της Ομοσπονδιακής Γερμανίας δίπλα στο Σιδηρούν Παραπέτασμα, αν δεν καταφέρουμε να συνδεθούν μερικά εκατομμύρια Δυτικογερμανοί σαν μικρομέτοχοι μ’ αυτό το σύστημα.»

Η Σοβιετική Ένωση διέθετε στα μεταπολεμικά χρόνια ασήμαντες μόνο υλικές και χρηματικές εφεδρείες, σε σύγκριση με τις απώλειες που είχε υποστεί. Οι βιομηχανικές και συγκοινωνιακές εγκαταστάσεις, οι γεωργικές επιχειρήσεις, χωριά και πόλεις που τα χιτλερικά στρατεύματα κατέστρεφαν σε μεγάλο βαθμό υποχωρώντας, επιδιορθώνονταν πρόχειρα, αλλά η


ανοικοδόμηση δεν ήταν καν υψηλού τεχνικού επιπέδου. Ακόμα, και οι εγκαταστάσεις που αποσυναρμολογήθηκαν στη σοβιετική ζώνη κατοχής της Γερμανίας και τη μετέπειτα ΓΛΔ δεν είχαν πια καμιά ιδιαίτερα υψηλή αποδοτικότητα. Το ίδιο ίσχυε και για τις παραδόσεις για επισκευές από την τρέχουσα παραγωγή. Σ’ αυτά προστέθηκε και το γεγονός ότι η ΕΣΣΔ, με τον ψυχρό πόλεμο που επέβαλαν οι ΗΠΑ, διέθετε τεράστια μέσα για να σπάσει το μονοπώλιο των ΗΠΑ στην ατομική βόμβα και την υδρογονοβόμβα. Επιπλέον, λόγω της στρατηγικής θέσης της χώρας, προέκυψε η ανάγκη να αναπτυχθούν και διηπειρωτικοί πύραυλοι.

Όπως είναι γνωστό, στον τομέα αυτό η επιστήμη και η τεχνική της Σοβιετικής Ένωσης σημείωσαν εκείνη την εποχή τεράστιες επιτυχίες, πραγματικούς θριάμβους. Οι μεγαλύτεροι από μας θα θυμούνται σίγουρα ακόμα τι ενθουσιασμό και συμπάθεια προκάλεσαν οι πρώτες πτήσεις στο διάστημα του Γκαγκάριν και του Τιτόφ, κι ας προσπαθούσε τότε ο καγκελάριος Αντενάουερ να πείσει τους ακροατές του ότι «οι Ρώσοι» στην πραγματικότητα έβαζαν στα διαστημόπλοιά τους να παίζουν μαγνητοφωνημένα κείμενα. Δεν χρειάζονταν και πολλές γνώσεις για να καταλάβει κανείς ότι σε έναν τρίτο παγκόσμιο πόλεμο θα μπορούσε να πληγεί και το έδαφος των ΗΠΑ.

Ωστόσο, η βασική διαφορά ανάμεσα στη Σοβιετική Ένωση και τα σημαντικά κράτη της αντισοβιετικής συμμαχίας ήταν και παρέμενε το γεγονός ότι οι ΗΠΑ και οι εξαρτημένοι απ’ αυτές εταίροι τους προωθούσαν δραστήρια την επιστημονικο- τεχνική ανάπτυξη τόσο στο στρατιωτικό τομέα όσο και στον πολιτικό - παρακινημένοι από το συμφέρον του κέρδους. Δηλαδή, μπόρεσαν να τη χρηματοδοτήσουν και να την υλοποιήσουν κι έτσι να αποκομίσουν συνολικά τεράστια κέρδη. Αντίθετα, η Σοβιετική Ένωση περιορίστηκε και επικεντρώθηκε στη γρήγορη επιστημονικοτεχνική ανάπτυξη στο στρατιωτικο- στρατηγικό και στρατιωτικοτεχνικό τομέα. Επιπλέον, από ένα ακατανόητο ενδιαφέρον να τηρηθεί μυστικότητα γύρω

Για τις κύριες αιτίες της εξαφάνισης της ΓΛ Δ ________________ 143

από τη χρήση νέων τεχνικών γνώσεων, διατηρήθηκε ένας αυστηρός διαχωρισμός μεταξύ στρατιωτικού και πολιτικού τομέα.

Κατά συνέπεια, ποτέ δεν διατέθηκαν για τη μη στρατιωτική οικονομία στην ίδια αναλογία υλικά και χρηματικά μέσα, για να επιταχυνθεί κι εκεί η τεχνική πρόοδος, να ανεβεί γρήγορα η παραγωγικότητα των επιχειρήσεων, να αυξηθεί σημαντικά ποσοτικά και ποιοτικά η παραγωγή προϊόντων μαζικής κατανάλωσης, ώστε να προωθηθεί μ’ αυτό τον τρόπο και η δύναμη συσσώρευσης της λαϊκής οικονομίας και το βιοτικό επίπεδο των εργαζομένων.

Σίγουρα, στη συγκεκριμένη κατάσταση της Σοβιετικής Ένωσης ήταν ένα δυσεπίλυτο καθήκον. Όμως, από την ηγεσία του ΚΚΣΕ έλειπε και η αντίληψη για τις σοβαρές συνέπειες που θα είχε η αποτυχία στην αντιμετώπιση αυτού του προβληματισμού.


IV

Για τη σοβιετική ζώνη κατοχής της Γερμανίας και αργότερα τη ΓΑΔ ίσχυαν σε σχέση με τις ζώνες που κατείχαν οι δυτικές δυνάμεις και αργότερα η ΟΔΓ παρόμοιες άνισες καταστάσεις στο ξεκίνημα, όπως για τη Σοβιετική Ένωση σε σχέση με τις ΗΠΑ.

Πέρα απ’ αυτό υπήρχαν και σημαντικές ιδιαιτερότητες. Στο ανατολικό τμήμα, σαν κομμάτι της πρώην φασιστικής Γερμανίας, σύμφωνα με την αρχική κατοχική πολιτική, ιδιαίτερα τη Συμφωνία του Πότσνταμ, αλλά και τα κοινωνικά συμφέροντα των νέων ηγετικών πολιτικών δυνάμεων, ακολουθήθηκε σαφώς ο δρόμος μιας αποφασιστικής αντιφασιστικής ανάπτυξης.

Ωστόσο, οι επιπτώσεις της φασιστικής κυριαρχίας, και από ιδεολογική άποψη, δεν μπόρεσαν να ξεπεραστούν παρά

σταδιακά. Από ένα τμήμα των στρατιωτών, υπαξιωματικών και αξιωματικών των ένοπλων δυνάμεων η εθνικιστική έπαρση και η αλαζονική συμπεριφορά άργησαν να εξαφανιστούν.

Η φυγή όλων σχεδόν των μεγαλογαιοκτημόνων και των ερ- γοστασιαρχών, καθώς και εκείνων που είχαν συνεργαστεί μαζί τους, δηλαδή της μεγάλης πλειοψηφίας των πρώην διευθυντικών στελεχών της οικονομίας, της διοίκησης και του κράτους, δημιούργησε νέα κατάσταση. Όλοι αυτοί έφυγαν όχι βέβαια από νοσταλγία για τη δημοκρατία, αλλά από φόβο μπροστά στις ευθύνες τους. Γιατί ήξεραν τι είχε συμβεί σ’ αυτόν τον πόλεμο, ιδιαίτερα στην Ανατολή. Η ενσωμάτωση αυτών των ανθρώπων στη Δυτική Γερμανία έγινε νωρίς, το ίδιο, βέβαια, και η στενή συνεργασία των κυρίαρχων κύκλων των κρατών του ΝΑΤΟ μαζί τους. Κάτω απ’ αυτές τις συνθήκες, ήταν αναγκαία η διαμόρφωση μιας επιστημονικά ειδικευμένης νέας γενιάς. Η πρώτη μεγάλη ομάδα αποφοίτων πανεπιστημίων και ανώτατων σχολών που είχαν περάσει σε σπουδές μέσω των σχολών των εργατών και αγροτών, έγινε δυνατό να τραβηχτεί σε υπεύθυνη δουλειά στις αρχές της δεκαετίας του ’50.

Ο αποκλεισμός από τη δυτικογερμανική βιομηχανία λιθάνθρακα, κοκ, χάλυβα και άλλων βασικών υλών δυσκόλεψε σε τεράστιο βαθμό το οικονομικό ξεκίνημα στην Ανατολή, και έκανε κυριολεκτικά αναπόφευκτες τις κεντρικές αποφάσεις, για παράδειγμα στην προμήθεια υλικών. (Αλλωστε, η πρακτική της οικονομίας της αγοράς αποδείχνει πόσο κούφια είναι τα λόγια περί πλεονεκτημάτων της: Οι μεγαλοκαπετάνιοι της οικονομίας της «ελεύθερης» αγοράς στη δημοκρατία της Βαϊ- μάρης και τα τσιράκια τους μεταβλήθηκαν κυριολεκτικά μέσα σε μια νύχτα σε ηγέτες της πολεμικής οικονομίας που δρούσαν σύμφωνα με τα σχέδια των εξοπλισμών, όπου ταυτίζονταν επακριβώς τα σχέδια με τα κέρδη. Κι αφού απέτυχαν στο άλμα τους προς την παγκόσμια κυριαρχία, ξανάγιναν ακλόνητοι μαχητές της οικονομίας της «ελεύθερης» αγοράς).


Ανάμεσα στις δυσμενείς συνθήκες απ’ όπου ξεκίνησε η ΓΛΔ σε σύγκριση με την ΟΔΓ ήταν και η υποχρέωσή της να καταβάλει τα αναγκαία ποσά επανορθώσεων απέναντι στη Σοβιετική Ένωση, ενώ η ΟΔΓ πήρε από τα κονδύλια του Σχεδίου Μάρσαλ πολλά δισεκατομμύρια δολάρια, που συνέβαλαν ουσιαστικά στο γρήγορο εκσυγχρονισμό της δυτικογερμανικής οικονομίας.

Δεν πρέπει επίσης να αγνοούμε ότι οι νέες πολιτικές δυνάμεις στη ΓΛΔ είχαν ν’ αντιμετωπίσουν ιδιαίτερα άμεσα και έντονα το μίσος των αντιπάλων τους από την ΟΔΓ. Από τη μια μεριά, γιατί η βασική αντικομμουνιστική στάση είχε προωθηθεί ήδη από την εποχή της κατάληψης της εξουσίας από τον Χίτλερ το 1933 (αλλά και πιο πριν), κυρίως όμως γιατί τώρα είχε αρχίσει να αμφισβητείται και σε γερμανικό έδαφος η ιδιωτική καπιταλιστική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής, τουλάχιστον στη μεγάλη βιομηχανία, στο τραπεζικό και χρη- ματιστικό σύστημα και στη μεγάλη γαιοκτησία.

Σ’ αυτά τα θυελλώδη, καμιά φορά ιλιγγιώδη χρόνια, όπου οι συγκεκριμένες συνθήκες συχνά μεταβάλλονταν γρήγορα, σημειώθηκαν στη ΓΛΔ και πισωγυρίσματα, πάρθηκαν σοβαρές λαθεμένες αποφάσεις. Έτσι, όταν ο Αντενάουερ σε συμφωνία με τις ΗΠΑ άρχισε τη συγκρότηση ενός νέου δυτικογερ- μανικού στρατού, που στηριζόταν σχεδόν αποκλειστικά σε πρώην χιτλερικούς στρατηγούς και αξιωματικούς, στην ηγεσία της ΓΛΔ προκλήθηκε σοβαρή νευρικότητα, θεωρήθηκε αναγκαίο να προετοιμαστεί η οργάνωση ένοπλων δυνάμεων της ΓΛΔ και να δημιουργηθούν για το σκοπό αυτό οι χρηματικές και υλικές προϋποθέσεις. Έτσι κι έγινε, αρκετά ξαφνικά και χωρίς να προηγηθεί μια δημόσια συζήτηση σε βάθος. Ανέβηκαν οι νόρμες δουλειάς, καθώς και οι τιμές για ορισμένα καταναλωτικά είδη και τα τιμολόγια παροχής υπηρεσιών. Έτσι, προκλήθηκε ανησυχία και δυσαρέσκεια, οργανώθηκαν απεργίες, τα δυτικά μέσα ενημέρωσης έριξαν λάδι στη φωτιά και το αποτέλεσμα ήταν τα γεγονότα στις 17τουΙούνη 1953. Η

146 _______________ Σύγχρονος αναθεωρητιαμός και αντεπανάσταση

άποψη της κομματικής ηγεσίας ότι για το συμφέρον της εξασφάλισης της ειρήνης λίγα μόλις χρόνια μετά το τέλος του πολέμου ο πληθυσμός θα αποδεχόταν μια πτώση του βιοτικού του επιπέδου που με πολύ κόπο μόλις είχε ανέβει, αποδείχτηκε σοβαρό ψυχολογικό και πολιτικό λάθος.

Γενικά, πρέπει να συνειδητοποιηθεί και να τονιστεί το γεγονός ότι μόλις στα μέσα της δεκαετίας του ’50 η ΓΛΔ πέτυχε ένα σημαντικό ενδιάμεσο στόχο, και συγκεκριμένα να αποκα- ταστήσει μια οικονομική κυκλοφορία που να λειτουργεί κατά προσέγγιση, να στηρίζεται σε λίγο-πολύ εξασφαλισμένες εισαγωγές και εξαγωγές, μειώνοντας ή και εξαλείφοντας τις σημαντικότερες δυσαναλογίες ανάμεσα σε επιμέρους κλάδους και τομείς της λαϊκής οικονομίας. Μ’ άλλα λόγια, είχε καταφέρει να δημιουργήσει το σημαντικότερο όρο ύπαρξης ενός μόνιμου κράτους.

Ήδη αυτή την εποχή που στη ΓΛΔ άρχιζε μιας νέας ποιότητας οικονομική κατάσταση, ξύπνησε το ενδιαφέρον της για την επιστημονικοτεχνική επανάσταση στον καπιταλιστικό κόσμο και οι επιδράσεις της στις οικονομικές και κοινωνικές διαδικασίες. Ήδη το 1956 βγήκαν απ’ αυτό τα πρώτα σημαντικά, αν και όχι ολοκληρωμένα, συμπεράσματα.

Έτσι, ιδρύθηκε το Συμβούλιο Έρευνας της ΓΛΔ που διέθετε σημαντικές αρμοδιότητες και στο οποίο συμμετείχαν εκπρόσωποι των φυσικών, τεχνικών και οικονομικών επιστημών. Πήρε την εντολή να αναλύσει σε ποιο επίπεδο βρισκόταν τότε η κατάσταση αυτών των επιστημών σ’ ολόκληρο τον κόσμο, και ξεκινώντας από τις ανάγκες και τις δυνατότητες της ΓΛΔ να πάρει σημαντικές πρωτοβουλίες και μ’ αυτή την έννοια να ανεβάσει σ’ ένα νέο επίπεδο τη σύμπραξη των εκπροσώπων των θεωρητικών και εφαρμοσμένων επιστημών, καθώς και των επιστημονικών στελεχών που απασχολούνταν στη λαϊκή οικονομία. Στα χρόνια 1957-1959, αυξήθηκε γοργά η βιομηχανική παραγωγή, τόσο στις μηχανοκατασκευές και άλλα μέσα παραγωγής όσο και στα καταναλωτικά είδη. Και


στη γεωργία σημειώθηκε πρόοδος. Μιας και ο αριθμός της εργατικής δύναμης αυξήθηκε πολύ λίγο, όλα αυτά ήταν το αποτέλεσμα της γοργής αύξησης της παραγωγικότητας της εργασίας.

Ακριβώς, όμως, μέσα σ’ αυτή την ευνοϊκή διαδικασία ανάπτυξης επέδρασαν αρνητικά, λόγω των ανοιχτών συνόρων προς την ΟΔΓ, τα μέτρα στρατολογίας εργαζομένων από την πλευρά των δυτικογερμανικών επιχειρήσεων, ιδιαίτερα ανάμεσα στο προσωπικό των μηχανικών και τεχνικών και των ειδικευμένων εργατών. Ειδικά για το Βερολίνο, σ’ αυτό ήρθε να προστεθεί και η μαζική αγορά τροφίμων και ορισμένων τεχνικών καταναλωτικών ειδών που προκλήθηκε από τη χειραγώγηση της ανταλλακτικής αξίας του ανατολικού και δυτικού μάρκου. Αυτό είχε σαν συνέπεια σημαντικές αναταραχές και απώλειες στη λαϊκή οικονομία. Έτσι, αποδείχτηκε αναπόφευκτη η δημιουργία ενός γενικά ελεγχόμενου κρατικού συνόρου μεταξύ της ΓΛΔ και της ΟΔΓ1.

148________________Σύγχρονος αναθεωρητισμός χαι αντεπανάσταση

V

Αφού πια δημιουργήθηκε αυτού του είδους το κρατικό σύνορο με την ΟΔΓ, στη ΓΛΔ άρχισε μια έντονη πνευματική δραστηριότητα, στην οποία όμως δεν πήραν μέρος όλες οι ηγετικές δυνάμεις.

Το κεντρικό πρόβλημα ήταν να υπάρχει σαφήνεια γύρω από τα κύρια καθήκοντα των επόμενων χρόνων. Στη Σοβιετική Ένωση -ξεκινώντας από μια όχι ακριβή εκτίμηση των επι- στημονικοτεχνικών επιτευγμάτων της στο στρατιωτικό τομέα- είχε αποφασιστεί να αρχίσει χωρίς καθυστέρηση η οικοδόμηση του κομμουνισμού και να ξεπεραστούν οικονομικά μέσα σε 1.000 μέρες οι ΗΠ Α. Η ΓΛΔ, σύμφωνα με αυτά που

1. Εννοεί το Τείχος του Βερολίνου. (Σημ. τ. μετ.).

ίσχυαν τότε, ακολούθησε κατ’ αρχήν αυτή τη γραμμή. Μόνο που εδώ βγήκαν εντελώς άλλα συμπεράσματα, και συγκεκριμένα ότι για τη ΓΛΔ προέχει, μέσα σε μια μεγαλύτερη περίοδο, μέσα σε κάμποσα πεντάχρονα σχέδια (δηλαδή γύρω στις 5.000-7.000 ημέρες), να προωθηθούν δραστήρια οι παραγωγικές δυνάμεις, ιδιαίτερα στους ηγετικούς κλάδους της λαϊκής οικονομίας και να εδραιωθούν με τέτοιο τρόπο οι σχέσεις παραγωγής, ώστε να μπορεί να γίνεται λόγος για σοσιαλιστική κοινωνία. Η αυταπάτη ότι ένα τέτοιας έκτασης πρόγραμμα θα μπορούσε να εκπληρωθεί μέσα σε 1.000 μέρες στη ΓΛΔ είχε ξε- περαστεί ήδη το 1963.

Αυτή η διαφορά αρχών δεν συνειδητοποιήθηκε ποτέ από τους νεότερους, ενώ εκτοπίστηκε από τη συνείδηση των περισσότερων πιο ηλικιωμένων μετά το 8ο Συνέδριο του κόμματος. Αλλωστε, πριν να παρθεί η σημαντική αυτή απόφαση δεν ρωτήθηκε ούτε ζητήθηκε κάλυψη από τη Μόσχα.

Στη ΓΛΔ, το σημαντικότερο καθήκον -που πήρε το όνομα Νέο Οικονομικό Σύστημα (ΝΟΣ)- ήταν να αναδιοργανωθούν οι επιχειρήσεις λαϊκής ιδιοκτησίας με τέτοιον τρόπο ώστε να γίνουν ικανές να ανταποκριθούν στις νέες απαιτήσεις της επι- στημονικοτεχνικής ανάπτυξης. Μ’ αυτή την έννοια, άρχισαν να οργανώνονται οι επιχειρήσεις αυτές στη βάση της σοσιαλιστικής παραγωγής εμπορευμάτων, δηλαδή να αυξάνεται σημαντικά η ευθύνη τους μέσα στα πλαίσια των καθηκόντων που έβαζε το πλάνο, να επιβάλλεται ένας ακριβής υπολογισμός των εξόδων, να μεταβάλλεται με τέτοιον τρόπο η διαμόρφωση των τιμών, ώστε κάθε επιχείρηση που δούλευε καλά να βγάζει κέρδη και έτσι να αποκτάει τα μέσα για ν ’ αγοράζει νέες, πιο παραγωγικές μηχανές και εγκαταστάσεις. Πέρα απ’ αυτό, από τα κέρδη αυτά θα αυξάνονταν τα κονδύλια για τα κίνητρα και θα χρηματοδοτούνταν τα κοινωνικά μέτρα που θα εφάρμοζε η επιχείρηση. Το ζήτημα ήταν να εδραιωθεί με τον τρόπο αυτό το υλικό συμφέρον των μελών της κολεκτίβας της επιχείρησης στην καλή δουλειά και στην προκοπή της επιχείρησης.


