Συνιστώσες της αειφορίας στα βιβλία της Γλώσσας της Γ΄...

TEYXOΣ 30ΔIΔAΣKAΛIA TΩN ΦYΣIKΩN EΠIΣTHMΩN: EPEYNA KAI ΠPAΞH

I A™KA§IA T N Y™IK N E I™THM N: EPEYNA KAI PA•H 2007 TEYXH 20-21 . 06-17AP£PO°PA IA

02

Συνιστώσες της αειφορίας στα βιβλία της Γλώσσαςτης Γ’ (Τρίτης) Τάξης του Δημοτικού Σχολείου, στο πλαίσιο εφαρμογής του Διαθεματικού ΕνιαίουΠλαισίου Προγραμμάτων Σπουδών (ΔΕΠΠΣ)

Ιωάννης Οργανόπουλος, Δάσκαλος, Μεταπτυχιακό Δίπλωμα Ειδίκευσης ΕΑΠ

Υπεύθυνος Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Α/θμιας Εκπ/σης Πιερίας

[email protected]

Αναστασία Δημητρίου, Επίκουρη Καθηγήτρια, Τμήμα Επιστημών της Εκπαίδευσης

στην Προσχολική Ηλικία Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης[email protected]

ΔIΔAΣKAΛIA TΩN ΦYΣIKΩN EΠIΣTHMΩN: EPEYNA KAI ΠPAΞH • 2009 • TEYXOΣ 30 • σελ. 02-14APΘPOΓPAΦIA

ΠEPIΛHΨH: Στην παρούσα εργασία επιδιώχθηκε ο προσδιορισμός της διάχυσης εννοιών/αξιών συνιστωσών τηςαειφορίας, μέσα στα σχολικά βιβλία της Γλώσσας της Γ’ τάξης του Δημοτικού Σχολείου, τα οποία εφαρμόζον-ται από τη σχολική χρονιά 2006-2007.

Η διερεύνηση του υλικού έγινε με τη μέθοδο της Ανάλυσης Περιεχομένου (Content analysis). Ορίστηκανοι εξής Κατηγορίες ανάλυσης: Περιβάλλον, Κοινωνία, Θεσμοί.

Προέκυψε ότι, από τον μεγάλο αριθμό αναφορών σχετικών με το Περιβάλλον, οι περισσότερες αφορούνουδέτερες αναφορές και αναφορές «Αρκαδικής Φύσης». Οι λιγότερες, είναι αυτές που αναφέρονται στηνεξάρτηση των ανθρώπων και όλων των έμβιων όντων από τη Φύση, στα Περιβαλλοντικά Προβλήματα καιστην Προστασία του Περιβάλλοντος.

Οι ικανοποιητικές αριθμητικά αναφορές στην Κατηγορία «Κοινωνία», στο σύνολό τους, δεν απέχουν απότο «αξιακό υπόβαθρο» της αειφορίας. Πλην όμως η «αλληλεγγύη» δεν αναφέρεται και στις γενεές του μέλ-λοντος.

Οι «Θεσμοί» ελάχιστα παρουσιάζονται στο υλικό, φωτογραφίζοντας κάποιους φορείς και νομικά πρόσωπαμε ενδιαφέρον ή αρμοδιότητα για το Περιβάλλον. Δεν υπάρχει ουσιαστικό σχετικό νομοθετικό περιεχόμενο.

Συμπερασματικά μπορούμε να πούμε ότι ένα μέρος του συγκεκριμένου υλικού είναι δυνατόν να εξυπηρε-τήσει την προσέγγιση της μακροέννοιας «αειφορία».

30_01-38:Layout 1 21/09/2009 10:53 ΠΜ Page 2

ΕΙΣΑΓΩΓΗ – ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ

Η ανθρώπινη δραστηριότητα, ειδικά των τελευ-ταίων διακοσίων χρόνων, ανέπτυξε τη βιομη-χανία και την οικονομία με γεωμετρική πρό-

οδο. Συνέπεια της τεράστιας αυτής ανάπτυξης είναι ηεμφάνιση μεγάλων περιβαλλοντικών προβλημάτων,των οποίων οι επιπτώσεις διακυβεύουν τη βιωσιμότη-τα του περιβάλλοντος στο σύνολό του (Αραβαντινός1998, Γεωργόπουλος 1998, Εμμανουήλ 1999, Κοσμά-κη 1999, Σφενδουράκης 2002, Δημητρίου 2005).

Η παγκόσμια κοινότητα, έχοντας ως προσδοκίατην αντιμετώπιση της περιβαλλοντικής κρίσης με απώ-τερο σκοπό την αειφορία, αναφέρεται στην αναγκαιό-τητα αλλαγής του τρόπου ανάπτυξης σε όλους τουςτομείς των ανθρώπινων δραστηριοτήτων

Η Παγκόσμια Επιτροπή για το Περιβάλλον και τηνΑνάπτυξη, με την έκθεση Brundtland, όρισε ως Αει-φόρο ανάπτυξη «[…] αυτή που ικανοποιεί τις ανάγκεςτου παρόντος, χωρίς να μειώνει την ικανότητα τωνμελλοντικών γενεών ανθρώπων να ικανοποιήσουντις δικές τους» (Φλογαΐτη, 2006:84).

Αξιοσημείωτος είναι και ο ορισμός των IUCN (Διε-θνής Ένωση για την Προστασία της Φύσης), UNEP(Περιβαλλοντικό Πρόγραμμα των Ηνωμένων Εθνών),WWF (Παγκόσμιο Ταμείο για τη Φύση) (ό.π.):

«Η ανάπτυξη είναι αειφόρος όταν βελτιώνει τηνποιότητα ζωής στο πλαίσιο των ορίων που θέτει η φέ-ρουσα ικανότητα των οικοσυστημάτων που υποστη-ρίζουν τη ζωή»1.

Ως εκ τούτων, το όραμα της αειφορίας βασίζεταιστη γνώση της πολυπλοκότητας που διασυνδέει τα οι-κοσυστήματα της γης και στην κατανόηση των ορίωναντοχής τους (Αριανούτσου, 1999). Επίσης, απαιτείτην απόκτηση εκείνων των κοινωνικών δεξιοτήτωνκαι τον ενστερνισμό εκείνων των αξιών, οι οποίες κα-θιστούν αυτονόητο και εφικτό το «είναι» των «ανθρω-πίνων δικαιωμάτων» σε παγκόσμια κλίμακα στοπαρόν και στο μέλλον.

Στην εξασφάλιση των παραπάνω απαιτούμενωνπροϋποθέσεων θεωρείται ότι κυρίαρχος είναι ορόλος της εκπαίδευσης (UNESCO 2005, Κατσίκης &Ζαχαρίου 2005, Φλογαΐτη 2006).

Τα καθοριστικά κείμενα της υποχρεωτικής εκπαί-δευσης (Διαθεματικό Ενιαίο Πλαίσιο ΠρογραμμάτωνΣπουδών και Αναλυτικά Προγράμματα Σπουδών) πε-ριλαμβάνουν στις βασικές αρχές και στη στοχοθεσίατους γνώσεις, δεξιότητες και αξίες που απαιτεί η αει-φορία:

«[…] Ειδικότερα, και σχετικά με τη βελτίωση τωνσυνθηκών του περιβάλλοντος και τη διατήρησητης βιωσιμότητας του πλανήτη μας, οι κοινωνικέςανάγκες επιβάλλουν τη διαμόρφωση στάσεων καισυμπεριφορών που δε θέτουν σε κίνδυνο τηνεξάντληση των φυσικών πόρων, οι οποίοι προορί-ζονται για την κάλυψη των αναγκών των επόμε-νων γενεών. Η αειφόρος ανάπτυξη αποτελεί αδιαμφισβήτητηπρόταση για την εξασφάλιση της ευημερίας σεολόκληρο τον πλανήτη, μέσα από την προστασίακαι τη διατήρηση της ισορροπίας του περιβάλλον-τος. Η πρόταση αυτή απαιτεί τον επαναπροσδιορι-σμό των αναγκών του ατόμου και των κοινωνικώνομάδων, γεγονός που επιβάλλει, με τη σειρά του,επαναπροσδιορισμό του συστήματος αξιών πουέχουμε υιοθετήσει μέχρι σήμερα ως άτομα και ωςκοινωνίες. Για να επιτευχθεί αυτός ο σκοπός, απαι-τείται κατάλληλη παιδεία, […] στο θέμα της σωστήςδιαχείρισης των φυσικών πόρων, με στόχο τηνακύρωση κάθε κερδοσκοπικής προσπάθειας, πουθέτει σε μακροπρόθεσμο κίνδυνο το φυσικό περι-βάλλον […]»

(Δ.Ε.Π.Π.Σ., ΦΕΚ 303/13-3-2003, σελ. 3734-3736).

Επιπρόσθετα, μεταξύ των ενδεικτικών θεμελιωδών εν-νοιών διαθεματικής προσέγγισης περιλαμβάνεται ηαειφορία (Δ.Ε.Π.Π.Σ., ΦΕΚ 304/13-3-2003, σελ. 4360- 4361), οι δε άλλες αποτελούν έτσι κι αλλιώς, σε με-γάλο ή μικρό ποσοστό, συνιστώσες του μωσαϊκού τηςμακροέννοιας αυτής (αλληλεπίδραση, μεταβολή, ισορ-ροπία, σύστημα, χώρος, χρόνος, κύκλος, μονάδα, σύ-νολο, πολιτισμός, προστασία, σεβασμός, εξέλιξη,οικονομία, επικοινωνία, αισθητική, υπευθυνότητα,ελευθερία, ανεξαρτησία, συνεργασία, αλληλεγγύη).

