Kεντρική ιδέα της μινωικής θρησκείας είναι η

λατρεία της θεάς της γονιμότητας, της οποίας ο

εραστής γεννιέται και πεθαίνει κάθε χρόνο,

συμβολίζοντας έτσι την αναγέννηση της φύσης.

H παρατήρηση του κύκλου της φύσης οδήγησε

στην προσωποποίηση ενός γονιμοποιητικού

στοιχείου, του νεαρού θεού, που γεννιέται και

πεθαίνει. Η θεά, που ορίζεται και ως μεγάλη

μητέρα, είναι η σύζυγος του θεού. O ιερός

γάμος, ένα θρησκευτικό θέμα που απεικονίζεται

και στην τέχνη μεταγενέστερων περιόδων,

συμβολίζει την ένωση των δύο θεών.

Τελετουργικές αναπαραστάσεις γάμων γίνονταν για να συντείνουν στη γονιμοποίηση και την

καρποφορία. Παρόμοια ζεύγη θεών συναντώνται και σε ανατολικές θρησκείες. H γέννηση και

ο θάνατος του θεού συμπίπτει αντίστοιχα με την ετήσια αναγέννηση και το μαρασμό της

βλάστησης. Μερικές θρησκευτικές τελετές θυμίζουν μαγικές τελετουργίες που γίνονταν για να

προκαλέσουν την παραγωγική λειτουργία των φυσικών δυνάμεων, οι οποίες εμφανίζονται

προσωποποιημένες. Οι σχετικές με τη βλάστηση μινωικές τελετές θυμίζουν τη λατρεία της

Mητέρας και Kόρης στην Eλευσίνα των κλασικών χρόνων, η οποία μάλλον ανάγεται σε

προελληνικούς χρόνους. Ενδείξεις προς αυτήν την κατεύθυνση προσφέρουν ορισμένα

αρχαιολογικά ευρήματα της Ύστερης Χαλκοκρατίας, όπως ένα ελεφάντινο ειδώλιο-σύμπλεγμα

από τις Mυκήνες που αναπαριστά δύο θεές με ένα βρέφος.

1

Εκτός από τις απεικονίσεις της θεότητας και των δεομένων,

στις λατρευτικές σκηνές εμφανίζονται μερικές φορές και

διάφορα ζώα ή φανταστικά όντα με ενδιάμεση μορφή

ανθρώπου-ζώου, τα οποία ερμηνεύονται ως δαίμονες της

βλάστησης που συμμετέχουν στη λατρεία. Ίσως όμως οι

μορφές αυτές να μην αναπαριστούν κάποιες ζωόμορφες

θεότητες αλλά ιερείς που φορούσαν ζωόμορφες μάσκες κατά τη διάρκεια τελετών.

Η μινωική θεά απεικονίζεται σε τόσες πολλές διαφορετικές σκηνές ώστε να

υπάρχουν αμφιβολίες για το αν πρόκειται για μία ή για διαφορετικές

θεότητες. Απεικονίζεται σε κορυφή όρους μεταξύ δύο λεόντων, ως Ορεία

Μήτηρ ή Πότνια Θηρών, ως θεά του ιερού δέντρου, θεά των όφεων, των

περιστεριών ή των μηκώνων. Η θεά εμφανίζεται επίσης σε πολεμικές

παραστάσεις με ξίφος και ασπίδα και άλλες φορές σε θαλασσινό ταξίδι.

Γνωστό εικονιστικό θέμα αποτελεί επίσης η μητέρα-θεά κουροτρόφος. Τα

διάφορα σύμβολα της θεάς συμβολίζουν τις διαφορετικές της ιδιότητες. Έτσι τα φίδια

μαρτυρούν το χθόνιο χαρακτήρα της, τα περιστέρια είναι το σύμβολο του ουράνιου πεδίου

και οι υπνοφόρες παπαρούνες τα σύμβολα της μητρικής θεάς, που κατευνάζει τα νήπια. Κατά

μία ερμηνεία οι διάφορες εκφάνσεις της μινωικής θρησκείας συντείνουν στο μονοθεϊσμό.