Η διαδικασία σχεδιασμού που ίσχυε μέχρι τότε άλλαξε, όταν οι διευθυντές των επιχειρήσεων άρχισαν να ενδιαφέρο- νται, να προτείνουν και να καταφέρνουν να επιβεβαιώνονται χαμηλά πλάνα, ώστε να εισπράττουν μετά για την υπερεκπλή- ρωσή τους υψηλά πριμ και αποδοχές. Ακόμα, άλλαξε και η πρακτική που ίσχυε να γίνονται αποδεκτές υπερβολικά υψηλές απαιτήσεις στα πλάνα σε πρώτες ύλες, προπαρασκευαστικά υλικά και λειτουργικά μέσα, επειδή αυτό δυσκόλευε πολύ την εξισορρόπηση της μικρής ακόμα απόδοσης με την κατανάλωσή τους.

Ο σχεδιασμός στην κλίμακα της λαϊκής οικονομίας προσαρμόστηκε στις νέες απαιτήσεις. Επικεντρώθηκε στα βασικά ζητήματα της τεχνικής, οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξης, δηλαδή στην προώθηση εκείνων των οικονομικών και βιομηχανικών κλάδων και επιστημονικών και ερευνητικών τομέων που κατά κάποιον τρόπο έγιναν οι «ατμομηχανές» της προόδου. Για παράδειγμα, της ηλεκτρονικής, των ημιαγωγών, των υπολογιστών, εγκαταστάσεων αυτοματισμού, των νεότερων κλάδων της πετροχημείας κ.ά.

Αφού άρχισε η αναδιοργάνωση της βιομηχανίας, ακολούθησαν οι οικοδομές, η συγκοινωνία, με ιδιαίτερο τρόπο η γεωργική συνεταιριστική παραγωγή, το δημοσιονομικό και τραπεζικό σύστημα, το εξωτερικό εμπόριο.

Στις ημικρατικές επιχειρήσεις δόθηκε σημαντική προοδευτική ώθηση, που προσανατολίστηκε στην αμοιβαία επωφελή σύμπραξη με τις επιχειρήσεις λαϊκής ιδιοκτησίας. Ιδρύθηκε ένα ινστιτούτο σοσιαλιστικής διεύθυνσης της οικονομίας, για να εξοικειωθούν οι διευθυντές με τα νέα καθήκοντα και να γε- νικευθούν οι καλύτερες εμπειρίες. Μετά την εδραίωσή του, ο ίδιος ο Βάλτερ Ούλμπριχτ φρόντιζε προσωπικά ώστε σχεδόν όλοι οι πολιτικοί από τις σοσιαλιστικές χώρες που φιλοξενούνταν στη ΓΛΔ να επισκέπτονται το ινστιτούτο αυτό και να ενημερώνονται για το αντικείμενό του.

Ήταν μια εποχή έντονης δημιουργικής δουλειάς, ταυτό


χρονα δουλειάς και μάθησης, εφαρμογής πολύπλοκων αποφάσεων, αμερόληπτης εξέτασης των αποτελεσμάτων, διόρθωσης και παραπέρα μάθησης και δουλειάς. Δεν επρόκειτο για απλή μεταρρύθμιση. Ήταν μάλλον μια νέα ποιότητα στην επανάσταση, όπου αυτό που είχε σημασία ήταν να γίνει ικανή η σοσιαλιστική οικονομική διεύθυνση και μάλιστα έτσι που να υλοποιηθεί σε σημαντικούς τομείς η επιστημονικοτεχνική πρόοδος που στηριζόταν στις ίδιες τις δυνάμεις και τις πηγές της ΓΛΔ.

Όπως αναφέραμε ήδη, σ’ αυτό το σημαντικό έργο δεν πήραν ενεργά μέρος όλες οι ηγετικές δυνάμεις. Η πλειοψηφία των παλιότερων μελών της κομματικής ηγεσίας και της κυβέρνησής, από τα οποία πολλοί είχαν ζήσει την εποχή του ναζισμού σε φυλακές, στρατόπεδα συγκέντρωσης ή στην εξορία, διαθέτανε λίγες προϋποθέσεις για να μπορέσουν να εξοικειωθούν με τα νέα θεωρητικά προβλήματα, παράλληλα με την καθημερινή λειτουργική τους δουλειά. Επιπλέον, αρκετοί ήταν συνηθισμένοι να ακολουθούν απλά το σοβιετικό πρότυπο. Σ’ αυτούς ανήκε κι ο Χόνεκερ, που δεν καταλάβαινε σχεδόν τίποτε από οικονομία κι ούτε επιδίωξε να καταλάβει. Εκείνοι που αντικειμενικά ήταν παραφορτωμένοι, δεν βρήκαν τη δύναμη να βγάλουν τα ανάλογα συμπεράσματα. Οι περισσότερες παροτρύνσεις και προτροπές έρχονταν από μια ομάδα νεότερων οικονομολόγων που μετά το 1945 -κυρίως εργαζόμενοι φοιτητές· είχαν σπουδάσει στα πανεπιστήμια μαρξιστική πολιτική οικονομία και είχαν συγκεντρώσει εν μέρει και πρακτική πείρα.

Αυτοί τράβηξαν την προσοχή του Βάλτερ Ούλμπριχτ που αναγνώρισε το βασικό χαρακτήρα των προβλημάτων που του ανέφεραν και πήρε στα χέρια του τη διεύθυνση της αναδιοργάνωσης. Στο έργο αυτό ο Ούλμπριχτ στηρίχτηκε στον Έριχ Απελ και τον Γκίντερ Μίταγκ, επειδή εκτιμούσε τις οργανωτικές τους ικανότητες.

Μ’ αυτή την έννοια, η ΓΛΔ ήταν η μόνη χώρα στο Συμβού

Για τις χύριες αιτίες της εξαφάνισης της ΓΛ Δ ________________ 151

λιο Οικονομικής Αλληλοβοήθειας (ΣΟΑ), που αναδιοργάνωσε το οικονομικό της σύστημα ανάλογα με τις απαιτήσεις της επιστημονικοτεχνικής επανάστασης και που επικεφαλής αυτής της προσπάθειας ήταν ο αρχηγός του κράτους. Απ’ αυτή τη θέση ο Ούλμπριχτ ήδη από το 1963 ασκούσε πολεμική κατά του Νόβοτνι, του Γενικού Γραμματέα της ΚΕ του ΚΚ Τσεχοσλοβακίας, που είχε εξαγγείλει τότε την αρχή της οικοδόμησης του κομμουνισμού στην Τσεχοσλοβακία, σε μια εποχή, δηλαδή, που οι γυναίκες των εργατών στις μεγάλες πόλεις στέκονταν στην ουρά έξω απ’ τα κρεοπωλεία για να ψωνίσουν. (Αυτή η πολύ λαθεμένη εκτίμηση δημιούργησε τη βάση για τα γεγονότα της Πράγας το 1968).

Λίγο αργότερα υπήρξαν διαφορές με τη βουλγάρικη κομματική ηγεσία, όταν ο Ούλμπριχτ θεμελίωσε την άποψη ότι τα επιστημονικοτεχνικά αποτελέσματα στον τομέα της έρευνας και η παροχή υπηρεσιών δεν θα έπρεπε να παρέχονται πια δωρεάν, όπως μέχρι τότε, αλλά θα έπρεπε να έχουν και μια ανάλογη τιμή, αφού είχαν χαρακτήρα εμπορεύματος. Κάτω απ’ αυτές τις συνθήκες, δεν υπήρχαν πια στο ΣΟΑ παρά μικρά περιθώρια κινήσεων, για να συζητιούνται από κοινού τα αναγκαία μέτρα και προπαντός για να εφαρμόζονται.

Γύρω από το βασικό πρόβλημα της πολιτικής στον τομέα της οικονομίας και της επιστήμης -όπως προκύπτει από πηγές που μέχρι σήμερα δεν ήταν προσιτές- ήδη το καλοκαίρι του 1964 παρουσιάστηκε μια διαφωνία ανάμεσα στον Ούλμπριχτ και τον Μπρέζνιεφ στη διάρκεια μιας επίσκεψης του τελευταίου στη ΓΛΔ. Ο Ούλμπριχτ δεν κατάφερε να πείσει τον Μπρέζνιεφ, που πρόσφατα είχε γίνει Γενικός Γραμματέας του ΚΚΣΕ, για την αναγκαιότητα να γίνει μια συζήτηση πάνω σε αρχές γύρω από τα πιεστικά προβλήματα που ωρίμαζαν. Ο Μπρέζνιεφ αισθάνθηκε ενοχλημένος και εκνευρισμένος και επέμενε στη σοβιετική θέση. Γι’ αυτόν και για την πλειοψηφία της σοβιετικής ηγεσίας ο κεντρικός άξονας της πολιτικής τους στο εσωτερικό και το εξωτερικό ήταν η εξασφάλιση της ειρή


νης μέσα από τη στρατιωτικοστρατηγική ισοτιμία απέναντι στις ΗΠ Α και το ΝΑΤΟ. Η γραμμή αυτή είχε διαμορφωθεί ήδη επί Χρουστσόφ. Επί Μπρέζνιεφ έγινε κανονικό δόγμα.

Ας το αναφέρουμε εδώ εκ των προτέρων: Το όλο και μεγαλύτερο χάσμα ανάμεσα στις υλικές και χρηματικές απαιτήσεις αυτής της πολιτικής και το πραγματικό δυναμικό της σοβιετικής λαϊκής οικονομίας, που σε πολλούς τομείς καθοδηγόταν από καθυστερημένες μεθόδους, έγινε η κύρια αιτία της οικονομικής παρακμής που κράτησε πολλά χρόνια, της εργασιακής πρωτοβουλίας των εργαζομένων που θρυψαλλιαζόταν όλο και περισσότερο και τελικά της πολιτικής κατάρρευσης της Σοβιετικής Ένωσης.

Εκείνη την εποχή, ωστόσο, ο Μπρέζνιεφ ήθελε να αποφύ- γει κάθε ανοιχτή σύγκρουση με τον Ούλμπριχτ.

Στο βαθμό που εφαρμοζόταν το ΝΟΣ, παρουσιάζονταν ευνοϊκά αποτέλεσματα. Το κυρίαρχο αποτέλεσμα ήταν αναμφίβολα το γεγονός ότι αυξήθηκε δυναμικά η στράτευση μεγάλων τμημάτων των εργατών και συνεταιρισμένων αγροτών για το νέο είδος και τρόπο σκέψης και δράσης στην οικονομία, για την αποτελεσματικότερη σύνδεση μεταξύ της δουλειάς τους στην επιχείρηση και των αποτελεσμάτων συνολικά.

Σχεδόν σ’ όλους τους κλάδους της οικονομίας είχαν αυξηθεί αισθητά οι επενδύσεις. Το αποτέλεσμα ήταν η άνοδος της προσφοράς και κατανάλωσης τροφίμων και ειδών απόλαυσης, κυρίως όμως των πιο σύγχρονων τεχνικών ειδών κατανάλωσης και της παροχής υπηρεσιών. Κι αυτό, παρ’ όλο που δεν μπόρεσε να ικανοποιηθεί πέρα για πέρα η ζήτηση αρκετών καταναλωτικών ειδών μεγαλύτερης αξίας (ιδιωτικών αυτοκινήτων, τηλεοράσεων). Η προσφορά τέτοιου είδους καταναλωτικών ειδών ήταν και παρέμεινε καλύτερη στην ΟΔΓ. (Παρεμπιπτόντως, με τον όλο και γοργότερο και μεγαλύτερο εξοπλισμό των σπιτιών με τηλεοράσεις κι απ’ τις δυο μεριές των συνόρων, η αλληλεπίδραση των δυο γερμανικών κρατών απέκτησε νέα διαστάση).


Σαν επακόλουθο των θετικών αποτελεσμάτων του ΝΟΣ εφαρμόστηκε στη ΓΛΔ νωρίτερα απ’ ό,τι στα άλλα σοσιαλιστικά κράτη η βδομάδα των πέντε ημερών - μια ουσιαστική κοινωνική πρόοδος. Την ίδια περίπου εποχή προετοιμάστηκε και εφαρμόστηκε -σαν λογική συνέπεια του αποφασιστικού προσανατολισμού στην τεχνική πρόοδο- η μετάβαση στο 10-τάξιο πολυτεχνικό λύκειο, για να κατευθύνονται οι μεγαλύτεροι μαθητές έγκαιρα σε μια μελλοντική επαγγελματική δραστηριότητα. Και γ ι’ αυτό το μέτρο υπήρξαν κάμποσες επιφυλάξεις, κυρίως μεταξύ υπεύθυνων προϊσταμένων. Ωστόσο, με τη βοήθεια πολλών ευφυών μη γραφειοκρατικών πρωτοβουλιών έγινε δυνατό να διατεθούν τα επιπλέον κτίρια και να βρεθεί και ο απαιτούμενος αριθμός ειδικευμένου διδακτικού προσωπικού. Παρόμοια συμπεράσματα βγήκαν και για τη δραστηριότητα των πανεπιστημίων και ανώτατων σχολών.

Πέρα, όμως, από αυτές τις επιτυχίες, προέκυψαν μερικά σοβαρά προβλήματα που έγιναν βέβαια αντιληπτά, αλλά κάτω από την πίεση των συγκεκριμένων συνθηκών δεν μπόρεσαν να αντιμετωπιστούν αρκετά γρήγορα, όπως ήταν:

- υψηλού επιπέδου διεύθυνση και λήψη αποφάσεων από τα μέλη των υπεύθυνων οργάνων σε σχέση με την όλο και μεγαλύτερη και ταχύτερη αύξηση του όγκου των όχι πάντα ξεκάθαρων πληροφοριών στον τομέα της οικονομίας, της επιστήμης και σ’ όλη την κοινωνική ζωή,

- διευκρίνιση των αξιώσεων για προσωπικά άμεμπτο και ειλικρινή αυτοέλεγχο όλων των προϊσταμένων, είτε για να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις είτε για να παραιτηθούν,

- δημιουργία μιας νέας, δύσκολης στην υλοποίησή της ποιότητας δημοκρατίας, ώστε οι πολίτες, παρά την όλο και μεγαλύτερη δυναμική και πολυπλοκότητα των καθηκόντων, να ενημερώνονται προσεκτικά, να γίνο


νται ικανοί να διαμορφώνουν δική τους άποψη κι έτσι να εξασφαλίζεται η ενεργή και σταθερή συνεργασία.

Ωστόσο, έμενε άλυτο ένα κύριο πρόβλημα. Στα άλλα κράτη του ΣΟΑ δεν υπήρξε κανένα ανάλογο κίνημα. Στη Σοβιετική Ένωση, την Ουγγαρία, την Τσεχοσλοβακία συζητιόνταν τα προβλήματα, γίνονταν μεμονωμένα πειράματα, ωστόσο η κομματική και κρατική ηγεσία δεν έκανε υπόθεσή της το νέο προσανατολισμό κι έτσι βούλιαζαν στην άμμο καλοπροαίρετες πρωτοβουλίες από τα κάτω. Το Συμβούλιο Οικονομικής Αλληλοβοήθειας εξακολουθούσε να δουλεύει με τον παλιό τρόπο. Ο διεθνής καταμερισμός της εργασίας και η συνεργασία παρέμεναν στο παλιό διοικητικό επίπεδο.

Στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του ’60 παρουσιάστηκαν προβλήματα και διαμάχες στη συνέχιση του ΝΟΣ.

Ένα κάποιο προειδοποιητικό σημάδι ήταν η αυτοκτονία του Έριχ Απελ στα τέλη του 1965. Το πλέγμα των αιτιών του θανάτου του παραμένουν μέχρι σήμερα αδιευκρίνιστα. Ο Απελ δεν είχε λύσει μερικά προβλήματα συνεννόησης με τη Σοβιετική Ένωση κατά την προετοιμασία του πεντάχρονου σχεδίου 1966-1970. Η ουσία τους ήταν ότι η ΓΛΔ, για το συμφέρον της επιταχυμένης τεχνικής της ανάπτυξης, ήθελε να πε- τύχει ορισμένες αλλαγές στα εισαγόμενα από τη Σοβιετική Ένωση είδη πρώτων υλών, προμηθειών, μηχανών κλπ., πράγμα που δημιουργούσε δυσκολίες στον εταίρο. Ωστόσο, αυτό το πλέγμα των ζητημάτων μόνο του δεν μπορούσε να είναι η αιτία για την ενέργεια του Απελ, αφού οι οριστικές αποφάσεις αυτού του είδους σε καμιά περίπτωση δεν παίρνονταν μόνο στο επίπεδο των διευθυντών των επιτροπών σχεδίου.

Λίγο αργότερα, παρουσιάστηκαν σε μερικούς τομείς της λαϊκής οικονομίας της ΓΛΔ εντάσεις και δυσαναλογίες, που οι αντίπαλοι του ΝΟΣ προσπάθησαν να μεγαλοποιήσουν. Οι δυσαναλογίες είχαν ανακύψει πραγματικά. Ωστόσο, μεγαλοποιήθηκαν και διαστρεβλώθηκαν η σημασία τους και κυρίως ο


χαρακτήρας τους. Συγκεκριμένα, επρόκειτο για το γεγονός ότι κατά την υλοποίηση μερικών μεγάλων έργων παρουσιάζονταν μεταξύ των συνεργαζόμενων επιχειρήσεων -ανάμεσα σ’ αυτές υπήρχαν και επιχειρήσεις εξωτερικού εμπορίου- υπερβάσεις στις προθεσμίες, παραβιάσεις συμβολαίων και διάφορα άλλα, που συνήθως δεν ήταν δυνατό να ισοσκελιστούν άμεσα, λόγω των ακόμα ελάχιστων υλικών και συναλλαγματικών αποθεμάτων.

Τέτοιου είδους περιπλοκές παρουσιάστηκαν σε όλα τα βιομηχανικά κράτη που βρίσκονταν σ’ αυτή τη φάση ανάπτυξης. Στις καπιταλιστικές χώρες μπορούσαν ν’ αντιμετωπιστούν συνήθως με την προσφυγή σε χρηματιστικές και προμηθευτικές αγορές, στο βαθμό που δεν υπήρχαν εμπόδια από τον ανταγωνισμό. Στη ΓΛΔ έγινε προσπάθεια να θεωρηθούν αυτές οι «παιδικές αρρώστιες», που σίγουρα δεν πρέπει να τις πάρει κανείς απερίσκεπτα, σαν αποτυχία του ΝΟΣ. (Ήδη μερικούς μήνες μετά το 8ο Συνέδριο δεν γινόταν πια λόγος για τις συνέπειες αυτών των υποτίθεται τόσο σοβαρών δυσαναλογιών. Αντίθετα, τα αποτελέσματα που προέκυψαν από το δυναμικό που δημιουργήθηκε στη δεκαετία του ’60 παρουσιάστηκαν σαν καρποί της ενότητας μεταξύ οικονομικής και κοινωνικής πολιτικής του Χόνεκερ).

Σε σχέση μ’ αυτό, μερικοί υπεύθυνοι άρχισαν να ξανασκέφτονται τη θέση τους μέχρι εκείνη τη στιγμή και να αντιμετωπίζουν την πιθανότητα κάποιας αλλαγής. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για τον Γκίντερ Μίταγκ, που ειδικά σαν δραστήριος οργανωτής είχε πάρει ενεργά μέρος στο ΝΟΣ και είχε την εμπιστοσύνη του Ούλμπριχτ. Είχε παρατηρήσει φυσικά από νωρίς την προσέγγιση Χόνεκερ-Μπρέζνιεφ και άρχισε να τα στρίβει. Πλησίασε τον Χόνεκερ, πράγμα που στην αρχή δεν ήταν καθόλου απλό, αφού σαν «μαστιγοφόρος» του ΝΟΣ δεν ήταν και πολύ αγαπητός σε μερικά ηγετικά στελέχη που συνδέονταν στενά με τον Χόνεκερ. Από την άλλη, ο Μίταγκ υπερέβαλλε με μερικές προτάσεις που έκανε στον Ούλμπριχτ τόσο πολύ, που


δεν γινόταν πιστευτός. Αυτό ίσχυε, για παράδειγμα, για το πρόγραμμα του ολοκληρωτικού αυτοματισμού των εργοστασίων Λόινα μέσα σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα. Αυτού του είδους οι εξωπραγματικοί προσανατολισμοί προκαλού- σαν δικαιολογημένες αμφιβολίες και κριτική.

Το αποφασιστικό γεγονός για τον αναπροσανατολισμό αρκετών μεθόδων του Πολιτικού Γραφείου του ΕΣΚΓ υπέρ των θέσεων των Μπρέζνιεφ-Χόνεκερ ήταν η «Ανοιξη της Πράγας» και οι συνέπειές της.