TEYXOΣ 30 ΔIΔAΣKAΛIA TΩN ΦYΣIKΩN EΠIΣTHMΩN: EPEYNA KAI ΠPAΞH 03

Ιωάννης Οργανόπουλος, Αναστασία Δημητρίου

1 «Η έννοια της Φέρουσας ικανότητας δηλώνει τον μέγιστοαριθμό ατόμων ενός δεδομένου είδους, τον οποίο το φυσικόπεριβάλλον μπορεί να στηρίζει επ’ αόριστον. Όταν ένας πλη-θυσμός υπερβεί αυτόν τον μέγιστο αριθμό, οι φυσικοί πόροιαρχίζουν να φθίνουν και αργότερα το ίδιο θα συμβεί και μετο πληθυσμό» (Γεωργόπουλος, 1998:33).

30_01-38:Layout 1 21/09/2009 10:53 ΠΜ Page 3



04

Συνιστώσες της αειφορίας στα βιβλία της Γλώσσας της Γ’ (Τρίτης) Τάξης του Δημοτικού Σχολείου...APΘPOΓPAΦIA

Εναρμονισμένες προς αυτήν την κατεύθυνσηυπήρξαν και οι προδιαγραφές συγγραφής των σχο-λικών βιβλίων του Δημοτικού Σχολείου και του Γυ-μνασίου, τα οποία εφαρμόζονται από τη σχολικήχρονιά 2006-2007.

Σκοπός αυτής της εργασίας ήταν η διερεύνηση τωνσχολικών βιβλίων της Γλώσσας της Γ’ (Τρίτης) Τάξηςτου Δημοτικού Σχολείου, που βασίζονται στο Διαθε-ματικό Ενιαίο Πλαίσιο Προγραμμάτων Σπουδών(Δ.Ε.Π.Π.Σ.) και στο επί μέρους Δ.Ε.Π.Π.Σ και Α.Π.Σ,ως προς το βαθμό περιβαλλοντικού προσανατολισμούτους προς συγκεκριμένες πτυχές της αειφορίας.

Η εστίαση του ενδιαφέροντος στo Γνωστικό αντι-κείμενο «Η Γλώσσα μου», οφείλεται στα εξής:

• στην αναφορά του Δ.Ε.Π.Π.Σ: «Ο χειρισμός τηςγλώσσας ακολουθεί την ευρύτερα αποδεκτήάποψη ότι πρόκειται για μέσο προαγωγής της δια-νόησης και, ειδικά, της δημιουργικής και κριτικήςσκέψης. Ειδικότερα, η γλώσσα συνιστά φορέα καιμέσο υλοποίησης των σκοπών των υπόλοιπων μα-θημάτων και γενικά της εκπαίδευσης. […] Απ’ τηνάλλη πλευρά, η γλώσσα αντιμετωπίζεται ως μέσοδράσης και αλληλεπίδρασης των ανθρώπων,καθώς και ως μέσο κατανόησης, έκφρασης, περι-γραφής και μετατροπής της πραγματικότητας αλλάκαι δημιουργίας της πραγματικότητας […]. Επίσης,τα κείμενα της λογοτεχνίας παρέχουν διάφορεςοπτικές και ερμηνείες του κόσμου, εμπλουτίζουντην αντίληψη των μαθητών για τον κόσμο, διευ-ρύνουν τον ορίζοντα των εμπειριών τους, ευνοούντην κατανόηση της διαφορετικότητας και την ανά-πτυξη της ανεκτικότητας»

(Δ.Ε.Π.Π.Σ., ΦΕΚ 303/13-3-2003, σελ. 3745).

• στην προσφορά του μαθήματος της Γλώσσας όχιμόνο στο γλωσσικό γραμματισμό αλλά και στηνενασχόληση και επαφή των μαθητών με διάφορακειμενικά είδη, μέσα από τα οποία μπορεί να ανα-δειχθεί περιβαλλοντικός λόγος, συντελεί και στονπεριβαλλοντικό γραμματισμό τους και στην επικοι-νωνία τους με το περιβάλλον και

• στο ότι το μάθημα της Γλώσσας καλύπτει μεγάλομέρος του ωρολογίου προγράμματος.

Τα ερευνητικά ερωτήματα

Ειδικότερα, διερευνήθηκε κατά πόσον και πώς παρουσιάζονται στα εξεταζόμενα σχολικά βιβλία:

• έννοιες που αναφέρονται στο Φυσικό Περιβάλλονα) γενικά β) ως πηγή ζωής/φυσικών πόρων γ) ως«Αρκαδική φύση»2

• έννοιες που αφορούν τις σχέσεις αλληλεπίδρασηςμεταξύ Ανθρώπου και λοιπού περιβάλλοντος(εξάρτηση ανθρώπου από φύση, εκμαίευση φυσι-κών πόρων από τον άνθρωπο, περιβαλλοντικάπροβλήματα, αίτια, περιβαλλοντικές επιπτώσεις,παράμετροι της δυναμικής τους)

• έννοιες που αφορούν την αρχή της διατήρησηςτης ποιότητας των φυσικών πόρων και του περι-βάλλοντος (φέρουσα ικανότητα, ομοιόσταση/ομοι-οστατικοί μηχανισμοί, προστασία περιβάλλοντοςμε πρόβλεψη, πρόληψη, αντιμετώπιση προβλημα-τικών καταστάσεων) 3

• έννοιες που διακυβεύουν την κοινωνική-πολιτικήκαι πολιτιστική-πολιτισμική βιωσιμότητα (πόλεμος,πολιτική αστάθεια, ολοκληρωτισμός, ρατσισμόςκαι οι συνέπειές τους)

• έννοιες-αξίες που εξασφαλίζουν την κοινωνική-πο-λιτική και πολιτιστική-πολιτισμική βιωσιμότητα (ει-ρήνη, ελευθερία, δημοκρατία, ισότητα, δικαιοσύνη,αλληλεγγύη, σεβασμός, αποδοχή του άλλου)

• έννοιες-αξίες που αφορούν την ενεργό συμμετοχήστα κοινωνικοπολιτικά και πολιτιστικά δρώμενα(ελεύθερη έκφραση, διεκδίκηση, συμμετοχή, συ-νεργασία, λήψη αποφάσεων, εθελοντισμός, ενερ-γός πολιτότητα) 4

2 «Ο όρος Αρκαδική Φύση αναφέρεται σε αξίες που προβάλλουντο σεβασμό προς το Περιβάλλον, την απόλαυση που προσφέρει,την υψηλή αξία που έχει αυτή καθαυτή η άγρια φύση και η ύπαι-θρος. Αισθητικές, συναισθηματικές και αξίες αναψυχής περιλαμ-βάνονται σ’ αυτή την κατηγορία» (Κορφιάτης & συν, 2003:108).

3 «Ομοιόσταση (homeostasis): είναι η τάση των βιολογικών οικο-λογικών συστημάτων να αντιστέκονται στις αλλαγές και να δια-τηρούνται σε κατάσταση ισορροπίας» (Αριανούτσου, 1999:71)

4 «Την έννοια της πολιτότητας (citizenship) πιο συγκεκριμέναθα μπορούσαμε να την οριοθετήσουμε ως αποτελούμενη απότα ακόλουθα συστατικά στοιχεία: τη συμμετοχή στη δημόσιαζωή, τη συνειδητοποίηση της άποψης πως ο πολίτης κυβερνάκαι κυβερνάται, την αίσθηση ταυτότητας, την αποδοχή των κοι-νωνικών αξιών, των δικαιωμάτων και των υποχρεώσεων» (Πε-ρικλέους, 2005).

30_01-38:Layout 1 21/09/2009 10:53 ΠΜ Page 4

• διάφοροι θεσμοί, που αφορούν τις σχέσεις μεταξύανθρώπου και λοιπού περιβάλλοντος και μεταξύανθρώπων (Νομοθεσία και νομικά πρόσωπα).

Η μεθοδολογία της έρευνας

Χρησιμοποιήθηκε ως μεθοδολογικό εργαλείο η ανά-λυση περιεχομένου (Content analysis). (Κυριαζή,2003. Σακαλάκη, 2001).

Στο πρώτο στάδιο, έγινε μια «πρώτη» επιλεκτικήανάγνωση μερών του υλικού. Αυτή συνέβαλε στη συ-στηματοποίηση και συγκεκριμενοποίηση των ερωτη-μάτων/στόχων της έρευνας. Στο δεύτερο στάδιο, έγινεεπιλογή των μονάδων καταγραφής και μονάδας συμ-φραζομένων, των κανόνων μέτρησης και των κατη-γοριών/υποκατηγοριών με βάση τις οποίες έγινε ηανάλυση. Ως μονάδες καταγραφής επιλέχτηκαν ηφράση/πρόταση/περίοδος και ως μονάδα συμφραζο-μένων το κυρίως κείμενο. Τέλος, το τρίτο στάδιο ήταναυτό της επεξεργασίας και ερμηνείας των αποτελε-σμάτων και της εξαγωγής συμπερασμάτων.

Για τη δημιουργία του συστήματος των κατηγο-ριών, λήφθηκε υπόψη ότι τα ερωτήματα/στόχοι τηςέρευνας σχετίζονται με τους συγκεκριμένους πυλώ-νες της αειφορίας «Περιβάλλον», «Κοινωνία» και τουποστηρικτικό σύστημα «Θεσμοί» (Σχήμα 1, Σκού-λος, 2004).

Σχήμα 1

Έτσι, προέκυψε το παρακάτω σύστημα Κατηγο-ριών – Υποκατηγοριών ανάλυσης:

Α’ ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ: ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ

Υποκατηγορίες:

A1: Φυσικό Περιβάλλον (ουδέτερος προσανατολι-σμός).

A2: Φυσικό περιβάλλον πηγή ζωής/πηγή φυσικώνπόρων.

Α3: Φυσικό περιβάλλον Αρκαδική φύση/αξία.

Α4: Περιβαλλοντικά προβλήματα, αίτια, επιπτώσεις.Ιδιότητες/παράμετροί τους.

Α5: Προστασία του περιβάλλοντος αυτολεξεί και μεπρόβλεψη, πρόληψη, αντιμετώπιση προβληματι-κών καταστάσεων.

Β’ ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ: ΚΟΙΝΩΝΙΑ


Β1: Προβλήματα, αίτια και επιπτώσεις κοινωνικοπο-λιτικής και πολιτιστικής-πολιτισμικής χροιάς.