Τα πρώτα πλήρως διαμορφωμένα στοιχεία της μινωικής

θρησκείας εμφανίζονται ήδη κατά τη διάρκεια της

Προανακτορικής περιόδου. Μετά την κατάρρευση του

μινωικού πολιτισμού η μινωική θρησκεία επηρέασε τη

μυκηναϊκή και στη συνέχεια τη θρησκεία της Αρχαιότητας. Οι

επιβιώσεις της φαίνονται σε μερικά ονόματα θεοτήτων της βλάστησης, που είναι

προελληνικά, όπως Δίκτυννα, Bριτόμαρτυς, Αριάδνη και Yάκινθος. Πολλά από τα σύμβολα της

μινωικής θεάς συνοδεύουν γυναικείες θεότητες των αρχαίων χρόνων. Η Αθηνά, η θεά του

πολέμου, απεικονίζεται με όπλα, η Eιλείθυια σχετίζεται με τον τοκετό, η ’ρτεμις είναι η θεά

των θηρίων, η Αφροδίτη συμβολίζεται με τα περιστέρια, η Δήμητρα με τους μήκωνες, ενώ τα

λιοντάρια συναντώνται στη λατρεία της Kυβέλης. Ειδικά στη θρησκεία της Mικράς Aσίας

βρίσκονται θεότητες που αντιστοιχούν στη μινωική θεά, όπως μία πολεμική θεά των

2

Xετταίων, που είχε για σύμβολά της τον πάνθηρα, το λιοντάρι αλλά και το περιστέρι.

Αντίθετα με τις γυναικείες θεότητες, οι άνδρες θεοί του μεταγενέστερου ελληνικού

δωδεκαθέου, δεν ανταποκρίνονται στους συμβολισμούς του μινωικού κόσμου. Αυτό δείχνει

ότι το πάνθεον της ελληνικής Αρχαιότητας αποτελείτο μάλλον από άρρενες θεούς

ινδοευρωπαϊκής προέλευσης, που αναμίχθηκαν με το προελληνικό στοιχείο των γυναικείων

θεοτήτων.

Η λατρεία της θεάς Μητέρας στην Μινωική Κρήτη

Από τη μακρινή αρχαιότητα, σε όλους του παραδοσιακούς πολιτισμούς οι άνθρωποι

συνήθιζαν να χρησιμοποιούν διάφορες χειρονομίες και χαιρετισμούς, τόσο ως

συμβολική ένδειξη αναγνώρισης μεταξύ τους, όσο και ως έναν τρόπο ένωσης με το

Θεό. Κάθε λαός είχε καθιερώσει στις παραδόσεις του συγκεκριμένες μορφές

χαιρετισμών και συμβολικών χειρονομιών-κινήσεων, με τις οποίες μπορούσε να

συνδέεται με τον Ουράνιο κόσμο.

Είναι ο λεγόμενος σωματικός ιερατισμός, μια τέχνη

ιερή που γεννήθηκε μέσα από τα μυστήρια και

ασκήθηκε αρχικά από τους ιερείς-μυημένους, τους

Γιόγκι και τους ιερούς χορευτές. Κάθε θρησκευτικό

σύστημα έχει το δικό του τύπο «μαγικών-

τελετουργικών επικλήσεων» και τους δικούς του

κώδικες επικοινωνίας με το ιερό. Η μελέτη της

παράδοσης των διαφόρων πολιτισμών, μας φέρνει σ’ επαφή με διάφορες

απεικονίσεις πάνω σε γλυπτά, αγάλματα, παραστάσεις. Έτσι βλέπουμε ιερατικές

στάσεις, χειρονομίες και χαιρετισμούς στις τοιχογραφίες και τα αγάλματα των

Αιγυπτίων, των λαών της Μεσοποταμίας, των Μινωιτών και Μυκηναίων, των Μάγια,

των Ελλήνων, των Ρωμαίων ακόμα και στο χριστιανισμό. Αργότερα αυτή η ιερή

γλώσσα μεταβιβάστηκε σε όλους τους ανθρώπους, κατέχοντας πάντα σπουδαίο

ρόλο σε όλες τις θρησκευτικές τελετουργίες, τη μαγεία, τα τελετουργικά τυπικά αλλά

και στην ίδια την καθημερινή ζωή.