Ο Ούλμπριχτ είχε ασκήσει δριμεία κριτική ήδη από το 1963 στον Νόβοτνι και σ’ άλλους δογματικούς της κομματικής ηγεσίας της Τσεχοσλοβακίας. Αυτό προκύπτει και από μια εμπι- στευτική πληροφορία του Χόνεκερ στα τέλη του 1970 σχετικά με την κριτική στην οικονομική πολιτική του Ούλμπριχτ. Εκεί, ο Χόνεκερ ήδη από την αρχή τον κατηγορεί ότι συνι- στούσε στον Ντούμπτσεκ να απομακρύνει από την κομματική ηγεσία άλλους πέντε δογματικούς και να τους αντικαταστήσει με νέες δυνάμεις από την επιστημονικοτεχνική διανόηση.

Για τον Ούλμπριχτ, η στρατιωτική επέμβαση στην Τσεχοσλοβακία ήταν η απόδειξη για την αποτυχία της πολιτικής και οικονομικής προσέγγισης στις αντιφάσεις και διαμάχες που είχαν προκύψει εκεί. Η αναβολή ή ματαίωσή της, σύμφωνα με τις σοβιετικές διαδικασίες, αποδείχτηκε ανέφικτη για την Τσεχοσλοβακία. Αλλωστε, ο Οτα Σικ, που θεωρείτο ο οικονομικός μεταρρυθμιστής της Τσεχοσλοβακίας, αποκάλυψε απροκάλυπτα μετά από δύο δεκαετίες ότι αυτόν και τους όμοιούς του δεν τους ενδιέφερε τότε ένας σοσιαλισμός με ανθρώπινο πρόσωπο, αλλά η εξάλειψη του κομμουνισμού.

Ο Μπρέζνιεφ κι ο Χόνεκερ εκμεταλλεύτηκαν την επιστροφή στην κατάσταση του ψυχρού πολέμου το 1968 για ν’ απομονώσουν τον Ούλμπριχτ και να σημάνουν το τέλος της νέας οικονομικής και κοινωνικής πολιτικής της ΓΛΔ.

Ο Μπρέζνιεφ με τη βοήθεια του κύρους του υποχρέωσε τα μέλη αυτής της ομάδας να μη φέρουν σε καμιά περίπτωση σε


συζήτηση στην Κεντρική Επιτροπή του ΕΣΚΓ τις διαφορές με τον Ούλμπριχτ. Κι αυτοί το τήρησαν αυστηρά. Και σε άλλες ευκαιρίες, για παράδειγμα στη σύσκεψη του ΠΓ της ΚΕ του ΕΣΚΓ και του Υπουργικού Συμβουλίου της ΓΛΔ με τους πρώτους γραμματείς των γραφείων των περιοχών του ΕΣΚΓ και τους προέδρους των συμβουλίων των περιοχών στις 21.9.1970, τηρήθηκε αυστηρά αυτή η «εντολή». Και μάλιστα, επιτεύχθηκε με ταχυδακτυλουργίες και πλήρη ουμφωνία στη νηφάλια και αντικειμενική ανάλυση.


VI

Με το 8ο Συνέδριο του ΕΣΚΓ1 επισφραγίστηκε οριστικά η απομάκρυνση, ή μάλλον η ρήξη με την πολιτική που είχε ξεκινήσει στις αρχές της δεκαετίας του ’60. Ο Ούλμπριχτ απομακρύνθηκε από την ηγεσία του κόμματος. Με το νέο σύνθημα «Ενότητα οικονομικής και κοινωνικής πολιτικής», που ο Χό- νεκερ αρεσκόταν να την εξαγγέλλει σαν «εργατική πολιτική» και να την εννοεί σαν αντίθεση προς την προηγούμενη μεγαλύτερη προσέλκυση της επιστημονικοτεχνικής και οικονομικής διανόησης, ελαχιστοποιήθηκε το βάρος των τότε προβλημάτων και αποτράβηξε το βλέμμα από το γεγονός ότι έπρεπε να γίνουν ακόμα μεγάλες προσπάθειες, ώστε να φτάσει ή να μειώσει η ΓΛΔ τις καθυστερήσεις της σε σχέση με την ΟΔΓ, κάτω από άνισες συνθήκες. Έτσι, γεννήθηκε η αυταπάτη ότι οι καρποί της δουλειάς θα μπορούσαν να συγκεντρωθούν πολύ γρηγορότερα και ευκολότερα.

Για να ενισχυθεί αυτή η εντύπωση, ανοίχτηκαν την ίδια χρονιά σημαντικές πιστώσεις σε αρκετές καπιταλιστικές

I. Το 8ο Συνέδριο του ΕΣΚΓ πραγματοποιήθηκε στο Βερολίνο τον Ιούνη του 1971. Πρώτος Γραμματέας της Κεντρικής Επιτροπής εξελέγη ο Εριχ Χόνεκερ. (Σημ. τ. μετ.).

χώρες που χρησιμοποιήθηκαν αποκλειστικά για την εισαγωγή καταναλωτικών αγαθών. Λίγο αργότερα πάρθηκε μια απόφαση, και μάλιστα με προσωπική υπόδειξη του Χόνεκερ, που βρισκόταν σε άμεση αντίθεση μ’ αυτή τη γραμμή. Επρόκειτο συγκεκριμένα για τη διάλυση των ημικρατικών επιχειρήσεων, που έγιναν επιχειρήσεις λαϊκής ιδιοκτησίας. Επειδή το μεγαλύτερο μέρος αυτών των επιχειρήσεων ασχολιόταν με τον τομέα της βιομηχανίας καταναλωτικών ειδών και παροχής υπηρεσιών, η απόφαση αυτή και η ανάλογη απομάκρυνση από τις επιχειρήσεις αυτές πολλών έμπειρων και καταξιωμένων στελεχών και διευθυντών προκάλεσαν στασιμότητα και πισω- γύρισμα.

Αυτή η συμπεριφορά βασιζόταν στην αναβίωση του στενόμυαλου δόγματος ότι τώρα πια είναι δυνατό και αναγκαίο να αρχίσει στο άμεσο μέλλον η μετάβαση στον κομμουνισμό. Ανταποκρινόταν συγκεκριμένα στις ενέργειες του ΚΚ Τσεχοσλοβακίας στις αρχές της δεκαετίας του ’60.

Από πολιτική και προπαγανδιστική άποψη, ο Χόνεκερ ακολουθούσε τη γραμμή να μεταδώσει στους πολίτες της ΓΛΔ, ιδιαίτερα στους νεότερους, την εντύπωση ότι η ιστορία της ΓΛΔ δεν αρχίζει παρά με το 8ο Συνέδριο και ότι οι δύο προηγούμενες δεκαετίες μπορούν άνετα να ξεχαστούν.

Ωστόσο, η ηγεσία του Χόνεκερ σύντομα βρέθηκε μπροστά σε σκληρές δοκιμασίες, που δεν κατανοούσε την ουσία τους και δεν ήταν σε θέση να απαντήσει στα ερωτήματα που έθεταν. Το 1972, σε συνδυασμό με την κρατικοποίηση των αποθεμάτων πετρελαίου στις σημαντικότερες πετρελαιοπαραγωγές χώρες της Μέσης Ανατολής, σημειώθηκε μια τεράστια έκρηξη στις τιμές του πετρελαίου και του φυσικού αερίου, που προ- κάλεσε ανάλογες ανατιμήσεις στα παράγωγά τους, ανάμεσα σ’ αυτά και στη βενζίνη και το ντίζελ, καθώς και σε άλλες σημαντικές πρώτες ύλες. Στα μέσα της δεκαετίας του ’70 ακολούθησε το επόμενο μεγάλο κύμα ανατιμήσεων στο πετρέλαιο και τις άλλες πρώτες ύλες. Μερικές από τις παραγωγές χώρες της


Μέσης Ανατολής, κυρίως η Σαουδική Αραβία και το Κουβέιτ, πέτυχαν εκατοντάδες δισεκατομμύρια δολάρια υπερκέρδη και μεταβλήθηκαν σε οικονομικές αυτοκρατορίες.

Τα αναπτυγμένα βιομηχανικά καπιταλιστικά κράτη, κυρίως τα φτωχά σε πρώτες ύλες όπως είναι η Ιαπωνία και η ΟΔΓ, κατάλαβαν αρκετά γρήγορα τη σημασία αυτής της νέας πρόκλησης και κάτω από την πίεση του χρόνου και με μεγάλη τοποθέτηση κεφαλαίων δημιούργησαν νέες αποτελεσματικές διαδικασίες και τεχνολογίες για να κάνουν οικονομία σε ενέργεια και σε υλικά και γενικά για να κρατήσουν σε όσο γίνεται πιο χαμηλά επίπεδα τα έξοδα παραγωγής. Με τον τρόπο αυτό περιόρισαν όσο ήταν δυνατό τις συνέπειες της διεθνούς ανατίμησης. Αυτή η βεβιασμένη αύξηση της αποδοτικότητας της παραγωγής τους επέτρεψε να διατηρήσουν ή ακόμα και να αυξήσουν το δικό τους μερίδιο της αγοράς στην κατανάλωση των προϊόντων τους. Και επιπλέον, έγιναν και οι κύριοι προμηθευτές των νεόπλουτων πετρελαιοπαραγωγών κρατών.

Ήδη εκείνα τα χρόνια, άλλωστε, άρχισε η αλλαγή του οικονομικού συσχετισμού δυνάμεων υπέρ της Ιαπωνίας και της ΟΔΓ και σε βάρος των ΗΠΑ, που διεξήγαγαν τον πόλεμο στο Βιετνάμ και επιδίδονταν σε υπερεξοπλισμούς. Οι εισβολείς και οι χαμένοι του δεύτερου παγκόσμιου πολέμου έμελλε να γίνουν οι κερδισμένοι της επιστημονικοτεχνικής επανάστασης. Σημαντικό επίτευγμα, αναμφίβολα!

Στη Σοβιετική Ένωση και τις άλλες χώρες του ΣΟΑ δεν έγινε αντιληπτή αυτή η αποφασιστική αλλαγή της κατάστασης και γι’ αυτό δεν αναζητήθηκε ο δρόμος για να συμβαδίσουν με τη γρήγορη τεχνική και κυρίως τεχνολογική πρόοδο, που είχε αντικειμενικά επιβληθεί στη Δύση.

Η Σοβιετική Ένωση αισθάνθηκε να θίγεται απ’ αυτόν τον προβληματισμό μόνο μερικά, επειδή η ίδια διέθετε τεράστια αποθέματα πετρελαίου και φυσικού αερίου και όλες τις άλλες σημαντικές πρώτες ύλες και μέχρι τότε δεν εμφανιζόταν στις καπιταλιστικές αγορές σαν ανταγωνιστής στην προμήθεια


βιομηχανικών προϊόντων. Στη νέα κατάσταση, ωστόσο, επιδίωξε να πουλήσει ένα μεγαλύτερο μέρος της παραγωγής της σε πετρέλαιο και φυσικό αέριο σε καπιταλιστές αγοραστές σε συνάλλαγμα. Αυτό το ένιωσαν σύντομα σε κάποιο ορισμένο βαθμό οι εταίροι της στο ΣΟΑ. Στη χρησιμοποίηση σύγχρονης τεχνολογίας η Σοβιετική Ένωση παρέμενε σε σημαντικό βαθμό πίσω.

Στη ΓΛΔ ο Μίταγκ επέβαλε μια ακραία αύξηση της παραγωγής λιγνίτη και πεπιεσμένου άνθρακα και σ’ αυτή τη βάση επιτάχυνε την παραγωγή αερίου, πράγμα που καταβρόχθισε τεράστια ποσά σε επενδύσεις, αλλά προκάλεσε όλο και μεγαλύτερα έξοδα για κάθε μονάδα παραγωγής και επιπλέον μείωσε δραστικά τα αποθέματα σε άνθρακα. Η αναπροσαρμογή των σιδηροδρομικών μηχανών από ατμομηχανές ντίζελ σε ηλεκτροκίνηση, που επίσης ήταν πολυέξοδη, δεν έφερε καμιά ουσιαστική αλλαγή της κατάστασης. Η τεχνολογική απόσταση της ΓΛΔ από την ΟΔΓ δεν μειώθηκε, αντίθετα αυξήθηκε σημαντικά.

Εκείνη την εποχή είχε ήδη ολοκληρωθεί η όχι και τόσο απρόσκοπτη μεταβολή του Μίταγκ από πολύ στενό συνεργάτη του Ούλμπριχτ στο ΝΟΣ σε οικονομικό δικτάτορα ελέω Χόνε- κερ. Μετά το 8ο Συνέδριο είχε αρχικά απομακρυνθεί από τη θέση του υπεύθυνου για την οικονομία από την πλευρά του Π Γ και είχε τοποθετηθεί σε μια δεύτερου επιπέδου κυβερνητική θέση. Οταν ο Χόνεκερ αναγκάστηκε να αντιληφθεί ότι τα οικονομικά προβλήματα ήταν πολύ πιο πολύπλοκα και σοβαρότερα απ’ όσο πίστευε και ότι ο διάδοχος του Μίταγκ, Κρολι- κόβσκι, δεν τα ’βγαζε ούτε στον ύπνο του πέρα, ξαναφώναξε τον Μίταγκ, παρά τις επιφυλάξεις που είχαν άνθρωποι με επιρροή, όπως ήταν ο Φέρνερ, ο Αξεν, ο Χάγκερ και άλλοι στο Πολιτικό Γραφείο.

Ο Μίταγκ άρχισε να αναδιοργανώνει τις Ενώσεις Επιχειρήσεων Λαϊκής Ιδιοκτησίας σε βιομηχανικά συγκροτήματα, που το σημαντικότερο γνώρισμά τους ήταν οι μεγάλοι ολο


κληρωμένοι κύκλοι παραγωγής· Αυτό το πούλαγε σαν καθαρά δικό του επίτευγμα, ενώ ο προσανατολισμός για την ίδρυση των συγκροτημάτων υπήρχε ήδη στο ΝΟΣ. Πέρα απ’ αυτό, η αναπροσαρμογή αυτή ήταν από την αρχή καταδικασμένη σε αποτυχία. Γιατί αρνήθηκαν ή περιόρισαν σημαντικά τα βασικότερα μέσα στη μεγάλη πλειοψηφία αυτών των συγκροτημάτων, δηλαδή την αυτοχρηματοδότηση των επενδύσεών τους και γενικά τα αναγκαία περιθώρια απόφασης των γενικών διευθυντών και των οργάνων τους. Αποφάσεις για το πού θα πέσει το βάρος των επενδύσεων στη βιομηχανία, τη γεωργία, τις οικοδομές, τις συγκοινωνίες, την επιστήμη και την τεχνική, ο Μίταγκ τις συγκέντρωσε στα χέρια του, πολλές φορές μάλιστα και σε άγνοια της κυβέρνησης.

Στην ουσία ο Χόνεκερ του είχε δώσει πλήρη ελευθερία κινήσεων για τη βολουνταριστική οικονομική του πολιτική, που βασιζόταν σε διαταγές και εντολές. Η ικανότητα του Μίταγκ σαν πολιτικού στον τομέα της οικονομίας ήταν περίπου να απαιτεί και να επιβάλει και στα χαρτιά να αυξάνονται χρόνο με το χρόνο τόσο το εθνικό εισόδημα όσο και τα καθαρά έσοδα του πληθυσμού κατά 4%. Έτσι, κατά τη γνώμη του, λύνονταν όλα τα προβλήματα.

Παρ’ όλο που οι οικονομικές προκλήσεις μεγάλωναν συνεχώς για τη ΓΛΔ στο διεθνή περίγυρο, τα επενδυτικά κονδύλια σε όλους σχεδόν τους παραγωγικούς τομείς της λαϊκής οικονομίας μειώθηκαν από το δεύτερο μισό της δεκαετίας του ’70, κυρίως όμως μετά το δριμύ χειμώνα του 1981. Αντίθετα, διατέθηκαν τεράστια ποσά στο μη παραγωγικό τομέα και για έργα προβολής, όπως ήταν το Μέγαρο της Δημοκρατίας ή οι πανηγυρισμοί για τα 750 χρόνια του Βερολίνου.

Η αρχική αισιοδοξία σε τμήματα του πληθυσμού για την πολιτική του Χόνεκερ ήταν ολοφάνερο ότι εξατμίστηκε. Τα αμυντικά στοιχεία προστασίας και καταπίεσης εμφανίζονταν όλο και περισσότερο. Σε συνδυασμό με αλλαγές που έγιναν στο σύνταγμα, εντάθηκε σημαντικά το πολιτικό ποινικό δί


καιο. Το προσωπικό στο μηχανισμό της Κρατικής Ασφάλειας αυξήθηκε από 30.000 περίπου επαγγελματίες συνεργάτες που ήταν στα τέλη της δεκαετίας του ’60, σε 90.000 περίπου στα τέλη της δεκαετίας του ’80. Επιπλέον, αυξήθηκαν ταχύτατα οι ανάγκες του Εθνικού Λαϊκού Στρατού, ιδιαίτερα η εισαγωγή όπλων, πολεμοφοδίων, στρατιωτικοτεχνικών εξοπλισμών κλπ., που οι τιμές τους ανέβαιναν συνεχώς.

Σοβαρές απώλειες προέκυψαν στην οικονομία από τις επενδύσεις που σοφίστηκε ο Μίταγκ, στη βάση μεγάλων πιστώσεων από δυτικογερμανικές τράπεζες και συγκροτήματα, όπως ήταν για παράδειγμα η ανασυγκρότηση των εργοστασίων ΜΠΟΥΝΑ. Εδώ την πάτησε η ανατολικογερμανική πλευρά, γιατί δεν είχε εξασφαλιστεί γραφτά η υποχρεωτική πώληση των προϊόντων των εργοστασίων αυτών στην καπιταλιστική αγορά, όπως είχε συμφωνηθεί.

Τα σημαντικά, ουσιαστικά, αποτελέσματα της επιστημονικής έρευνας αποδείχτηκαν ανώφελα. Κι αυτό γιατί δεν υπήρχε δυναμικό για να αναπτύξει την πολύ πιο ακριβή τεχνολογία σε σύγκριση με την έρευνα με τη στενή έννοια σαν βάση της μαζικής παραγωγής αυτών των προϊόντων με κόστος που να αντα- ποκρίνεται έστω και κατά προσέγγιση στους όρους της παγκόσμιας αγοράς. Όλο και περισσότερα καινούργια, κενά, εξωπραγματικά συνθήματα, όπως «Να κάνουμε το πφένιχ μάρκο», δεν μπορούσαν να συγκαλύψουν την εντύπωση ότι είχε χαθεί πια από καιρό ο γενικός διορατικός προσανατολισμός.

Συνέπεια αυτών των όλο και μεγαλύτερων αρνητικών τάσεων ήταν η συνεχής αύξηση των χρεών της ΓΛΔ στην εξωτερική οικονομία προς την ΟΔΓ και άλλες δυτικές χώρες. Σε σύγκριση με αυτό, το εξωτερικό χρέος της ΓΛΔ απέναντι στους δυτικούς εμπορικούς εταίρους το 1971, για το οποίο κατηγο- ρήθηκε ο Ούλμπριχτ, ήταν σχεδόν γελοίο.

Το όλο και μεγαλύτερο χάσμα ανάμεσα στις ομιλίες του Χόνεκερ και των ανθρώπων του και την πραγματική ζωή της πλειοψηφίας των εργαζομένων, όπως επίσης και η εικόνα για

Για τις χύριες αιτίες της εξαφάνισης της ΓΛ Δ ________________ 163

το βιοτικό επίπεδο πολλών δυτικογερμανών εργατών και υπαλλήλων που έδινε η τηλεόραση -στο βαθμό που δεν είχαν πληγεί από την πολύχρονη ανεργία- δημιούργησαν στα τέλη της δεκαετίας του ’70 μια νέα κατάσταση στην οικονομική και κοινωνική ζωή της ΓΛΔ, που έκρυβε μέσα της και πολιτικές συνέπειες.

Η απογοήτευση πλατιών στρωμάτων στις επιχειρήσεις άρχισε να οδηγεί όλο και περισσότερο σε μια επιφύλαξη στη δουλειά, σε αδιαφορία απέναντι στα συμφέροντα της επιχείρησης, στη λαϊκή ιδιοκτησία, και αργότερα στη ρουτίνα και στις κλοπές. Αφορμή γι’ αυτό ήταν στην αρχή σε αρκετές επιχειρήσεις η έλλειψη σε υλικά και παραδόσεις και οι διακοπές της δουλειάς λόγω απρογραμμάτιστων επισκευών. Ωστόσο, αυτού του είδους οι παράγοντες άρχισαν σύντομα να παίζουν μικρό ρόλο. Γενικά, δημιουργήθηκε μια νέα αρνητική εργασιακή συμπεριφορά σε όλο και μεγαλύτερο αριθμό εργαζομένων.