Β2: Αξίες της αειφορίας και ανθρώπινες σχέσεις.

Β3: Ενεργός συμμετοχή, ενεργός πολιτότητα.

Γ’ ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ: ΘΕΣΜΟΙ


Γ1: Νομοθεσία για περιβάλλον.

Γ2: Νομοθεσία γενικά (ουδέτερος προσανατολισμός).

Γ3: Νομικά πρόσωπα και φορείς με ενδιαφέρον ή αρμοδιότητα για περιβάλλον.



30_01-38:Layout 1 21/09/2009 10:53 ΠΜ Page 5

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ - ΣΧΟΛΙΑΣΜΟΣ

Δ ιερευνήθηκαν, στα τρία τεύχη της Γλώσσας, ταδεκαπέντε (15) εισαγωγικά κείμενα των ενοτή-των, τα πενήντα ένα (51) κυρίως κείμενα και τα

είκοσι οχτώ (28) παράλληλα κείμενα. Επίσης, διερευ-νήθηκαν τα δεκαεπτά (17) προτεινόμενα από το βι-βλίο του δασκάλου κυρίως κείμενα του Ανθολογίου.

Επισημαίνεται ότι τα τρία τεύχη της Γλώσσας (Βι-βλίο Μαθητή/1ο Τεύχος, Βιβλίο Μαθητή/2ο Τεύχος, Βι-βλίο Μαθητή/3ο Τεύχος) αναφέρονται ως ΒΜ1, ΒΜ2,ΒΜ3 αντίστοιχα και το Ανθολόγιο Κειμένων ως ΑΝΘ.

Ποσοτική Ανάλυση

Επικρατούσα Κατηγορία σε όλο το υλικό είναι το «Πε-ριβάλλον», με 412/671 αναφορές (61,4%). Ακολου-θεί η «Κοινωνία» με 232/671 αναφορές (34,6%). ΗΚατηγορία «Θεσμοί», με 27/671 αναφορές (4%), δενεκπροσωπείται επαρκώς και υπολείπεται κατά πολύαπό τις άλλες δύο Κατηγορίες, των οποίων η εκπρο-σώπηση κρίνεται ικανοποιητική και ως ένα βαθμόαναμενόμενη (Πίνακας 1).

Πίνακας 1

Σε κάθε κατηγορία ανάλυσης, σύμφωνα με τηλίστα ελέγχου, οι αναφορές ταξινομήθηκαν σε συγ-κεκριμένες υποκατηγορίες της (Πίνακες 2,3,4).

Πίνακας 2

Πίνακας 3

Πίνακας 4

Ποιοτική Ανάλυση

Κατηγορία Α’: «ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ»

Α1. Φυσικό Περιβάλλον ουδέτερο

Οι 192/412 αναφορές στο Φυσικό Περιβάλλον (ΦΠ),χαρακτηρίστηκαν ουδέτερες καθώς δεν ταξινομήθη-καν σε άλλη υποκατηγορία.

Ορισμένες από αυτές (20/192), παρέχουν άμεσαπληροφορίες για διάφορα στοιχεία του ΦΠ π.χ.(ΒΜ1/53: «Το δυνατό τους σώμα [δελφινιών] έχειμήκος 2-4 μέτρα»).

Άλλες αναφορές (52/192), αποτελούν πιθανάερεθίσματα για συζήτηση και παροχή/πρόσκτησηγνώσης για το ΦΠ. Αρκετές από αυτές (38/192), ανα-φέρονται σε χερσαία και υδάτινα οικοσυστήματαόπως: «θάλασσα», «ποταμός», «δάσος», «λιβάδι»,«κήπος», με υπεροχή του υγρού στοιχείου.



06

Συνιστώσες της αειφορίας στα βιβλία της Γλώσσας της Γ’ (Τρίτης) Τάξης του Δημοτικού Σχολείου...APΘPOΓPAΦIA

ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΑΝΑ ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ

ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΑΡΙΘΜΟΣ ΑΝΑΦΟΡΩΝ ΠΟΣΟΣΤΟ %

ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ 412 61,4%

ΚΟΙΝΩΝΙΑ 232 34,6%

ΘΕΣΜΟΙ 27 4,0%

ΣΥΝΟΛΟ 671 100,0%

ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΑΝΑ ΥΠΟΚΑΤΗΓΟΡΙΑ ΣΤΗΝ ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ Α’: «ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ»

ΥΠΟΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΑΡΙΘΜΟΣ ΠΟΣΟΣΤΟ %ΑΝΑΦΟΡΩΝ

Α1: Φ.Π. ΟΥΔΕΤΕΡΟ 192 46,6%

Α2: Φ.Π. ΠΗΓΗ ΖΩΗΣ/ΠΟΡΟΣ 49 11,9%

Α3: Φ.Π. ΩΣ ΑΡΚΑΔΙΚΗ ΦΥΣΗ 93 22,6%

Α4: ΠΕΡΙΒ. ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ 53 12,9%

Α5: ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ 25 6,1%

ΣΥΝΟΛΟ 412 100,0%

ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΑΝΑ ΥΠΟΚΑΤΗΓΟΡΙΑ

ΣΤΗΝ ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ B’: «ΚΟΙΝΩΝΙΑ»


Β1: ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ 72 31,0%

Β2: ΑΞΙΕΣ ΑΕΙΦΟΡΙΑΣ 117 50,4%

Β3: ΕΝΕΡΓΟΣ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ/ 43 18,5% ΠΟΛΙΤΟΤΗΤΑ

ΣΥΝΟΛΟ 232 100,0%

ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΑΝΑ ΥΠΟΚΑΤΗΓΟΡΙΑ ΣΤΗΝ ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ Γ’: «ΘΕΣΜΟΙ»


Γ1: ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ 5 18,5% ΓΙΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ

Γ2: ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ ΟΥΔΕΤΕΡΗ 6 22,2%

Γ3: Ν.Π. & ΦΟΡΕΙΣ ΓΙΑ 16 59,3% ΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ

ΣΥΝΟΛΟ 27 100,0%

30_01-38:Layout 1 21/09/2009 10:53 ΠΜ Page 6

Α2. Φυσικό Περιβάλλον ως πηγή ζωής/πηγή φυσικών πόρων

Οι περισσότερες αναφορές (19/49) αφορούν τροφι-κές σχέσεις μεταξύ οργανισμών π.χ. (ΒΜ1/53: «Αγα-πημένες τους λιχουδιές είναι τα μικρά ψάρια, τακαλαμάρια και οι σουπιές»).

Μόνον μία φορά αναφέρεται ο αέρας ως πηγήζωής (ΒΜ1/69).

Δεν φαίνεται πουθενά η εκμαίευση/χρήση φυσι-κών πόρων (ορυκτών καυσίμων όπως πετρελαίου, λι-θάνθρακα) ούτε και η χρήση του ήλιου, του αέρα, τωνυδάτων, της γεωθερμίας για παραγωγή ενέργειας.

Η χρήση ορυκτών περιορίζεται στο σίδηρο και στοχαλκό.

Απαντάται η χρήση ξύλου είτε ως κάρβουνου είτεγια άλλη μεταποίηση. Η σημαντικότερη πληροφορία,γνωστοποιεί την προέλευση των χαρτοπροϊόντων(ΒΜ1/69: «[…] ότι όλα εμείς τα χαρτοπροϊόντα είμα-στε παιδιά των δέντρων […]»).

Ο κάμπος είναι «ζωοδότης» (ΒΜ3/58) και το έδα-φος σπουδαιότατος παράγοντας στη διαδικασία τωνβιογεωχημικών κύκλων π.χ. (ΑΝΘ/13: «Δεν ήξερε ότιο ξερός και άχρηστος εαυτός του, […], θα γινότανένα με το νερό και θα χρησίμευε να γίνει το δέντροπιο δυνατό». Επίσης, αναφέρονται ενδιαιτήματα δια-φόρων ειδών π.χ. (ΑΝΘ/28: «Γιατί η μικρή Καρέττα-Καρέττα, […] να ζει στις νερένιες γειτονιές, στηθάλασσα»).

Το γλυκό νερό αναφέρεται ως πόσιμο και από τονάνθρωπο π.χ. (ΒΜ3/32), ως μέσο πυρόσβεσης(ΒΜ2/56) και ως ιαματικό (ΑΝΘ/162).

Η φύση παρουσιάζεται 4 φορές ως προστάτης καισωτήρας του ανθρώπου δια των δελφινιών π.χ.(ΒΜ1/53: «Δελφίνι σώζει αγόρι από πνιγμό»).

Α3. Φυσικό Περιβάλλον ως «Αρκαδική Φύση» Τα 35/93 ευρήματα αναφέρονται σε «αισθητικέςαξίες-απολαύσεις», με μεγαλύτερη συχνότητα στηνομορφιά (η φύση ως θέαμα). Στο σύνολό τους, ανα-δεικνύουν τη φύση ως απόλαυση όλων των αισθή-σεων (όρασης, ακοής, όσφρησης, γεύσης, αφής) π.χ.(ΒΜ1/59: «Ευτυχισμένοι σε τούτο το θέαμα […], κοί-ταξαν προς τις κορφές» ή ΒΜ3/64: «Ο άνεμος ξεσή-κωσε όλες τις μυρωδιές από τα λουλούδια […]».

Η φύση ως «αναψυχή» παρουσιάζεται 6 φορές μετο κολύμπι (ΒΜ1/32), την ιστιοπλοΐα (ΒΜ1/54), την

ιππασία (ΒΜ1/32), την αιώρα σε δέντρο (ΒΜ1/40),τον περίπατο (ΒΜ1/45), το ψάρεμα (ΑΝΘ/16).

Σε 8/93 φράσεις/προτάσεις διαφαίνεται η επιθυ-μία για τη φύση π.χ. (ΒΜ1/10: «Πώς θα’ θελα η θά-λασσα να ήταν το σχολειό μου»).

Θέση μέσα στα κείμενα 14/93 φορές, κατέχει ηαξία του σεβασμού προς τη φύση π.χ. (ΒΜ3/56: «Ογερανός είναι ιερός στην πατρίδα μου […]»).

