Μακεδονικός αγώνας

Ο Μακεδονικός αγώνας ήταν ένοπλη αντιπαρά-θεση στις αρχές του 20ου αιώνα που διήρκεσεπερίπου 4 χρόνια (1904-1908) και διεξήχθη στηΜακεδονία (τότε μέρος της Οθωμανικής Αυτοκρατο-ρίας) μεταξύ κυρίως Ελλήνων, Βουλγάρων και Τούρ-κων, και δευτερευόντος Σέρβων και Ρουμάνων απότη στιγμή που έγινε αντιληπτό πως η σημαντική αυτήεπαρχία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας θα ήταν ηεπόμενη εδαφική απώλεια τουΜεγάλου Ασθενούς.[1]

Λόγω του ότι, η περιοχή της Μακεδονίας, τέθηκε υπόδιεθνή Επιτροπεία μετά τη Συνθήκη του Βερολίνου(1878) και Γάλλοι, Ρώσοι και Αυστριακοί στρατιωτι-κοί ανέλαβαν καθήκοντα παράλληλης διοίκησης μετους Οθωμανούς, η Υψηλή Πύλη αδυνατούσε να πα-ρέμβει δραστικά στις ένοπλες συγκρούσεις μεταξύΕλλήνων και Βουλγάρων, οι αντιμαχόμενες πλευ-ρές προσπαθούσαν κατά καιρούς, αφενός να στρέ-φουν τις ευρωπαϊκές και οθωμανικές στρατιωτικέςδιοικήσεις κατά των αντιπάλων τους, και αφετέρουνα συνεργάζονται με όποιες απ' αυτές ήταν δυνατό,ενώ παράλληλα το Ηνωμένο Βασίλειο υποδαύλιζε μεκάθε τρόπο την ενδεχόμενη Ελληνο-Βουλγαρική συ-νεργασία, φοβούμενη την εκμετάλλευσή της από τηΡωσία.

1 Σύνοψη

Στη Μακεδονία, όπως άλλωστε και στην υπόλοιπηΟθωμανική Αυτοκρατορία, η καλύτερη και πιο γό-νιμη γη στα πεδινά ανήκε κυρίως σεΟθωμανούς μπέ-ηδες. Οι περισσότεροι από αυτούς ήταν αλβανικήςκαταγωγής και ασκούσαν παράλληλα χρέη φοροει-σπράκτορα που αυθαιρετούσαν και χρηματίζοντανασύστολα, διαθέτοντας και μια ένοπλη τοπική αστυ-νομία. Έτσι η ζωή για το χωρικό ήταν σκληρή και ηδικαιοσύνη δυσεύρετη.Στα ορεινά και στις πιο απομονωμένες περιοχέςύπήρχαν ελεύθερα χωριά, φτωχά και με άγονη γη.Πλήρωναν μόνο φόρους στους Οθωμανούς και ήτανστο έλεος ληστρικών συμμοριών όταν δεν ανέθε-ταν την ασφάλειά τους σε τοπικούς λήσταρχους.Οι πιο δραστήριοι ήταν εποχιακοί εργάτες, καρβου-νιάρηδες ή ξυλοκόποι, ενώ άλλοι αναγκάζονταν ναστραφούν στη ληστεία, επάγγελμα αρκετά αποδο-τικό εκείνη την εποχή.[2] Τόπος χωρίς οδικό δίκτυοκαι με περιοχές τελείως απομονωμένες η μια απότην άλλη με έλλειψη ασφάλειας, σύντομα θα υποστείτη βουλγαρική προπαγάνδα που θα κυριαρχήσει με

Στιγμιότυπο από το συλλαλητήριο στο προαύλιο χώροτης Μητρόπολης Καστοριάς τον Μάιο του 1904 κατά τηνάφιξη του εξαρχικού επισκόπου Γρηγόριου που τελικάφυγαδεύθηκε συνοδεία Τούρκων μετά από λίγες ημέρες.Ο Γερμανός Καραβαγγέλης απευθυνόμενος στους συγκε-ντρωθέντες μεταξύ των άλλων είπε: «άνευ βουλγαρικήςκοινότητος εις Καστορίαν».

την τρομοκρατία.[3] Έτσι αναδεικνύονται πρωτοκλα-σάτα στελέχη, αρχικά της ΕΜΕΟ ο Τσακαλάρωφ στοΣμαρδέσι, οΜήτρε Βλάχος στοΜακροχώρι και ο Λα-ζάρ Ποπτράϊκωφ στο Δενδροχώρι.Ενόψει της προετοιμασίας της εξέγερσης του Ίλι-ντεν (20 Ιουλίου 1903) χρίζονται οι τοπικοί ηγέτες[4]και τέλος του Αυγούστου 1902 πραγματοποιείται στοΣιδηροχώρι Καστοριάς συνάντηση του απεσταλμέ-νου του Τσόντεφ από το περιβάλλον της βουλγαρικήςανωτάτης αρχής με τους τοπικούς ηγέτες που δη-λώνουν ότι δεν είναι έτοιμοι για μια τέτοια εξέ-γερση, αντιδρώντας μερικοί και στην βουλγαρικήπρωτοβουλία.[5] Ένα μήνα περίπου μετά την εξέ-γερση καίγονται τα περισσότερα χωριά από τουςΟθωμανούς, μερικά ολοσχερώς και τον Οκτώβριοτου 1904 σκοτώνεται στη Στάτιστα (σημερινός Με-λάς) ο ΠαύλοςΜελάς.Με το κίνημα τωνΝεότουρκωντο 1908 αναστέλλεται[6] κάθε εμπόλεμη δραστηριό-τητα μέχρι τους Βαλκανικούς πολέμους 1912-1913.Ο Μακεδονικός Αγώνας ξεκίνησε από την περιοχήτης Καστοριάς (ειδικότερα στα Κορέστια) και περίτο τέλος του είχε επεκταθεί σ΄ όλη τη σημερινή Μα-κεδονία μέχρι και των περιοχών του Μοναστηρίου,Γευγελής, Δοϊράνης κ.λ.π. Σκοπός των αντιπάλωνήταν ο εκφοβισμός ή η εξόντωση των αντίθετων στοι-χείων και ο προσεταιρισμός του πληθυσμού προς τηνΒουλγαρική και την Ελληνική εκκλησία και εθνικόφρόνημα, δράση η οποία γρήγορα εξελίχθηκε σε

1

2 3 Η ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ

αγώνα αλληλοεξόντωσης των εκατέρωθεν ενόπλωντμημάτων.

2 Ο καθορισμός των σφαιρώνεπιρροής της μείζονος Μακε-δονίας

Η ελληνική θέση για τη Μακεδονία ήταν σα-φής. Η Ελλάδα διεκδικούσε την ιστορική Μακεδο-νία (το σημερινό ελληνικό τμήμα της Μακεδονίαςκαι τη γραμμή Αχρίδας-Μοναστηρίου-Στρώμνιτσας-Μελενίκου) και πάντοτε ανέμενε από τη Βουλγαρίατην εκδήλωση ενδιαφέροντος για τον καθορισμό τηςδιαχωριστικής γραμμής. Το Οικουμενικό Πατριαρ-χείο ήταν πρόθυμο να προβεί σε άρση του βουλγαρι-κού σχίσματος, υπό τον όρο ότι ο Βούλγαρος Έξαρ-χος θα εγκατέλειπε την Κωνσταντινούπολη, θα εγκα-θίστατο στη Σόφια και η δικαιοδοσία του θα περιορι-ζόταν στη Βουλγαρική Ηγεμονία και την ΑνατολικήΡωμυλία.Η πολιτική της διατήρησης καλών σχέσεων μετην Οθωμανική Αυτοκρατορία που εγκαινίασε οΒούλγαρος Πρωθυπουργός Στέφανος Σταμπούλωφ(1887-1894) αποσκοπούσε στη βουλγαρική διείσ-δυση στη Μακεδονία μέσω της έκδοσης σουλτανι-κών βερατιών για Βούλγαρους επισκόπους και τηςκατασκευής της σιδηροδρομικής γραμμής Σόφιας-Κιούστεντιλ-Σκοπίων.Η Ελλάδα είχε ως άξονα της πολιτικής της, πέρααπό την προώθηση του εκπαιδευτικού και του εκκλη-σιαστικού έργου, την κατανομή του ευρύτερου μακε-δονικού χώρου σε ελληνική και σλαβική ζώνη επιρ-ροής. Η Σερβία, για την οποία το βιλαέτι του Κοσόβου(με πρωτεύουσα τα Σκόπια) δεν συμπεριλαμβανότανστον μακεδονικό χώρο, αλλά αποτελούσε την ΠαλαιάΣερβία, δεν ήταν βασικά αντίθετη στη ιδέα της δια-νομής. Κατά τις σχετικές ελληνοσερβικές διαπραγ-ματεύσεις στην τελευταία δεκαετία του 19ου αιώναη Αθήνα και το Βελιγράδι συμφωνούσαν ότι η νό-τια ζώνη ήταν ελληνική και η βόρεια σλαβική, αλλάυπήρχαν ορισμένες διαφωνίες σχετικάμε την επιδί-καση ορισμένων πόλεων της μεσαίας ζώνης στην Ελ-λάδα ή τη Σερβία.Η Αθήνα παρακολουθούσε τις κινήσεις των Βουλ-γαρομακεδονικών κομιτάτων και δεν απέκλειεβουλγαρική εξέγερση στη Μακεδονία. Μιλώνταςστις 19 Μαΐου 1902 με τον πρέσβη της Αυστρο-Ουγγαρίας στην Αθήνα Μπούριαν, ο πρωθυπουργόςΑλέξανδρος Ζαΐμης αναφέρθηκε στην προπαγάνδατης ΕΜΕΟ (ВМРО) για μια υπερεθνική εξέγερσηόλων των Χριστιανών της Μακεδονίας ώστε νααυτονομηθεί η Μακεδονία. Η προπαγάνδα αυτή,συνέχισε ο Ζαΐμης, παρέσυρε και μερικούς Έλλη-νες, που άρχισαν να πιστεύουν ότι ήρθε η στιγμή