Η ίδια εξέλιξη σημειώθηκε και στα γραφεία και τη διοίκηση. Το χάσμα ανάμεσα στα ποσά που είχαν στα χέρια τους οι εργαζόμενοι από μισθούς και αμοιβές και την ποσότητα, ποιότητα και ποικιλία των εμπορευμάτων στα καταστήματα διευ- ρύνθηκε αισθητά. Η πλειοψηφία των προϊσταμένων εξαναγκαζόταν να έχει μια αμυντική συμπεριφορά. Βρέθηκαν να πιέζονται κι από πάνω κι από κάτω. Την πολυδιαφημισμένη «εργατική» πολιτική του Χόνεκερ την ένιωθαν όλο και περισσότερο σαν εχθρική προς τους εργαζόμενους πολιτική. Η ενημέρωση από τα κάτω προς τα πάνω περνούσε από πολλά φίλτρα, μέχρι που να μείνει η επιθυμητή εικόνα. Οι επίσημες στατιστικές κατευθύνονταν άμεσα από τον Μίταγκ, που ασκούσε πιέσεις. Οι στατιστικοί έφτασαν στο «μεγαλοφυές» συμπέρασμα ότι δεν μπορεί να είναι λάθος ό,τι δεν είναι σημειωμένο.

Οι κριτικές τοποθετήσεις δεν έφταναν πια απάνω ή έφταναν με μεγάλη καθυστέρηση, θριάμβευε η πολιτική δειλία. Οι επισκέψεις των υπεύθυνων στελεχών στα εργοστάσια έγιναν όλο και πιο σπάνιες. Και όταν γίνονταν, μια καλοστημένη

164 ______________ Σύγχρονος αναθεωρητισμός και αντεπανάσταση

σκηνοθεσία φρόντιζε ώστε να φανούν ή να ειπωθούν όσα ήθελαν οι απάνω.

Κυριολεκτικά γελοία έγινε η κατάσταση στη ΓΛΔ την εποχή που το συνδικάτο μετάλλου της ΟΔΓ, παρά την αντίσταση της ηγεσίας της Ένωσης Γερμανικών Συνδικάτων DGB και των συνδέσμων των επιχειρηματιών, άρχισε τον αγώνα για τη βδομάδα των 35 ωρών. Στη ΓΛΔ ουσιαστικά δεν υπήρξε καμιά αντίδραση. Κάτω στα εργοστάσια οι εργάτες είχαν αρχίσει από καιρό να δημιουργούν τις συνθήκες για μια βδομάδα ίδιων ωρών ή την είχαν πετύχει κιόλας και μάλιστα με πολύ χαμηλότερη γενική αποδοτικότητα. Η βασική σκέψη των εργατών ήταν στο περίπου ότι για το βιοτικό επίπεδο που μας προσφέρει ο Χόνεκερ, οι 35 ώρες είναι ό,τι πρέπει. Όλα αυτά δεν τα πήρε υπόψη της η κομματική και κρατική ηγεσία.

Η πνευματική και πολιτική δειλία του Χόνεκερ, του Μίταγκ και του επικεφαλής των συνδικάτων. Τις, τους εμπόδισε να μπορέσουν να αντιληφθούν ότι η οικονομική, κοινωνική και πολιτική παρακμή είχε αρχίσει να γίνεται σκληρή πραγματικότητα. Γιατί κάτω απ’ αυτές τις νέες συνθήκες, για τις οποίες ευθυνόταν ο Χόνεκερ, χάθηκε κάθε δυνατότητα για τη ΓΛΔ να τα βγάλει πέρα με την οικονομία της ΟΔΓ, που πιεζόταν μεν από συγκυριακές διακυμάνσεις και πισωγυρίσματα, αλλά ωστόσο, ή μάλλον ακριβώς γι’ αυτό, είχε μάθει να έχει μεγάλη εντατικότητα και αποδοτικότητα.

Η παρακμή της ΓΛΔ δεν ήταν κάποιο μεμονωμένο γεγονός. Αποφασιστικό ρόλο έπαιξε το ότι η ανάλογη διαδικασία στη Σοβιετική Ένωση είχε ξεκινήσει πολύ νωρίτερα, πολύ πριν τον Γκορμπατσόφ. Σ’ αυτό δεν αλλάζει τίποτα το γεγονός ότι ο πληθυσμός της Σοβιετικής Ένωσης άρχισε να νιώθει όλο το βάρος αυτής της πολιτικής την εποχή του Γκορμπατσόφ. Και γι’ αυτόν, όμως, ισχύει ότι δεν αναγνώρισε τις κύριες αιτίες της παρακμής και ότι στην αρχή ασχολήθηκε κυρίως με δευτερεύοντα προβλήματα του εποικοδομήματος, όπως με την περεστρόικα και την γκλάσνοστ, αντί να ακολου


θήσει μια ριζικά διαφορετική οικονομική πολιτική που να ξεκινάει από τα κύρια συμφέροντα των εργατών, αγροτών και διανοούμενων, και να προκαλέσει έτσι ρήγμα στη λαθεμένη κυκλοφορία.

Ένα σύντομο, αλλά σημαντικό κεφάλαιο της παγκόσμιας ιστορίας έκλεισε.

Οι νόμοι κίνησης της παλιάς παγκόσμιας τάξης πραγμάτων ισχύουν και πάλι χωρίς την αντιπαράθεση τ(ον δύο συστημάτων. Ωστόσο, ισχύουν σε μια σκληρή πάλη για τον έλεγχο και την καπιταλιστική χρησιμοποίηση των κάθε φορά νεότατων αποτελεσμάτων των φυσικών και τεχνικών επιστημών. Ήδη διαγράφονται στον ορίζοντα οι νέες αντιφάσεις.


ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΟΠΟΡΤΟΥΝΙΣΜΟΣ ΟΙ ΑΓΩΝΕΣ ΣΤΟ ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΙΚΟ ΚΙΝΗΜΑ ΧΘΕΣ

ΚΑΙ ΣΗΜΕΡΑ

της Σάρα Βάγχενκνεχτ

I. Συνέχεια ή ασυνέχεια στην ιστορία του πρώτου υπαρκτού σοσιαλισμού

Αν από την κατάρρευση του πρώτου παγκόσμιου σοσιαλιστικού συστήματος πρέπει να εξαχθεί σαν συμπέρασμα η αποτυχία της μαρξιστικολενινιστικής θεωρίας και του αντίστοιχου «μοντέλου του σοσιαλισμού», τότε θα πρέπει να αποδεχτεί κανείς τη συνέχεια στην ιστορία του προηγούμενου σοσιαλισμού. Μόνο με αυτή την προϋπόθεση τα γεγονότα των ετών 1989-90 θα είχαν αναιρέσει και τη διδασκαλία του Λένιν (την κομμουνιστική θεωρία για το κόμμα, τη θεωρία για την επανάσταση κλπ.). Η θέση περί «σταλινισμού», όπως είναι γνωστό, στοχεύει σε μια τέτοιου είδους συνέχεια και απ’ αυτή βγάζει σαν συμπέρασμα την αναγκαιότητα ενός ιδεολογικού αναπροσανατολισμού σε σοσιαλδημοκρατικό («σύγχρονος» ονομάζεται) τρόπο σκέψης. Αυτό το συμπέρασμα προκύπτει λογικά, εφόσον η προϋπόθεση που αναφέραμε δεν αναιρείται. Σ’ αυτή την περίπτωση, ο Κάουτσκι θα είχε πραγματικά νικήσει τον Λένιν post festum1. Η γραμμή του Μπέρνσταίν θα είχε αποδειχτεί ότι υπερτερούσε της κομμουνιστικής.

Σε αντίθεση με αυτή την υπόθεση, είναι αλήθεια ότι όλα τα αντισχέδια στη λενινιστική αντίληψη αποδείχτηκαν ήδη στα χρόνια από το 1917 ως το 1920 ότι δεν εξυπηρετούσαν ιδιαίτερα. Οι ιδέες του Μπέρνσταίν εφαρμόστηκαν -και αναιρέθηκαν- στην πολιτική της 4ης Αυγούστου2, καθώς και στην πολι

1. Λατινικά στο κείμενο: κατόπιν εορτής. (Σημ. τ. μετ.).2. Στις 4.8.1914, με έγκριση της σοσιαλδημοκρατικής ηγεσίας, τα

στρατεύματα του Κάιζερ εισέβαλαν στο Βέλγιο και η Αγγλία κήρυξε τον πόλεμο κατά της Γερμανίας. (Σημ. τ. μετ.).

τική των Σάιντεμαν και Νόσκε1 κατά τη διάρκεια της επανάστασης του Νοέμβρη και μετά απ’ αυτή. (Η αναίρεση αυτή αφορούσε ταυτόχρονα στις αρχές του Κάουτσκι και των οπαδών του. Γιατί διέφεραν μόνο στην ορολογία, και όχι στην πράξη από εκείνες των δεξιών οπορτουνιστών, όπως αποδείχνουν το διάστημα 1918-1920 και όλη η παραπέρα εξέλιξη της γερμανικής σοσιαλδημοκρατίας). Επίσης και στη διαμάχη ανάμεσα στο μπολσεβίκικο και το μενσεβίκικο κόμμα -σε ζητήματα προγράμματος και τακτικής, αλλά και σε οργανωτικά· έχει αποφανθεί η ιστορία. Κυρίως τα γεγονότα μεταξύ Φλεβάρη και φθινοπώρου του 1917 έδειξαν πολύ καθαρά, σε ποια πλευρά υπήρχε συνέπεια, αποφασιστικότητα και, τέλος, επιτυχία και ποιος μετά τη θλιβερή πολιτική της ταλάντευσης και υποχώρησης -μέχρι και την ανοιχτή προδοσία- αναγκάστηκε τελικά να εγκαταλείψει άδοξα την πολιτική σκηνή. Τα γεγονότα αυτής της χρονικής περιόδου έδωσαν στον Λένιν και τους μπολσεβίκους το αδιαμφισβήτητο ιστορικό δικαίωμα να θεωρούν την πολιτική τους αντίληψη σαν τη μοναδικά βατή. Σήμερα, λοιπόν, οι τότε αντίπαλοί τους θα δικαιώνονταν;

Δεν μπορεί ν ’ αρνηθεί κανείς ότι η πολιτική του Στάλιν -στην εκτέλεσή της, τους στόχους της και επιπλέον και στον τρόπο προσέγγισής της- μπορεί να θεωρηθεί σαν πιστή συνέχιση των λενινιστικών αρχών. (Η «σταλινική» οικοδόμηση του κράτους υπήρχε στα βασικά της χαρακτηριστικά έτσι κι αλλιώς ήδη πριν από την ανάληψη της εξουσίας από τον Στάλιν). θα πρέπει να ερευνηθεί με βάση τις συγκεκριμένες ιστορικές συνθήκες ποια περιθώρια χειρισμών πρόσφερε η κατά-


1.0 Φίλιπ Σάιντεμαν και ο Γκούσταβ Νόσκε ήταν ηγετικά στελέχη της σοσιαλδημοκρατίας, ο πρώτος υπουργός και αργότερα πρωθυπουργός και ο δεύτερος υπουργός Στρατιωτικών, υπεύθυνοι για την αιματηρή καταστολή της επανάστασης του Νοέμβρη του 1918 στη Γερμανία. (Σημ. τ. μετ.).

στάση στην τότε Ρωσία. Μια τέτοιου είδους ανάλυση θα φτάσει πιθανώς στο συμπέρασμα ότι ούτε η εκτίμηση του Μπουχάριν για λύση ούτε η εκτίμηση του Τρότσκι (για να αναφέρουμε μόνο δύο σαφή παραδείγματα) δεν αποτελούσαν πραγματοποιήσιμη εναλλακτική λύση στη γραμμή του Στάλιν.

Κι ό,τι κι αν μπορεί κανείς να προβάλει -δικαιολογημένα ή αδικαιολόγητα- κατά της εποχής του Στάλιν, πάντως τα απο- τελέσματά της δεν ήταν πτώση και σήψη, αλλά η εξέλιξη μιας χώρας που είχε μείνει αιώνες καθυστερημένη σε μια σύγχρονη μεγάλη δύναμη, στη διάρκεια ενός ιστορικά μοναδικού χρονικού διαστήματος. Μαζί μ’ αυτό, ξεπεράστηκε η εξαθλίωση, η πείνα, ο αναλφαβητισμός, η μισοφεουδαρχική εξάρτηση και η εντονότατη καπιταλιστική εκμετάλλευση. Τέλος, η νίκη κατά των στρατιών του Χίτλερ, η συντριβή του γερμανικού και ευρωπαϊκού φασισμού, καθώς και η επέκταση των σοσιαλιστικών κοινωνικών συνθηκών στη μισή ευρωπαϊκή ήπειρο.

Αντίθετα, κανένα από τα συμπτώματα της κρίσης από τα οποία έπασχε ο σοσιαλισμός στην τελευταία του φάση δεν παραμόρφωνε ήδη από τις δεκαετίες του ’20 μέχρι ’50 την εικόνα της σοβιετικής κοινωνίας. Δεν συναντάμε χαμιά οικονομική στασιμότητα, καμιά διαφορά που να αυξάνει απέναντι στο τεχνικό επίπεδο που έχει φτάσει ο καπιταλισμός, καμιά δομή διεύθυνσης που να παρεμποδίζει την παραγωγή, καμιά κατάργηση της αρχής της αποδοτικότητας, καμιά παραμέληση των επιστημών και του πολιτισμού. Και πολύ περισσότερο, καμιά ανυπαρξία αντίληψης ή στόχων για δράση, καμιά αμήχανη τα- λάντευση και καμιά περιορισμένη λοξοδρόμηση που να περιορίζεται στους αμέσως επόμενους στόχους.

Επίσης δεν φαίνεται να υπήρξε εξαφάνιση των σοσιαλιστικών στόχων και ιδεών από την κοινή συνείδηση ή μια αυξανόμενη αποξένωση του πληθυσμού από το κράτος του. Μάλλον το αντίθετο. Τα εντυπωσιακά επιτεύγματα κατά την εκβιομηχάνιση της χώρας δεν θα είχαν επιτευχθεί ποτέ χωρίς την υποστήριξη και τη συμφωνία αυτής της πολιτικής από την πλευρά

Μαρξισμός χαι οπορτουνισμός___________________________ 169

μεγαλύτερων τμημάτων του λαού. (Είναι γελοίο και ανόητο να θέλουμε να τα παρουσιάζουμε αυτά εκ των υστέρων σαν απλές επιπτώσεις της δικτατορίας, του φόβου και των στρατοπέδων εργασίας).

Κάτι παρόμοιο ισχύει και για την ιστορία της ΓΛΔ, που κι αυτή όπως εμφανίστηκε χωρίζεται σε δυο φάσεις που ξεχωρίζουν καθαρά μεταξύ τους. Η σχεδιασμένη σοσιαλιστική οικονομία αποδείχτηκε κατ’ αρχήν εξαιρετικά παραγωγική. Αν συγκρίνουμε τις τρομακτικές συνθήκες στην αρχή (συνέπειες του πολέμου, επανορθώσεις, χωρισμός του γερμανικού οικονομικού χώρου και δυτικός αποκλεισμός, ανοιχτές δυνατότητες δυτικής επιρροής κλπ.), με όσα επιτεύχθηκαν μέχρι το τέλος της δεκαετίας του ’60, δεν στέκει καθόλου ο μύθος περί μη αποδοτικής, αδέξιας και δυσκίνητης κοινωνίας.

Η ΓΛΔ της δεκαετίας του ’60 παρουσίαζε την εικόνα ενός ελπιδοφόρου κράτους τεράστιας παραγωγικότητας και σταθερότητας, αυξανόμενης ακτινοβολίας, αδιάκοπης σιγουριάς για το μέλλον και κατά τα φαινόμενα απεριόριστων δυνατοτήτων ανάπτυξης. Δεν μπορεί να αρνηθεί κανείς ότι η ΓΛΔ τα τελευταία χρόνια της δεκαετίας του ’80 παρουσίαζε μια λιγότερο ενθαρρυντική εικόνα.

Για να εξηγηθεί αυτή η αντίφαση είναι σήμερα της μόδας ανάμεσα στ’ άλλα και η παρακάτω επιχειρηματολογία: Λένε ότι ο σταλινικός τύπος κοινωνίας είναι βέβαια ικανός να προωθήσει την καθαρά εκτατική διεύρυνση της παραγωγής, δηλαδή να εξασφαλίσει ορισμένες επιτυχίες στα χρόνια της οικοδόμησης. Κατά τη μετάβαση στην εντατική φάση ανάπτυξης και πολύ περισσότερο με την εκτύλιξη της επιστημονικοτεχνι- κής επανάστασης, απέτυχε αναγκαστικά και, επειδή ήταν κατ’ αρχήν ανίκανος να μεταρρυθμιστεί, στάθηκε εμπόδιο στην παραπέρα ανάπτυξη.

Το σωστό είναι ότι το κοινωνικό μοντέλο που γεννήθηκε στη Σοβιετική Ένωση την εποχή του Στάλιν και που αργότερα εφάρμοσαν οι ανατολικοευρωπαϊκές χώρες στα βασικά του

1 7 0 _______________ Σύγχρονος αναθεωρητισμός χαι αντεπανάσταση

χαρακτηριστικά, είναι η ιστορικά αναγκαία και μοναδική δυνατή μορφή για έναν υπαρκτό σοσιαλισμό, στη βάση υπανάπτυκτων ή και κατεστραμμένων παραγωγικών δυνάμεων, γενικής ένδειας και κινδύνου για την ύπαρξη των θεμελίων του νέου συστήματος, αν θέλουμε να εμποδίσουμε αποτελεσματικά μια αστική αντεπανάσταση.

Σωστό είναι ακόμα ότι με τη μείωση του κινδύνου -με την οικονομική πρόοδο, την εσωτερική εδραίωση και την αυξανόμενη υποστήριξη του συστήματος στην κοινή συνείδηση- ελαττώνεται βαθμιαία η ανάγκη ραφιναρισμένων μηχανισμών ασφάλειας που να κυριαρχούν παντού. Αυτοί οι μηχανισμοί, μάλιστα, μπορούν να μετατραπούν σε εμπόδιο για την παραπέρα ανάπτυξη. Στην ημερήσια διάταξη μπαίνει κυρίως η αναδόμηση του παλιού οικονομικού μηχανισμού με τη χρησιμοποίηση της επιστημονικοτεχνικής επανάστασης. (Σ’ αυτή την αντίληψη δεν υπάρχει τίποτα καινούργιο. Υπάρχει σε όλα τα γραφτά του Ούλμπριχτ από τις αρχές της δεκαετίας του ’60).

Αντίθετα, είναι λάθος και αναπόδεικτος ο ισχυρισμός για την ανικανότητα της μεταρρύθμισης. Τι άλλο ήταν το Νέο Οικονομικό Σύστημα (ΝΟΣ) από την προσαρμογή του οικονομικού οργανισμού στις απαιτήσεις των σύγχρονων παραγωγικών δυνάμεων; Η ανάπτυξη της οικονομίας της ΓΛΔ στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του ’60 δείχνει την επιτυχία αυτών των προσπαθειών, αν και το ΝΟΣ (κατόπιν Οικονομικό Σύστημα του Σοσιαλισμού) σε καμιά περίπτωση δεν είχε οργανωθεί με πληρότητα. (Η εισαγωγή ορισμένων στοιχείων ενός μηχανισμού λειτουργίας προβλέφτηκε μόλις για το χρονικό διάστημα του οικονομικού πλάνου 1971-1975). Μπορεί μάλιστα να υποθέσει κανείς ότι με το ΝΟΣ βρέθηκε στη ΓΛΔ η πολλά υποσχόμενη για το μέλλον μορφή σύνδεσης της λαϊκής ιδιοκτησίας και του παγκοινωνικού σχεδιασμού με την ευέλικτη λήψη αποφάσεων και το ίδιο το συμφέρον των διευθυντών και των κολεκτίβων.

Το Ενιαίο Σοσιαλιστικό Κόμμα Γερμανίας (ΕΣΚΓ), επο

Μαρξισμός και οπορτουνισμός____________________________ 171

μένως, δεν είχε άδικο όταν θεωρούσε τις τότε προσπάθειές του σαν μοντέλο λειτουργίας για τη διαμόρφωση σοσιαλιστικών κοινωνικών σχέσεων σε υψηλά αναπτυγμένα βιομηχανικά κράτη. (Μια ουσιαστική συμπλήρωση στην αρχική σύλληψη του ΝΟΣ ήταν η εισαγωγή του σχεδιασμού συγκεκριμένης δομής στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του ’60. Άλλες μεταβολές που προύποτίθεται ότι προκύπτουν από την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, που στο μεταξύ έχει προχωρήσει, θα πρέπει να ενδιαφέρουν για τις βασικές σκέψεις και τις εμπειρίες του ΝΟΣ τους οικοδόμους του μελλοντικού σοσιαλισμού). Με την «ανικανότητα για μεταρρύθμιση», επομένως, δεν μπορεί να εξηγηθεί η διάλυση του προηγούμενου σοσιαλισμού.