Η φύση ως «συναισθηματική αξία» αναφέρεται σε30/93 φράσεις/προτάσεις π.χ. (ΒΜ1/45: «Γινόμαστεφίλοι με τα ζώα»). Επίσης, σε ένα κυρίως κείμενο,υπάρχει μεγάλη συναισθηματική φόρτιση λόγω κά-ποιας οικολογικής καταστροφής π.χ. (ΒΜ1/72: «Κά-θεται μόνος του στην παραλία και κλαίει [για τη νεκρήπλέον θάλασσα]»).

Α4. Περιβαλλοντικά προβλήματα, αίτια, επιπτώσεις

Οι 53 αναφορές είναι λίγες σε σχέση με τη σημασία.της υποκατηγορίας αυτής.

Χωρίς τα αίτια πρόκλησής τους, η ποιοτική και πο-σοτική υποβάθμιση του νερού και οι επιπτώσεις στηνυγεία, αναδεικνύονται ως πρόβλημα μόνον κάποιωνμακρινών περιοχών του Νότου π.χ. (ΒΜ3/50: [Αιθιο-πία] «Το νερό είναι λίγο και συνήθως περιμένω πολ-λές ώρες στην ουρά» & «Το νερό δεν είναι πολύκαθαρό και μερικές φορές πονάει η κοιλιά μου όταντο πίνω»).

Η μείωση κάποιων πληθυσμών (π.χ. δελφινιών),οφείλεται στη ρύπανση της θάλασσας και στα δίχτυατων ψαράδων (ΒΜ1/53). Ειδικότερα, παρουσιάζεταιη ρύπανση της θάλασσας από πετρελαιοκηλίδες(ΒΜ1/75), ως αίτιο ανεπανόρθωτης οικολογικής κα-ταστροφής (ΒΜ1/72: «Χύθηκε μέσα [στη θάλασσα]πετρέλαιο», «Πολύ πετρέλαιο από ένα καράβι πουναυάγησε, «Τα ψάρια πέθαναν όλα, δεν έμεινε τίποταζωντανό»). Στις προτάσεις αυτές, διακρίνεται το Πε-ριβαλλοντικό Πρόβλημα, το Αίτιο που το προκάλεσεκαι μία Περιβαλλοντική Επίπτωση.

Τα φώτα των αυτοκινήτων της παραλιακής λεω-φόρου (ΑΝΘ/28) και οι ομπρέλες των παραθεριστών(ΑΝΘ/31) είναι τα αίτια μείωσης του πληθυσμού τηςχελώνας Καρέττα-Καρέττα.

Σχεδόν μονοπωλεί τις αναφορές στην ατμοσφαι-ρική ρύπανση μια φανταστική πόλη. Αναφέρονται πε-ριβαλλοντικές επιπτώσεις, που παραπέμπουν σε



30_01-38:Layout 1 21/09/2009 10:53 ΠΜ Page 7

σοβαρό «επεισόδιο νέφους», όπως προβλήματα στοαναπνευστικό και στα μάτια, σκίαση της πόλης, μεί-ωση της ορατότητας (ΑΝΘ/24: «[βήχουν] Σκοτείνιασεκαι δε σε βλέπω», «Τσούζουνε τα μάτια μου»).

Απουσιάζουν ως αίτια ατμοσφαιρικής ρύπανσης ηκαύση ενεργειακών πόρων για θέρμανση και μετα-φορές. Δεν υπάρχει καμία πληροφορία για τρύπαόζοντος, φαινόμενο θερμοκηπίου, όξινη βροχή.

Η ανεξέλεγκτη αποψίλωση δασών έχει ως μονα-δική επίπτωση την υποβάθμιση της ποιότητας τουαέρα (ΒΜ1/69: «[…] αν οι άνθρωποι συνεχίσουν νατα κόβουν […], στο τέλος δε θα βρίσκουν οξυγόνο ν’αναπνεύσουν»).

Ο πεπερασμένος χαρακτήρας των αποθεμάτωντων Συμβατικών Πηγών Ενέργειας δεν απασχολείκανένα κείμενο.

Δεν υπάρχει αναφορά στη ρύπανση εδάφους καιυδροφόρου ορίζοντα από λιπάσματα, φυτοφάρμακα,βιομηχανικά απόβλητα και «ανοικτές» χωματερές.

Η ηχορύπανση μία φορά προέρχεται από φωνές(ΒΜ1/68) και άλλη μία φορά από την όλη δραστηριό-τητα που αναπτύσσεται στο εμπορικό κέντρο της αρ-χαίας Αθήνας (ΑΝΘ/90).

Απουσιάζουν άμεσες ή έμμεσες αναφορές στιςιδιότητες/παραμέτρους της Δυναμικής των Περιβαλ-λοντικών Προβλημάτων, όπως «εκθετική αύξηση»,«αδράνεια», «μεσολαβών χρόνος», «υπερτοπικός χα-ρακτήρας τους», «επιστημονική αβεβαιότητα». Δύομόνον αναφορές «δείχνουν» «μη αναστρεψιμότητα»π.χ. (ΒΜ1/72: «Είναι μια νεκρή θάλασσα […]»).

Χαρακτηριστικά της φέρουσας ικανότητας και τηςομοιόστασης δεν αναφέρονται.

Α5. Προστασία ΠεριβάλλοντοςΟι 25 αναφορές της υποκατηγορίας αυτής φαντάζουνκαι αυτές λίγες σε σχέση με τη σημασία της. Μόνον7/25 φράσεις/προτάσεις αναφέρονται σε μέριμνα/φροντίδα και πρόβλεψη/πρόληψη.

Η πρόληψη εστιάζει σε προσεκτική μεταφορά τωνκαυσίμων, αφού το πρόβλημα ως προς τα συμβατικάκαύσιμα (π.χ. πετρέλαιο), περιορίζεται μόνο στον κίν-δυνο ατυχήματος (διαρροής) κατά τη μεταφορά μέσωτης θαλάσσης π.χ. (ΒΜ1/74).

Η πρόληψη στην ανεξέλεγκτη απόθεση σκουπι-διών σε συνοικιακό χώρο, γίνεται με την ανάρτηση

σχετικών πινακίδων, που παρακαλούν για το «αυτο-νόητο» (ΒΜ1/65).

Η μέριμνα/φροντίδα αστικών ανοικτών χώρων,περιλαμβάνεται στα κείμενα 4 φορές π.χ. (ΒΜ1/18:«Πρόσφατα έχει δεντροφυτευτεί από τα παιδιά τουσχολείου, […]»)

Οι 17/25 αναφορές περιγράφουν θεραπεία/αντι-μετώπιση περιβαλλοντικών προβλημάτων-επιπτώ-σεων, με επικρατούσα διαδικασία την ανακύκλωση.Αυτή βρίσκεται στα κείμενα είτε ως γενικός όρος είτεως ανακύκλωση χαρτιού π.χ. (ΒΜ1/68: «Όλα εμείςτα χαρτοπροϊόντα θα πάμε γι’ ανακύκλωση») είτε ωςεπαναχρησιμοποίηση/αξιοποίηση χαρτιών στη ζωγρα-φική (ΑΝΘ/156). Η τελευταία διαδικασία γίνεται μάλ-λον από ανάγκη (έλλειψη χαρτιού ζωγραφικής),χωρίς να είναι εμφανές κάποιο ενδιαφέρον για το πε-ριβάλλον.

Δεν γίνεται καμία αναφορά για πρόβλεψη/πρό-ληψη με οικονομία και περιορισμό στην κατανάλωση.

Το μάζεμα των σκουπιδιών στην πόλη αποτελεί«αξιέπαινη» ενέργεια, χωρίς όμως να είναι συγκεκρι-μένο το «πού» και «πώς» καταλήγουν τα σκουπίδιαμετά την αποκομιδή τους (ΑΝΘ/23).

Ως προς την ατμοσφαιρική ρύπανση, για την αν-τιμετώπιση σοβαρού «επεισοδίου νέφους» (ΑΝΘ/23),έχουμε όχι αντίστοιχα σοβαρά «έκτακτα μέτρα» (βλ.Γ1: Νομοθεσία για το Περιβάλλον).

Το μετρό είναι ένα έργο βελτίωσης της ποιότηταςζωής, μόνον ως προς την εξοικονόμηση χρόνου κατάτην μετακίνηση των πολιτών (ΒΜ2/66). Η συμβολήτου μετρό (και γενικότερα των Μαζικών Μέσων Με-ταφοράς) στη μείωση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης,στην εξοικονόμηση ενέργειας αλλά και στη μείωσητης ηχορύπανσης, αγνοείται.

Η αξιοποίηση Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειαςαγνοείται και αυτή. Αυτό αποτελεί συνεπακόλουθοτης μη παρουσίας του «ενεργειακού προβλήματος» σεκάποιο κείμενο.

Κατηγορία Β’: «ΚΟΙΝΩΝΙΑ»

Β1. Προβλήματα, αίτια, επιπτώσεις κοινωνικο-πολιτικής χροιάς

Από τις 72 αναφορές της Υποκατηγορίας αυτής, οι 21σχετίζονται με πόλεμο/κατοχή/πολιτική αστάθεια. Ο


I A™KA§IA T N Y™IK N E I™THM N: EPEYNA KAI PA•H 2007 TEYXH 20-21 . 06-17AP£PO°PA IA Συνιστώσες της αειφορίας στα βιβλία της Γλώσσας της Γ’ (Τρίτης) Τάξης του Δημοτικού Σχολείου...APΘPOΓPAΦIA

08

30_01-38:Layout 1 21/09/2009 10:53 ΠΜ Page 8


πόλεμος τοποθετείται κατά βάση, στο παρελθόν καιμία μόνον φορά στο παρόν. Το «παρελθόν» αφοράπροϊστορικά χρόνια π.χ. (ΑΝΘ/85:Τρωικός πόλεμος),αρχαιότητα π.χ. (ΑΝΘ/90: Μαραθώνας), Τουρκοκρα-τία, 20ο αιώνα π.χ. (ΒΜ1/16: Β’ Παγκόσμιος Πόλε-μος, ΒΜ3/58: Τουρκική εισβολή στην Κύπρο), ενώτο «παρόν» αφορά φυσικά, πόλεμο σε μακρινή χώρα(ΒΜ3/51: Αφγανιστάν).