3

Αυτές οι ιερές χειρονομίες ή μούντρας βασίζονταν πάνω στη γνώση της ύπαρξης

κοσμικών ενεργειών που διαποτίζουν το σύμπαν και τον άνθρωπο και μπορούν να

διοχετευτούν με την κατάλληλη σωματική, ενεργειακή, συναισθηματική και νοητική

στάση. Δεν αρκεί δηλαδή να υπάρχει η κατάλληλη στάση του σώματος, χρειάζεται

να μπορεί κανείς να είναι συνειδητός και στ’ άλλα επίπεδα για να μπορεί να

συντελεστεί η ένωση με το ιερό. Σημαντικό ρόλο για να συντελεστεί αυτή η ένωση

είχαν οι ηλιακοί χαιρετισμοί σε όλους τους πολιτισμούς που είχαν ένα κοινό

σκοπό: τη διοχέτευση της θετικότερης ενέργειας που διαθέτει ο άνθρωπος, της

προσφοράς του ίδιου του εαυτού του στην ανώτερη θεότητα.

Στη Μινωική Κρήτη ο σωματικός ιερατισμός μάς γίνεται γνωστός μέσα από ειδώλια

και τοιχογραφίες με αναπαραστάσεις είτε της Θεάς-Μητέρας είτε ιερέων και ιερειών

σε τελετουργικές στάσεις λατρείας. Σ’ αυτόν τον πολιτισμό η παρουσία και ο ρόλος

της Θεάς-Μητέρας έχει ιδιαίτερη θέση. Αυτή εξουσίαζε όλες τις μορφές ζωής και

θανάτου. Ως θεά της γονιμότητας είχε για σύμβολό της τον ταύρο. Ως Πότνια των

Θηρών, την απεικόνιζαν περιβαλλόμενη από δυο λιοντάρια και ιστάμενη πάνω σ’

ένα υψηλό σημείο. Ήταν ακόμη η θεά των φυτών και των δέντρων, η προστάτιδα

του γάμου, και ως θεά των φιδιών ήταν η προστάτιδα της οικογενειακής εστίας. Τη

θεά τη λάτρευαν αρχικά σε σπήλαια και στις κορυφές των βουνών. Αργότερα και σε

ιερά. Στη λατρεία της ο φυσικός βράχος έπαιξε μεγάλο ρόλο, τονίζοντας τη χθόνια

όψη της. Ο Εξαγνιστήριος Νιπτήρας στο παλάτι της Κνωσού ήταν αφιερωμένος στη

θεά. Εκτός από τους ταύρους, σύμβολά της ήταν το δέντρο της ζωής, το φίδι, το

άστρο, η κολώνα, το περιστέρι, το λιοντάρι, ο γρύπας, ο διπλός πέλεκυς, η τρίαινα,

απεικονίσεις από τους κοίλους ή κυρτούς βωμούς της κ.ά.

Στην Κρήτη ο ταύρος ταυτίζεται με τον ουρανό και τον ήλιο, που γονιμοποιούν τη γη

με τη ζέστη και τις βροχές, ενώ το θηλυκό στοιχείο, η θεϊκή αγελάδα, συσχετίζεται

με τη Σελήνη, που το σχήμα της θυμίζει τα κέρατα. Έτσι ο γάμος του ταύρου με την

αγελάδα είναι μαζί γάμος του ήλιου και του φεγγαριού. Αργότερα τα πρόσωπα του

ιερού αυτού γάμου τα υποδύεται ο βασιλιάς και η βασίλισσα της Κνωσού, που το

όνομα της Πασιφάη, δηλαδή ολόφωτη, δείχνει ακριβώς τη σχέση της βασίλισσας-

4

θεάς με τη Σελήνη. Ο γιος της ο Μινώταυρος, άνθρωπος με κεφάλι ταύρου, λέγεται

και Αστερίων, γιατί και αυτός όπως και ο πατέρας του, ταυτίζεται με τον έναστρο

ουρανό.