Η έννοια «μεταρρύθμιση», ωστόσο, είναι παρεξηγήσιμη. Γιατί από την άλλη πλευρά είναι ξεκάθαρο ότι οι αλλαγές της δεκαετίας του ’60 δεν πρέπει να εκτιμηθούν σαν στροφή στο περιεχόμενο της πολιτικής του ΕΣΚΓ - με την έννοια της απομάκρυνσης από τις μέχρι τότε παραδόσεις. Αν εξετάσουμε επακριβώς τα πράγματα, η κατεύθυνση της μεταρρύθμισης ήταν η μοναδική συνεπής συνέχιση της παλιάς γραμμής στις νέες συνθήκες. Ο αποφασιστικός καθορισμός των πολιτικών στόχων του ΕΣΚΓ -η οικοδόμηση μιας κοινωνικής τάξης πραγμάτων που να υπερτερεί φανερά από το δυτικογερμανι- κό καπιταλισμό από οικονομική, κοινωνική και πνευματική σκοπιά- δεν υπέστη καμιά αλλαγή στα τέλη της δεκαετίας. Είχαν αλλάξει μόνο οι ιστορικές συνθήκες για την υλοποίησή τους. Έτσι έγινε αναγκαίο να χρησιμοποιηθούν άλλοι κοινωνικοί και πολιτικοί μοχλοί. (Είναι γνωστό, τουλάχιστον από την εποχή του Χέγκελ, ότι η ουσία των κοινωνικών καταστάσεων δεν γίνεται αντιληπτή με την αφηρημένη ανάλυση μεμονωμένων φαινομένων - μεμονωμένων κατευθυντήριων γραμμών, μέτρων, αποφάσεων. Αποφασιστική σημασία έχει να παίρνει κανείς υπόψη του τις συγκεκριμένες ιστορικές συνθήκες της εμφάνισής τους).

17 2 _______________ Σύγχρονος αναθεωρητισμός και αντεπανάσταση

Επιπλέον, η κατεύθυνση των μεταρρυθμίσεων του Ούλμπριχτ δεν σήμαινε παραχώρηση στην εικόνα περί «σοσιαλισμού» του σύγχρονου αναθεωρητισμού, όπως αυτή έγινε κατά κόρον γνωστή από την εποχή του Γκορμπατσόφ και το αντε- παναστατικό φθινόπωρο του 1989. Από οικονομική άποψη, ας πούμε, δεν έπρεπε με κανένα τρόπο να περιοριστεί η αποτε- λεσματικότητα του σχεδίου προς όφελος των απελευθερωμένων μηχανισμών της αγοράς. Το νόημα των μέτρων βρισκόταν, αντίθετα, στο να υλοποιηθεί μέσω αυτών των μηχανισμών μια υψηλότερη σχεδιοποίηση (που καθόλου δεν μπορεί να επιτευχθεί από μια υπερσυγκεντρωτική οικονομία).

Στην απελευθέρωση της οικονομίας από την άμεση λαβή των συγκεντρωτικών μηχανισμών αντιστοιχούσε η εδραίωση του πολιτικού ηγετικού ρόλου του κόμματος. Η τεράστια προώθηση και η αυξημένη αυτοδυναμία της διανόησης στο πεδίο των φυσικών επιστημών και της τεχνικής συνοδεύτηκαν από την ενίσχυση του αγώνα ενάντια σε όλες τις παραλλαγές του αναθεωρητισμού και της αστικής ιδεολογίας στις θεωρητικές επιστήμες και τις τέχνες. Η εξέλιξη αυτή παρουσιάστηκε κυρίως το δεύτερο μισό της δεκαετίας του ’60, παράλληλα με την επιτάχυνση της οικονομικής αναδόμησης και των ρυθμών της οικονομικής ανάπτυξης.

Αυτή η δεύτερη, η πολιτική πλευρά του ΝΟΣ, επικρίθηκε συχνά ότι αντιφάσκει στις οικονομικές αλλαγές. Αν, όμως, εξετάσουμε με προσοχή τα πράγματα, τα μέτρα αυτά ήταν κατ’ αρχήν αναπόφευκτα, προκειμένου να διατηρηθεί η κοινωνική ισορροπία. Και χωρίς την εξασφάλισή της η πολιτική της μεταρρύθμισης του σοσιαλισμού θα μπορούσε να είχε μεταβλη- θεί πολύ γρήγορα σε πολιτική της υπονόμευσής του. Όπως συνέβη το 1968 στην Τσεχοσλοβακία και από το 1986 στη Σοβιετική Ένωση.

Μέχρι τη δεκαετία του ’60, η ιστορία του σοσιαλισμού της ΓΛΔ παρουσιάζεται σαν ενιαία, συνεπής διαδικασία. Τα ουσιαστικά ερωτήματα που πρέπει να απαντηθούν για να ανι-


χνεύσουμε τις αιτίες της πρόσφατης εξαφάνισής του είναι συνεπώς: Πότε επήλθε η διακοπή αυτής της συνεχούς πορείας; Τι ώθησε το ΕΣΚΓ να εγκαταλείψει αυτή την ελπιδοφόρα, επιτυχημένη και πολλά υποσχόμενη πολιτική κάποια συγκεκριμένη χρονική στιγμή; Και σε τι συνίσταται η ουσία αυτής της νέας πορείας;

II. Η οπορτουνιστική στροφή και η νέα πορεία του 8ου Συνεδρίου

Είναι σχετικά εύκολο να καθορίσουμε τη χρονική στιγμή που έγινε αυτή η μεταβολή. Η ριζικότατη αντιστροφή της πολιτικής γραμμής σ’ ολόκληρη την ιστορία της ΓΛΔ ακολούθησε την ανατροπή του Ούλμπριχτ το 1971. Όλα τα κατοπινά φαινόμενα παρακμής μπορούν χωρίς δυσκολία να αποδοθούν στις αλλαγές που ξεκίνησαν εκείνο το χρονικό διάστημα.

Λιγότερο προφανή είναι η ουσία και οι αιτίες της αλλαγής. Η υπόθεση που παρουσιάστηκε μερικές φορές ότι στις αρχές της δεκαετίας του ’70 οι δυνάμεις του «Γέρου»1, οι «αιώνιοι αντίπαλοι της μεταρρύθμισης», είχαν επικρατήσει, δεν ισχύει. Γιατί η πολιτική του ΕΣΚΓ της δεκαετίας του ’50, όπως αναφέρθηκε, ακριβώς στις μεταρρυθμίσεις της δεκαετίας του ’60 βρήκε τη διατήρησή της και τη συνεπή συνέχισή της. Όποιος εχθρευόταν αυτές τις τελευταίες (κι αυτό έκανε μια ομάδα που διαμορφωνόταν μέσα στο Πολιτικό Γραφείο -με την υποστήριξη της Μόσχας- ίσως ήδη από το 1965), δεν είχε καμιά σχέση και με την πολιτική της δεκαετίας του ’50, αλλά αντίθετα ακολουθούσε μια ριζικά διαφορετική αρχή που απέκλινε από τη μέχρι τώρα αρχή.

Ουσιαστικές αλλαγές μπόρεσαν να γίνουν ήδη πριν από το 8ο Συνέδριο, αφού η πίεση από τη Μόσχα και η αυτομόληση


1. Έτσι ονόμαζαν τον Βάλτερ Ούλμπριχτ. (Σημ. τ. μετ.).

του Μίταγκ και άλλων μελών του Πολιτικού Γραφείου άλλαξαν τη σχέση της πλειοψηφίας στο ανώτατο όργανο σε βάρος του Ούλμπριχτ. Όμως, μόνο με τις αποφάσεις του 8ου Συνεδρίου η νέα πορεία έγινε επίσημη γραμμή. Εκφράστηκε από τη μια μεριά στο πεδίο της εσωτερικής πολιτικής, κυρίως στο οικονομικό.

Ήδη πριν από την αλλαγή του χρόνου 1970-71 έγιναν καινοτομίες που άφηναν να διαφανεί μια απομάκρυνση από τους στόχους του ΝΟΣ (επίτευξη και συγκαθορισμός του παγκόσμιου υψηλού επιπέδου, προσπέραση της Δυτικής Γερμανίας) και από το περιεχόμενό του (αυξημένη αυτοδυναμία και ίδια ευθύνη των σοσιαλιστών παραγωγών ειδών, ρύθμιση των οικονομικών πραγμάτων μέσω ενός συστήματος οικονομικών μοχλών). Εδώ θα πρέπει να αναφέρουμε την απόφαση που πήρε το Πολιτικό Γραφείο το Σεπτέμβρη του 1970, ενώ απούσιαζε ο Ούλμπριχτ, καθώς και την ανακοίνωση του Υπουργικού Συμβουλίου «Για υψηλότερη αποτελεσματικότητα στη λαϊκή οικονομία» που δημοσιεύτηκε στη συνέχεια.

Στη 14η Σύνοδο εκφράστηκε για πρώτη φορά δημόσια η κριτική στην οικονομική πορεία του Ούλμπριχτ. Η επίθεση στρεφόταν ενάντια στους υψηλούς στόχους της οικονομικής πολιτικής του, αλλά ήδη και ενάντια στον ίδιο το νέο οικονομικό μηχανισμό. Εδώ διαφάνηκε ήδη και η αναδιανομή του εθνικού εισοδήματος προς όφελος της κατανάλωσης - με ανεύθυνη μείωση των ρυθμών συσσώρευσης. Επιπλέον και η μετατόπιση της ταξικής βάσης του ΕΣΚΓ προς τα κατώτατα στρώματα της εργατικής τάξης. Αυτό είχε σαν συνέπεια την απομάκρυνση από την αρχή της αποδοτικότητας και μια πολιτική ισοπέδωσης, που κατάφερε να επιβληθεί σχεδόν σε όλους τους κοινωνικούς τομείς μετά το 8ο Συνέδριο.

Δεν δέχτηκε λιγότερη κριτική η πλευρά του οικονομικού σχεδιασμού του Ούλμπριχτ που ήταν προσανατολισμένος σε μεγάλες προοπτικές. Η νέα ηγετική ομάδα διέλυσε ήδη πριν από το 8ο Συνέδριο διάφορες κεντρικές ομάδες σχεδιασμού


για την επεξεργασία προγνώσεων για τις δεκαετίες του ’70 και του ’80. Οι υπόλοιπες διαλύθηκαν με τον έναν ή άλλο τρόπο το επόμενο διάστημα. Στη θέση του μακροπρόθεσμου επιστημονικού σχεδιασμού και της δουλειάς που στηριζόταν σε συγκεκριμένους στόχους εμφανίστηκε από τη δεκαετία του ’70 μια πολιτική διαρκών ελιγμών. Τα προβλήματα του οικονομικού μηχανισμού μόλις που εκφράζονταν σαν τέτοια. Αυτό το απέδειχνε και η αναστολή της έκδοσης του οικονομικού θεωρητικού περιοδικού Effekt. Αλλά ούτε και στις δημόσιες συζητήσεις έπαιζαν πια ρόλο.

Στην πραγματικότητα, ωστόσο, με το 8ο Συνέδριο άρχισε μια ριζική οικονομική αναδόμηση, που ανάμεσα στ’ άλλα εκφράστηκε με μια σημαντική άνοδο των κεντρικά καθορισμένων συντελεστών του σχεδίου και μια καθαρή διεύρυνση των αρμοδιοτήτων της Κρατικής Επιτροπής Σχεδιασμού. Οι συνέπειες ήταν: Αυξημένα διοικητικά έξοδα, υπερσυγκεντρωτική λήψη αποφάσεων, πλήρης παραμόρφωση της δομής των τιμών. (Σ’αυτό το τελευταίο είχε αρχίσει να βάζει τάξη το ΝΟΣ με τη βοήθεια μιας μεταρρύθμισης στις τιμές των βιομηχανικών ειδών και άλλων μέτρων). Το άλλοτε κεντρικό μέγεθος, το κέρδος, έχασε το αργότερο από το 1973 και πέρα κάθε σημασία στο έργο της οικονομικής ρύθμισης. Ούτε και οι πολιτικοί στόχοι του ΝΟΣ διατηρήθηκαν πια. Διαφορετικά δεν μπορούν να γίνουν κατανοητά τα μέτρια πλάνα για το διάστημα 1971-1975 και πέρα.

Ενδιαφέρον απ’ αυτή την άποψη έχει μια σύγκριση μεταξύ του προσχέδιου για το χρονικό διάστημα 1971-75 που παρουσιάστηκε την άνοιξη του 1971 (όταν ο Ούλμπριχτ στα πλαίσια της 15ης Συνόδου πήρε για μια τελευταία φορά τα ηνία στα χέρια του) και της τελικής του διατύπωσης που εγκρίθηκε στο 8ο Συνέδριο. Ενώ το πρώτο στις βασικές του γραμμές ακολουθούσε την αντίληψη που υπήρχε το 1969-70 και επομένως ένα αυξανόμενο ποσοστό του εθνικού εισοδήματος έπρεπε να διατεθεί για τη συσσώρευση και ο κύριος

176 ______________ Σύγχρονος αναθεωρητισμός χαι αντεπανάσταση

στόχος του πλάνου ήταν μια φανερή μείωση της οικονομικής καθυστέρησης σε σχέση με την ΟΔΓ, το δεύτερο δείχνει τη στροφή που συντελέστηκε στην πολιτική: οι στόχοι μειώθηκαν δραστικά από κάθε άποψη και προβλέφτηκε και καθορίστηκε μια εξασθένιση της οικονομικής ανόδου. Η πτώση της οικονομίας της ΓΛΔ έγινε, επομένως, πραγματικά σύμφωνα με το σχέδιο.

Η συνηθισμένη ερμηνεία στην ιστοριογραφία του ΕΣΚΓ γι’ αυτή την εξέλιξη καταλήγει στο ότι οι οικονομικές δυσκολίες και οι «δυσαναλογίες» που παρουσιάστηκαν το 1970, και ιδιαίτερα η τεταμένη κατάσταση στους τομείς της ενέργειας και των καυσίμων, απαιτούσαν δήθεν μια απόκλιση από τις μη υλοποιήσιμες «επιθυμίες», καθώς και να δοθεί προσοχή στις «πραγματικές δυνατότητες» της ΓΛΔ. Η συνέπεια αντίστοιχα ήταν η ανάκληση των στόχων που είχε θέσει ο Ούλ- μπριχτ.

Αυτή η προσπάθεια ερμηνείας, ωστόσο, δεν αντέχει σε μια ιστορική εξέταση. Πρώτα, γιατί η «χαλάρωση» του πλάνου δεν μπορεί να αιτιολογήσει την ανάγκη μιας θεμελιακής αναδόμησης ολόκληρου του οικονομικού μηχανισμού και τη διοικητι- κογραφειοκρατική παραμόρφωσή του. Δεύτερο, γιατί θα έπρεπε έτσι κι αλλιώς να προσέξει κανείς να μη δώσει υπερβολική σημασία στην «κρίση» του 1970. Πραγματικά, το εξαιρετικά απαιτητικό πλάνο του 1966-1970 δεν είχε απλά εκπληρωθεί, αλλά σε ουσιαστικά σημεία είχε υπερκαλυφθεί. Οι «δυσαναλογίες» στη σχέση της βιομηχανίας ενέργειας και καυσίμων και των υπόλοιπων κλάδων, που κυρίως είχαν οξυνθεί από τον πολύ μακρύ και σκληρό χειμώνα του 1969/70, θα μπορούσαν να είχαν εξαλειφθεί με μικρές αλλαγές στην κατανομή των επενδύσεων.

Οι δυσκολίες στο ισοζύγιο προέκυψαν σε τελική ανάλυση σε μερικά από τα πολλά επενδυτικά προγράμματα που είχαν αρχίσει εκτός σχεδίου. Έτσι, ο δρόμος προς την άνοδο της οικονομίας της ΓΛΔ το 1970 δεν είχε κλονιστεί καθόλου. (Επι


πλέον, αρμόδιοι μάρτυρες εκείνης της εποχής εκφράζουν την υπόθεση ότι ο προκλητικά υπερβολικός αριθμός των λεγάμενων διαρθρωτικών έργων, που ο Μίταγκ επέβαλε επιπρόσθετα στο πολύ υψηλό πλάνο του 1969-70, είχε ήδη σαν στόχο να δυσφημίσει το ΝΟΣ και να προετοιμάσει την κατάργηση του νέου οικονομικού μηχανισμού. Γιατί ήδη μπορούσε να προ- βλέψει κανείς ότι δεν θα μπορούσαν να υλοποιηθούν ταυτόχρονα σε τέτοιο μεγάλο αριθμό, παρά την τότε σημαντική δύναμη που είχε η οικονομία της ΓΛΔ).

Στις συνέπειες του 8ου Συνεδρίου συγκαταλέγεται επιπλέον στον τομέα της οικονομίας και η διάλυση των μεγάλων ερευνητικών κέντρων που είχε σχεδιάσει και εν μέρει εγκαθι- δρύσει ο Ούλμπριχτ, καθώς και το τέλος της πολιτικής του απέναντι στη διανόηση. Η αυτοματοποίηση και η μικροηλε- κτρονική έχασαν την κεντρική τους θέση. Κατά καιρούς, μάλιστα, αρνήθηκαν και το γεγονός της επιστημονικοτεχνικής επανάστασης. Αλλες αλλαγές στην εσωτερική πολιτική διαπιστώνονται, όπως αναφέραμε, στην κοινωνική πολιτική. Επίσης στην ιδεολογία και στην πολιτιστική πολιτική (και στους δυο τομείς προς όφελος των αστικών επιρροών). Και η διαμόρφωση των σχέσεων της εξωτερικής οικονομίας προσεγγίστηκε με καινούργιο τρόπο.

Ενώ ο Ούλμπριχτ -με το σύνθημα της «απελευθέρωσης από παρενοχλήσεις»- είχε απαλλάξει σε μεγάλο βαθμό την οικονομία της ΓΛΔ μέχρι το τέλος της δεκαετίας του ’60 από τις πιο άμεσες δυνατότητες επιρροής του δυτικού, ιδιαίτερα του δυτικογερμανικού, μονοπωλιακού κεφαλαίου, μετά το 1971 εντατικοποιήθηκε σαφώς η συνεργασία με τις καπιταλιστικές χώρες. Και αυτό με έναν τρόπο που το αποτέλεσμα δεν μπορούσε παρά να είναι η προϊούσα εξάρτηση της ΓΛΔ από τη ροή δυτικού κεςραλαίου. Για παράδειγμα, η ΓΛΔ έλαβε υψηλές πιστώσεις, που εν μέρει εξυπηρέτησαν τελικά την εισαγωγή συγκεκριμένων καταναλωτικών ειδών, και όχι, ας πούμε, την παραγωγική συσσώρευση. Έτσι κι αλλιώς, με βάση τις δυτικές


λίστες του εμπάργκο, αποκλειόταν η μεταφορά τεχνολογίας.Αυτές οι διαδικασίες δεν εξηγούνται από εσωτερικές αι

τίες της ΓΛΔ. Γιατί μια παρόμοια εξέλιξη πραγματοποιήθηκε σ’ όλες τις άλλες σοσιαλιστικές χώρες. Αλλωστε, η νέα πορεία δεν περιείχε μόνο αλλαγές στην εσωτερική πολιτική, αλλά επιπλέον και κυρίως και στην εξωτερική πολιτική. Την άμεση αφορμή για την ανατροπή του Ούλμπριχτ αποτελούσαν διαφορές στην εξωτερική πολιτική μεταξύ Μόσχας και Βερολίνου. (Συγκεκριμένα η άρνηση του Ούλμπριχτ να συμφωνήσει με τη συνθηκολόγα πορεία του Μπρέζνιεφ στα πλαίσια των διαπραγματεύσεων των τεσσάρων δυνάμεων για το καθεστώς του Δυτικού Βερολίνου). Αλλά η διαφωνία μεταξύ Ούλμπριχτ και Μπρέζνιεφ δεν ήταν μόνο για το Βερολίνο. Δεν επρόκειτο ούτε καν μόνο για τη νέα πολιτική για τη Γερμανία με την οποία συμφωνούσε η Μόσχα από την εποχή της κυβέρνησης Μπραντ-Σέελ και την οποία ο Ούλμπριχτ καταπολεμούσε με όσα μέσα είχε στη διάθεσή του. Οχι, επρόκειτο για τις θεμελιώδεις αρχές της τακτικής που θα ’πρεπε να ακολουθηθεί απέναντι στον παγκόσμιο ιμπεριαλισμό, από τότε που αυτός ανέπτυξε μια νέα στρατηγική σε θέματα εξωτερικής πολιτικής - την πολιτική της ύφεσης.