Σε οποιοδήποτε χωροχρονικό επίπεδο, ο πόλε-μος αποτελεί το κύριο πλην όμως όχι μοναδικό αίτιοτων παρακάτω δεινών επιπτώσεων:

Οι 3 αναφορές σε τραυματισμούς, απώλειες ζωήςκαι ασθένειες είναι σημαντικές π.χ. (ΒΜ3/56: «[…]σε όσους από εμάς πάσχουμε από ασθένειες πουπροέρχονται από την ατομική βόμβα»).

Επιπλέον, 8 φορές τα βιβλία αναφέρουν υλικέςκαταστροφές/απώλειες, οι οποίες είναι επιπτώσειςπολεμικών επιχειρήσεων ή φυσικών φαινομένων,όπως σεισμού και παλιρροϊκού κύματος. Περιγρά-φονται ως καταστροφές ατομικών περιουσιών και ωςγενικές μεγαλύτερες καταστροφές π.χ. (ΒΜ3/51:«Είδα το σπίτι μας να καίγεται [Αφγανιστάν]»).

Η προσφυγιά/μετανάστευση (12 αναφορές), απο-τελεί τραγικό συνεπακόλουθο του πολέμου π.χ.(ΒΜ3/58: «Ένα παιδί θυμάται πώς αναγκάστηκε ναεγκαταλείψει το χωριό του, στις 20 Ιουλίου 1974, τηνημέρα της τουρκικής εισβολής στην Κύπρο.» ήΑΝΘ/154: «[…] ο βομβαρδισμός της Σάμου αναγκά-ζει την οικογένεια της Βαγγελίτσας να ακολουθήσειτο δρόμο της προσφυγιάς στην Παλαιστίνη»). Σε μιααναφορά η προσφυγιά είναι αποτέλεσμα φυσικής κα-ταστροφής (ΒΜ3/50).

Η φτώχεια/ανέχεια/πείνα και γενικότερα η κακήποιότητα ζωής, σύμφωνα με τις 8/72 αναφορές, οφεί-λονται κυρίως στον πόλεμο, σε φυσικές καταστροφέςκαι έλλειμμα φυσικού πλούτου π.χ. (ΒΜ1/79: «Δενπέρασε πολύς καιρός [από την έναρξη της Γερμανοϊ-ταλικής κατοχής] κι άρχισε να θερίζει την Ελλάδα μιαφοβερή πείνα» ή ΒΜ3/50: «Χάσαμε τα πάντα [μετάτο μεγάλο σεισμό]»). Στην Ελλάδα, η φτώχεια παρου-σιάζεται ως φαινόμενο, που αντιμετώπισαν μόνον οιπαππούδες μας και σήμερα δεν υφίσταται (ΒΜ1/16:«Σκέψου ότι ένα μολύβι το έκοβε η μάνα μου στατρία, για να πάρουμε οι τρεις αδελφές από ένα κομ-ματάκι»).

Η μη πρόσβαση στην εκπαίδευση ή οι κακές εκ-παιδευτικές συνθήκες αποτυπώνονται σε 9/72 ανα-φορές. Ορισμένες αφορούν την περίοδο τηςΓερμανοϊταλικής κατοχής στην Ελλάδα π.χ.(ΑΝΘ/99: «Το είχανε επιτάξει οι καραμπινιέροι καιτώρα τα μαθήματα γινόντανε σ’ ένα πρώην γκαράζ»).Άλλες αφορούν τη σύγχρονη πραγματικότητα σεχώρες της Ασίας και Αφρικής και σχετίζονται με τοβιοτικό επίπεδο, τη θέση και το ρόλο των παιδιών καιτη θέση και το ρόλο της γυναίκας στις κοινωνίεςαυτές π.χ. (ΒΜ3/54: «Τα περισσότερα παιδιά της πε-ριοχής δεν πηγαίνουν σχολείο, επειδή αυτό βρίσκεταιμακριά και γιατί εργάζονται στα χωράφια για να βοη-θήσουν την οικογένειά τους» ή ΒΜ3/51: «Είμαι τοπρώτο κορίτσι από την οικογένειά μου που πηγαίνεισχολείο»).

Υπάρχουν 7 (επτά) αναφορές σε παιδική εργα-σία/εκμετάλλευση. Από αυτές, οι 3 (τρεις) περιγρά-φουν «μαθητεία» σε ραφτάδικο του παρελθόντος στηΜικρά Ασία. Παιδιά φτωχών οικογενειών έπρεπε να«μαθητεύσουν» κοντά σε μαστόρους κάποια βιοπο-ριστική τέχνη. Οι συνθήκες πολλές φορές ήταν άσχη-μες π.χ. (ΒΜ3/8: «Όμως, η δουλειά στο ραφτάδικοήτανε σκληρή και το αφεντικό δε χωράτευε»).

Οι άλλες 4 σχετικές αναφορές δίνουν πληροφο-ρίες για παιδική εργασία σήμερα, η οποία όμωςυπάρχει κυρίως σε χώρες της Ασίας και της Αφρικήςπ.χ. (ΒΜ3/51: «Δουλεύω μαζί με άλλα παιδιά σε έναεργοστάσιο σπίρτων [Ινδία]»). Έτσι, φαντάζει καιαυτό το φαινόμενο «μακρινό». Απ’ την άλλη, δε γίνε-ται συσχετισμός του φαινομένου με τη συμπεριφοράτων «βόρειων» κοινωνιών οι οποίες ενισχύουν το φαι-νόμενο της παιδικής εργασίας, καταναλώνοντας ασυ-στόλως τα προϊόντα της.

Όλα τα παραπάνω φαινόμενα προκαλούν μεγάλοκακό και στον ψυχισμό αυτών που τα βιώνουν σε ατο-μικό ή ομαδικό επίπεδο. Αυτό εμφαίνουν 4 φρά-σεις/προτάσεις του υλικού π.χ. (ΒΜ1/79: «Η μαμάέκλαιγε, ο μπαμπάς ήταν καταστενοχωρημένος κιεμείς οι τρεις αδερφές καθόμασταν χωρίς μιλιά [γερ-μανική κατοχή]»).

Β2. Αξίες αειφορίας/ανθρώπινες σχέσεις Η υποκατηγορία αυτή εκπροσωπείται με πολλές ανα-φορές (117). Τα 9/117 ευρήματα περιέχουν τον όρο


30_01-38:Layout 1 21/09/2009 10:53 ΠΜ Page 9

«Ειρήνη» ή συμφραζόμενά του. Η επιθυμία για ει-ρήνη σε παγκόσμιο επίπεδο εκφράζεται κυρίως απότα παιδιά. Χαρακτηριστική είναι μία αναφορά στηνοποία συνάδει το ενδιαφέρον για τη βιωσιμότητα τουπεριβάλλοντος με αυτό για την Ειρήνη (ΒΜ3/51:«Νοιαζόμαστε για το περιβάλλον και θέλουμε ένανκόσμο χωρίς πολέμους»). Η κοινωνική δικαιοσύνη παρουσιάζεται και ως «εφι-κτή» σε μια προσωποποιημένη κοινωνία λουλουδιώνπ.χ. (ΒΜ2/50: «Έφταναν όλα για όλους») και ως«πρέπον ζητούμενο» (ΒΜ3/51: «Όλοι μας πρέπει ναέχουμε φαγητό, στέγη και ιατρική φροντίδα» ή «Αξί-ζουμε [όλοι] μια ευτυχισμένη ζωή»).

Η αλληλεγγύη και ο αλτρουισμός εκφράζονταιείτε με απλό ενδιαφέρον π.χ. (ΒΜ3/49: «Μαθαίνουμεγια τα προβλήματά τους, για τις ανάγκες τους, ταόνειρά τους») είτε έμπρακτα σε γνωστούς και αγνώ-στους (ΒΜ1/79: «Κρυφτήκαμε στο διαμέρισμά του»[Γερμανοϊταλική κατοχή] ή ΑΝΘ/175: «Από τότε πρό-σφερε τη βοήθειά του σε εκατοντάδες ανθρώπους σ’όλο τον κόσμο»). Επίσης, εκφράζεται και η αρνητικήεκδοχή π.χ. (ΒΜ3/28: «Εγώ ζω ξέγνοιαστος και καρ-φάκι δε μου καίγεται για κανέναν!»).

Η αλληλεγγύη όπου αναφέρεται, είναι μόνον«συγχρονική» και όχι και «διαγενεακή», για τις γενεέςτου μέλλοντος, όπως την προϋποθέτει η αειφορία.

Ο σεβασμός και η αποδοχή του «κοντινού» ή του«μακρινού» «άλλου» παρουσιάζεται και με θετικές(16) και με αρνητικές (9) αναφορές π.χ. (ΒΜ1/9:«Γνωριμία με νέους φίλους και με σχολεία από άλλεςχώρες του κόσμου», ΒΜ2/49: «Κι εμείς οι μαργαρίτεςδιαφέρουμε μεταξύ μας κι όμως ταιριάξαμε, […] κοί-ταζε με συμπάθεια την παπαρούνα»).

Η δημοκρατία και η ελευθερία αναφέρονται, όχισε ικανοποιητικό βαθμό, σε περιόδους κατοχής καιολοκληρωτισμού (6 φορές).

Οι υπόλοιπες 48 αναφορές της υποκατηγορίαςαφορούν φιλία/συντροφικότητα (25), αγάπη (16),γενναιοδωρία (7). Καταγράφηκαν ως ενισχυτικά καισυστατικά στοιχεία της αλληλεγγύης.