Η εμφάνιση νεολιθικών ειδωλίων που απεικονίζουν παχύσαρκες γυμνές γυναικείες

μορφές, μας κάνει να συμπεράνουμε ότι ήδη από εκείνα τα χρόνια λατρευόταν στην

Κρήτη μια μεγάλη γυναικεία θεότητα. Αυτές οι αρχικές απεικονίσεις με το πέρασμα

των χρόνων εξελίχθηκαν, παριστάνοντας τη θεά είτε ντυμένη με περίτεχνα ενδύματα

και διάφορα σύμβολα (θεά των όφεων) είτε σε μεγαλύτερο μέγεθος, φορώντας

κυλινδρικά ενδύματα και με τα χέρια υψωμένα σε διάφορες στάσεις. Στάσεις

ευλογίας, δέησης ή χαιρετισμού. Αυτός ο τύπος απεικόνισης της «θεάς με τα

υψωμένα χέρια» έχει βασική σημασία για την μελέτη της μινωικής θρησκείας. Οι

μελέτες και οι εργασίες που έχουν γίνει μέχρι σήμερα πάνω στο θέμα, δεν έχουν

καταλήξει σε οριστικά συμπεράσματα σε σχέση με το χρόνο εμφάνισης αυτής της

αναπαράστασης, τη σημασία της και την προέλευσή της. Η επικρατέστερη άποψη σε

σχέση με την καταγωγή αυτών των στάσεων είναι ότι προέρχονται από την Ανατολή,

μιας κι έχουμε παρόμοιες αναπαραστάσεις θηλυκών θεοτήτων στη Μεσοποταμία,

Βαβυλωνία, Αίγυπτο και Κύπρο. Έτσι, βρίσκουμε σφραγιδόλιθους στη Μεσοποταμία

από την εποχή των δυναστειών της Ουρ (3η χιλιετία π.Χ) με αναπαράσταση της θεάς

με υψωμένα τα χέρια στο ύψος και το άνοιγμα των ώμων, το ίδιο και στη Βαβυλώνα

και Κύπρο. Στην Αίγυπτο επίσης βλέπουμε την ίδια στάση των θεαινών Ίσιδας και

Νέφτιδας. Στην Κρήτη έχουν βρεθεί ειδώλια και αναπαραστάσεις σε πολλές

τοποθεσίες.

Από τα γνωστότερα είναι τα ειδώλια του Ιερού των Διπλών Πελέκεων της Κνωσού,

με τη χειρονομία των υψωμένων σε σχήμα ορθής γωνίας χεριών. Το ιδεολογικό

περιεχόμενο και ο συμβολισμός επιβάλλουν του τρόπους μορφοποίησης: οι πήχεις

μεγεθύνονται για να εξαρθεί το νόημα της χειρονομίας, το ίδιο και οι παλάμες, ο

λαιμός επιμηκύνεται ώστε το πρόσωπο να φτάσει στο ύψος των παλαμών. Τα

φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά, κυρίως τα μάτια, τονίζονται ιδιαίτερα. Αντίθετα το

σώμα συρρικνώνεται και η φούστα λειτουργεί πλέον ως κύλινδρος-βάση του

κορμού.

5

Παρόμοια ειδώλια αλλά με κάποιες παραλλαγές στη θέση των χεριών έχουν βρεθεί

στη θέση Πρινιάς κοντά στην αρχαία πόλη Ριζηνία, (ΥΜ ΙΙΙ ΠΕΡΙΟΔΟΥ). Στο Γουρνιά

έχουν βρεθεί 5 ειδώλια με ύψος που ποικίλλει από 20-35 εκατοστά. Σ’ ένα από αυτά

η δεξιά παλάμη είναι στραμμένη προς τα έξω και η αριστερή είναι παράλληλη με τον

κρόταφο.

Η παλιότερη παράσταση της θεάς βρίσκεται σ’ ένα σφραγιδόλιθο

που βρέθηκε στα Μάλια και είναι της Παλαιοανακτορικής

περιόδου (ΜΜ Ιβ), στα οποία τα χέρια είναι υψωμένα παράλληλα

με το σώμα και το κάτω μέρος του σώματος είναι τριγωνικό.