μιας κοινής ενέργειας με τους Σλάβους για τηναπελευθέρωση, αλλά η ελληνική κυβέρνηση μέσωτων προξενείων της τους προειδοποίησε για τιςοδυνηρές συνέπειες, διότι «αυτοί θα βγάλουν τακάστανα από τη φωτιά αντί για τους Βούλγαρους».Ιδιαίτερα επισήμανε ο Ζαΐμης ότι η Θεσσαλία είχεκαταστεί κέντρο λαθρεμπορίου όπλων από Βουλ-γάρους που εγκαθίσταντο εκεί δήθεν ως εργάτες,αλλά ο πραγματικός τους σκοπός ήταν η αγοράόπλων, που είχαν εγκαταλειφθεί από τον ελληνικόστρατό μετά την ήττα του 1897. Οι ελληνικές αρχές,όταν τους συνελάμβαναν, τους αφόπλιζαν και τουςαπέλαυναν, κατέληξε ο Ζαΐμης.Το ζήτημα επανέφερε προς συζήτηση ο Πρωθυπουρ-γός και Υπουργός Εξωτερικών, Αλέξανδρος Ζαΐ-μης, τον Οκτώβριο του 1897, μετά την ήττα της Ελ-λάδας στον ελληνοτουρκικό πόλεμο και ενόψει τωνδιαπραγματεύσεων για τη σύναψη συνθήκης ειρή-νης. Πρότεινε στον Βούλγαρο διπλωματικό πράκτοραστην Αθήνα, Πέταρ Ντιμιτρόφ, να καθορίσουν η Ελ-λάδα, η Βουλγαρία και η Σερβία τις σφαίρες επιρ-ροής τους στη Μακεδονία, χαρακτηρίζοντας ως ου-δέτερη μια ζώνη, στην οποία θα είχαν διεκδικήσειςκαι οι τρεις πλευρές. Η βουλγαρική κυβέρνηση τουΣτοίλοφ απάντησε διπλωματικά στις 13 Νοεμβρίουότι δέχεται βασικά να συζητήσει το θέμα, αλλά μετον όρο ότι η ελληνική κυβέρνηση να καθορίσει επα-κριβώς τη γεωγραφική περιοχή που διεκδικεί, όπωςκαι την ουδέτερη ζώνη. Ένα μήνα αργότερα ο Ζα-ΐμης άφησε να εννοηθεί ότι η ελληνική κυβέρνησηθα γνωστοποιήσει τα βόρεια όρια της ουδέτερης ζώ-νης, αλλά αναμένει ότι ταυτόχρονα και η Βουλγαρίαθα αποσαφηνίσει τα νότια όρια της ουδέτερης ζώ-νης. Τέτοιες υπεκφυγές αποδείκνυαν την αμοιβαίακαχυποψία. Η Βουλγαρία, έχοντας εξασφαλίσει τονΟκτώβριο του 1897 τρία νέα σουλτανικά βεράτια γιαεξαρχικούς επισκόπους στηΔίβρα, τοΜοναστήρι καιτη Στρώμνιτσα, ως αποτέλεσμα της ουδέτερης στά-σης που τήρησε στον ελληνο-τουρκικό πόλεμο, σε κα-μιά περίπτωση δεν δεχόταν τη λύση της διανομήςκαι απλά ήθελε να βολιδοσκοπήσει την στάση τηςΕλλάδας.[8]

3 Η κατάσταση στη Μακεδονία

Ο αγώνας για την ανεξαρτησία της Μακεδονίας είχεαρχίσει συγχρόνως με την Ελληνική Επανάσταση του1821. Οι εξεγέρσεις όμως του Εμμανουήλ Παπά στηΧαλκιδική, της Νάουσσας με το Ζαφειράκη Θεοδο-σίου το 1822 καθώς και η αποτυχημένη Επανάστασητου Λιτοχώρου το 1878 είχαν καταπνιγεί από τουςΤούρκους.[9] Με την ίδρυση του μικρού ΕλληνικούΒασιλείου, μόνιμη επιδίωξη των Ελλήνων ήταν ητύχη των υπόδουλων που ήταν υπό τον Οθωμανικόζυγό.Όμως για δεκαετίες παρέμενε αποκομμένη από το ελ-

3

ληνικό βασίλειο.α[›] Το Ελληνικό κράτος είχε να αντι-μετωπίσει μια σειρά από εμπόδια:α) τη γεωγραφική απόστασηβ) την αρνητική διπλωματική συγκυρία : οι επανα-στατικές κινήσεις των ετών 1839-1840, 1854 και 1866ναυάγησαν επειδή η Ελληνική πλευρά πίστευε πωςθα εκβίαζε την ενσωμάτωση της Μακεδονίας αν τηνενέτασσε στις διεθνείς κρίσεις της περιόδου: Τουρκο-αιγυπτιακός πόλεμος, Κριμαϊκός πόλεμος, ΚρητικήΕπανάσταση, με σύμμαχο την ομόδοξη Ρωσία.Το 1893 ιδρύθηκε στη Θεσσαλονίκη η οργάνωσηΕσωτερική Μακεδονική Επαναστατική Οργάνωση(ΕΜΕΟ) με επίσημο σκοπό το συντονισμό των προ-σπαθειών των χριστιανικών πληθυσμών της Μακε-δονίας για την απελευθέρωσή τους από τον Οθωμα-νικό ζυγό. Η οργάνωση αναφερόταν γενικά στα δι-καιώματα του "Μακεδονικού λαού" χωρίς εθνικές ήδογματικές διακρίσεις, δηλώνοντας "σταθερά ενω-τική" και "μαχητικά αντισωβινιστική".Στην πραγματικότητα ήταν μία Βουλγαρική εθνικι-στική οργάνωση με μυστική ατζέντα τον εκβουλγα-ρισμό της Μακεδονίας και την απόσχισή της από τηνΟθωμανική Αυτοκρατορία ως ενδιάμεσο στάδιο πριντην τελική ένωσή της με τη Βουλγαρία. Η διαδικασίατου εκβουλγαρισμού ήταν μεθοδική και είχε προσε-κτικά σχεδιαστεί ώστε να κλιμακωθεί σταδιακά, μεπρώτο στάδιο τον εξαναγκασμό του σύνολου του ρευ-στής εθνικής συνείδησης χριστιανικού πληθυσμούνα εκκλησιάζεται σε εκκλησίες που θα υπάγοντανστην Βουλγαρική Εξαρχία αντί στις υπάρχουσες,οι οποίες υπάγονταν στο Οικουμενικό Πατριαρχείο.Για το σκοπό αυτό ιδρύθηκαν σε όλη τη Μακεδο-νία πολυάριθμες Εξαρχικές εκκλησίες. Σ' αυτές, οεκκλησιασμός γίνονταν στη βουλγαρική γλώσσα καιτα ονόματα των βαπτιζομένων ήταν βουλγαρικά. Σεδεύτερη φάση το κομιτάτο άρχισε να ιδρύει πολυά-ριθμα σχολεία στα οποία τα παιδιά θα διδάσκονταντη βουλγαρική γλώσσα και θα κατηχούνταν πλέονεθνικά.