Β3. Ενεργός συμμετοχή/ενεργός πολιτότητα Η υποκατηγορία αυτή εκφράζεται μέσα στο υλικό με τιςλιγότερες αναφορές (43), στην κατηγορία «Κοινωνία»

Η προσφορά έχει κάποιες φορές χαρακτήρα ατο-μικό π.χ. (ΒΜ1/64: «Ο πατέρας ενός παιδιού […] κα-

θάρισε όλο το οικόπεδο […]»). Τις περισσότερεςφορές ο χαρακτήρας της είναι συλλογικός/συνεργα-τικός π.χ. (ΒΜ1/63: «Τα παιδιά υιοθετούν και προ-στατεύουν δημόσιους χώρους»). Κάποιες άλλεςφορές, η έννοια της εθελοντικής προσφοράς έχει μα-ζικότερο χαρακτήρα και εκφράζεται συνήθως δια τωνΜη Κυβερνητικών Οργανώσεων (ΜΚΥΟ) (ΒΜ3/53).

Οι μαθητές, λειτουργώντας ως ενεργοί πολίτες,προσπαθούν να κινητοποιήσουν προς την κατεύ-θυνση της επίλυσης προβλημάτων της περιοχής τουςτον Οργανισμό Τοπικής Αυτοδιοίκησης (ΒΜ1/64):«Πρώτα απ’ όλα, τηλεφωνήσαμε στο Δήμο και ζητή-σαμε να καθαρίσει το οικόπεδο από τα σκουπίδια καινα βάλει στη γωνία του έναν κάδο απορριμμάτων»).

Υπάρχει και η «άλλη πλευρά του νομίσματος», δη-λαδή η αδιαφορία για το κοινωνικό σύνολο και ενγένει το ευρύτερο περιβάλλον εκτός του μικροπερι-βάλλοντος του σπιτιού και της αυλής μας, όπως και ηάποψη ότι οι λύσεις έρχονται πάντοτε από τους φο-ρείς διοίκησης χωρίς τη συμμετοχή του πολίτη π.χ.(ΒΜ1/64: «[…] και σκαλίζουν τα σκουπίδια που πε-τάνε διάφοροι» ή ΒΜ1/67: «[Στη διάρκεια της απερ-γίας των υπαλλήλων καθαριότητας] Οι κάδοιαπορριμμάτων είχαν γεμίσει και η δήμαρχος καλούσετους δημότες να μην κατεβάζουν τα σκουπίδια τουςστους δρόμους»).

Η διεκδίκηση/αγώνας αναφέρονται (7 φορές) ωςαπελευθερωτικός σε κείμενα για την Τουρκοκρατία,την Γερμανοϊταλική κατοχή, τη δικτατορία π.χ.(ΒΜ1/84: «[…] έχουν έρθει εδώ για να τιμήσουν τοναγώνα των φοιτητών του Πολυτεχνείου»). Άλλες 5φορές παίρνει τη μορφή απεργίας για βελτίωση τωνσυνθηκών εργασίας και των αμοιβών, η οποία οδηγείσε θετικό αποτέλεσμα, ενίοτε με ανθρώπινες απώ-λειες π.χ. (ΒΜ3/67: «Στις αγωνιστικές κινητοποιήσειςτου Σικάγο πολλά άτομα έχασαν τη ζωή τους»). Στηδιαδικασία λήψης απόφασης για επίλυση ενός περι-βαλλοντικού ή άλλου προβλήματος είναι εμφανής η«συλλογικότητα» π.χ. (ΒΜ1/63: «Συζητούν για την κα-θαριότητα» ή ΒΜ1/64: «Την ιδέα την είχε η Σόνια, καιόλοι ενθουσιαστήκαμε»).

Κατηγορία Γ’ : «ΘΕΣΜΟΙ»

Γ1. Νομοθεσία για το Περιβάλλον Υπάρχουν 5 ευρήματα νομοθετικής φύσης για το Πε-ριβάλλον σε ένα μόνο σχετικό κυρίως κείμενο. Το



10

30_01-38:Layout 1 21/09/2009 10:53 ΠΜ Page 10

ένα σχετίζεται με την πρόληψη/καταπολέμηση τηςηχορρύπανσης (ΑΝΘ/25: «Είναι ώρα κοινής ησυ-χίας»). Τα υπόλοιπα 4 «μέτρα» αποσκοπούν στην αν-τιμετώπιση του «επεισοδίου νέφους», που προέκυψεστην φανταστική πόλη. Είναι μέτρα που παίρνονταιμε πρόχειρο, επιπόλαιο και αυθαίρετο τρόπο και ανα-κοινώνονται με γελοίο ύφος από το δήμαρχο προςτους κατοίκους. Είναι προφανές ότι τα συγκεκριμέναμέτρα, δεν αναφέρονται σε περιορισμό των πραγμα-τικών αιτίων του προβλήματος, πλην της θέρμανσηςπ.χ. (ΑΝΘ/24: «Απαγορεύεται να ανάβετε καλοριφέρ,τζάκια, σόμπες, κεριά και σπίρτα», «Απαγορεύεται νατρέχετε με τα πατίνια και να σηκώνετε σκόνη»).

Γ2. Νομοθεσία (γενικά) Η μία από τις (6) αναφορές με νομοθεσία «γενικούπεριεχομένου» ορίζει την υποχρέωση εκχιονισμούτου πεζοδρομίου από τους χρήστες κατοίκους μιαςπόλης του εξωτερικού (ΒΜ2/9). Οι υπόλοιπες 5 ανα-φορές, σε δύο παράλληλα κείμενα, έχουν ως περιε-χόμενο το «τι» επιτρέπεται να πουλούν τα σχολικάκυλικεία (ΒΜ3/41).

Γ3. Νομικά πρόσωπα και φορείς με ενδιαφέρον ή αρμοδιότητα για το Περιβάλλον

Το ενδιαφέρον του Συλλόγου Γονέων (1 αναφορά)για το Περιβάλλον γίνεται έμπρακτο, με τη συμπαρά-σταση στην προσπάθεια των παιδιών προς αυτή τηνκατεύθυνση (ΒΜ1/65).

Ο Δήμος παρουσιάζεται 3 φορές να ανταποκρίνε-ται δια του δημάρχου και της αρμόδιας υπηρεσίας τουστην υπόθεση «καθαριότητα» και «μέριμνα» για κοι-νόχρηστους χώρους π.χ. (ΒΜ1/65: «[…] κι υποσχέ-θηκε να ποτίζει ο Δήμος τα λουλούδια και το χορτάριτο καλοκαίρι που θα είμαστε διακοπές»). Άλλες 2φορές όμως καταδεικνύεται στο πρόσωπο του δημάρ-χου και του συνεργάτη του, όχι απλά η αδιαφορία γιατο περιβάλλον αλλά και η υπαιτιότητα της πρόκλησηςτου νέφους, την οποία μεταξύ τους παραδέχονται(ΑΝΘ/24).

Το σχολείο, σε 3 αναφορές, ενδιαφέρεται για τατεκταινόμενα όχι μόνο στην οικολογική αλλά και στηνκοινωνική πτυχή του Περιβάλλοντος π.χ. (ΒΜ3/54:«Το σχολείο μας, […] αποφάσισε να γίνει ανάδοχοςενός αγοριού, του μικρού Γιακόλα, από το χωριόΓιαμπέλο της Αιθιοπίας»).

Το Λιμενικό Σώμα προβαίνει σε δραστηριότητααποκατάστασης θαλάσσιας ρύπανσης από πετρελαι-οκηλίδα (ΒΜ1/75)

Οι (6) αναφορές σε ΜΚΥΟ «φωτογραφίζουν» τηUNICEF, την ActionAid και μία Τοπική ΟικολογικήΟμάδα. Για τις δύο πρώτες παρέχονται και πληροφο-ρίες για την «ηλικία» τους και το ανθρωπιστικό έργοπου επιτελούν ανά τον κόσμο π.χ. (ΒΜ3/53: «Η UNI-CEF (Γιούνισεφ) ιδρύθηκε το 1946 από τον Οργανι-σμό Ηνωμένων Εθνών για να προστατεύσει τα παιδιάόλου του κόσμου»). Η αναφορά στην ΟικολογικήΟμάδα, δημιουργεί την εντύπωση ότι είναι η μόνη αρ-μόδια και επιπλέον «υποχρεωμένη» να προβεί σεδραστηριότητες ανακύκλωσης (ΒΜ1/68: «Θα έρθουνοι φίλοι μας από την Οικολογική Ομάδα, θα μαςφορτώσουν στο φορτηγάκι τους και μετά...»).

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

T ο Φυσικό Περιβάλλον (ΦΠ) έχει έντονη παρου-σία μέσα στο υλικό. Μεγάλο κομμάτι της εκ-φράζεται με ουδέτερο τρόπο πλην όμως έχει

συνήθως γνωστικό περιεχόμενο. Το ΦΠ έχει έντονη παρουσία και ως «Αρκαδική

Φύση». Η φύση με τα βιοτικά και αβιοτικά στοιχείατης «ευχαριστεί», «διασκεδάζει», «ψυχαγωγεί», προ-καλεί «δέος», «σεβασμό», «θαυμασμό», «επιθυμία» ναβρίσκεται κανείς κοντά της. Επίσης, ποικίλα συναι-σθήματα, ανάλογα με την «καλή» ή την «κακή» κατά-σταση στην οποία αυτή βρίσκεται.

Το ΦΠ αποτυπώνεται ως «πηγή ζωής/φυσικώνπόρων», κυρίως με αναφορές σε τροφικές σχέσεις,σε ενδιαιτήματα διαφόρων οργανισμών, στις διαδι-κασίες του κύκλου της ζωής (αποικοδόμηση, ανανέ-ωση, αναζωογόνηση) και σε κάποιες περιπτώσεις, ωςπροστάτης του ανθρώπου. Αν και σχετικά λίγες, οιπληροφορίες αυτές αποκαλύπτουν ως έναν βαθμότην εξάρτηση του ανθρώπου από τη φύση και την αλ-ληλεξάρτηση μεταξύ των έμβιων όντων.