Παρόμοιος σφραγιδόλιθος Παλαιοανακτορικής περιόδου (ΜΜ ΙΙ)

βρέθηκε στην Φαιστό. Στη νεκρόπολη της Φαιστού βρέθηκε

επίσης χρυσό δαχτυλίδι που παριστάνει τη θεά καθισμένη σε

θρόνο με υψωμένα τα χέρια και μπροστά της σε λατρευτική

στάση εικονίζονται μια ιέρεια κι ένας κυνοκέφαλος. Όλες οι

παραπάνω αναπαραστάσεις ανήκουν στην κατηγορία των

χειρονομιών τύπου Ψ που σχετίζεται με τη θέση των χεριών σε

σχέση με το σώμα. Τα χέρια σ’ αυτή τη θέση σχηματίζουν τα κέρατα, ιερό σύμβολο

για τους Μινωίτες και βασικός συμβολισμός της θεάς-Μητέρας ως Κοσμικής

Αγελάδας (Ίσις-Αθώρ).

Υπάρχει και μια άλλη κατηγορία, τα ειδώλια με χειρονομία των χεριών προς την

κοιλιά που αποτελούν πρότυπο για τα μεταγενέστερα μυκηναϊκά ειδώλια

ονομαζόμενα τύπου Φ. Μια από τις πιο συνηθισμένες χειρονομίες των μινωικών

ειδωλίων σε όλες τις εποχές είναι αυτή των χεριών πάνω στο στήθος. Σε μια

παραλλαγή τα χέρια διαγράφουν καμπύλη.

Ο αρχαιολόγος-ερευνητής Σπ. Μαρινάτος έχει καταγράψει τους διάφορους τύπους-

στάσεις των ειδωλίων σε σχέση με τη θέση των χεριών, διατυπώνοντας την άποψη

ότι έχουν συγκεκριμένη συμβολική σημασία είτε ως ένδειξη ευλογίας όταν το

6

ειδώλιο είναι αναπαράσταση της θεάς, είτε ως ένδειξη λατρείας όταν εκτελείται από

ιέρειες ή πιστούς. Οι στάσεις αυτές ξεκινούν με τα χέρια σε οριζόντια θέση (τύπος

Ψ) και σταδιακά ανυψώνονται ,σχηματίζοντας τρίγωνα πάνω από την κεφαλή. Τέλος

υπάρχουν ειδώλια που εκτελούν μια χειρονομία «κλεισίματος», στην οποία το δεξί

χέρι ακουμπάει στον αριστερό ώμο και το αριστερό χέρι τοποθετείται στην κοιλιακή

χώρα.

Παρατηρώντας αυτές τις στάσεις και συσχετίζοντάς τις με τους ηλιακούς

χαιρετισμούς στους παραδοσιακούς πολιτισμούς (Αίγυπτος, Ελλάδα, Ινδία)

μπορούμε να βρούμε μια λογική σειρά μεταξύ τους και να καταλήξουμε στο

συμπέρασμα ότι αποτελούν μέρη ενός τελετουργικού χαιρετισμού. Ξεκινώντας από

τη στάση στην οποία τα χέρια ακουμπούν στο στήθος-ηλιακό πλέγμα (τσάκρα

Αναχάτα), τα χέρια ανοίγουν στην οριζόντια θέση (Ψ) προσφέροντας την ενέργεια

της καρδιάς, υψώνονται σε τρίγωνο προς το κεφάλι, ως ένδειξη επαφής με το Ιερό

(τσάκρα Άχνα) και κλείνουν επιστρέφοντας στο σώμα. Έτσι, ολοκληρώνεται ένας

κύκλος προσφοράς και διοχέτευσης των ενεργειών του Ουρανού και της Γης, δύο

δυνάμεων αντίθετων και συμπληρωματικών, που όταν ενωθούν δημιουργούν τη

Ζωή. Αυτή είναι μια προσέγγιση που μπορεί να γίνει κατανοητή όχι από τη σύγχρονη

επιστήμη της αρχαιολογίας και τους ερευνητές της αλλά από ανθρώπους που

μπορούν να προσεγγίσουν την έννοια του Ιερού και των δυνάμεων που διαποτίζουν

το σύμπαν.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Μινωικά πήλινα ειδώλια, Γ.Ρεθεμιωτάκη, Βιβλιοθήκη Αρχαιολογικής Εταιρείας,

αρ. 218

Μινωικός Πολιτισμός, Στ. Αλεξίου, Εκδ. Αλεξίου

Η επιστροφή της Μεγάλης Θεάς, Marjia Gimbutas, εκδ. Αρχέτυπο.