Η τσέτα του Μπόρις Σαράφωφ πυρπολώντας και σέρνο-ντας άμαχους αιχμαλώτουςβ[›]

Η δράση του κομιτάτου αρχικά είχε κάποια επιτυ-χία αλλά σύντομα έγιναν αντιληπτά τα πραγματικά

του κίνητρα όταν ένοπλες ομάδες του (κομιτατζήδες)άρχισαν να εκτελούν και να βασανίζουν ιερείς, δα-σκάλους, τοπικές προσωπικότητες, αλλά και απλούςπολίτες που αρνούνταν το συγκεκαλυμμένο αυτό εκ-βουλγαρισμό που εντάθηκε κατά τη διάρκεια προε-τοιμασίας (1902-1903)γ[›] για την εξέγερση του Ίλι-ντεν. Αυτό αφύπνισε την κοινή γνώμη στην Ελλάδα.Κατόπιν δραματικών εκκλήσεων του ΜητροπολίτηΚαστοριάς Γερμανού, ο οποίος είχε αρχίσει ήδη ναοργανώνει τοπικά τμήματα αυτοάμυνας σε Καστοριάκαι Φλώρινα, ιδρύθηκε στην Αθήνα το ΜακεδονικόΚομιτάτο[11] υπό τον δημοσιογράφο Δημήτριο Καλα-ποθάκη. Ενδεικτικό των συνθηκών είναι ότι ίδιος οΜητροπολίτης είχε αναγκαστεί να περιέρχεται τουςναούς των χωριών της περιφέρειάς του και να εκκλη-σιάζει με το όπλο του παραπόδα (λόγω των αλλεπάλ-ληλων απειλών κατά της ζωής του), σε μια απεγνω-σμένη προσπάθεια να τονώσει το ηθικό των τρομο-κρατημένων πιστών. Ακολούθησαν κάποιες αποστο-λές Ελληνικών ένοπλων σωμάτων (κατά κύριο λόγοΚρητών και Μανιατών εθελοντών) στη Μακεδονία.Η επίσημη εμπλοκή του Ελληνικού κράτους σταΜακεδονικά πράγματα πραγματοποιήθηκε μετά τονΙανουάριο του 1904, όταν ο οπλαρχηγόςΚώτταςΧρή-στου επικεφαλής αντιπροσωπείας των Κορεστίωνσυναντήθηκε με το διάδοχο Κωνσταντίνο.[12] Αλλάοι εθελοντές και συνεπακόλουθα τα τμήματα πολλα-πλασιάστηκαν θεαματικά μετά την πανελλήνια συ-γκίνηση που προκάλεσε ο θάνατος του ΠαύλουΜελάτο 1904.Χαρακτηριστικό της εποχής είναι το ακόλουθο δημο-τικό τραγούδι της επαρχίαςΠαιονίας στο σλαβογενέςτοπικό ιδίωμα:[13][14] </pre>

4 Μακεδονομάχοι

Η ιστορία τουΜακεδονικού Αγώνα, που αποτελεί μέ-ρος οργανικό της εθνικής ιστορίας της Ελλάδας καιτης Βουλγαρίας, αφορά κυρίως στον επηρεασμό καιτη στήριξη του φρονήματος των Σλαβοφώνων υπέρτης Ελλάδας ή της Βουλγαρίας.[15] Οι Σλαβόφωνοι,οι οποίο εκτός από τη μητρική τους γλώσσα ομιλού-σαν πολλοί και την ελληνική ή και την τουρκική, πε-ρισσότερο οι άνδρες, και ήσαν έως τότε προσηλωμέ-νοι στο Οικουμενικό Πατριαρχείο, την πηγή των στοι-χείων που συνιστούσαν την ταυτότητά τους, βρέθη-καν στο επίκεντρο σκληρών εθνικών συγκρούσεωνπου αποσκοπούσαν στην ένταξή τους στην μια ή τηνάλλη πλευρά.[16]

Υπό τις συνθήκες αυτές πολυάριθμοι κυρίως νε-αροί, Έλληνες αξιωματικοί προσφέρθηκαν παραι-τούμενοι από τον Ελληνικό στρατό να τεθούν επι-κεφαλής των ανταρτικών ομάδων και των επανα-στατικών σωμάτων για την προστασία του ελληνι-

4 4 ΜΑΚΕΔΟΝΟΜΑΧΟΙ

Σφραγίδα του Ελληνομακεδονικού Κομιτάτου

Η σημαία του τμήματος του οπλαρχηγού Δεληγιαννάκη

κού πληθυσμού. Τον αγώνα τους συντόνισαν ο μη-τροπολίτης Καστοριάς Γερμανός Καραβαγγέλης, οΊων Δραγούμης από το προξενείο της Ελλάδας στοΜοναστήρι, ο Λάμπρος Κορομηλάς από το προξε-νείο της Θεσσαλονίκης και ο Δημήτριος Καλαποθά-κης από την Αθήνα.Άλλοι σημαντικοί Μακεδονομάχοι οπλαρχηγοίήταν οι: Άρμεν Κούπτσιος, Τέλλος Άγρας, ΜιχαήλΣιωνίδης, Λουκάς Κόκκινος, Κωνσταντίνος Ρίζος,Γεώργιος Μόδης, Γεώργιος Γιώτας, ΚωνσταντίνοςΧρήστου, Ευάγγελος Νάτσης, Φιλόλαος Πηχεών,Ιωάννης Ράλλης, Σταύρος Ρήγας, Δούκας Γαϊτατζής,Θεοχάρης Κούγκας, Κωνσταντίνος Μαζαράκης,Κωνσταντίνος Γαρέφης, Γεώργιος Παπαστεφά-νου, Λαμπρινός Βρανάς, Στέφανος Παπαγάλος,Γεώργιος Δικώνυμος, Χρήστος Βέσκος, Νικόλαος

Ο Παύλος Μελάς, ελαιογραφία του Γεωργίου Ιακωβίδη

Τσοτάκος, Γεώργιος Ζουρίδης, Χρήστος Δρεμ-λής, Γεώργιος Σεϊμένης, Αριστείδης Μαργαρίτης,Ζαχαρίας Παπαδάς, Παύλος Κύρου, ΓεώργιοςΓιαγκλής, Γεώργιος Στρατινάκης, Αριστείδης Κι-τράκης, Γεώργιος Κακουλίδης, Νικόλαος Ρόκας,Χρυσόστομος Χρυσομαλλίδης κ.ά.Όχι μόνον από την Κρήτη αλλά και από την Μάνηείχε συγκροτηθεί σώμα από μερικές δεκάδες εθελο-ντές υπό τον Αντώνιο Βλαχάκη (Καπετάν Λίτσα) μεοπλαρχηγούς, μεταξύ άλλων, τον Ευάγγελο Μπαϊρα-κταρέα (Καπετάν Ακίλλα) και τους εξαδελφούς Λε-ωνίδα και Παναγιώτη Πετροπουλάκη από το Γύθειο.Οι τρεις αυτοί μαζί με άλλους εννέα αγωνιστές είχανηρωικό θάνατο σε μάχη κατά Τούρκων και Βουλγά-ρων στο χωριό Οσνίτσανη (Καστανόφυτο). Σχετικάμε αυτή τη μάχη υπάρχει το εξής τραγούδι σε ύφοςδημώδες:[17]

Σάββατο βράδυ είμαστε κοντά σε μονα-στήριΚι’ ο Λίτσας ήταν σκεφτικός κι’ όλο συλλο-γισμένοςΤους αρχηγούς εκάλεσε και τον Πετροπου-λάκη.Να ετοιμαστούνε τα παιδιά στον πόλεμο ναπάμε,Βουργάρους για να κάψουμε, ταμπούριαγια να φάμε.Τη χαραυγή κινήσαμε και πάμε στην Οσνί-

5

τσα,Άϊντε Λίτσα μου καημένε και στον κόσμοπαινεμένε...

Από το Σεπτέμβριο του 1904, την αρχηγία των ελληνι-κών σωμάτων ανέλαβε ο Παύλος Μελάς. Ο θάνατοςτου ΠαύλουΜελά σε συμπλοκή με τουρκικό απόσπα-σμα στα Στάτιστα της Δυτικής Μακεδονίας, στις 13Οκτωβρίου του 1904, συνετάραξε ολόκληρο τοΈθνοςκαι από τότε η σωτηρία της Μακεδονίας έγινε υπό-θεση ολόκληρου του Ελληνισμού.[18]

Κατά τη διάρκεια της αρχηγείας του και ακόμαπερισσότερο μετά το θάνατό του, οι Έλληνες άρ-χισαν να επικρατούν σε όλη σχεδόν τη Μακεδο-νία συμπεριλαμβανομένων και των περιοχών στιςοποίες η βουλγαρική επιρροή προηγουμένως ήταντόσο έντονη ώστε να έχει εξελιχθεί σε κράτος εν κρά-τει (Καστοριά, Φλώρινα και Έδεσσα-Γιαννιτσά).Στις μνήμες των περισσότερων ο Μακεδονικός Αγώ-νας συνδέεται με τον αγώνα του Τέλλου Άγρα στηΛίμνη των Γιαννιτσών μέσα από τις συγκλονιστικέςαφηγήσεις της Πηνελόπης Δέλτα στο βιβλίο της «ΣταΜυστικά του Βάλτου».Ο αγώνας των Μακεδονομάχων κράτησε ως το 1908οδηγώντας σε αποτυχία τα βουλγαρικά σχέδια γιατο βίαιο εκβουλγαρισμό της Μακεδονίας. Το τέλοςτου αγώνα στην τουρκοκρατούμενη Μακεδονία συν-δέθηκε με την επικράτηση των νεότουρκων οι οποίοιαρχικά φάνηκαν να καταβάλουν προσπάθειες εκ-συχρονισμού και εκδημοκρατισμού της ΟθωμανικήςΑυτοκρατορίας και συγχρόνως απέτρεψαν με αυστη-ρότητα το αντάρτικο μεταξύ Βουλγάρων και Ελλή-νων.

