Εισαγωγή στην λατρεία της Ορθοδόξου Εκκλησίας:...

ΣΣΕΕΜΜΙΙΝΝΑΑΡΡΙΙΟΟ ΕΕ

ΜΙΚΡΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΤΩΝ ΠΑΙ∆ΙΩΝ ΣΤΗ ΛΑΤΡΕΙΑ ΤΗΣ ΟΡΘΟ∆ΟΞΟΥ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ

Θέµα: Γνωριµία των παιδιών του Κ

σκεύη και τα ιερά άµφια

Επιµέλεια

(αλφαβητικά) Αλεξανδροπούλου Μαριάννα

Μηλιώνης Γιώργος, Μιχαλόπουλος Εµµανουήλ

Μαρία, Σταµπούλογλου ∆ήµητρα

ΕΕΠΠΙΙΜΜΟΟΡΡΦΦΩΩΣΣΗΗΣΣ ΚΚΑΑΤΤΗΗΧΧΗΗΤΤΩΩNN//--ΤΤ

Οκτώβριος- ∆εκέµβριος 2010


Α΄ Κύκλος 2010-2011

Οµάδα Γ΄

Γνωριµία των παιδιών του Κατηχητικού µε τον ιερό ναό, τα ιερά

σκεύη και τα ιερά άµφια.

Αλεξανδροπούλου Μαριάννα, Γάτση ∆ήµητρα, Λάππα Κωνσταντίνα

Μιχαλόπουλος Εµµανουήλ, Παππά Έλλη, Σιδέρης Στέλιος

∆ήµητρα.