Χωρίς λοιπόν να καλύπτεται πλήρως το φάσμα τηςεξάρτησης του ανθρώπου από το ΦΠ, ο συνδυασμόςτων τριών αυτών διαστάσεών του (Αρκαδική φύση,πηγή ζωής, πηγή φυσικών πόρων), έχει μιαν αξιό-λογη δυναμική μέσα στο υλικό.

Τα Περιβαλλοντικά προβλήματα, τα αίτια και οιεπιπτώσεις τους έχουν ελλειμματική πλην όμως όχι



30_01-38:Layout 1 21/09/2009 10:53 ΠΜ Page 11

ανύπαρκτη αναφορά. Παρουσιάζονται περισσότεροφαινόμενα ρύπανσης υδάτων, ατμοσφαιρικής ρύπαν-σης (με κάποιες «άμεσες» τοπικού χαρακτήρα επιπτώ-σεις της) και μείωσης συγκεκριμένων πληθυσμών καιλιγότερο ή καθόλου φαινόμενα υπερβολικής εκμε-τάλλευσης δασικών εκτάσεων και ρύπανσης εδαφών.Η θαλάσσια ρύπανση αναφέρεται σε ατυχήματα κατάτη μεταφορά πετρελαίου και καθόλου σε βιομηχα-νική, γεωργική ή άλλη δραστηριότητα. Η ποιοτική καιποσοτική υποβάθμιση του γλυκού νερού είναι πολύ«μακρινή» για εμάς. Το «ενεργειακό πρόβλημα» δεναπασχολεί κάποιο κείμενο του υλικού. Η ηχορύ-πανση ανήκει σε μιαν άλλη εποχή, ενώ η αισθητικήρύπανση δεν υπάρχει.

Ελλιπής αλλά όχι ανύπαρκτη είναι μέσα στα βιβλίακαι η «Προστασία του Περιβάλλοντος», με έμφασηστην αντιμετώπιση παρά στην πρόληψη. Η ανακύ-κλωση φαίνεται να είναι η «πανάκεια» για την οικολο-γική κρίση. Δε συνδέεται η μείωση παραγωγήςανακυκλώσιμων και μη σκουπιδιών με την μείωση κα-τανάλωσης. Δεν προτείνεται κάποιος αειφορικός τρό-πος διαχείρισης των μη ανακυκλώσιμων σκουπιδιών.

Η προσφυγή σε Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας(ΑΠΕ) δε φαίνεται πουθενά, αφού πουθενά δε φαί-νεται και το «ενεργειακό πρόβλημα».

Ένα μεγάλο τεχνολογικό επίτευγμα, το μετρό, δενφαίνεται να συμβάλλει στην καταπολέμηση της ατμο-σφαιρικής ρύπανσης και ηχορύπανσης και στην εξοι-κονόμηση ενέργειας αλλά μόνον στην εξοικονόμησηχρόνου.

Όμως, παρόλο που η οικοπεριβαλλοντική πτυχήτης αειφορίας παρουσιάζεται με ποιοτικές ελλείψειςμέσα στο υλικό, η παρουσία αυτή έχει και αρκετά ση-μαντικά χαρακτηριστικά στοιχεία προς την κατεύ-θυνση επίτευξής της.

Πρωτεύουσα θέση στη διακύβευση της κοινωνι-κοπολιτικής και πολιτιστικής-πολιτισμικής βιωσιμότη-τας έχει ο πόλεμος. Η δε ύπαρξη του οποιουδήποτεπολέμου παραμένει αναιτιολόγητη, χωρίς την παρα-μικρή νύξη στα κίνητρα των υποκινητών του. Έπονταιοι κλιματικές συνθήκες και οι φυσικές καταστροφές.Συνέπειές τους (πολέμου, κλιματικών συνθηκών, φυ-σικών καταστροφών), αποτελούν οι ασθένειες, τραυ-ματισμοί, θάνατοι και οι υλικές απώλειες. Αλυσιδωτέςσυνεπαγωγές τους είναι η προσφυγιά, η κακή ποι-ότητα ζωής, η ανέχεια, η φτώχεια, η πείνα, οι κακές

εργασιακές συνθήκες, η παιδική εργασία/εκμετάλ-λευση, η μη πρόσβαση στην εκπαίδευση, οι κακέςσυνθήκες εκπαίδευσης. Η αλυσίδα αυτή έχει ως τε-λευταίο κρίκο τον κακό ψυχισμό των μελών των κοι-νωνιών στις οποίες υφίστανται.

Δεν είναι εμφανής η κοινωνική αδικία ανάμεσαστις «αναπτυγμένες» και στις «υπό ανάπτυξη» χώρες,ούτε και ανάμεσα στους πολίτες της ίδιας χώρας. Ταδεινά δεν αναφέρονται σε καμία περίπτωση, ως συ-νέπειες εκμετάλλευσης του «Τρίτου Κόσμου» από τιςαναπτυγμένες χώρες, με αποτέλεσμα τη συσσώρευσητου παγκοσμίου πλούτου σε αυτές.

Πλην όμως, οι εικόνες των παραπάνω «δεινών»στις κοινωνίες των ανθρώπων, ακόμη και «απογυ-μνωμένες» από τους κύριους λόγους ύπαρξής τους,θεωρούμε ότι μπορούν να λειτουργήσουν ως εφαλ-τήριο προς την πρόσληψη και ενστερνισμό ή ενί-σχυση των αξιών της αειφορίας.

Οι αξίες που διασφαλίζουν την κοινωνικοπολιτική,την πολιτιστική–πολιτισμική και την οικοπεριβαλλον-τική βιωσιμότητα, βρίσκονται επαρκώς διεσπαρμένεςμέσα στο υλικό. Η ειρήνη, η κοινωνική δικαιοσύνη, ηαλληλεγγύη, ο σεβασμός και αποδοχή του «άλλου»παρουσιάζονται περισσότερο ως αιτούμενα, και μάλι-στα από νεανικές φωνές, παρά ως δεδομένα. Αυτόαποτελεί λογική κατάληξη της αρκετά μεγάλης παρου-σίας των «δεινών», που διακυβεύουν την βιωσιμότητατου Φυσικού και Ανθρωπογενούς Περιβάλλοντος. Ηαλληλεγγύη δεν αναφέρεται στις μελλοντικές γενιέςαλλά μεταξύ ανθρώπων ή γενεών του παρόντος. Οιέννοιες της δημοκρατίας και της ελευθερίας δεν πα-ρουσιάζονται ικανοποιητικά.

Διάσπαρτες μέσα στο υλικό έχουμε και τις αξίεςτης φιλίας/συντροφικότητας, αγάπης, γενναιοδωρίαςκαι αλτρουισμού.

Η «ενεργός συμμετοχή» και η «ενεργός πολιτό-τητα» συνυφαίνονται μέσα σε δράσεις-ενέργειες εθε-λοντικής ατομικής, ομαδικής ή μαζικότερηςπρο σφοράς προς άτομα και προς το κοινωνικό σύ-νολο, σε δράσεις-ενέργειες διεκδίκησης με αγώνα,σε διαδικασίες συμμετοχικής λήψης αποφάσεωναλλά και σε προσπάθειες κινητοποίησης των φορέωνδιοίκησης.

Η αρνητική διάσταση της «ενεργού συμμετοχής»και της «ενεργού πολιτότητας» και εν γένει του έμπρα-κτου ενδιαφέροντος για το κοινωνικό σύνολο, πα-



12

30_01-38:Layout 1 21/09/2009 10:53 ΠΜ Page 12

ρουσιάζει ανεύθυνους πολίτες, οι οποίοι είτε παρα-μένουν αδρανείς είτε δημιουργούν οι ίδιοι κάποιαπροβλήματα.

Θεωρούμε ικανοποιητική ποιοτικά την περιεκτικό-τητα του υλικού και ως προς αυτό το σκέλος της κοι-νωνικής πτυχής της αειφορίας.

Οι αναφορές στους «Θεσμούς», που αφορούν τιςσχέσεις μεταξύ ανθρώπου και λοιπού Περιβάλλοντοςείναι ελάχιστες. Ο δε τρόπος με τον οποίο εκφράζον-ται τα «έκτακτα μέτρα» αντιμετώπισης μιας προβλημα-τικής κατάστασης, δίνει την εντύπωση ότι η«Νομοθεσία για το Περιβάλλον» είναι αυθαίρετο έργομεμονωμένων εκπροσώπων της Τοπικής Αυτοδιοίκη-σης και μάλιστα όχι «προληπτικό» αλλά «θεραπευ-τικό».

Ως προς τα νομικά πρόσωπα, που δείχνουν ενδια-φέρον ή έχουν αρμοδιότητα για το Περιβάλλον, πα-ρουσιάζονται με θετικό τρόπο ο Σύλλογος Γονέων, τοΣχολείο, κάποιες ΜΚΥΟ, το Λιμενικό Σώμα, ενώ μεθετικό και αρνητικό τρόπο παρουσιάζονται ο Δήμοςκαι ο Δήμαρχος. Το Σχολείο ενδιαφέρεται όχι μόνογια την οικολογική αλλά και για την κοινωνική πτυχήτου περιβάλλοντος. Οι ΜΚΥΟ που αναφέρονται έχουνέργο κατ’ εξοχήν ανθρωπιστικό και όχι προστασίαςτου ευρύτερου περιβάλλοντος. Η παρουσία καθαράΠεριβαλλοντικών ΜΚΥΟ περιορίζεται σε μια τοπικήοικολογική ομάδα. Δεν αναφέρεται καμία από τιςγνωστές ελληνικής, διεθνούς ή παγκόσμιας εμβέλειαςΟικολογικές - Περιβαλλοντικές ΜΚΥΟ. Ο δε τρόποςπαρουσίασης της τοπικής οικολογικής ομάδας, προσ-δίδει σ’ αυτήν το χαρακτηριστικό της «μοναδικότητας/αποκλειστικότητας» ως προς τη συγκεκριμένη αρμο-διότητα (π.χ. της ανακύκλωσης).