5 Κομιτατζήδες

Κύριοι αντίπαλοι των ελληνικών ενόπλων σωμάτωνήταν οι Βούλγαροι κομιτατζήδες. Το «Μακεδονικό»Κομιτάτο είχε από νωρίς οργανώσει ένα δίκτυο απόπαραστρατιωτικές ομάδες οι άντρες των οποίων εί-χαν επιδοθεί σε ένα όργιο βίας και τρομοκρατίας τουελληνικού και όχι μόνο στοιχείου της Μακεδονίας(ενδεικτικά το 1903, μόνο στη Θεσσαλονίκη είχανπροβεί σε βομβιστικές επιθέσεις κατά της μητρόπο-λης και άλλων κτιρίων ελληνικών ιδιοκτησιών αλλάκαι στην ανατίναξη του γαλλικού πλοίου Γκουανταλ-κιβίρ και της Οθωμανικής Τράπεζας).Ο όρος κομιτατζήδες, στη Μακεδονία χρησιμο-ποιούνταν για να χαρακτηρίσει τους εξαρχικούςΕλληνικής καταγωγής που μεταστράφηκαν και υπη-ρετούσαν τους σκοπούς της Βουλγαρίας, διαχωρίζο-ντάς τους έτσι από τους καθεαυτού Βούλγαρους.[19]

Σφραγίδα της Δεύτερης Επαναστατικής Περιφέρειας Μπί-τολα (ΕΜΕΟ).

O Αποστόλ Πέτκωφ

Σημαντικά στελέχη των Κομιτατζήδων ήταν ο ιδρυ-τής τους Γκότσε Ντέλτσεφ (τιμώνταν ως εθνικόςήρωας στη Βουλγαρία μέχρι το 1946 όταν με την αλ-λαγή της πολιτικής της Βουλγαρίας στοΜακεδονικό,το μουσείο του έκλεισε και τα περιεχόμενα του μαζίμε τα οστά του μεταφέρθηκαν στα Σκόπια της νεοϊ-δρυθείσας ΓΔΜ), ο Αποστόλ Πέτκωφ, ο Νίκολα Κά-ρεφ, ο Γιάνε Σαντάνσκι κ.α.Οι Κομιτατζήδες διατήρησαν μια υποτυπώδη δρα-στηριότητα μετά το 1908 αλλά επανεμφανίστηκαν

6 6 ΜΑΧΕΣ ΤΗΝ ΑΝΟΙΞΗ ΤΟΥ 1905

δυναμικά κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους ως πα-ραστρατιωτικές ομάδες υποστηρίζοντας τον βουλγα-ρικό στρατό στις επιχειρήσεις του. Κατά τη διάρ-κεια της ολιγόμηνης βουλγαρικής κατοχής της ανα-τολικής Μακεδονίας προέβησαν σε νέες θηριωδίεςκατά του ελληνικού πληθυσμού της περιοχής υπότην πλήρη ανοχή των επίσημων βουλγαρικών αρχώνκαι του τακτικού βουλγαρικού στρατού ο οποίος καιτις εξόπλιζε, όπως η καταστροφή των Σερρών καιτου Δοξάτου (ήταν η πρώτη φορά). Επισήμως ενώο βουλγαρικός στρατός γενικά χρέωσε στο κομιτάτοτις σφαγές, ως ενέργειες άτακτων σωμάτων λίγο αρ-γότερα, κατά τη διάρκεια του Β' Βαλκανικού Πολέ-μου ενσωμάτωσε τις μονάδες αυτές αυτούσιες στοντακτικό βουλγαρικό στρατό. Αυτό ήταν και το εν-δεικτικό τέλος της ιστορίας των ενόπλων τμημάτωντης «Εσωτερικής Μακεδονικής Επαναστατικής Ορ-γάνωσης» (ΕΜΕΟ).Σαν απάντηση στο Βουλγαρικό Μακεδονικό Κομι-τάτο δημιουργήθηκε στην Αθήνα το Ελληνικό Μα-κεδονικό Κομιτάτο. Αυτό υπό την προεδρία τουΔημητρίουΚαλαποθάκη, διευθυντού της εφημερίδας"Εμπρός", και με τη συμμετοχή του Στ. Δραγούμηστρατολογούσε εθελοντές για την υπεράσπιση τηςΜακεδονίας. Έτσι στα μακεδονικά βουνά παρουσιά-στηκαν Έλληνες αγωνιστές απ' όλα τα μέρη της τότεΕλλάδας για την υπεράσπιση του ελληνικού μακεδο-νικού πληθυσμού.[20]

6 Μάχες την άνοιξη του 1905

Η Ζαγκορίτσανη (σημ. Βασιλειάδα Καστοριάς) στιςαρχές του 20ου αιώνα ήταν μια κωμόπολη με πε-ρισότερους από 3.500 κατοίκους.[22] Γενέτειρα τουΑναστάς Γιάκωφ, απόστρατου συνταγματάρχη τουβουλγαρικού στρατού, έγινε κέντρο εξορμήσεων καιαποθήκη πολεμικού υλικού που έπαιξε πρωταρχικόρόλο στην προετοιμασία της εξέγερσης του Ίλιντεν.Μετά την διάψευση όμως των ελπίδων για τη ανα-γνώριση από τις ευρωπαϊκές δυνάμεις μιας αυτό-νομης Μακεδονίας ή μιας μεγαλύτερης Βουλγαρίας,που ήταν ο αρχικός αλλά και ο τελικός σκοπός, στηνπεριοχή τηςΚαστοριάς είχε παραμείνει μόνο το σώματουΜήτρε Βλάχου (ΝτίμιταρΠαντζούρωφ) βλάχικηςκαταγωγής.Έτσι την άνοιξη του 1905 επαναμφανίζονται στηνπεριοχή οι βουλγαρόφρονες κομιτατζήδες, κατα-φθάνουν τα σώματα του Βασίλ Τσακαλάρωφ, ΙβάνΠοπώφ και Μιχαήλωφ, ενώ αναπτύσσουν εντονό-τερη δράση αυτά του Μήτρο Βλάχου, Ατανάς Κερ-σάκωφ από την Ιεροπηγή (τότε Κονστενέτσι) καιΚόλε Αντρέεφ μεθερμηνευόμενον (Νικόλαος Αν-δρέου) από το Βαρικό Φλώρινας (τότε Μόκρενη).Στην βουλγαρική βιβλιογραφία η επίθεση στη Ζα-

Φωτογραφία της 26ης Μαρτίου 1905 που πρoβλήθηκε διε-θνώς από τη Βουλγαρία ως αποτέλεσμα της επίθεσης τηςΖαγκορίτσανης. Η Βασιλειάδα όμως ήταν ήδη καταστρε-μένη την περίοδο του Ίλιντεν.«Οι κάτοικοι της Ζαγκορίτσανης συμμετείχαν μαζικά στηνεπανάσταση του Ίλιντεν. Προχωρώντας σε αντίποινα ενα-ντίον του χωριού, ο οθωμανικός στρατός έκαψε όλα τασπίτια του [Documents and Materials]. Η πράξη αυτή ση-μειώθηκε στις 15 Αυγούστου 1903. Σύμφωνα με το Силяновτο ασκέρι έκαψε 630 σπίτια και 30 παιδιά που βρέθηκανμέσα σε αυτά». [Силянов Α, 422].

γκορίτσανη αναφέρεται ως η «Σφαγή της Ζαγορί-τσανης» βουλγ. (Загоричанско клане) που αποδίδε-ται στην αγριότητα Ελλήνων αξιωματικών και Κρη-τικών εθελοντών χωρίς όμως να γίνεται οποιαδήποτεδιασύνδεση με προγενέστερα συμβάντα, όπως:

• Στις 21Φεβρουαρίου 1905 πυρπολήθηκε ηΜονήΑγίου Νικολάου Κορομηλιάς από τον ΜήτροΒλάχο και Κόλε και δολοφονούνται ο ηγούμενοςτης Άνθιμος Γιοβανόπουλος και οι εγκαταβιώ-ντες μοναχοί.[23]

• Στις 24 Φεβρουαρίου πυρπολείται ηΜονή ΑγίουΝικολάου Τσιριλόβου σημαντικό κέντρο τουΜακεδονικού Αγώνα από τον Κόλε Αντρέεφ.