Μουσείο Ηρακλείου, Ι.Α. Σακελλαράκης, εκδ. Μουσείο Ηρακλείου

Πρώτη γνωριμία με την Κρήτη του Μίνωα, Λ.Κροντηρά, Εκδοτική Αθηνών

Η μινωική θεά μεθ’ υψωμένων χειρών, Στ. Αλεξίου, Κρητικά Χρονικά

7

Η Μεγάλη θεά της μινωικής Κρήτης και το μυστικό της

Αθανασία Ψαρουλάκη

Φιλόλογος

Ήταν φυσικό οι άνθρωποι μιας πολύ πρώιμης εποχής να δουν το σύμπαν με τη

μορφή μιας γενναιόδωρης Μητέρας, που από τη μήτρα της αναδύεται η Ζωή και

στη μήτρα της επιστρέφει μετά το θάνατο, για να γεννηθεί ξανά. Γι' αυτό και

λάτρευαν ως υπέρτατη θεϊκή δύναμη τη Μεγάλη Μητέρα θεά, σύμβολο της

συγκροτημένης και κυκλικής παγκόσμιας τάξης. Είναι πολύ πιθανό το "χρυσό γένος"

του Ησιόδου, το οποίο καλλιεργούσε τη γη με ειρηνικά μέσα, ώσπου ένα κατώτερο

γένος εισήγαγε το θεό του πολέμου, να απηχεί μνήμες εκείνων των κοινωνιών που

στηρίζονταν σ’ ένα "πρότυπο συντροφικότητας" και το οποίο προηγήθηκε του

σημερινού "προτύπου κυριαρχίας".

Σ' ένα τέτοιο πρότυπο συντροφικότητας φαίνεται να βασιζόταν η κοινωνική

οργάνωση της Μινωικής Κρήτης και σ’ αυτό συνηγορούν όλες σχεδόν οι ενδείξεις

που έχουμε στη διάθεσή μας. Σημαντική κοινωνική, οικονομική, πολιτική και

θρησκευτική εξουσία κατείχαν οι γυναίκες στη μινωική κοινωνία, εξουσία που

ισοδυναμούσε, σύμφωνα με τις ενδείξεις, με την ευθύνη της μητρότητας και την

αγάπη κυρίως παρά με την υποταγή, την καταπίεση και το φόβο.

Στο νησί της Κρήτης, όπου η θεά είχε την υπεροχή, ο πλούτος καταμερίζεται μάλλον

δίκαια και χρησιμεύει πρωταρχικά για αρμονική ζωή που το σύνολό της

8

διαποτίζεται από μια διάπυρη πίστη στη θεά Φύση, πηγή κάθε δημιουργίας και

αρμονίας. Μεγάλα δημόσια έργα πληρώνονται από τα βασιλικά ταμεία, δείγμα ότι

τα κυβερνητικά έσοδα από τον αυξανόμενο πλούτο του νησιού χρησιμοποιούνταν

με σύνεση για να βελτιώνουν τις συνθήκες ζωής. Τα ίδια τα ανάκτορα,

χαρακτηριστικά για τον αισθητικό μάλλον παρά για τον μνημειακό τους τόνο, με

στοιχεία που εξυψώνουν τη ζωή και με υψηλό βαθμό εκλέπτυνσης και άνεσης,

εκφράζουν το γυναικείο πνεύμα της κρητικής αρχιτεκτονικής. Η ψυχαγωγία

συνυφαίνεται συχνά με τη λατρεία της θεάς. Δημόσιες τελετές, θρησκευτικές

κυρίως, συνοδεύονται από πομπές, συμπόσια και ακροβατικά παιγνίδια, τα

ταυροκαθάψια. Η συντροφικότητα ανδρών και γυναικών, που φαίνεται πως

χαρακτήριζε τη μινωική κοινωνία, δεν εικονογραφείται πουθενά τόσο ζωντανά όσο

σ' αυτά τα ιερά παιχνίδια με τους ταύρους, όπου νεαρές γυναίκες και άνδρες

συναγωνίζονταν και εμπιστεύονταν τη ζωή τους ο ένας στον άλλο, συνδυάζοντας

παράλληλα την ατομική ευχαρίστηση και την επίκληση στη θεά να φέρει ευημερία

σ' ολόκληρη την κοινωνία.