III. Η πολιτική της ύφεσης σαν ιμπεριαλιστική στρατηγική

Το δρόμο και το στόχο της πολιτικής της ύφεσης πραγματεύεται με αξιέπαινη ειλικρίνεια το βιβλίο του Μπρζεζίνσκι Εναλλακτική λύση για τη διαίρεση. Το βιβλίο αυτό που εκδό- θηκε το 1965 στις ΗΠΑ, τελειώνει ανάμεσα στ’ άλλα με τη σύσταση να καθιερωθεί μια τακτική πανευρωπαϊκή διάσκεψη, όπου να συμμετέχει και η Αμερική. Με σκοπό, μέσα από την οικονομική συνεργασία, τις πολιτιστικές ανταλλαγές κλπ., να επιτευχθούν αρχικά ιδεολογικές και αργότερα και πολιτικές

Μαρξισμός και οπορτουνισμός___________________________ 179

δυνατότητες επιρροής στο παγκόσμιο σοσιαλιστικό σύστημα. Εννοείται ότι η επιρροή αυτή δεν θα έπρεπε να χρησιμοποιηθεί για την προώθηση της σοσιαλιστικής ανάπτυξης. Ένα χρόνο αργότερα, τον Ιούλη του 1966, στη σύνοδό τους στο Βουκουρέστι, τα σοσιαλιστικά κράτη υποβάλλουν την πρόταση να συγκληθεί μια πανευρωπαϊκή διάσκεψη για ζητήματα ασφάλειας και συνεργασίας στην Ευρώπη.

Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι εκείνη την εποχή ο Μπρζεζίν- σκι είχε προωθηθεί σε σύμβουλο του Κρεμλίνου. Η σοβιετική αντίληψη για τη ΔΑΣΕ διέφερε από τη δική του. Ιδιαίτερα με το ρητό τονισμό του ζητήματος της ασφάλειας σε σχέση με το ζήτημα της συνεργασίας. (Με αυτό αποδείχνεται, άλλωστε, ότι δεν ήταν οικονομικοί οι λόγοι που παρακίνησαν τις σοσιαλιστικές χώρες να δεχτούν τη στρατηγική της ύφεσης). Από την άλλη μεριά, όμως, δεν ήταν σύμπτωση που η διάσκεψη, που όντως συνήλθε αργότερα στο Ελσίνκι, έμοιαζε ακριβώς με το σενάριο που είχε σχεδιάσει ο Μπρζεζίνσκι και είχε και τις αντίστοιχες συνέπειες.

Αυτή η εξέλιξη δεν ήταν απρόβλεφτη. Ο Ούλμπριχτ, που την προέβλεψε, αρνήθηκε κατά συνέπεια κάθε έγκριση και υποστήριξη στη διαδικασία της ευρωπαϊκής ύφεσης που άρχιζε. Εδώ βρίσκεται και η πηγή της υποβόσκουσας σύγκρουσης, που από τα μέσα της δεκαετίας του ’60 σιγόβραζε μεταξύ της ηγεσίας του ΕΣΚΓ και του ΚΚΣΕ. Οι διαμάχες μεταξύ του Βάλτερ Ούλμπριχτ και του Μπρέζνιεφ και μεταξύ του Ούλμπριχτ και της ομάδας που διαμορφωνόταν μέσα στο Πολιτικό Γραφείο που ακολουθούσε τη γραμμή της Μόσχας δεν ήταν, επομένως, διαφορετικές απόψεις σε μεμονωμένα ζητήματα, ούτε και εσωτερική πάλη εξουσίας ανάμεσα σε άτομα. Η βάση όλων αυτών των αντιπαραθέσεων ήταν η αντίθεση ανάμεσα σε δυο ριζικά διαφορετικές αντιλήψεις για την απάντηση όλων των ουσιωδών ζητημάτων. Η νέα πορεία, που στην εφαρμογή της ο Ούλμπριχτ αντιτάχτηκε για μια πενταετία, χρησιμοποιώντας όλη την πολιτική του επιδεξιότητα, μπορεί

180_______________ Σύγχρονος Αναθεωρητισμός χαι Αντεπανάσταση

να κατανοηθεί μόνο σαν ενιαία αντίληψη με τη βοήθεια της έννοιας του οπορτουνισμού.

Με βάση το τωρινό σμπαράλιασμα της σοσιαλιστικής εννοι- ολογίας, μια εξήγηση της έννοιας του οπορτουνισμού σ’ αυτό το σημείο δεν θα ήταν άκαιρη. Αν ακολουθήσουμε τον Λένιν, ο οπορτουνισμός είναι η εγκατάλειψη της ταξικής πάλης και η αντικατάστασή της με την ιδέα της συνεργασίας των τάξεων, και μάλιστα μιας τέτοιου είδους συνεργασίας που να θυσιάζονται τα θεμελιώδη σοσιαλιστικά συμφέροντα για χάρη της επίτευξης προσωρινών μεμονωμένων πλεονεκτημάτων και στιγμιαίων επιτυχιών.

Αυτό το θεμελιώδες σοσιαλιστικό συμφέρον στην προεπαναστατική εποχή είναι ο τελικός στόχος του να ξεπεραστεί η καπιταλιστική κοινωνική τάξη πραγμάτων. Η παραίτηση απ’ αυτό παρουσιάζεται καθαρότατα στο ρεφορμισμό, δηλαδή στο να θέτουμε μια εσφαλμένη εναλλακτική λύση μεταξύ μεταρρύθμισης και επανάστασης, όπου η τελευταία απορρίπτεται. Ωστόσο, αυτό είναι απλά η πιο ανοιχτή, σε καμιά περίπτωση, όμως, η μοναδική μορφή του προεπαναστατικού οπορτουνισμού. Ο οπορτουνισμός δεν εκφράζεται λιγότερο σε κάθε θεωρητική αρχή, σε κάθε πολιτική αρχή και σε κάθε πρακτικό μέτρο που σαν συνέπεια έχουν να στερούν από το σχετικό κόμμα την ικανότητα να προετοιμάζει, να προπαγανδίζει και τελικά να επιβάλλει με την πάλη του την επαναστατική ρήξη με τον ιμπεριαλισμό, πράγμα που αντικειμενικά σημαίνει, επομένως, την προσαρμογή σ’ αυτή την κοινωνία.

Αν έχει ήδη πραγματοποιηθεί η επανάσταση, δεν μπορεί πια να λειτουργεί σαν κριτήριο οπορτουνιστικής πολιτικής η απόρριψή της. Στις συνθήκες ύπαρξης των δύο κοινωνικών συστημάτων, οπορτουνισμός σημαίνει αναγκαστικά παραίτηση από τον τελικό στόχο για τον παγκόσμιο σοσιαλισμό, αναγνώριση του διεθνούς status quo και εντατικοποίηση της συνεργασίας με τα ιμπεριαλιστικά κράτη - με συνέπεια μια όλο


και μεγαλύτερη εξάρτηση των σοσιαλιστικών χωρών από το παγκόσμιο χρηματιστικό κεφάλαιο.

Στην εσωτερική πολιτική αυτό αντιστοιχεί στην απομάκρυνση από την κοπιαστική πορεία προκειμένου να «ξεπερά- σουμε» τον καπιταλισμό. Και στο εσωτερικό η οπορτουνιστι- κή πολιτική περιορίζεται στη διατήρηση του status quo, δηλαδή στη διαχείριση και τη διασφάλιση της υπάρχουσας κατάστασης. Ένας τέτοιου είδους αναπροσανατολισμός έχει αναγκαστικά εκτεταμένες συνέπειες για ολόκληρη την άμεση πρακτική πολιτική.


IV. Η πολιτική της οριοθέτησης και η «εθνική αποστολή της ΓΛΔ»

Είναι γενικά γνωστή η ιδεολογική στροφή του Χόνεκερ στο εθνικό ζήτημα. Εκφράστηκε καθαρά στην τροποποίηση του συντάγματος το 1974, ωστόσο φάνηκε ήδη στα υλικά του 8ου Συνεδρίου.

Για τον Ούλμπριχτ, η σοσιαλιστική Γερμανία (όπως προοπτικά ο παγκόσμιος σοσιαλισμός) παρέμεινε τελικός στόχος και μέτρο της δράσης του. Ο σκοπός της εσωτερικής του πολιτικής συνίστατο και στη δημιουργία των απαραίτητων γι’ αυτό προϋποθέσεων.

Η σχέση μεταξύ οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξης στη ΓΛΔ, και σαν συνέπειά της η όλο και μεγαλύτερη ακτινοβολία και η σοσιαλιστική προοπτική για ολόκληρη τη Γερμανία διατυπώθηκε χιλιάδες φορές και περιέχεται σ’ όλα τα σημαντικά ντοκουμέντα εκείνης της εποχής. Η θέση για την «εθνική αποστολή της Γερμανικής Λαοκρατικής Δημοκρατίας» είναι η επίσημη ιδεολογία της εποχής του Ούλμπριχτ. Αυτός ο καθορισμός του εθνικού στόχου, ωστόσο, δεν συμβιβαζόταν απλά με την πολιτική της πραγματικής οριοθέτησης της ΓΛΔ

σε σχέση με τη δυτικογερμανική Ομοσπονδιακή Δημοκρατία, αλλά την προϋπέθετε κιόλας.

Η επιδιωκόμενη ανάπτυξη στη ΓΛΔ μπορούσε γενικά να εξασφαλιστεί μόνο με την όσο το δυνατό πιο πλατιά μείωση των ιμπεριαλιστικών επιδράσεων, τόσο από οικονομική και πολιτική όσο και από ιδεολογική άποψη. (Αυτό το τελευταίο ήταν σχετικά μόνο δυνατό, λόγω της άμεσης επίδρασης των ραδιοφωνικών και τηλεοπτικών μέσων). Κάθε προσέγγιση ανάμεσα στη ΓΛΔ και τη δυτικογερμανική Ομοσπονδιακή Δημοκρατία με το συσχετισμό των δυνάμεων της δεκαετίας του ’60 θα έπρεπε να αποβεί σε βάρος του σοσιαλισμού. Από αυτό προκύπτει και η πολιτική του Ούλμπριχτ για την «απελευθέρωση από παρενοχλήσεις».

(Το γεγονός ότι ο Ούλμπριχτ έφερνε κάθε τόσο στην επιφάνεια τη σκέψη της συνομοσπονδίας μόνο φαινομενικά αντιφάσκει με αυτή την πολιτική. Γιατί η αντίληψη του Ούλμπριχτ για τη συνομοσπονδία περιείχε πάντα μέτρα, όπως είναι η ουδετεροποίηση και των δύο γερμανικών κρατών, και μάλιστα προϋπέθετε γενικά και ορισμένες αλλαγές στις σχέσεις ιδιοκτησίας στη Δυτική Γερμανία. Ήταν επομένως σίγουρο ότι η Δύση δεν θα δεχόταν ποτέ αυτή την προσφορά. Η προτάσεις για συνομοσπονδία έδιναν στον Ούλμπριχτ δυο μαζί πλεονεκτήματα: Από τη μια μεριά, κρατούσε στα χέρια του την πρωτοβουλία για την πολιτική σε σχέση με τη Γερμανία και μπορούσε να αποφεύγει να σπρωχτεί σε άμυνα με τη δυτική φλυαρία περί ενότητας. Από την άλλη μεριά, μπορούσε να τελειώνει με τις δυσάρεστες δυτικογερμανικές, αλλά και τις μοσχοβί- τικες.επιθυμίες για άνοιγμα μεταξύ των δυο γερμανικών κρατών, προτείνοντας μια λύση που να πηγαίνει ακόμα πιο πέρα και που να μην είναι αποδεκτή και για τις δυο πλευρές, χωρίς να υποχρεωθεί σε απευθείας άρνηση. Τίποτα περισσότερο δεν υπήρχε πίσω από την πολιτική της συνομοσπονδίας από τηναρχή).

Ο Χόνεκερ εμφανίστηκε με το σύνθημα της οριοθέτησης

Μαρξισμός χαι οπορτουνισμός____________________________ 183

και της θεωρίας των δύο εθνών. Η παραίτηση από την προοπτική μιας ενιαίας Γερμανίας σήμαινε την παραίτηση από μια σοσιαλιστική προοπτική για τη Δυτική Γερμανία. Από εδώ και πέρα δεν πρόκειται ν’ ακουστεί πια τίποτα σχετικό από την ηγεσία του ΕΣΚΓ, αν αφαιρέσουμε μια μοναδική δήλωση του 1981.

Με την «εθνική αποστολή» χάθηκε και ο στόχος της «προσπέρασης» της Δυτικής Γερμανίας. Ούτε κι αυτός προπαγανδίστηκε άλλο κι ακόμα λιγότερο επιδιώχτηκε στην πράξη. Με τρόπο που προκαλούσε σύγχυση, αυτή η αλλαγή της πολιτικής κατεύθυνσης πραγματοποιήθηκε με το σύνθημα της «οριοθέ- τησης». Ωστόσο, για οριοθέτηση μπορούμε στην καλύτερη περίπτωση να κάνουμε λόγο από μία άποψη και σε μία κατεύθυνση: από την άποψη της ιδεολογικής ταξικής πάλης και στην κατεύθυνση από Ανατολή προς Δύση.

Πραγματικά, η ιδεολογική ταξική πάλη σχεδόν σταμάτησε εντελώς. Απλά, η ΓΛΔ δεν μπορούσε πια να αντέξει μια επιθετική σοσιαλιστική προπαγάνδα στη διαπάλη με την αστική ιδεολογία και για την αποκάλυψη των κακόβουλων μηχανορραφιών του δυτικογερμανικού ιμπεριαλισμού, επειδή συνδεόταν όλο και πιο στενά με τις κορυφές του δυτικογερμανικού κράτους και της οικονομίας. (Λέγεται ότι στους ανθρώπους της τηλεόρασης έγινε η εξής υπόδειξη: «Προσέχετε περισσότερο τις δυτικές ειδήσεις και τα δυτικά σχόλια!... Έτσι θα ξέρετε για ποια θέματα θα πρέπει να ενημερώνετε και για ποια να σωπαίνετε.»)

Σε όλους τους άλλους τομείς συντελέστηκε μια εξέλιξη ακριβώς αντίθετη από την οριοθέτηση. Τόσο η συμφωνία για το Βερολίνο όσο και η συμφωνία για τις βάσεις των σχέσεων μεταξύ των δυο γερμανικών κρατών (και πολύ περισσότερο η κατοπινή διαδικασία της ΔΑΣΕ), δεν έκαναν το τείχος στεγανότερο, αλλά αντίθετα πολύ πιο διαπερατό. Πιο διαπερατό για τις αστικές ιδέες, πιο διαπερατό για το δυτικογερμανικό κεφάλαιο, και τέλος όχι λιγότερο πιο διαπερατό για τους δυτι


Μαρξισμός χαι οπορτουνισμός 185

κούς πράκτορες («δημοσιογράφους»). Οι πλουσιοπάροχες κοινωνικές παροχές από τη μια κι ο Μίλκε1 από την άλλη μεριά, είχαν τώρα το καθήκον να εξασφαλίσουν τη διατήρηση της εσωτερικής σταθερότητας μέσα σ’ αυτή την τόσο αβέβαιη κατάσταση. (Σ’ ένα ευρύ σεμινάριο σε επίπεδο ηγεσίας του υπουργείου Κρατικής Ασφάλειας το Μάρτη του 1971 άρχισε η εφαρμογή της νέας γραμμής στην πολιτική της κρατικής ασφάλειας. Την ουσία της αποτελούσε η μαζική εντατικοποίηση της δουλειάς των οργάνων της κρατικής ασφάλειας σε όλους τους κοινωνικούς τομείς. Ο Μίλκε αιτιολόγησε ρητά αυτές τις αλλαγές με την «επίθεση ειρήνης των σοσιαλιστικών χωρών» και την τώρα πια «ανοιχτή στον κόσμο» ΓΛΔ).

Με την αποσύνθεση και αστικοποίηση της επίσημης ιδεολογίας μειώθηκε σημαντικά ανάμεσα στον πληθυσμό η συνείδηση του κοινωνικού στόχου, τον οποίο θα έπρεπε να εξυπηρετεί εδώ και τώρα η δουλειά. Επειδή επιπλέον με τη βοήθεια της κοινωνικής πολιτικής έπαψε να ισχύει η αρχή της αποδο- τικότητας, έπεσε αναγκαστικά και η θέληση για δουλειά. Το αποτέλεσμα ήταν η αδιαφορία, η τσαπατσουλιά και ο παραγο- ντισμός στην οικονομία. Και, κάτω απ’ αυτές τις συνθήκες, όσο λιγότερο η ΓΛΔ μπορούσε να ικανοποιεί τις ανάγκες των ανθρώπων, τόσο περισσότερο μεγάλωνε η αποξένωση ανάμεσα στο λαό και το κράτος του.

Δεν έχει, ωστόσο, και πολύ νόημα να φορτώνουμε αυτή την πολιτική αποκλειστικά στην ηγεσία του ΕΣΚΓ με επικεφαλής τον 'Εριχ Χόνεκερ. Γιατί το άνοιγμα στην εξωτερική πολιτική της, η ΓΛΔ το πραγματοποίησε -ακόμα και μετά την ανατροπή του Ούλμπριχτ- απρόθυμα και ύστερα από σοβιετική πίεση. Ήταν το αποτέλεσμα και το τίμημα της σοβιετικής πολιτικής της ύφεσης. Στις διαπραγματεύσεις για τη συμφωνία για το Βερολίνο η ΓΛΔ δεν συμμετείχε. Αλλά και στις συνομι-

1.0 Έριχ Μίλκε ήταν υπουργός Κρατικής Ασφάλειας της ΓΛΔ. (Σημ. τ. μετ.).

λίες για τη συμφωνία για τις βάσεις των σχέσεων μεταξύ των δύο γερμανικών κρατών επανειλημμένα η Μόσχα επενέβη για να δείξει η πλευρά του ΕΣΚΓ μεγαλύτερη προθυμία για συμβιβασμό. Η ΓΛΔ δεν είχε τη δύναμη να εμποδίσει τις διαδικασίες του Ελσίνκι με τις ολέθριες συνέπειές τους.

Ωστόσο, οι αλλαγές στην εσωτερική πολιτική που επέβαλε ο Χόνεκερ και που αποτέλεσαν την αρχή και τελικά προκάλε- σαν την κρίση και την πτώση του σοσιαλισμού στη ΓΛΔ, στο μεγαλύτερο μέρος τους προήλθαν άμεσα από τις νέες συνθήκες στην εξωτερική πολιτική που αναφέραμε. Πραγματικά, κάτω από τέτοιου είδους συνθήκες, η οικονομική πολιτική του Ούλμπριχτ δεν θα μπορούσε να συνεχιστεί. Το γεγονός ότι η ηγεσία του ΕΣΚΓ στις αρχές της δεκαετίας του ’80 άρχισε να κάνει τη φιλοτιμία ανάγκη και να έχει πολλές και ισχυρές δοσοληψίες με το δυτικογερμανικό ιμπεριαλισμό και να δυσαρε- στεί με τη σειρά της τη Μόσχα, δεν μπορεί να της το καταλογίσουμε και πολύ με βάση τα παραπάνω.


V. Συνέπειες και αιτίες της σοβιετικής συναίνεσης στη δυτική στρατηγική της ύφεσης

Εάν οι προθέσεις του Μπρέζνιεφ στο ζήτημα της Γερμανίας στρέφονταν στην εγκατάλειψη των παγγερμανικών στόχων και στην παραίτηση από την ιδεολογική αντιπαράθεση, η διεθνής αντιστοιχία σ’ αυτό ήταν η επιδίωξη της διατήρησης του status quo και η απομάκρυνση απ’ όλα τα σοσιαλιστικά καθήκοντα που πήγαιναν παραπέρα. Συνεπώς, η αποδοχή του καπιταλισμού σαν κάτι το οριστικό μέσα στα πλαίσια όσων κατείχε μέχρι τότε. Αυτός ακριβώς ο αναπροσανατολισμός των στόχων (και όχι γενικά η επιδίωξη της συνεργασίας και της διατήρησης της ειρήνης) είναι το ουσιαστικό περιεχόμενο της ανατολικής «πολιτικής της ύφεσης».

Επιπλέον, είναι σαφές ότι η διαμάχη για τους στόχους -παγκόσμιος σοσιαλισμός ή status quo και αντίστοιχα ενιαία σοσιαλιστική Γερμανία ή διαιώνιση της ύπαρξης των δυο γερμανικών κρατών- δεν ήταν σε καμιά περίπτωση απλές διακηρύξεις για κάποιο μακρινό μελλοντικό κόσμο, αλλά αντίθετα επρόκειτο για πολύ υπαρκτά και συγκεκριμένα καθήκοντα, που θα έπρεπε να εκπληρωθούν σήμερα. Σ’ αυτό ακριβώς το σημείο η αντίθεση στην εξωτερική πολιτική μεταξύ του Ούλμπριχτ και των πολιτικών της ύφεσης μετατράπηκε σε αντίθεση στην εσωτερική πολιτική. Γιατί η παραίτηση από την προ- παγάνδιση του τελικού στόχου του σοσιαλισμού δεν ήταν σε καμιά περίπτωση η μοναδική και η σημαντικότερη παραχώρηση που η ΕΣΣΔ ήταν διατεθειμένη να κάνει στα πλαίσια της πολιτικής της ύφεσης. Πολύ πιο ουσιαστικοί ήταν εκείνοι (οι επιπλέον μονόπλευροι) συμβιβασμοί που επηρέαζαν άμεσα την εσωτερική πολιτική των σοσιαλιστικών χωρών, με τους οποίους εξαγοράστηκε η συμφωνία του Ελσίνκι και των οποίων η επακόλουθη συνέπεια ήταν ότι γινόταν αδύνατη για το σοσιαλισμό από εκεί και πέρα μια νίκη στην άμιλλα των συστημάτων.