• Στις 15 Μαρτίου 1905 δολοφονείται άγρια απότσέτα της Ζαγορίτσανης[24] ο Καστοριανός δά-σκαλος Βασίλειος Μελεγκάνος που είχε ορισθείαπό τον Στέφανο Δραγούμη δάσκαλος στο πλη-σιέστερο χωριό το Κεφαλάρι από όπου υδροδο-τούνταν και η πόλη της Καστοριάς.

Στις 18Μαρτίου δέχεται επίθεση ηΜονή Αγίου Αθα-νασίου Ζηκοβίστης και στις 21 Μαρτίου καταφθάνειστο Σισάνι το πολυπληθές σώμα του ΣτέφανουΔούκα(Καπετάν Μάλλιος) και συναντάται με τον Βάρδα.Μαζί με τα σώματα Καούδη, Γύπαρη, ΔικώνυμουΜακρή, Καραβίτη , Γκούσα και Πουλάκα συγκε-ντρώνει ένα πολυπληθές σώμα περίπου 200 οπλιτώνανάμεσα στους οποίους συγκαταλέγονται οι σλαβό-φωνοι Σταύρος Τσίλης από το Μαυρόκαμπο Καστο-ριάς ως οπλίτης, ο ΘωμάςΧρήστου (Ρώμπακας) ομα-

7

δάρχης του Τσόντου Βάρδααπό την ΒυσσινιάΚαστο-ριάς, ο Θανάσκας (Παπαδημητρίου) Φώτιος από τονΑπόσκεπο Καστοριάς, ο Ζηκούλης Αχιλλέας (Κοκο-φύνας) κ.α. που συναντώνται στηΜονήΑγίωνΑναρ-γύρωνΜελισσοτόπου όπου και αποφασίζεται να επι-τεθούν στην κωμόπολη της Βασιλειάδας εξαιτίας τουγεγονότος ότι πολλοί κάτοικοί της συμμετείχαν στηνπυρπόληση της Μονής Τσιριλόβου πριν ένα μήνα.Το ξημέρωμα της 25ης Μαρτίου δόθηκε το σύνθημαγια την επίθεση που δεν έπερεπε να διαρκέσει πε-ρισσότερο από μιάμισυ ώρα γιατί ήταν βέβαιο ότι θακατέφθανε τουρκικό απόσπασμα από την διπλανήΚλεισούρα Καστοριάς και τη Λιθιά. Οι αμυνόμενοικάνανε χρήση του οπλισμού τους μέσα από τα παρά-θυρα των σπιτιών τους. Κατά την αποχώρηση, ότανάρχισε να φθάνει το τουρκικό απόσπασμα οι νεκροίήτανε 42 μεταξύ των οποίων 6 γυναίκες, δύο παιδιάκαι μερικοί πατριαρχικοί για να προστεθούν λίγο αρ-γότερα άλλοι 18 αιχμάλωτοι που εκτελέσθηκαν.[25] Οινεκροί παρέμειναν στο τόπο τους για αρκέτες ημέ-ρες γιατί αναμένονταν η ευρωπαϊκή επιτροπή για ναεκτιμήσει την κατάσταση. Η αναμονή αυτή αλλοίωσετα νεκρά σώματα αλλά και προσέφερε και την δυ-νατότητα για κάθε είδους επέμβαση,όπως του λογχι-σμένου πολλαπλώς νεκρού παιδιού.

7 Κατάσταση τα επόμενα χρόνια

Ο Καπετάν Άγρας και η ομάδα του στη λίμνη των Γιαννι-τσών.

Οι αψιμαχίες μεταξύ Ελλήνων και Βουλγάρων αλλάκαι του καθενός ξεχωριστά με τους Νεότουρκους συ-νεχίστηκαν σε πολύ μικρότερη ένταση. Το 1912, μετάτην επιτυχία της Αλβανικής επανάστασης οι Σέρ-βοι επειγόμενοι να προλάβουν τη δημιουργία μίαςμεγάλης Αλβανίας υποχώρησαν στις μαξιμαλιστικέςβουλγαρικές απαιτήσεις επί της διανομής της Μακε-δονίας και προχώρησαν από κοινού στη δημιουργίατης Βαλκανικής Συμμαχίας (Λίγκας). Η επιτακτικήανάγκη παρουσίας στόλου στο Αιγαίο οδήγησε λίγοαργότερα και στην εισδοχή της Ελλάδας στη συμμα-

χία ολοκληρώνοντας έτσι το σκηνικό του Α' Βαλκα-νικού Πολέμου. Με την έκρηξή του ένα μεγάλο μέροςτης Μακεδονίας μαζί με τη Θεσσαλονίκης απελευθε-ρώθηκε από τον ελληνικό στρατό. Το 1913 οι Βούλ-γαροι αν και υποτιθέμενα σύμμαχοι επιτέθηκαν αιφ-νιδιαστικά και χωρίς προηγούμενη κήρυξη πολέμουκατά των Ελλήνων και των Σέρβων προσπαθώνταςνα καταλάβουν για λογαριασμό τους τα μόλις απε-λευθερωθέντα από αυτούς εδάφη της Μακεδονίαςαλλά απωθήθηκαν (Β' Βαλκανικός Πόλεμος). Μετάτην συντριβή που ακολούθησε, η Βουλγαρία ανα-γκάστηκε να παραχωρήσει και το ανατολικό τμήμα(Σέρρες, Δράμα και Καβάλα) στην Ελλάδα, η οποίαολοκλήρωσε με αυτό το τρόπο τους εθνικούς της στό-χους στη Μακεδονία.

8 Αποτίμηση του Μακεδονικούαγώνα

Η επικράτηση των ελληνικών αντάρτικων σωμάτωνδεν επέφερε ως άμεσο κέρδος τη Μακεδονία επειδήμεσολάβησε το Νεοτουρκικό κίνημα του 1908, τοοποίο μετά την επικράτησή του οδήγησε στην απώ-λεια πολλών κεκτημένων των μειονοτήτων, εμπόδισεόμως να χαθούν οι περιοχές[26] που αποτέλεσαν αρ-γότερα την Ελληνική Μακεδονία. Η χαμένη αυτοπε-ποίθηση των Ελλήνων αξιωματικών από τον πόλεμοτου 1897 ανακτήθηκε.[27]

9 Χρονικό του Αγώνα

• 1900 Ενθρόνιση του επισκόπου Γερμανού Καρα-βαγγέλη στη Μητρόπολη Καστοριάς, όπου καιδραστηριοποιείται στην περιοχή.

• 19Αυγούστου 1902Μάχη στο Τριγωνικό τηςΚο-ζάνης.

• 1902 Ο Ίων Δραγούμης τοποθετείται υποπρόξε-νος στο Μοναστήρι, όπου και προωθεί τα ελλη-νικά συμφέροντα στη περιοχή.

• 11 Ιουλίου 1903 Μάχη στο Πισοδέριο της Φλώ-ρινας

• 1903 Οργανώνεται στην Αθήνα το ΜακεδονικόΚομιτάτο υπό τον δημοσιογράφο Δημήτριο Κα-λαποθάκη κατόπιν εκκλήσεων τουΜητροπολίτηΓερμανού. Κρητικοί εθελοντές στη Μακεδονία.Πρώτος νεκρός του Αγώνα ο κρητικός οπλαρ-χηγός Γεώργιος Σεϊμένης στο Λέχοβο που κατα-κρεουργείται αν και καθηλωμένος στο κρεβάτιαπό τους κομιτατζήδες.

• 19 Σεπτεμβρίου 1904, Μάχη στο Πολυπόταμο, τοαντάρτικο άγημα έχει αρχηγό τον Μίκη Ζέζα.

8 10 ΕΙΚΟΝΕΣ

• 1904 ο Λάμπρος Κορομηλάς τοποθετείται πρό-ξενος στη Θεσσαλονίκη με νέες προβολές τωνελληνικών επιδιώξεων.

• 13 Οκτωβρίου 1904, Σκοτώνεται σε μάχηστη Στάτιστα (σημερινό όνομα "Μελάς")των Κορεστίων ο Παύλος Μελάς. Ελληνικόστρατιωτικό τμήμα διέρχεται τη μεθόριο. Οιελληνικές αρχές της Θεσσαλονίκης ενισχύουνκαι εξοπλίζουν τα ελληνικά ανταρτικά σώματα.

• 7 Νοεμβρίου 1904 Μάχη στο Σκλήθρο,

• 2 Δεκεμβρίου Μάχη στο Ανταρτικό,

• 1905 τα ελληνικά σώματα αποκρούουν σθεναράβουλγαρικές επιθέσεις ακολουθώντας την τα-κτική των κλεφτών.