1

ΤΤΡΡΙΙΩΩΝΝ


ύ µε τον ιερό ναό, τα ιερά

Λάππα Κωνσταντίνα,

Σιδέρης Στέλιος, Σπανού

2

ΠΠΕΕΡΡΙΙΕΕΧΧΟΟΜΜΕΕΝΝΑΑ

ΕΕΙΙΣΣΑΑΓΓΩΩΓΓΗΗ…………………………………………………………………………………………………………………… Σελ. 4

ΑΑ΄ ΕΕΝΝΟΟΤΤΗΗΤΤΑΑ:: ΟΟ ΧΧΡΡΙΙΣΣΤΤΙΙΑΑΝΝΙΙΚΚΟΟΣΣ ΝΝΑΑΟΟΣΣ

Εκκλησία: ορισµός και χαρακτηριστικά της………………….... Σελ. 6

Ο χριστιανικός ναός και τα µέρη του…………………………... Σελ. 9

Πρόναος ή νάρθηκας…………………………………… Σελ.10

Κυρίως Ναός…………………………………………... Σελ. 10

Ιερό Βήµα……………………………………………… Σελ. 12

Η βυζαντινή ορθόδοξη αγιογραφία

Χαρακτηριστικά……………………………………….. Σελ. 17

Ιδιότητες……………………………………………….. Σελ. 17

Σχολές………………………………………………….. Σελ. 18

Βασικά υλικά…………………………………………... Σελ. 19

Οι καµπάνες και τα σκαλοπάτια: σηµασία και συµβολισµοί…... Σελ. 20

ΒΒ΄ ΕΕΝΝΟΟΤΤΗΗΤΤΑΑ:: ΤΤΑΑ ΙΙΕΕΡΡΑΑ ΣΣΚΚΕΕΥΥΗΗ

Υλικά κατασκευής και χρήσεις………………………………... Σελ. 23

α) Το Άγιο Ποτήριο………………………………………..…. Σελ. 24

β) ο ∆ίσκος ή το Άγιο ∆ισκάριο……………………………… Σελ. 25

γ) Η λαβίδα ή κοχλιάριο………………………………..……. Σελ. 26

δ) Ο αστερίσκος……………………………………………… Σελ. 26

ε) Τα καλύµµατα και Αήρ………………...………………….. Σελ. 27

στ) Η λόγχη……………………………………………...…… Σελ. 27

ζ) Το λεβητάριο ή ζέον……………………………………….. Σελ. 28

η) Η µούσα………………………………………………...…. Σελ. 28

θ) Ο σπόγγος……………………………………………...….. Σελ. 28

3

ι) Τα µάκτρα………………………………………………..… Σελ. 28

ια) το αρτοφόριο………………………………………..…...... Σελ. 28

ιβ) ο τίµιος σταυρός………………………………….…..….... Σελ. 28

ιγ) η κανδήλα (ή λυχνία).…………………………………….. Σελ. 30

ιδ) επιτάφιος και θυµιατήρια (ή θυµιατά)……………………. Σελ. 30

ιε) εξαπτέρυγα, λάβαρα, κηροπήγια………………………….. Σελ. 32

ΓΓ΄ ΕΕΝΝΟΟΤΤΗΗΤΤΑΑ:: ΤΤΑΑ ΙΙΕΕΡΡΑΑ ΑΑΜΜΦΦΙΙΑΑ

Σύντοµη ιστορική αναδροµή…………………………………...…...…. Σελ. 33

Το στιχάριο……………………………………………………….. Σελ. 34

Το οράριο……………………………………………………….... Σελ. 35

Τα επιµάνικα ή επιµανίκια…………………………...…………... Σελ. 35

Το επιτραχήλιο ή περιτραχήλιο……………………………….….. Σελ. 35

Η ζώνη……………………………………………………………. Σελ. 36

Το φαιλόνιο……………………………………………….……… Σελ. 36

Το επιγονάτιο ή υπογονάτιο ή εγχείριο……………………...…… Σελ. 36

Ο αρχιερατικός σάκκος…………………………………………... Σελ. 37

Η ποιµαντική ή ποιµαντορική ράβδος……………………………. Σελ. 37

Το ωµοφόριο……………………………………………………... Σελ. 37

Η αρχιερατική µίτρα……………………………………………… Σελ. 38

Ο αρχιερατικός µανδύας…………………………………………. Σελ. 38

Πρόταση σχεδίου κατήχησης και παιδαγωγικοί στόχοι……...………. Σελ. 40

ΒΒΙΙΒΒΛΛΙΙΟΟΓΓΡΡΑΑΦΦΙΙΚΚΕΕΣΣ ΑΑΝΝΑΑΦΦΟΟΡΡΕΕΣΣ…………………………..……………………........…… ΣΣελ. 42

ΠΠΑΑΡΡΑΑΡΡΤΤΗΗΜΜΑΑ……………………………………………..………. Σελ. 43

Τραγούδια : α) Εκκλησία πύλη τ’ ουρανού……………………….….... Σελ. 44

β) ∆ισκοπότηρο………………………………………….... Σελ. 45

4

ΕΕΙΙΣΣΑΑΓΓΩΩΓΓΗΗ

Στόχος της ανά χείρας εργασίας είναι η εισαγωγή των παιδιών του κατηχητικού

σχολείου στην λατρευτική ζωή της εκκλησίας µέσα από µια θεωρητική και

παράλληλα βιωµατική, µαθητοκεντρική προσέγγιση. Ένας δεύτερος στόχος είναι η

όσο το δυνατόν αντικειµενική παρουσίαση του προαναφερθέντος θέµατος, καθώς

πρόκειται για µια «απόπειρα», «δοκιµή» παρουσίασής του.

Η εργασία αρθρώνεται σε τρεις ενότητες. Στην πρώτη ενότητα που τιτλοφορείται

«Ιερός Ναός» επιχειρείται µια σύντοµη αναφορά στον όρο «εκκλησία», τη φύση και

τα χαρακτηριστικά της. Στη συνέχεια, παρουσιάζονται αναλυτικά τα µέρη του ιερού

ναού, ο πρόναος ή νάρθηκας, ο κυρίως ναός και το ιερό βήµα, επισηµαίνοντας τους

συµβολισµούς που αναπαράγουν και την σχέση του ανθρώπου/πιστού που

διαµορφώνεται µε τον κάθε χώρο. Επιπλέον, ένα τµήµα αυτής της ενότητας

αναφέρεται στην ορθόδοξη βυζαντινή αγιογραφία. Η δεύτερη ενότητα, «Ιερά σκεύη»,

επικεντρώνεται στην περιγραφή του οµώνυµου θέµατος, ενώ η τρίτη εστιάζει σε

περιεκτική, ιστορική ανάλυση και περιγραφή των ιερών αµφίων για τους τρεις

βαθµούς της ιεροσύνης.