Οι συμβιβασμοί αυτοί αφορούσαν σε πρώτη γραμμή στη σοσιαλιστική ιδεολογία, σε δεύτερη γραμμή στην οικονομική πολιτική. Επομένως εκείνους ακριβώς τους δύο τομείς όπου, από την επίτευξη της στρατιωτικοστρατηγικής ισορροπίας, επικεντρωνόταν η διεθνής ταξική αντιπαράθεση.

Γεννιέται το ερώτημα τι ήταν αυτό που παρακίνησε το σοσιαλισμό εκείνες τις μέρες να απομακρυνθεί με τέτοιο τρόπο από τους αρχικούς στόχους και τα καθήκοντά του. Προφανώς, στο βάθος υπήρχε η πρόθεση να υπάρξει ανταπόκριση στη νέα ιμπεριαλιστική στρατηγική της ύφεσης και, με την παραίτηση από τους υψηλότερους στόχους, καθώς και την αναγνώριση του καπιταλιστικού στρατοπέδου, να προτρέψει αυτό το τελευταίο να αποδεχτεί με τη σειρά του το status quo. θα μπορούσε κανείς να πει ότι το ζήτημα ήταν να υπάρξει


αντίδραση στον κίνδυνο ενός τρίτου παγκόσμιου πολέμου, μέσω μιας διεθνώς σύμφωνημένης ανακωχής (με όλες τις ιδεολογικές και άλλες συνέπειες).

Βέβαια δεν μπορεί ν’ αρνηθεί κανείς ότι, μπροστά στη σύγχρονη τεχνική, ιδιαίτερα στον τομέα των ατομικών όπλων, τα σοσιαλιστικά κράτη εκείνης της εποχής ήταν υποχρεωμένα να καταβάλλουν προσπάθειες για τη διαφύλαξη της παγκόσμιας ειρήνης, εντείνοντας στο έπακρο τις δυνάμεις τους. Το ζήτημα, όμως, είναι αν η οπορτουνιστική πολιτική της ύφεσης ήταν πραγματικά ένα χρήσιμο, και μάλιστα το μόνο δυνατό μέσο για την επίτευξη αυτού του σκοπού.

Όπως ξέρουμε σήμερα, η ύφεση δεν έκανε τον κόσμο ασφαλέστερο ούτε κατά μια σπιθαμή. Αντίθετα, τον έκανε πολύ πιο επισφαλή. Η πρώτη φάση της έληξε με την αναβίωση του ψυχρού πολέμου και το βεβιασμένο υπερεξοπλισμό στις αρχές της δεκαετίας του ’80. Στο νέο αυτό ανταγωνισμό ο σοσιαλισμός μπήκε ήδη εξασθενημένος. Η δεύτερη φάση της (γιατί η νέα σκέψη δεν ήταν στην πραγματικότητα νέα, ήταν η συνεπής συνέχιση των αρχών της διαδικασίας της ΔΑΣΕ) οδήγησε στην εξαςράνιση του παγκόσμιου σοσιαλιστικού συστήματος, και επομένως στην απώλεια της διεθνούς ισορροπίας δυνάμεων. Τα πρώτα της αποτελέσματα ωρίμασαν ήδη μέσα σε έναν μεγαλύτερο πόλεμο και σε πολλούς εμφύλιους πολέμους που απειλούν να ξεσπάσουν ή διεξάγονται ήδη.

Αν κοιτάξουμε τα πράγματα πιο προσεκτικά, η αντίληψη για την πολιτική της ύφεσης, αντί να αποσπάσει παραχωρήσεις από τον παγκόσμιο ιμπεριαλισμό με μια υπερήφανη, επιθετική πολιτική, κατέληξε να πετύχει τη συγκατάθεσή του όντας πειθήνιος, δείχνοντας τις δικές του αδυναμίες, ακολουθώντας μια πολιτική υποχώρησης και προσεγγίζοντας τα συμφέροντα του διεθνούς χρηματιστικού κεφαλαίου.

Όπως δείχνουν τα αποτελέσματα, η αντίληψη αυτή απέτυ- χε σ’ όλη της τη γραμμή. Κι αυτό δεν είναι τυχαίο. Γιατί η τα


κτική δεν ήταν καινούργια και οι προσφορές ανακωχής δεν έχουν οδηγήσει και ιδιαίτερα μακριά το σοσιαλιστικό κίνημα μέχρι σήμερα. Αν αποδεχτούμε την προϋπόθεση του Μπέρν- σταϊν ότι «για να πετύχουμε κάτι, χρειαζόμαστε τη συμμαχία με την αστική τάξη», τότε θα πρέπει να αποδεχτούμε και το συμπέρασμά της ότι, δηλαδή, για να πετύχουμε αυτή τη συμμαχία θα πρέπει να αποχαιρετήσουμε την «επαναστατική φρασεολογία», πράγμα που σημαίνει τους σοσιαλιστικούς στόχους.

Έτσι και μπούμε σ’ αυτό το δρόμο των παραχωρήσεων, εγκαταλείπουμε αναγκαστικά όλο και περισσότερες θέσεις. Στο τέρμα του δρόμου βρίσκεται η συνθηκολόγηση. Η γραμμή Μπρέζνιεφ οδηγούσε με την ίδια συνέπεια στον Γκορμπατσόφ και στην υποστήριξη του πολέμου στον Κόλπο όσο κάποτε είχε οδηγήσει η γραμμή Μπέρνσταϊν στην πολιτική της 4ης Αυγούστου και στον Νόσκε.1

Αν υπάρχει κάποια θεωρητική θέση που να αναιρέθηκε ολόπλευρα από την ιστορία μετά το Ελσίνκι, αυτή ήταν η θέση ότι το οικουμενικό προέχει απέναντι στο ταξικό. Γιατί οι πολιτικοί της ύφεσης στην Ανατολή της δεκαετίας του ’70, ακολουθούσαν ήδη με έναν αυτονόητο τρόπο την υπόθεση του Γκορμπατσόφ ότι η ειρηνική συνύπαρξη μπορούσε να χωριστεί από τα ζητήματα της ταξικής πάλης, και μάλιστα ότι έπρεπε να χωριστεί.

Στην πραγματικότητα, η πάλη για την ειρήνη δεν είναι κάποιο ειδικό προλεταριακό καθήκον. Ωστόσο, επειδή οι νόμοι της εκμετάλλευσης και συσσώρευσης του κεφαλαίου -άμεσα ή έμμεσα- προκαλούν τόσο την επιθετικότητα του ιμπεριαλισμού σε θέματα εξωτερικής πολιτικής όσο, για παράδειγμα, και την καταπίεση κι εκμετάλλευση του Τρίτου Κόσμου ή την καταστροφή του φυσικού περιβάλλοντος, η λύση των λεγόμε-


1. Βλέπε υποσημειώσεις στις σελ. 167 και 168 αντίστοιχα.

νων «οικουμενικών προβλημάτων» -επομένως και το ζήτημα της παγκόσμιας ειρήνης- είναι δυνατή μόνο μέσα στα πλαίσια της πολιτικής ταξικής πάλης.

Δεν είναι καν κάποια ιδιαίτερα νέα γνώση το γεγονός ότι ορισμένα καθήκοντα, που σύμφωνα με το αφηρημένο περιεχόμενό τους δεν είναι σοσιαλιστικά, μπορούν να πραγματοποιηθούν μόνο μέσα στα πλαίσια της πάλης των σοσιαλιστικών δυνάμεων. Σε μια τέτοια σχέση είχε ήδη παραπέμψει, όπως είναι γνωστό, ο Λένιν, με βάση την αστική επανάσταση στην τσαρική Ρωσία. Και αργότερα με βάση τα συνθήματα Ειρήνη, Γη και Ψωμί. Τόσο η ειρήνη όσο και η γη δεν ήταν ειδικά προλεταριακές διεκδικήσεις. Μπορούσαν, όμως, να επιτευχθούν μόνο μέσα στα πλαίσια του αγώνα, και όχι με παραχωρήσεις στην τάξη των καπιταλιστών. Γιατί ο καπιταλιστικός μηχανισμός λειτουργίας, με τον οποίο η αστική τάξη είναι δεμένη επί ποινή θανάτου, έπρεπε να εμποδίσει την πραγμάτωσή τους. Η πραγματικά διαρκής ειρήνη μπορεί να εξασφαλιστεί μόνο κάτω από την προϋπόθεση του παγκόσμιου σοσιαλισμού. Κάθε αγώνας για την ειρήνη κάτω από ιμπεριαλιστικές συνθήκες, που χάνει από τα μάτια του αυτή την προοπτική, καταλήγει αναγκαστικά να είναι ασυνεπής.

Η αντιπρόταση του Ούλμπριχτ στην αντίληψη της ύφεσης συνίστατο, πρώτα, με μια λαμπρή οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη της ΓΛΔ, αλλά και με μια επιτήδεια προπαγάνδα, να τραβήξει την προσοχή ορισμένων τμημάτων του πληθυσμού και της Δύσης. Δεύτερο, με μια προσεκτική διεθνή δράση να κερδίσει μια ορισμένη υποστήριξη κυρίως από κράτη της Αφρικής και της Ασίας, αλλά και σε ευρωπαϊκές αδέσμευτες χώρες. Επιπλέον, με την αυστηρή διατήρηση της στρατιωτικής ισορροπίας από την πλευρά των σοσιαλιστικών κρατών μπόρεσε να οικοδομηθεί μια θέση δικής τους ισχύος, που υποχρέωνε τη Δύση να τηρήσει αναγκαστικά ορισμένους κανόνες της ειρηνικής συνύπαρξης.

Η εξωτερική πολιτική του Ούλμπριχτ είχε καταφέρει ση

1 9 0 ______________ Σύγχρονος αναθεωρητισμός χαι αντεπανάσταση

μαντικές επιτυχίες σ’ αυτό το ζήτημα. (Γιατί δεν ήταν, βέβαια, η πολιτική της ύφεσης που οδήγησε την κυβέρνηση της Βόννης να εγκαταλείψει το δόγμα Χάλσταϊν', αλλά το γεγονός ότι η διεθνής αναγνώριση της ΓΛΔ, ιδιαίτερα το 1969/70, είχε κάνει τεράστια πρόοδο).

Ότι με τα κοπιαστικά και φιλόδοξα μέτρα του στον τομέα της οικονομικής πολιτικής ο Ούλμπριχτ ακολουθούσε σε τελική ανάλυση και πολιτικούς στόχους, το είχε αναφέρει αρκετά συχνά. Εδώ βρίσκεται και ο λόγος που η Μόσχα αντιδρούσε με όλο και μεγαλύτερο εκνευρισμό στην απαίτηση που προέ- βαλλε με όλο και μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση να παρουσιάζεται η κοινωνία της ΓΛΔ στα υπόλοιπα ανατολικοευρωπαϊκά κόμματα και στους εργαζόμενους της Δυτικής Ευρώπης σαν πρότυπο και μοντέλο. Μπορεί ν’ ακούγεται περίεργο, αλλά ένας ελκτικός σοσιαλισμός, που ανθεί και πέρα από τα σύνορά του -και η ΓΛΔ βρισκόταν με τον καλύτερο τρόπο στο δρόμο να εξελιχτεί προς τα εκεί- έμοιαζε αναγκαστικά να βάζει σε κίνδυνο την πολιτική της διεθνούς ανακωχής.

Γιατί είναι σαφές ότι ένας τέτοιου είδους σοσιαλισμός μπορούσε βέβαια να είναι ο κατάλληλος για να αναγκάσει το παγκόσμιο χρηματιστικό κεςράλαιο να δείξει μετριοπάθεια και να αποδεχτεί πρόσκαιρα το status quo, ωστόσο αργά ή γρήγορα θα προκαλούσε αναγκαστικά μια υποτροπή της δυτικής πολιτικής στον ψυχρό πόλεμο, με όλες τις επιπτώσεις της. (Η πολιτική της ύφεσης από την πλευρά των ιμπεριαλιστών κάθε άλλο παρά ειρηνικούς στόχους είχε).

Ο Μπρέζνιεφ, επομένως, καθόλου δεν είχε παραγνωρίσει


1. Το δόγμα αυτό καθόριζε ότι η Ομοσπονδιακή Δημοκρατία Γερμα- νίας δεν διατηρούσε σχέσεις με κράτη που αναγνώριζαν σαν κυρίαρχο κράτος τη Γερμανική Λαοκρατική Δημοκρατία. Το δόγμα αυτό, που πήρε την ονομασία του από τον τότε γενικό γραμματέα του υπουργείου Εξωτερικών της ΟΔΓ, Βάλτερ Χάλσταϊν, δημιουργήθηκε βαθμιαία από το 1966/67. (Σημ. τ. μετ.).

την επιστημονικοτεχνική επανάσταση, ούτε και είχε υποτιμήσει τη σημασία της, απλά δεν έβλεπε κανένα λόγο για να την εκτιμήσει περισσότερο. Για τη διατήρηση της υπάρχουσας παγκόσμιας κατάστασης, έτσι υπολόγιζε, δεν είναι απαραίτητη μια οικονομική ή οποιαδήποτε άλλου είδους υπεροχή του σοσιαλισμού απέναντι στον καπιταλισμό. Εκείνο που χρειάζεται και είναι απόλυτα αναγκαίο είναι η στρατιωτική εξίσωση των δυο συστημάτων. Γι’ αυτή την εξίσωση φρόντισε πολύ. Ο σοσιαλισμός σε όλα τα κατοπινά χρόνια, χωρίς καμιά διακοπή, αποδείχτηκε ικανός να βρίσκεται στο ίδιο στρατιωτικό επίπεδο με τον ιμπεριαλισμό. Όταν, όμως, μια κοινωνία είναι ικανή για ανώτατες τεχνικές επιδόσεις σε έναν τομέα και παρ’ όλα αυτά αφήνει να ξεπέσει η υπόλοιπη οικονομία της, αυτό συμβαίνει όχι γιατί δεν μπορεί να κάνει κάτι καλύτερο, αλλά γιατί δεν θέλει να κάνει κάτι καλύτερο.

Οι αιτίες που έγινε αποδεκτό από τα σοσιαλιστικά κράτη το ψέμα της ύφεσης είναι πολλές και διάφορες. Σαν πρώτη πρέπει να αναφερθεί, χωρίς αμφιβολία, η πλευρά της ασφάλειας. Η εξωτερική πολιτική του παγκόσμιου σοσιαλιστικού συστήματος στη μεταπολεμική εποχή έμεινε κατ ’ αρχήν για μεγάλο διάστημα με την προσδοκία ότι αργά ή γρήγορα το αναγκαστικό ξέσπασμα των ενδοϊμπεριαλιστικών αντιθέσεων θα τίναζε στον αέρα το αντισοσιαλιστικό μπλοκ και θα δημιουργούσε έτσι για το σοσιαλισμό μια ευνοϊκή αφετηρία για την επίτευξη των στόχων της εξωτερικής του πολιτικής. Γιατί αυτού του είδους η κατάσταση, που προσπαθούσαν να προωθήσουν αντίστοιχα, θα αδυνάτιζε σημαντικά τη θέση του παγκόσμιου ιμπεριαλισμού και θα επέτρεπε κυρίως στα σοσιαλιστικά κράτη να δράσουν μέσα στα ιμπεριαλιστικά μέτωπα.

Αυτές οι ελπίδες τροφοδοτήθηκαν από τις αμερικανοευ- ρωπαϊκές εντάσεις στα μέσα της δεκαετίας του ’60. Δεν είναι τυχαίο που η Γαλλία του Ντε Γκολ πέρασε για ένα διάστημα στο κεντρικό οπτικό πεδίο της σοβιετικής εξωτερικής πολιτικής. Επίσης οι διάφορες διαθέσεις της σοβιετικής ηγεσίας να

192 _______________Σύγχρονος αναθεωρητισμός χαι αντεπανάσταση

αμβλυνθεί προοδευτικά το πρόβλημα του Δυτικού Βερολίνου, στηρίζονταν στην υπόθεση ότι είναι δυνατό να απομονωθεί ο δυτικογερμανικός ιμπεριαλισμός και να παρακινηθούν σε διαλλακτικότητα οι δυτικές δυνάμεις σ’ αυτό το σημείο του κόσμου που αποτελούσε μόνιμο κίνδυνο για σύγκρουση.

Όλες αυτές οι προσπάθειες απέτυχαν τελικά, και το χειρότερο, ενώ το παγκόσμιο ιμπεριαλιστικό σύστημα φάνηκε ικανό να σχηματίσει ένα σταθερό αντισοσιαλιστικό συνασπισμό, η κοινότητα των σοσιαλιστικών κρατών έχασε ένα ουσιαστικό και καθοριστικό μέλος της: την Κίνα. Οι επιπτώσεις της σινοσοβιετικής σύγκρουσης στην εξωτερική πολιτική της Σοβιετικής Ένωσης δεν μπορούν καν να υπερεκτιμηθούν. Ιδιαίτερα δυσάρεστη έγινε η κατάσταση για τη χώρα των σοβιέτ, όταν η Κίνα άρχισε να ξεπερνάει την εξωτερική της απομόνωση και να δρα επιθετικά στη διεθνή σκηνή. Με αυτό τον τρόπο οι Βορειοαμερικάνοι απέκτησαν εκείνη ακριβώς τη δυνατότητα, για την οποία η σοβιετική ηγεσία είχε καταβάλει τόσες κοπιαστικές προσπάθειες: τη δυνατότητα να στρέφει μέσα στο αντίπαλο στρατόπεδο τον έναν ενάντια στον άλλον. Και τη δυνατότητα αυτή την εκμεταλλεύτηκαν για τα καλά. Ακριβώς την εποχή που γίνονταν οι διαπραγματεύσεις για τη συμφωνία για το Βερολίνο, ο Κίσινγκερ αποκαθιστούσε στενότερες σχέσεις με το Πεκίνο.

Δίπλα στα ζητήματα της πολιτικής της ασφάλειας, και υποταγμένα σ’ αυτά, μπορεί να έπαιξαν ρόλο και κάποια οικονομικά ζητήματα. Το παγκόσμιο σοσιαλιστικό σύστημα αναγκάστηκε ν’ αρχίσει τον αγώνα δρόμου για την επιστημο- νικοτεχνική επανάσταση από εξαιρετικά μειονεκτική θέση. Είναι αυτονόητο ότι η καθυστέρηση θα μπορούσε να καλυφθεί εντείνοντας αντίστοιχα τις δυνάμεις και με στενή συνεργασία σ’ ολόκληρο το σοσιαλιστικό οικονομικό πεδίο (καθώς και με μια οικονομική δομή παρόμοια με τη δομή του ΝΟΣ και στις υπόλοιπες σοσιαλιστικές χώρες). Όμως, η σοβιετική ηγεσία ήταν όλο και λιγότερο διατεθειμένη να καταβάλει τέτοιου εί


δους έντονες προσπάθειες. (Αυτό το είχε καταστήσει σαφές ήδη το 20ό Συνέδριο του ΚΚΣΕ).

Ακόμα, μπορεί και η ανέλπιστη ικανότητα προσαρμογής και εξέλιξης του ιμπεριαλισμού να προκάλεσε αμφιβολίες σχετικά με τις δυνατότητες γενικά υπέρβασής του. Επιπλέον, παρεμποδιζόταν όλο και πιο συχνά η ανάπτυξη ενός αποτελεσματικού καταμερισμού της εργασίας μέσα στα πλαίσια του Συμβουλίου Οικονομικής Αλληλοβοήθειας (ΣΟΑ) από την αποχώρηση ορισμένων σοσιαλιστικών χωρών, που εξαπατή- θηκαν για ν’ αποκτήσουν δυτικό κεφάλαιο με πιστώσεις και οικονομική βοήθεια. Αλλωστε, μια γεμάτη εξαιρετική ένταση οικονομική πορεία, σαν αυτή που ακολουθούσε ο Ούλμπριχτ, περιέκλεινε ορισμένους κινδύνους στον τομέα της εσωτερικής πολιτικής. Αντίθετα, η δυτική πολιτική της ύφεσης επέτρεπε να βλαστήσει η ελπίδα της μεταβίβασης κεφαλαίων και κυρίως της μεταβίβασης τεχνολογίας σε μεγάλη έκταση. Ένας τέτοιος δρόμος οικονομικού εκσυγχρονισμού δελέαζε και θα ήταν αναμφίβολα και ο πιο άνετος. Μόνο που στη λογική των στόχων του ιμπεριαλισμού έμελλε ν ’ αποδειχτεί ότι ο δρόμος αυτός δεν ήταν προσπελάσιμος.