• 19 Φεβρουαρίου 1905 Μάχη Μοριχόβου,

• 24 Φεβρουαρίου 1905 μάχη Λεχόβου,

• 25 Μαρτίου 1905 μάχη στη Ζαγορίτσιανη,

• 11 Απριλίου 1905 μάχη Σουμπανίστης,

• 8 Μαϊου 1905 μάχη του Ζελόβου,

• 22 Αυγούστου 1905 μάχη στο Γυμνοτόπι,

• 5 Σεπτεμβρίου μάχη στο Στρυμονικό,

• 1906 ο Κορομηλάς επιζητεί την επίσημη συμμε-τοχή της Ελλάδας με αποστολή στρατού. Τέσ-σερα ελληνικά ανταρτικά σώματα σε σύγκρουσημε τον οθωμανικό στρατό διαλύονται.

• 6 Αυγούστου 1906 μάχη στη Λίμνη Γιαννιτσών,

• 7 Αυγούστου 1906 μάχη στο Καστανόφυτο,

• 14 Σεπτεμβρίου 1906 μάχη στο Μορίχοβο,

• 23 Σεπτεμβρίου 1906 μάχη στο Μελισσότοπο

• 21 Δεκεμβρίου 1906 μάχη στην Λίμνη Γιαννι-τσών,

• 1907 η Αγγλία ασκεί πολιτική πίεση απαιτώνταςτην περιστολή των ελληνικών δράσεων στη πε-ριοχή. Η Ελληνική Κυβέρνηση σε δίλημμα. ΗΤουρκία απαιτεί την απομάκρυνση του Λ. Κορο-μηλά από το Προξενείο της Θεσσαλονίκης. Απο-μακρύνεται, αλλά το Ελληνικό Υπουργείο Εξω-τερικών τον διορίζει Γενικό Επιθεωρητή τωνπροξενείων της διευκολύνοντας με αυτό τοντρόπο ακόμα περισσότερο τη δράση του.

• 4 Γενάρη 1907 μάχη σε Άθυρα και Κουφάλια,

• 27 Φεβρουαρίου 1907 μάχη της Νικόκλειας,

• 13 Μαρτίου 1907 μάχη της Πέτρας,

• 8 Μαϊου 1907 μάχη στο Παλαιοχώρι Κορεστίων,

• 15 Ιουλίου 1907 Μάχη στο Καλογερικό,

• 10 Σεπτεμβρίου μάχη της Παπαδιάς,

• 1908 Με την επανάσταση των Νεοτούρκων τοΟθωμανικό κράτος παραχωρεί σύνταγμα καιίσα δικαιώματα σε όλους τους πολίτες. Ολοκλη-ρώνεται οΜακεδονικός Αγώνας με επιτυχία κα-ταφέρνοντας να διατηρήσει τη συνοχή του Ελλη-νισμού της Μακεδονίας.

• 18-19 Γενάρη 1908 μάχη στον Άγιο Ιωάννη Κα-στανιάς,

• 18 Μαρτίου 1908 μάχη στην Ζούζουλη,

• 26 Μαρτίου 1908 μάχη της Βίτσιανης,

• 10 Μαϊου 1908 μάχη στο Κωστενέτσι,

• 6 Ιουνίου μάχη στην Δόγιαννη.

10 Εικόνες

• Η άγρια δολοφονία από βουλγαρόφρονες τουΚαστοριανού δασκάλου Βασιλείου Μελεγκάνουτον Μάρτιο του 1905 που δίδασκε στο Κεφαλάριπροκάλεσε την πάγκοινη οργή με αποτέλεσμα οΓερμανός Καραβαγγέλης να διαμηνύσει: «Πεςτε στους Βασίλ Τσακαλάρωφ, Λαζάρ Ποπτράϊ-κωφ και τους λοιπούς ότι αυτά που ξέρανε να ταξεχάσουν, τα ψέμματα τελείωσαν».

• Τσέτα ποζάρει στο φακό του Λεωνίδα Παπάζο-γλου με το πρόχειρα δαφνοστεφανομένο κεφάλιτου συντρόφου τους βοεβόδα (τοπικού ηγέτη)Ατάνας Κερσάκωφ τον Ιούλιο του 1907 μετά τηνμάχη της Πτελεάς.

• Η ομάδα του Λάζαρου Αποστολίδη από τηΛεύκη Καστοριάς

• Η κηδείας της Βελίκας Τράικου το 1904 στοΠεντάλοφο Θεσσαλονίκης.

• Ο Μητροπολίτης Καστοριάς Γερμανός Καρα-βαγγέλης πλαισιομένος από αξιωματικούς τουΟθωμανικού στρατού, φωτογραφία του Λεω-νίδα Παπάζογλου

• Ο Ευάγγελος Νάτσης Γεωργίου από ΑσπρόγειαΦλώρινας

• Ο οπλαρχηγός Λάζαρος Δογιάμας

• Ο πρωτεργάτης του Μακεδονικού Αγώνα,Κώττας Χρήστου

• Ο Ίων Δραγούμης

• Ο Γκότσε Ντέλτσεφ

9

11 Δείτε επίσης

• Μακεδονική επανάσταση του 1878

• Μακεδονική επανάσταση του 1896

• Μακεδονικό Ζήτημα

• Σλαβόφωνοι της ελληνικής Μακεδονίας

• Σταύρος Τσίλης, Θωμάς Χρήστου (Αφανείς γη-γενείς Μακεδονομάχοι)

• Βουλγαρική Εξαρχία

• Απριλιανά του 1903 (τρομοκρατικές ενέργειεςστη Θεσσαλονίκη)

• Γραικομάνοι

• Το Κρούσεβο στην εξέγερση του Ίλιντεν

12 Σημειώσεις

^ α: Το 1867 ιδρύεται στην Καστοριά από τονΑναστάσιο Πηχιών η Νέα Φιλική Εταιρεία που οιδραστηριότητες της ανακόπτονται το 1888 με τη φυ-λάκιση των μελών της στο Μοναστήρι.[28]

^ β: «Κατά τας πρωϊνάς ώρας μιας ημέρας του Ιου-λίου 1895 εισέβαλεν εις τοΜελένοικο ο εκ των συναρ-χηγών της Ανωτάτης Μακεδονο-Θρακικής Οργανώ-σεως (ΒΜΑΕΟ), έφεδρος υπολοχαγός του Βουλγαρι-κού στρατού Βόρις Σαράφωφ επικεφαλής στρατιω-τικώς συντεταγμένης συμμορίας (αντάρτικη ομάδα,τουρκικά çete ληστοσυμμορία), αποτελουμένης εκφοιτητών του Πανεπιστημίου και μαθητών των γυ-μνασίων Σόφιας και οδηγό τον αρχηγόν τοπικήςβουλγαρικής συμμορίας Κώτσο Λιούτα. Ο Λιούταείχε φοιτήσει εις το ελληνικό δημοτικόν σχολείον Με-λενοίκου, επολέμησε δε και ως εθελοντής εις τον Ελ-ληνικό Στρατόν κατά τον ατυχή ελληνοτουρκικόν πό-λεμον του 1897»[29]

^ γ: Στο τέλος Αυγούστου 1902 έφθασε στη Ζαγκορί-τσανη (σημ. Βασιλειάδα Καστοριάς) ο συνταγματάρ-χης Γιάκωφ, ένας από τους κυριότερους συνεργάτεςτου Τσόντεφ, με ένοπλο σώμα που είχε οργανωθεί στηΒουλγαρία. Ο Γκρούεφ είχε δώσει οδηγίες να αφο-πλισθεί το Τμήμα μόλις θα έφθανε, αλλά οι τοπικοίαρχηγοί Τσακαλάρωφ, Παπάντσεφ και Αντρέιφ, πουγνώριζαν το Γιάκωφ προσωπικά, ενήργησαν διαφο-ρετικά και αποφάσισαν να συναντηθούν στο Μπλά-τσι (σημ. Οξυά Καστοριάς) για να συνεννοηθούν.[30]

13 Παραπομπές[1] Βασίλης Γούναρης, ΟΜακεδονικός Αγώνας, στο Συλ-

λογικό: Η Ελλάδα τον 20ο αιώνα: 1900-1910, Επτά

Ημέρες της Καθημερινής, 17/10/1999, σελ.13 Η Ελ-λάδα τον 20ο αιώνα: 1900-1910 pdf

[2] Ιστορία Ελληνικού Έθνους, τόμ. ΙΔ΄ σ. 222, εκδ. Αθη-νών, 1977

[3] Χαλκιόπουλος, Έλληνες Ορθόδοξοι χριστιανοί υπότην βουλγαρικήν τρομοκρατίαν από του 1904, 1910

[4] Σύσκεψη στην Πολυκέρασο-Μπόρις Σαράφωφ,Βασίλ Τσακαλάρωφ κ.α. (Τσερέσνιτσα) στις 20Μαρτίου 1902

[5] ΙΕΕ, τόμ. ΙΔ΄ σ. 226, εκδ. Αθηνών 1977

[6] Αλέξανδρος Μαζαράκης, Αι ιστορικαί περιπέτειαιτης Μακεδονίας, 1912

[7] Σπυρίδων Σφέτας, Η πορεία πρός το Ίλιντεν καιοι απαρχές της ένοπλης φάσης του ΜακεδονικούΑγώνα, εκδ. Επίκεντρο, 2001