Στη μινωική Κρήτη δεν υπάρχει διαχωρισμός ανάμεσα στο κοσμικό και το ιερό

στοιχείο. Όλες οι τέχνες, στην πραγματικότητα η Ζωή στο σύνολό της, ήταν στενά

δεμένες με μια διάχυτη και πανταχού παρούσα θρησκεία. Μια πλούσια σειρά

συμβόλων, που προέρχονται από τη φύση, συνδέονται με τη λατρεία της θεάς και

μαρτυρούν δέος και θαυμασμό απέναντι στην ομορφιά και το μυστήριο της Ζωής.

Σχέδια γεωμετρικά, κυματιστές γραμμές -σύμβολα του νερού που κυλάει- κεφάλια

ταύρων, ο διπλούς πέλεκυς, οι πεταλούδες και τα φίδια, όλα αποτελούν μέρος της

Επιφάνειας της θεάς, σύμβολα της μεταμόρφωσης και των ανανεωτικών της

δυνάμεων.

Αν δεχτούμε ότι η τέχνη, κύρια η θρησκευτική, αντανακλά την ιδιαίτερη μορφή του

πολιτισμού και της κοινωνικής οργάνωσης, τότε η επικεντρωμένη στη θεά τέχνη

φαίνεται πως καθρεπτίζει μια κοινωνία όπου οι γυναίκες έπαιζαν κυρίαρχο ρόλο,

που άντρες και γυναίκες χωρίς σχέσεις ανωτερότητας ή κατωτερότητας, εργάζονταν

μαζί, ισότιμα, για το κοινό συμφέρον. Οι πολυάριθμες παραστάσεις της θεάς

εκφράζουν μια άποψη του κόσμου σύμφωνα με την οποία οι Δυνάμεις που

κυβερνούν το Σύμπαν δεν απαιτούν υπακοή, δεν τιμωρούν και δεν καταστρέφουν,

9

αλλά προσφέρουν. Αν εντυπωσιακά απουσιάζουν εικόνες ανδρικής κυριαρχίας ή

πολέμου, δεν είναι παράλογο να συμπεράνουμε ότι τέτοιες εικόνες δεν είχαν τις

αντίστοιχές τους στην καθημερινή ζωή, γιατί η εξουσία εδώ δεν ισοδυναμούσε με

την κατάκτηση και την καταπίεση. Και αν η κεντρική θρησκευτική εικόνα ήταν μια

θεά που έδινε Ζωή, δεν είναι, επίσης, παράλογο να συμπεράνουμε ότι η ζωή και η

αγάπη της ζωής δέσποζαν στην κοινωνία και στην τέχνη περισσότερο από το θάνατο

και το φόβο του θανάτου και ότι πρωταρχικός σκοπός αυτής της κοινωνίας ήταν η

εξασφάλιση των υλικών και πνευματικών μέσων για μια ικανοποιητική ζωή.

Εξάλλου, η απουσία εξιδανίκευσης της αρσενικής βίας και της καταστροφικής

δύναμης από την κρητική τέχνη συμβαδίζει με το γεγονός ότι ήταν μια κοινωνία που

"η ειρήνη διήρκεσε 1500 χρόνια, τόσο στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό, σε μια

εποχή διαρκών πολέμων". Δεν είναι λοιπόν περίεργο το να συσχετίσει κανείς τη

δομή μιας κοινωνίας, αν δηλαδή είναι ειρηνική ή φιλοπόλεμη, ενδιαφέρεται ή όχι

για την κοινωνική δικαιοσύνη, με τη θέση που κατέχει η γυναίκα μέσα σ' αυτήν την

κοινωνία.

Σήμερα ειδικά, που η Φύση μοιάζει να επαναστατεί ενάντια στις αλόγιστες και

καταστροφικές χρήσεις της τεχνολογίας, τώρα που "η αγάπη της ειρήνης, ο τρόμος

της τυραννίας και ο σεβασμός του νόμου" μπορεί να μας χρειαστούν για την

επιβίωσή μας, οι διαφορές ανάμεσα στο πνεύμα της Κρήτης και των γειτόνων της

έχουν κάτι περισσότερο από ακαδημαϊκό ενδιαφέρον. Στις κρητικές πόλεις, που δεν

είχαν στρατιωτικά οχυρά, στις "απροστάτευτες" επαύλεις και στην απουσία κάθε

ένδειξης πολέμου βρίσκουμε την πρώτη επιβεβαίωση από το παρελθόν ότι οι

ελπίδες μας για ειρηνική ανθρώπινη συνύπαρξη δεν είναι "ουτοπιστικά όνειρα".