Εν κατακλείδι, και με γνώμονα ότι το υλικό πουδιερευνήθηκε εξυπηρετεί κυρίως τη στοχοθεσία τουγνωστικού αντικειμένου της Γλώσσας, θεωρούμε ότιοι αναφορές μέσα σ’ αυτό σε έννοιες και αξίες συνι-στώσες της αειφορίας, τόσο ποσοτικά όσο και ποι-οτικά, είναι ικανοποιητικές. Είναι δυνατόν τοσυγκεκριμένο υλικό να χρησιμοποιηθεί περιστασιακά

για σχετικές με την μακροέννοια της αειφορίας δια-θεματικές δραστηριότητες, πρωτίστως στην πτυχή«Κοινωνία» και δευτερευόντως στην πτυχή «Περιβάλ-λον».

Η εμφανής παρουσία του συνόλου σχεδόν τωνκοινωνικών αξιών, οι οποίες θεωρούνται προϋπόθεσηγια την ευόδωση της αειφορίας αλλά και η παρουσίαμέρους των στοιχείων της οικοπεριβαλλοντικής τηςπτυχής, συνεπάγονται ότι τα συγκεκριμένα βιβλία τηςΓλώσσας της Γ’ Τάξης του δημοτικού σχολείου εναρ-μονίζονται σε ικανοποιητικό βαθμό με τη στοχοθεσίατου ΔΕΠΠΣ στον τομέα αυτό.

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Για τη συνέχιση και διεύρυνση της συζήτησης, ηέρευνα μπορεί να επεκταθεί στα εξής:• στην ανάλυση των εικόνων των συγκεκριμένων βι-

βλίων, • στην ανάλυση περιεχομένου των 2 τευχών του Τε-

τραδίου Εργασιών, για διερεύνηση ενδεχόμενηςσυμπληρωματικότητάς τους, έναντι των ΒΜ, σε έν-νοιες συνιστώσες της αειφορίας,

• στο συσχετισμό των ευρημάτων με τα περιεχόμενατου εκπαιδευτικού υλικού της Μελέτης Περιβάλ-λοντος της Γ’ Τάξης,

• στη διερεύνηση των βιβλίων της Γλώσσας τωνάλλων τάξεων του δημοτικού σχολείου,

• στη διερεύνηση της εικόνας που έχουν οι εκπαι-δευτικοί για το συγκεκριμένο εκπαιδευτικό υλικό,

• στο κατά πόσον αξιοποιούν ή είναι διατεθειμένοινα αξιοποιήσουν τα κείμενα του εκπαιδευτικούυλικού της Γλώσσας της Γ’ Τάξης στο πλαίσιουλοποίησης προγραμμάτων Περιβαλλοντικής Εκ-παίδευσης,

• στο πώς εισπράττουν/προσλαμβάνουν οι μαθητέςτις συνιστώσες έννοιες της αειφορίας, που περι-λαμβάνονται στο «έκδηλο» αλλά και στο «λανθά-νον» περιεχόμενο των νέων βιβλίων. ◼



30_01-38:Layout 1 21/09/2009 10:53 ΠΜ Page 13

UNESCO, (2005). United Nations Decade of Educa-tion for sustainable development 2005-2014. In-ternational Implementation Scheme. DRAFT.UNESCO, Paris.

Αραβαντινός, Α. (ανατ. 1998). Πολεοδομικός σχεδια-σμός, για μια βιώσιμη ανάπτυξη του αστικούχώρου. Συμμετρία, Αθήνα.

Αριανούτσου, Μ. (1999). «Οικολογικά συστήματα».Στο Αριανούτσου, Μ., Γεωργίου, Κ., Δημητρακό-πουλος, Α., Καρτάλης, Κ., Παναγιωτίδης, Π., Στα-ματόπουλος, Κ., Εισαγωγή στο Φυσικό καιΑνθρωπογενές Περιβάλλον: Το Φυσικό Περιβάλ-λον, σελ. 17-73. ΕΑΠ, Πάτρα.

Γεωργόπουλος, Α. (1998). Γη, Ένας Μικρός και Εύ-θραυστος Πλανήτης. Gutenberg, Αθήνα.

Δημητρίου, Α. (2005). «Η Περιβαλλοντική Εκπαί-δευση ως μέσο για την ανάπτυξη της συνεργασίαςτων λαών, την κοινωνική δικαιοσύνη, την ειρήνηκαι τον πολιτισμό». Στο Γεωργόπουλος, Α. (επιμ.),Περιβαλλοντική Εκπαίδευση: Ο νέος πολιτισμόςπου αναδύεται, σελ. 321-340. Gutenberg, Αθήνα.

Εμμανουήλ, Δ. (1999). «Πληθυσμός και οικονομικέςδραστηριότητες». Στο Αραβαντινός, Α., Βλαστός,Θ., Εμμανουήλ, Δ., Μαρίνος – Κουρής, Δ.,Μέμος, Κ., Σκίκος, Γ., Σμπόνιας, Κ., Τσούτσος,Θ., Εισαγωγή στο Φυσικό και Ανθρωπογενές Πε-ριβάλλον: Το Ανθρωπογενές Περιβάλλον, Τόμ.Β1, σελ. 67-114. ΕΑΠ, Πάτρα.

Κοσμάκη, Π. (1999). «Πρόλογος-Εισαγωγή». ΣτοΑραβαντινός, Α., Βλαστός, Θ., Εμμανουήλ, Δ.,Μαρίνος-Κουρής, Δ., Μέμος, Κ., Σκίκος, Γ.,Σμπόνιας, Κ., Τσούτσος, Θ., Εισαγωγή στο Φυ-σικό και Ανθρωπογενές Περιβάλλον: Το Ανθρω-πογενές Περιβάλλον, Τόμ. Β1, σελ. 17-22. ΕΑΠ,Πάτρα.

Κατσίκης, Απ. & Ζαχαρίου, Αρ. (2005). «Η Περιβαλ-λοντική Εκπαίδευση στην Ευρώπη: Πορεία καιΠροοπτικές». Στο Γεωργόπουλος, Α. (επιμ.), Πε-ριβαλλοντική Εκπαίδευση: Ο νέος πολιτισμός πουαναδύεται, σελ. 253-278. Gutenberg, Αθήνα.

Κορφιάτης, Κ., Στάμου, Α., Παρασκευόπουλος, Σ.(2003). «Το Περιβάλλον στα Διδακτικά Εγχειρί-δια του Δημοτικού Σχολείου». Στο Παρασκευό-

πουλος, Σ. & Κορφιάτης, Κ., ΠεριβαλλοντικήΕκπαίδευση: Θεωρίες και Μέθοδοι, σελ. 105-124. Χριστοδουλίδης, Θεσσαλονίκη.

Κυριαζή, Ν. (2003). Η Κοινωνιολογική Έρευνα: Κρι-τική επισκόπηση των μεθόδων και των τεχνικών.Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα.

Περικλέους, Ε. (2005). «Ενεργός Πολιτότητα: Η πρό-κληση της εποχής μας και ο ρόλος της Περιβαλ-λοντικής Εκπαίδευσης». Στο Νικολάου, Κ. (επιμ.),Ένωση Ελλήνων Χημικών (Περιφερειακό ΤμήμαΚεντρ. & Δυτ. Μακεδονίας): 2ο Περιβαλλοντικό Συ-νέδριο Μακεδονίας. Θεσσαλονίκη, 8-12/10/2005,ΥΠΕΧΩΔΕ, ΥΠ. Ανάπτυξης, ΥΜΑΘ (CD).

Σακαλάκη, Μ. (2001). «Η Ανάλυση Περιεχομένου».Στο Παπαστάμου, Σ., Εισαγωγή στην ΚοινωνικήΨυχολογία Ι . Επιστημολογικοί προβληματισμοίκαι μεθοδολογικές κατευθύνσεις, σελ. 477-493.Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα.

Σκούλος, Μ. (2004). «Εξελίξεις εννοιών και ΔιεθνείςΠρωτοβουλίες στην Εκπαίδευση για το Περιβάλ-λον και την Αειφόρο Ανάπτυξη». Στο Π.Ε.ΕΚ.Π.Ε.,2ο Πανελλήνιο Συνέδριο: Βιώσιμη Ανάπτυξη, Πε-ριβαλλοντική Εκπαίδευση, Τοπικές Κοινωνίες.Ουρανούπολη Χαλκιδικής, 15-17/10/2004, Εκδο-τικός Όμιλος ΙΩΝ (CD).

Σφενδουράκης, Σ. (2002). «Βασικές αρχές της Οικο-λογίας από τη σκοπιά της διαχείρισης». Στο Σφεν-δουράκης, Σ. & Κορφιάτης, Κ., ΠεριβαλλοντικέςΕκδόσεις. Αθήνα, Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς& Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών.

Φλογαΐτη, Ε. (2006). Εκπαίδευση για το Περιβάλλονκαι την αειφορία. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα.

ΥΠ.Ε.Π.Θ., Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, (2003). Διαθε-ματικό Ενιαίο Πλαίσιο Σπουδών ΠρογραμμάτωνΣπουδών και Αναλυτικά Προγράμματα Σπουδώνγια την Υποχρεωτική Εκπαίδευση. Y.A.21072α/Γ2, Φ.Ε.Κ. τεύχος β’ , αρ. φύλλου 303/13-3-2003.

ΥΠ.Ε.Π.Θ., Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, (2003). Διαθεμα-τικό Ενιαίο Πλαίσιο Σπουδών ΠρογραμμάτωνΣπουδών και Αναλυτικά Προγράμματα Σπουδώνγια την Υποχρεωτική Εκπαίδευση. Y.A. 21072β/Γ2,Φ.Ε.Κ. τεύχος β’ , αρ. φύλλου 304/13-3-2003.



14

Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α

30_01-38:Layout 1 21/09/2009 10:53 ΠΜ Page 14

Συνιστώσες της αειφορίας στα βιβλία της Γλώσσας της Γ΄...

Documents

Transcript of Συνιστώσες της αειφορίας στα βιβλία της Γλώσσας της Γ΄...