[8] Σπυρίδων Σφέτας «Η πορεία προς το Ίλιντεν και οιαπαρχές του ένοπλου Μακεδονικού Αγώνα», σσ. 5-9

[9] Απόστολος Βακαλόπουλος, Η Μακεδονία κατά τηνΕλληνική Επανάσταση του 1821 στο: συλλογικό ΄΄Μα-κεδονία: 4000 χρόνια ελληνικής ιστορίας και πολιτι-σμού΄΄, Εκδοτική Αθηνών, 1992, σελ. 438-442

[10] Ανδρέας Νανάκης, Εκκλησία-Γένος-Ελληνισμός,εκδ. ΤΕΡΤΙΟΣ, Κατερίνη 1993

[11] αφιέρωμα του Μακεδονικού Πρακτορείου Ειδήσεων

[12] Καπετάν Κώττας, Ο εθνομάρτυρας γηγενής Μακε-δονομάχος, Αθηνά Τζηνίκου Κακούλη, Θεσσαλονίκη2000, ISBN 960-86415-1-9, σελ. 22

[13] "Ο Μακεδονικός Αγών", Χρήστος Νεράντζης, Εκδ.Μορφωτικός Κόσμος, Τόμος Β΄, σελ. 448

[14] "Φάκελος Μακεδονία - Υπόδουλοι Έλληνες των Σκο-πίων", Μιχαήλ Σ. Χρυσανθακόπουλος, Εκδ. Κάδμος,Θεσσαλονίκη 2008

[15] Ιωάννης Κολιόπουλος, Λεηλασία Φρονημάτων, σ. 5,εκδ. ΒΑΝΙΑΣ, 1995 ISBN 960-288-040-6

[16] Ιωάννης Κολιόπουλος, ό.π. σ. 5

[17] Βαγιακάκος Δικαίος, Μανιάτες αγωνισταί σταΚαστανοχώρια, περιοδικό "Μακεδονική Ζωή", 86(1973), σ. 16, 17

[18] Ελληνική Ιστορία, τόμ. 25, σ. 368, Εκδοτική ΑθηνώνISBN 960-213-260-4

[19] Σταυρούλα Βαϊνά Αρβανιτάκη (2004). Ο καπετάνΓρηγόριος Βαϊνάς, Μακεδονικός Αγώνας, Ήθη καιέθιμα της Μακεδονίας. Αθήνα: Μέδουσα – Σέλας Εκ-δοτική, σελ. 191 ). ISBN 960-8338-14-X.

[20] Βαγιακάκος Δικαίος, Μανιάτες αγωνισταί σταΚαστανοχώρια, περιοδικό "Μακεδονική Ζωή", 86(1973), σ. 16, 17.

[21] • Απόσπασμα Ημερολογίου Ηλία Δεληγιαννάκη(85) ημερπλ. σ.346

10 14 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

[22] • Zagoritchani / Caza de Kostour (Kastoria), χρι-στιανικός πληθυσμός: 3.144 εξαρχικοί Βούλγα-ροι, 480 πατριαρχικοί Βούλγαροι και 48 Βλά-χοι. Λειτουργία δύο εξαρχικών σχολείων μετρεις δασκάλους και 310 μαθητές και ενός πα-τριαρχικού με δύο δασκάλους και 35 μαθητές[Brancoff 1905].

[23] D. Dakin, The Greek Struggle in Makedonia 1897-1913,σ. Berclkey University, 1966

[24] Απόσπασμα Ημερολογίου Ηλία Δεληγιαννάκη (85) σ.344

[25] Απόσπασμα Ημερολογίου Ηλία Δεληγιαννάκη 81-86σσ. 339-346

[26] Κωνσταντίνος Τσώπρος Αναμνήσεις Μελένοικο-Θεσσαλονίκη σ. 53 ΙΜΧΑ 2η GR ISSN:0073-862X

[27] Βασίλης Γούναρης, όπ.π. σελ.14

[28] Κωνσταντίνος Βακαλόπουλος, Ο Βόρειος Ελληνισμόςκατά την πρώιμη φάση του μακεδονικού αγώνα(1878-1894), έκδοση ΙΜΧΑ, Θεσσαλονίκη, 1983

[29] Κωνσταντίνος Τσώπρος, Αναμνήσεις Μελένοικο-Θεσσαλονίκη, σ. 33 GR ISSN: 0073 862Χ

[30] Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμ. ΙΔ, σ. 226, Εκδο-τική Αθηνών 1977

14 Βιβλιογραφία

• «Ο Μακεδονικός Αγώνας και η προετοιμασίατης απελευθέρωσης (1903-1912)», Βασίλης K.Γούναρης, στο: Ι. Κολιόπουλος και Ι. Χασιώ-της (επιμ.), Η νεότερη και σύγχρονη Μακεδο-νία (Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής&Παπαζήσης,1992), τόμ.1, σ. 508-527.

• Ο Μακεδονικός αγώνας και η απελευθέρωσητης Μακεδονίας, στο: συλλογικό, ΄΄Μακεδονία:4000 χρόνια ελληνικής ιστορίας και πολιτι-σμού΄΄, Κωφός Ευάγγελος, Εκδοτική Αθηνών,1992, σελ.465-480

• Ο Μακεδονικός Αγώνας στους Αγώνες του νεώ-τερου Ελληνισμού, Ι.Κ. Μαζαράκη Αινιάν, εκδ.Δωδώνη, Αθήνα-Γιάννινα, 2003, σελ.9-34

• Το Μακεδονικόν πρόβλημα, - Νεοκλή Καζάζη,Αθήναι 1907.

• Μαρτύρων και ηρώων αίμα. - Δραγούμη Ι. Αθή-ναι 1907.

• Βιογραφία Καπετάν Κώττα, - Κοντούλη Α.,Φλώρινα 1931.

• Πως η Μακεδονία παρέμεινεν ελληνική: ιστορι-κές σελίδες, - ΓκαρμπολάΝ., Θεσσαλονίκη 1933.

• Το Μακεδονικό ως φάσις του Ανατολικού Ζητή-ματος, 1878-1908, - Βλάχου Ν.Β., Αθήναι 1935.

• Ίων Δραγούμης, - Παράσχου Κ., Αθήναι 1936.

• Οι Μακεδόνες εις τους υπέρ της ΑνεξαρτησίαςΑγώνας, 1796-1832, - Βασδραβέλλη Ι.Κ., Θεσσο-λονίκη 1950 (2η έκδοση).

• Μακεδονικός Αγών και Μακεδόνες Αρχηγοί, -Μόδη Γ.Χ., Θεσσαλονίκη 1950.

• Καπετάν Άγρας, - Κανελλόπουλου Θ.Γ., Αθήναι1952

• Ο Μακεδονικός Αγών: Απομνημονεύματα, - Αρ-γυρόπουλου Π.Α., Θεσσαλονίκη 1957.

• Αναμνήσεις εκ τουΜακεδονικούΑγώνος, - Σπα-νού Ν., Θεσσαλονίκη 1957.

• Ο Μακεδονικός Αγών εις την Δυτικήν Μακεδο-νίαν, - Ναλτσά Χ.Α., Θεσσαλονίκη 1958.

• ΟΜακεδονικός Αγών: Απομνημονεύματα, - Γερ-μανού Καραβαγγέλη, Θεσσαλονίκη 1959.

• Ο Ίων Δραγούμης και ο Μακεδονικός Αγών, -Ευρυγένη Δ., Θεσσαλονίκη 1961.

• Το Ελληνικόν Προξενείον Θεσσαλονίκης, 1903-1908, - Λαούρδα Β., Θεσσαλονίκη 1961.

• Μακεδονικός Αγών, - ΛαούρδαΒ., Θεσσαλονίκη1961.

• ΟΜακεδονικός Αγών: Αναμνήσεις, - ΜαζαράκηΑινιάν, Θεσσαλονίκη 1963.

• Παύλος Μελάς, - Μελά Ν., Αθήναι 1964.

• Μακεδονικός Αγών, 1903-1908 - ΑνεστόπουλουΑ.Κ., Θεσσαλονίκη 1965.

• The Greek struggle in Macedonia, 1897-1913, -Douglas Dakin, IMXA, Θεσσαλονίκη 1966

• ΜακεδονικόςΑγών, - Τσάμη Π.Δ., Θεσσαλονίκη1975.

• Από τη Μακεδονία στο Γουδί: δραστηριότη-τες Μακεδονομάχων στρατιωτικών (1908-1909,- Γούναρη Β.Κ., Δελτίο της Ιστορικής Εθνολογι-κής Εταιρείας 29 (1986) σ. 175-256.

• Βουλευτές και Καπετάνιοι: πελατειακές σχέσειςστη μεσοπολεμική Μακεδονία, - Γούναρη Β.Κ.,περιοδικό ΕΛΛΗΝΙΚΑ 41 (1990) σ.313-335.