Μπορεί εκείνες οι αρχαιότερες "κοινωνίες συντροφικότητας" να μην ήταν ιδανικές,

μια και ήταν φτιαγμένες από ανθρώπινα πλάσματα με αδυναμίες και ατέλειες,

όμως δεν ήταν ουτοπικές. Μπορεί οι τεχνολογίες να ήταν "πρωτόγονες" σε

σύγκριση με τις σημερινές, όμως είναι η ποιότητα της σκέψης αυτής της πρώιμης

εποχής που διαφέρει από τη σημερινή, μιας σκέψης που χαρακτηριζόταν από τη

δημιουργική φαντασία, τη διαισθητική και μυστικιστική συνείδηση.

Η πιο αξιοσημείωτη ιδιότητα της "προ-κυριαρχικής" σκέψης ήταν ίσως η

αναγνώριση ότι είμαστε ένα με τη Φύση, σκέψη που στην πραγματικότητα

10

προπορευόταν από τη σύγχρονη επιστημονική θεωρία του Τζέϊμς Λάβλοκ περί της

"Γαίας" και που προβάλλει ξανά σήμερα ως προϋπόθεση για την οικολογική

επιβίωση.

Αξίζει ακόμη να σημειωθεί πως "ένα από τα καλύτερα ίσως φυλαγμένα ιστορικά

μυστικά" είναι πως σχεδόν όλες οι βασικές τεχνολογίες που πάνω τους

οικοδομήθηκε ο μεταγενέστερος πολιτισμός είναι κληρονομιά που μας άφησαν οι

"κοινωνίες συντροφικότητας". Ενδείξεις υπάρχουν σε όλες τις μεταγενέστερες

ιστορικές περιόδους ότι ο συσχετισμός της θηλυκότητας με τη δικαιοσύνη, τη σοφία

και την εξυπνάδα χρονολογείται από πολύ αρχαίους καιρούς. Θα μπορούσαμε να

θεωρήσουμε πιο εξελιγμένη τη σκέψη εκείνων των κοινωνιών που

χρησιμοποιούσαν τις τεχνολογικές προόδους όχι για καταστροφικούς σκοπούς αλλά

για να κάνουν τη Ζωή πιο ευχάριστη, από τις σημερινές, που ξοδεύουν τεράστια πο-

σά για πιο εφευρετικούς τρόπους θανάτου.

Όμως η Μεγάλη θεά, που η λατρεία της αποτέλεσε τον ιδεολογικό πυρήνα μιας

ειρηνικότερης και πιο ισότιμης κοινωνίας, δεν έχει απόλυτα χαθεί, εξακολουθεί να

είναι πάντα μια υπολογίσιμη δύναμη. Η προσήλωση, για ολόκληρες χιλιετίες, στη

λατρεία της σπλαχνικής και γεμάτης έλεος Μητέρας, της Παναγίας, η ανθρώπινη

λαχτάρα για μια κοινωνία ειρηνική και δίκαιη και η έλξη που ασκεί στους

ανθρώπους, τους διψασμένους για ειρήνη και απελευθέρωση από την καταπίεση

μια τέτοια κοινωνία, αποδεικνύει ότι ένα τέτοιο σύστημα μπορεί και πρέπει να

ανακτήσει τη δύναμή του. Τώρα που η πολιτισμική μας εξέλιξη έχει ανάγκη από μια

μεγάλη αλλαγή «η αναζήτηση της μυστικής σοφίας μιας πρωϊμότερης εποχής είναι

η αναζήτηση εκείνου του είδους της πνευματικότητας που χαρακτηρίζει μια

κοινωνία συντροφικότητας», όπου το γυναικείο ήθος της αγάπης και του

καθήκοντος αποτελεί το κύριο πρότυπο για σκέψη και δράση.

11