Τρίτο, τελικά, τα ισχυρά γραφειοκρατικά κράτη έχουν έτσι κι αλλιώς μια κάποια τάση να συγκεντρώνονται όλο και περισσότερο στη διατήρηση αυτού που υπάρχει και να χάνουν έτσι από τα μάτια τους το μέλλον. Αυτού του είδους ο ανα- προσανατολισμός δεν επέρχεται αναγκαστικά, ευνοείται όμως από την ύπαρξη ενός ισχυρού και εκτεταμένου μηχανισμού. Και τέτοιο μηχανισμό είχε αναγκαστεί να αποκτήσει η Σοβιετική Ένωση, λόγω της ιστορίας της, σε μεγαλύτερο βαθμό απ’ ό,τι η ΓΛΔ.

194 ______________ Σύγχρονος αναθεωρητισμός χαι αντεπανάσταση

VI. Ανακεφαλαίωση της ιστορίας του πρώτου παγκόσμιου σοσιαλιστικού συστήματος

Με την πολιτική της ύφεσης άρχισε η κρίση του σοσιαλισμού, προετοιμάστηκε η εξαφάνισή του. Αλλά και κατά την περίοδο της πτώσης του -και παρ’ όλο που η κρίση οξυνόταν όλο και περισσότερο ιδιαίτερα τη δεκαετία του ’80- διατηρήθηκαν σημαντικά βασικά χαρακτηριστικά μιας σοσιαλιστικής κοινωνίας. Αυτό αφορούσε ιδιαίτερα στον τομέα της κοινωνικής ασφάλισης, αλλά και όχι μόνο σ’ αυτόν.

Έτσι, για παράδειγμα, το εκπαιδευτικό σύστημα της ΓΛΔ ήταν ακόμα και τα τελευταία χρόνια σημαντικά καλύτερο από το δυτικογερμανικό. θα μπορούσαμε ν ’ αναφέρουμε και άλλους κοινωνικούς τομείς, όπου ο σοσιαλισμός ακόμα και τη στιγμή της πτώσης του φάνηκε ανώτερος από τον ιμπεριαλισμό. Ειδικά στη ΓΛΔ έγινε παρ’ όλα αυτά δυνατό να διατηρηθεί ένα σχετικά υψηλό βιοτικό επίπεδο. Ο παραγόμενος κοινωνικός πλούτος δεν ήταν βέβαια άφθονος -και ήταν πολύ μικρότερος απ’ ό,τι θα μπορούσε να ήταν με άλλη πολιτική- διανεμόταν όμως με τέτοιον τρόπο, ώστε στη ΓΛΔ κανένας άνθρωπος δεν ήταν υποχρεωμένος να ζει όπως το κατώτερο ένα τρίτο του πληθυσμού στις μητροπόλεις του ιμπεριαλισμού. Η αποφασιστική βάση της σοσιαλιστικής πολιτικής, η λαϊκή ιδιοκτησία, εξακολουθούσε να υπάρχει. Παρ’ όλη την προηγούμενη πτώση, η αντεπανάσταση το καλοκαίρι του 1989 ήταν, επομένως, ένα βαρύ, ένα ποιοτικό κοινωνικό πισωγύρισμα.

Δύο βασικές θέσεις προκύπτουν όταν αναλύσουμε την εξέλιξη του προηγούμενου σοσιαλισμού:

Πρώτα: Η ιστορία του πρώτου παγκόσμιου σοσιαλιστικού συστήματος ήταν ιδιαίτερα ασυνεχής, δηλαδή αυτό που στο τέλος κατέρρευσε, δεν ήταν αυτό που θεμελιώθηκε στην αρχή. Όπως και στην ιστορία της Β ' Διεθνούς, υπήρξε κι εδώ μια εσωτερική διαδικασία μεταβολής, που προκάλεσε τις αιτίες της τελικής πτώσης.


Δεύτερο: Πάλι όπως και με τη Β ' Διεθνή, ο προηγούμενος σοσιαλισμός δεν διαλύθηκε από μια αριστερή παρέκκλιση, αλλά από μια δεξιά. Η κατάρρευση του παγκόσμιου σοσιαλιστικού συστήματος οφείλεται στην όλο και μεγαλύτερη επιρροή και στην τελική υπεροχή των οπορτουνιστικών αρχών στην πολιτική του. Μια συνεχής γραμμή συνδέει τον Μπρέζ- νιεφ και τον Γκορμπατσόφ, και όχι τον Στάλιν και τον Μπρέζνιεφ.

Δεν είναι ο «σταλινισμός», είναι ο οπορτουνισμός που αποδείχτηκε θανάσιμος για τη σοσιαλιστική τάξη πραγμάτων που υπήρξε. Δεν είναι η μαρξιστικολενινιστική παραδοσιακή γραμμή που απέτυχε, είναι πάλι και για πολλοστή φορά η γραμμή του παλιού τρέιντ-γιουνιονισμού, η γραμμή των Μπέρνσταίν και Κάουτσκι, η γραμμή της ρεφορμιστικής σοσιαλδημοκρατίας.


VII. Ο αντισταλινισμός και η πάλη του ΚΟΔΗΣΟ για τον προγραμματικό αυτοπροσδιορισμό του

Από την ίδρυσή του στο Έκτακτο Συνέδριο το Δεκέμβρη του 1989, το Κόμμα Δημοκρατικού Σοσιαλισμού (ΚΟΔΗΣΟ) έχει στην καλύτερη περίπτωση συμφωνήσει για το τι δεν θέλει. Δεν θέλει να είναι σαν τον προκάτοχό του, το ΕΣΚΓ, δεν επιδιώκει έναν σοσιαλισμό που να έχει περισσότερες ομοιότητες με το κοινωνικό σύστημα που υλοποιήθηκε στη ΓΛΔ.

Η άρνηση της παράδοσης της ΓΛΔ άρχισε σαν πάλη ενάντια στο «σταλινισμό» και τέλειωσε -όχι χωρίς επιπτώσεις- με την άρνηση του σοσιαλισμού και τη στροφή προς τη σοσιαλδημοκρατική ιδεολογία. Αυτή η τελευταία έκανε την εμφάνισή της με το περιβόητο Ναι στην «ένωση της Γερμανίας» και αργότερα σε διάφορα προγραμματικά ντοκουμέντα: Στο Σχέδιο θέσεων της Επιτροπής θέσεων στις αρχές του καλο-

Μαρξισμός και οπορτουνισμός 197

καίριου του 1991 και το ίδιο στο λεγόμενο Σχέδιο της Πλειο- ψηφίας που συζητιέται τώρα1. Αν αυτό το τελευταίο (με επιμέ- ρους αλλαγές) εγκριθεί το Γενάρη του 1993 στο Προγραμματικό Συνέδριο, το ΚΟΔΗΣΟ θα έχει ολοκληρώσει το δικό του Γκόντεσμπεργκ.2

Το γεγονός ότι η κατάρρευση του πρώτου σοσιαλισμού που υλοποιήθηκε κλόνισε αναγκαστικά και τη σοσιαλιστική ιδεολογία, δεν είναι κάτι αυτό καθαυτό αξιοπερίεργο. Ιδιαίτερα μιας και η πτώση του επιστημονικού σοσιαλισμού δεν άρχισε πρώτα με το σενάριο της άμεσης αντεπανάστασης το φθινόπωρο του 1989. Ο αγώνας του Γκορμπατσόφ ενάντια στην «παλιά σκέψη», που στην πραγματικότητα ήταν αγώνας ενάντια στη σοσιαλιστική ιδεολογία, δεν συνέβαλε και λίγο στην αποσύνθεση αυτής της τελευταίας. Και το έδαφος για τον ανοιχτό αναθεωρητισμό τύπου Γκορμπατσόφ είχε προετοιμαστεί από εκείνο τον καλυμμένο αναθεωρητισμό που κυριαρχούσε στην επίσημη ερμηνεία της θεωρίας στην εποχή των Μπρέζνιεφ και Χόνεκερ.

Αν θέλουμε να είμαστε αυστηροί, η αρχή της αναθεώρησης των μαρξιστικών αρχών βρίσκεται ήδη στην ιδεολογία του 20ού Συνεδρίου του ΚΚΣΕ. Όσο όμως δυνάμωνε ο αναθεωρητισμός ήταν επόμενο να έχει σαν συνέπεια την παραίτηση από εκεί και πέρα από την πραγματική ανάπτυξη του επιστημονικού σοσιαλισμού, ανάλογα με τα παγκόσμια δεδομένα που άλλαζαν. Γι’ αυτό το λόγο υπάρχει σήμερα πραγματικά μια φανερή ανάγκη να ερμηνεύσει η σοσιαλιστική θεωρία τα νέα φαινόμενα της εποχής του ιμπεριαλισμού στο δεύτερο

1. Αναφέρεται στο Σχέδιο Προγράμματος του ΚΟΔΗΣΟ. Το Προγραμματικό Συνέδριο έγινε πραγματικά και το Σχέδιο της Πλειοψηφίας εγκρίθηκε με κάποιες αλλαγές, το Γενάρη του 1993. (Σημ. τ. μετ.)·

2. Στο Μπαντ Γκόντεσμπεργκ είχε γίνει το 1958 το Συνέδριο του Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος Γερμανίας (SPD), όπου και αποφασίστηκε η πλήρης «αποσοσιαλιστικοποίησή» του. (Σημ. τ. μετ.).

μισό του αιώνα μας. Πολύ περισσότερο να αναλύσει τον προηγούμενο σοσιαλισμό, την ιστορία του, τις αιτίες της πτώσης του.

Αυτό δεν σημαίνει ότι η σοσιαλιστική θεωρία δεν θα μπορούσε να δώσει τη συγκεκριμένη έννοιά τους σ’ αυτά τα φαινόμενα. Σημαίνει απλά ότι λόγω των αιτιών που αναφέρθηκαν, αυτή η γενίκευση δεν έγινε. Αυτές οι ελλείψεις, όμως, επιδρούν φυσιολογικά στη μείωση της πειστικής δύναμης μιας ιδεολογίας. Αλλα, αστικά ερμηνευτικά πρότυπα αποκτούν τη δυνατότητα να διεισδύσουν στα κενά, και αυτή τη δυνατότητα την εκμεταλλεύονται. Προωθήθηκε η αποδοχή τέτοιων προτύπων σκέψης από τη ζωντανή ακόμα ανάμνηση του άκαμπτου τελικού σταδίου του προηγούμενου σοσιαλισμού, που χαρακτηριζόταν από τάσεις παρακμής. Αλλά και από την πρόσφατη συνείδηση της αμήχανης, γοργής, φαινομενικά ακατάσχετης πτώσης του. Γιατί επίσημα η κοινωνία αυτή αναφερόταν σχεδόν μέχρι το τέλος της στη μαρξιστικολενινιστική κοσμοθεωρία σαν πνευματική της βάση. Έτσι, παρουσιαζόταν η άποψη ότι μαζί μ’ αυτή την κοινωνία απέτυχε και η μαρξιστι- κολενινιστική κοσμοθεωρία.

Ο αντισταλινισμός σ’ αυτή τη σχέση δεν ήταν τελικά παρά μια μεταβατική ιδεολογία, αναγκαία για να προετοιμάσει και να αρχίσει την ολοκληρωτική εγκατάλειψη των βάσεων και των εννοιών του μαρξισμού. Στο κενό που δημιουργήθηκε, εμφανίστηκε -τώρα πια έχοντας επικρατήσει και ανοιχτά- η ίδια ρεφορμιστική ιδεολογία που η πρακτική εφαρμογή της μόλις είχε θάψει κάτω απ’ τη γη τη σοσιαλιστική κοινωνία. Και παρουσιάστηκε με θράσος σαν μια νέα αφετηρία λύσεων, προσαρμοσμένη στις παγκόσμιες συνθήκες που είχαν αλλάξει.

Το ΚΟΔΗΣΟ έφτασε μάλλον στον πάτο αυτής της εξέλιξης το φθινόπωρο του 1990-άνοιξη του 1991. Από τότε, η απλή καθημερινή εμπειρία από τη συμπεριφορά του γερμανικού ιμπεριαλισμού σε ζητήματα εσωτερικής και εξωτερικής πολιτικής ξεκαθάρισε πάλι κάποιες αμφιβολίες σε σχέση με ορισμένες


μαρξιστικές θέσεις. Αλλά και οι αδυναμίες του προηγούμενου σοσιαλισμού στο στάδιο της πτώσης του γίνονται τουλάχιστον πιο σχετικές μπροστά στα βιώματα της καπιταλιστικής παλινόρθωσης και των κοινωνικών συνεπειών της. Ο απροκάλυπτος ρεφορμισμός ούτε που πιάνει σήμερα. Το ίδιο και η μοχθηρή, συνολική κατάρα για το σοσιαλισμό που έπεσε. Χωρίς αμφιβολία, αυτός ήταν ο λόγος που επέδρασε ώστε να διακρίνεται το τωρινό «Πρόγραμμα της Πλειοψηφίας» από πολύ περισσότερη αντικαπιταλιστική ρητορική σε σχέση με το προηγούμενο Προσχέδιο θέσεων της Επιτροπής θέσεων. Πρόκειται, όμως, για απλή ρητορική. Τίποτα δεν έχει αλλάξει στις σοσιαλρεφορμιστικές βασικές θέσεις.

Κι οι θέσεις αυτές θα απολαμβάνουν πιθανώς μια κάποια -περιορισμένη- αποδοχή, όσο οι ελλείψεις ερμηνείας της σοσιαλιστικής θεωρίας που αναφέραμε δεν παραμερίζονται, όσο ο μαρξισμός-λενινισμός δεν βρίσκεται σε θέση μέσα από μια επιστημονική ανάπτυξή του να παρουσιάσει πειστικές αναλύσεις για τις εξελίξεις στον ιμπεριαλισμό και το σοσιαλισμό από τη δεκαετία του ’50 και πέρα. (Ξεκινάει ήδη κάτι σήμερα, πάντως μέχρι τώρα δεν υπάρχει καμιά ολοκληρωμένη, έτοιμη θεωρία, και η επεξεργασία της θα απαιτήσει τουλάχιστον ένα χρονικό διάστημα τριών μέχρι πέντε χρόνων).

(...) Μια δεύτερη σοσιαλδημοκρατία στη Γερμανία -έστω κι αν ακόμα έχει κάποια αντιπολιτευτική επικάλυψη- είναι περιττή και δεν θα μπορέσει ν’ αποκτήσει το προφίλ μιας αποφασιστικής πολιτικής δύναμης. Οι επικείμενοι κοινωνικοί και πολιτικοί αγώνες, κυρίως στο ανατολικό τμήμα της Γερμανίας, η μεγάλη επιθετική εξόρμηση του μονοπωλιακού κεφαλαίου μετά την κατάργηση του σοσιαλιστικού αντίβαρου, και το ίδιο σημαντικό, οι φιλοδοξίες του γερμανικού ιμπεριαλισμού στον τομέα της εξωτερικής πολιτικής απαιτούν επειγόντως μια πολιτική δύναμη που να είναι ικανή και πρόθυμη να οργανώσει μια πραγματική κοινωνική αντίσταση ενάντια σ’ αυτές τις εξελίξεις. (Το γεγονός ότι ούτε η σοσιαλδημοκρατία


ούτε τα συνδικάτα δεν πρόκειται να τον αναλάβουν αυτό το ρόλο θα πρέπει να έχει γίνει στον καθένα κατανοητό τουλάχιστον από το τελευταίο εξάμηνο).

Αλλά και προοπτικά χρειάζεται ένα επαναστατικό κόμμα, γιατί μόνο αυτό είναι σε θέση να προπαγανδίσει, προετοιμάσει και τελικά να πετύχει με την πάλη του την υπέρβαση του ιμπεριαλισμού από το σοσιαλισμό. Αυτή τη μέχρι σήμερα κενή θέση στο κοινωνικό σύστημα της Ανατολικής Γερμανίας μπορεί -και πρέπει σύμφωνα με την αξίωση που προβάλλει- να καταλάβει το ΚΟΔΗΣΟ. Μπορεί, όμως, και να τη χάσει.


VIII. Ο ρεφορμισμός και η πλουραλιστική αντίληψη για το κόμμα

(...) Ο επιστημονικός σοσιαλισμός (στην αντίστοιχη ανάπτυξή του ανάλογα με την εποχή) είναι μια δύναμη από τις μεγαλύτερες που διαθέτει το σοσιαλιστικό κίνημα στην πάλη ενάντια στις αστικές δυνάμεις που κατά τ’ άλλα υπερτερούν από πολλές απόψεις. Η επιστροφή από την επιστήμη στην ουτοπία, που συνιστούν οι υπέρμαχοι του πλουραλισμού, είναι επομένως ο δρόμος προς την αυτοεπιλεγμένη αδυναμία και την εκούσια ανικανότητα για δράση. Στον πραγματικό, υπαρκτό καπιταλισμό θα πρέπει να αντιπαραθέσουμε έναν πραγματικό, δηλαδή επιστημονικά επεξεργασμένο σοσιαλισμό.

Ο περιορισμός του σοσιαλιστικού στόχου σε ιδεώδη και οράματα μόνο δεν σημαίνει τίποτε άλλο παρά ντροπαλή αναγνώριση ότι στην πραγματικότητα ο καπιταλισμός είναι ακατανίκητος. Γι’ αυτό και ο προγραμματικός πλουραλισμός ήταν και παραμένει πάντα η βάση μιας ρεφορμιστικής πολιτικής, και ποτέ μιας επαναστατικής πολιτικής. Ακόμα, η θέση της αποϊδεολογικοποίησης αποδείχνεται έτσι ότι είναι ιδεο

λογία, και μάλιστα όχι προοδευτική. (Επομένως, δεν δείχνει ασυνέπεια το γεγονός ότι ειδικά το Πρόγραμμα της Πλειοψηφίας τύπου Γκόντεσμπεργκ αναγράφει στα λάβαρά του τον πλουραλισμό).


IX. Προοπτικές

Επειδή η ρεφορμιστική και οπορτουνιστική πολιτική αποτελεί αποδειγμένα την αιτία για την παρακμή και την τελική εξαφάνιση του πρώτου υπαρκτού σοσιαλισμού, (ραίνεται γελοίο το γεγονός ότι έγκυροι κύκλοι της ηγεσίας του ΚΟΔΗΣΟ βλέπουν ειδικά στην αναβίωση των σοσιαλδημοκρατικών ιδεών τη διέξοδο στη σημερινή κρίση του σοσιαλιστικού κινήματος. Η έξοδος από το αδιέξοδο δεν μπορεί συνήθως να βρεθεί συνεχίζοντας την πορεία στην αδιέξοδη κατεύθυνση με όλο και ταχύτερο ρυθμό. Αυτό όμως κάνει σήμερα όποιος υπεραμύνεται της ρεφορμιστικής θεωρίας και πολιτικής. Όποιος θέλει να διαφέρει από το ΕΣΚΓ του 8ου Συνεδρίου, από το ΕΣΚΓ της δεκαετίας του ’70 και του 80, και ακόμα περισσότε-' ρο από το ΕΣΚΓ εκείνο που το φθινόπωρο του 1989 με τις δικές του ενέργειες άρχισε την αντεπανάσταση και την υποστήριξε έμπρακτα (μέχρι που να μη χρειάζεται πια η στήριξή του), θα πρέπει να το κάνει αυτό με τη βοήθεια του μαρξισμού, όχι του οπορτουνισμού. Γιατί με τον οπορτουνισμό εξακολουθεί ακριβώς εκείνη η παράδοση που τόσο πολύ θέλουν μερικοί να αρνηθούν. (...)

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Σημείωμα του εκδότη ....................................................... 7Εισαγωγή.......................................................................... 9Κ. Γκόσβαϊλερ: Ο «σύγχρονος αναθεωρητισμός»και η πτώση του σοσιαλισμού - Σειρά θέσεων.................. 13Ρ. Έκερτ: θέσεις για την πτώση του σοσιαλισμού .......... 41Κ. Γκόσβαϊλερ: Τα πολλά στρώματα του κρεμμυδιούπου λέγεται Γκορμπατσόφ................................................ 61X. Μίλερ: «Κατάρρευση» και/ή «αντεπανάσταση»...........103Β. Μπέργκερ: Για τις κύριες αιτίες της εξαφάνισηςτης ΓΛΔ ...........................................................................135Σ. Βάγκενκνεχτ: Μαρξισμός και οπορτουνισμός...............167

οΣΥΓΧΡΟΝΟΣ ΑΝΑΘΕΩΡΗΤΙΣΜΟΣ

ΚΑΙ ΑΝΤΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Μετάφραση: Θανάσης Βόρειος Επιμέλεια: Δέσποινα Μάρκου

Τυπογραφική διόρθωση: Αλίκη Σαλίμπα Μακέτα εξωφύλλου: Εύα Μελά

Φωτ0<π0ΐχεΐ0θεσία-Φιλμς-Μ0ντάζ:Ο>πιριι-ϋΙ)Γ0-Αθανασί0υ Εκτύπωση: Μ. Χονδρορρίζου & Σία O.E.

Βιβλιοδεσία: I. Δελή Σεπτέμβρης 1994

Εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή»

Σύγχρονος Αναθεωρητισμός και Αντεπανάσταση

Documents

Transcript of Σύγχρονος Αναθεωρητισμός και Αντεπανάσταση