• Ο Ελληνικός Αγώνας στην Μακεδονία, 1897-1913, - Douglas Dakin, εκδ Κυριακίδη, Θεσσα-λονίκη 1996

• Ο Μακεδονικός Αγώνας μέσα από τις φωτογρα-φίες του (1904-1908), - Γούναρη Β.Κ., εκδ. Έφε-σος, Αθήνα 2001.

15.1 Βίντεο 11

• Μακεδονικός Αγώνας (1904-1908), Ιστορικά (έν-θετο Ελευθεροτυπίας υπ. αρ.163/2002) Αθήνα(Δεκ.) 2002.

• Albert Londres, Κομιτατζήδες ή η τρομοκρατίαστα Βαλκάνια'. Μετάφραση Δημήτρη Μιχαλό-πουλου, Αθήνα: Πετσίβας, 2008, ISBN 978-960-87636-8-5.

• Σπυρίδων Σφέτας, Ελληνοβουλγαρικές ανατα-ράξειs 1880-1908, εκδόσεις Επίκεντρο ISBN978-960-458-170-2

15 Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Ώ λέλε μάικω!

• Γ. Χ. ΜΟΔΗΣ. «Μακεδονικός αγών και Μακε-δόνες αρχηγοί». Θεσσαλονίκη 1950, 2η έκδοση2007. http://media.ems.gr/ekdoseis/makedoniki_bibliothiki/ekd_makb_modis_9.pdf.

• ΙΔΡΥΜΑ ΜΟΥΣΕΙΟΥ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟΥΑΓΩΝΑ Ο Μακεδονικός Αγώνας

• 95 χρόνια από την έναρξη του Μακεδονικούαγώνα

• Ο Μακεδονικός αγώνας

• ΟΜακεδονικός αγώνας και η συμβολή της Μά-νης

• Αφιέρωμα στο Μακεδονικό αγώνα

• ΟΜακεδονικός Αγώνας στην ανατολική Μακε-δονία

• Ο Μακεδονικός Αγώνας στη δυτική και κε-ντρική Μακεδονία

• 92 χρόνια από την έναρξη του Μακεδονικούαγώνα

15.1 Βίντεο

• Μακεδονικός αγώνας 1904-1908, δίψα ελευθε-ρίας, αλλοτινή (μέρος 1ο) (Αρχείο ντοκιμαντέρτης ΕΡΤ)

• Μακεδονικός αγώνας 1904-1908, δίψα ελευθε-ρίας, αλλοτινή (μέρος 2ο) (Αρχείο ντοκιμαντέρτης ΕΡΤ)

• Μακεδονικός αγώνας 1904-1908, δίψα ελευθε-ρίας, αλλοτινή (μέρος 3ο) (Αρχείο ντοκιμαντέρτης ΕΡΤ)

• Μορφές του Μακεδονικού αγώνα (Αρχείο ντο-κιμαντέρ της ΕΡΤ)

• Ιστοσ. ΕΡΤ, ΕΤ3: Εκατογραφία: Ο Μακεδο-νικός Αγώνας Μέρος Α', 17/02/2012, [Βίντεο]

• Ιστοσ. ΕΡΤ, ΕΤ3: Εκατογραφία: Ο Μακεδο-νικός Αγώνας Μέρος Β', 22/02/2012, [Βίντεο]

12 16 TEXT AND IMAGE SOURCES, CONTRIBUTORS, AND LICENSES

16 Text and image sources, contributors, and licenses

16.1 Text• Μακεδονικός αγώναςΠηγή: https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9C%CE%B1%CE%BA%CE%B5%CE%B4%CE%BF%CE%BD%

CE%B9%CE%BA%CF%8C%CF%82_%CE%B1%CE%B3%CF%8E%CE%BD%CE%B1%CF%82?oldid=5309441 Συνεισφέρο-ντες: Geraki, Kalogeropoulos, Dada, Templar52, *Αλέξανδρος, Lemur12, Badseed, FocalPoint, Gerakibot, Andrew Dalby, Egmontaz,Мико, Magioladitis, CommonsDelinker, Alaniaris, VolkovBot, Vanakaris, Sotkil, MARKELLOS, Μυρμηγκάκι, Ασμοδαίος, Geogrigo,Ttzavaras, Pavlos1988, Dipa1965, Kpapatrian, Nikosguard, Подпоручикъ, D.Michalo, Erud, Pyraechmes, Factuarius, Egmontbot,Picslacs, Rubinbot, Vagrand, Cekli829, Xqbot, Makedon Akritas, TobeBot, Nataly8, Fnugh, EmausBot, Gf uip, ZéroBot, Divineale,MARKbot, Dgolitsis, Skylax30, Σογδιανος, Legion, Auslaender, KAKTOS, Makedon3, Geilamir, PatridgesonGR, Dimth, IM-yb,KCharitakis, Gts-tg και Ανώνυμες συνεισφορές: 43

16.2 Images• Αρχείο:Apostol_Petkov_01.jpg Πηγή: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/c/c4/Apostol_Petkov_01.jpg Άδεια χρήσης:

Public domain Συνεισφέροντες: Transferred from bg.wikipedia Αρχικός δημιουργός: Original uploader was Мико at bg.wikipedia• Αρχείο:Bitolya_Macedonian-Adrianopolitan_Revolutionary_District_Seal.JPG Πηγή: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/

commons/6/6a/Bitolya_Macedonian-Adrianopolitan_Revolutionary_District_Seal.JPG Άδεια χρήσης: Public domain Συνεισφέροντες:Scanned Αρχικός δημιουργός: IMARO

• Αρχείο:Boris_sarafov_cheta.jpg Πηγή: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/55/Boris_sarafov_cheta.jpg Άδεια χρή-σης: Public domain Συνεισφέροντες: http://www.snimka.bg/album.php?album_id=193979&pid=4589342 Αρχικός δημιουργός: άγνω-στος

• Αρχείο:Ellinomakedonski-komitet.JPG Πηγή: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/0/09/Ellinomakedonski-komitet.JPG Άδεια χρήσης: Public domain Συνεισφέροντες: Έργο αυτού που το ανεβάζει (scanned) Αρχικός δημιουργός: EllinomacedonianComittee

• Αρχείο:Enijevardarantarti05-08.jpg Πηγή: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/a/a1/Enijevardarantarti05-08.jpgΆδεια χρήσης: Public domain Συνεισφέροντες: Transferred from bg.wikipedia[1] Αρχικός δημιουργός: Original uploader was Микоat bg.wikipedia

• Αρχείο:Flag_of_Macedonia.JPG Πηγή: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/0/0a/Flag_of_Macedonia.JPG Άδεια χρή-σης: Copyrighted free use Συνεισφέροντες: http://mail.mailink.gr/low/collections.php?id=112&item=19&cat=1 Αρχικός δημιουργός:Uknown

• Αρχείο:Nuvola_apps_kaboodle.png Πηγή: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/0/0c/Nuvola_apps_kaboodle.png Άδειαχρήσης: LGPL Συνεισφέροντες: http://icon-king.com Αρχικός δημιουργός: David Vignoni / ICON KING

• Αρχείο:Ottoman_Flag.svg Πηγή: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/b/b0/Ottoman_flag.svg Άδεια χρήσης: Publicdomain Συνεισφέροντες: en.wikipedia.org Αρχικός δημιουργός: Kerem Ozcan

• Αρχείο:Pavlos_Melas.jpg Πηγή: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/3/39/Pavlos_Melas.jpg Άδεια χρήσης: Publicdomain Συνεισφέροντες:Macedonian Heritage, an online review of the affairs, history and culture of Macedonia. Αρχικός δημιουργός:Γεώργιος Ιακωβίδης

• Αρχείο:Zagoritsani3.jpg Πηγή: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/fd/Zagoritsani3.jpg Άδεια χρήσης: Public domainΣυνεισφέροντες: http://www.bulgarmak.org/ zagorichani.htm Αρχικός δημιουργός: άγνωστος

• Αρχείο:Στο_προαύλιο_της_Μητρόπολης_Καστοριάς_το_1904.jpeg Πηγή: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/el/f/f4/%CE%A3%CF%84%CE%BF_%CF%80%CF%81%CE%BF%CE%B1%CF%8D%CE%BB%CE%B9%CE%BF_%CF%84%CE%B7%CF%82_%CE%9C%CE%B7%CF%84%CF%81%CF%8C%CF%80%CE%BF%CE%BB%CE%B7%CF%82_%CE%9A%CE%B1%CF%83%CF%84%CE%BF%CF%81%CE%B9%CE%AC%CF%82_%CF%84%CE%BF_1904.jpeg Άδεια χρήσης: κοινό κτήμαΣυνεισφέροντες:[1] Αρχικός δημιουργός:Λεωνίδας Παπάζογλου

16.3 Content license• Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0