Μέσα από κάθε ενότητα που αναπτύχθηκε, αποβλέπουµε στη συνειδητοποίηση του

ρόλου του κατηχητή και της σηµασίας της εµπειρικής συµµετοχής των παιδιών στη

ζωή της εκκλησίας. Η κατανόηση της αρχιτεκτονικής του ναού και η διαµόρφωση

µιας συνολικής αντίληψης περί της εκκλησίας, της ναοδοµίας, της αγιογραφίας, των

ιερών σκευών και αµφίων από το ίδιο το άτοµο και γενικότερα από κάθε άνθρωπο,

θεωρούµε ότι θα συµβάλει στην διεισδυτικότερη γνώση του εαυτού, της σχέσης του

ανθρώπου µε τον Θεό και την εκκλησία ως σώµατος πιστών. Επιπρόσθετα, η εργασία

µας επιθυµούµε να αποτελέσει εργαλείο, εγχειρίδιο και εφαλτήριο για την άρση της

άγνοιας και των στερεοτύπων αναφορικά µε τον ιερό ναό, τα µέσα λατρείας και την

εκκλησία. Ως ένα τέτοιο εργαλείο, θεωρείται ενδεικτική χρήσης για κάθε κατηχητική

βαθµίδα.

Αθήνα, 11 Ιανουαρίου 2011

5

Η παρούσα προσπάθεια προσέγγισης της θεµατικής που αναπτύχθηκε µπορεί

να αναδιανεµηθεί ελεύθερα, χωρίς τη µεσολάβηση χρηµατικού ποσού από

κανέναν επίσηµο ή ανεπίσηµο, φιλανθρωπικό ή µη φορέα, κατόπιν πρόσφατης

ενηµέρωσης όλων των µελών της οµάδας Γ και εφόσον συµφωνήσουν για µια

τέτοια πράξη, λαµβάνοντας υπόψη τους σκοπούς της διανοµής. Όσοι και όσες

συµµετείχαν στη διαµόρφωση ή πρωτότυπη συγγραφή των κειµένων που

ακολουθούν δεν τάσσονται υπέρ της εµπορικής, οικονοµικής ή άλλης φύσεως

εκµετάλλευσης του παρόντος κειµένου κατά οποιονδήποτε τρόπο από κανένα

ίδρυµα ή φορέα ή οργάνωση, ανεξαρτήτως του χαρακτήρα του/της, της θεσµικής

του/της µορφής και της νοµικής του/της υπόστασης.

Η εργασία µε τίτλο «Γνωριµία των παιδιών του Κατηχητικού µε τον ιερό

ναό, τα ιερά σκεύη και τα ιερά άµφια» εκπονήθηκε και παραδόθηκε σε

ηλεκτρονική (και έντυπη µορφή) στο e-mail: [email protected] υπόψιν της

κυρίας Γαβριήλ Τριανταφυλλιάς, υπεύθυνης επικοινωνίας στο Γραφείο Νεότητας,

στον Τοµέα Κατήχησης της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Αθηνών στα πλαίσια του Ά

Κύκλου Σεµιναρίων Επιµόρφωσης Κατηχητών 2010-2011.

ΜΜε εκτίµηση,

Η Oµάδα Γ΄,

Γιώργος, ∆ήµητρα, ∆ήµητρα, Έλλη, Εµµανουήλ, Κωνσταντίνα, Μαρία, Μαριάννα &

Στέλιος

6

ΑΑ΄ ΕΕΝΝΟΟΤΤΗΗΤΤΑΑ:: ΓΓΝΝΩΩΡΡΙΙΜΜΙΙΑΑ ΤΤΩΩΝΝ ΠΠΑΑΙΙ∆∆ΙΙΩΩΝΝ ΜΜΕΕ ΤΤΟΟΝΝ ΙΙΕΕΡΡΟΟ ΝΝΑΑΟΟ

ΕΕΚΚΚΚΛΛΗΗΣΣΙΙΑΑ:: ΟΟΡΡΙΙΣΣΜΜΟΟΣΣ && ΧΧΑΑΡΡΑΑΚΚΤΤΗΗΡΡΙΙΣΣΤΤΙΙΚΚΑΑ ΤΤΗΗΣΣ

Ο όρος εκκλησία, προερχόµενος από την κλασσική αρχαιότητα των Αθηνών, δήλωνε

το σύνολο των ελεύθερων Αθηναίων που καλούνταν επίσηµα σε συνέλευση για να

αντιµετωπίσουν µε την ψήφο τους τα ζητήµατα του κράτους1. Το περιεχόµενου του

όρου και η χρήση του ερχόταν σε αντιδιαστολή µε τους όρους «αγορά», «κοινόν»,

«σύλλογος», «σύνοδος» και «συναγωγή» που χρησιµοποιούνταν για να περιγράψουν

την απλή συγκέντρωση του πλήθους των κατοίκων της Αθήνας.

Στην Καινή ∆ιαθήκη, ο όρος «εκκλησία» χρησιµοποιείται για να δηλώσει γενικά το

άθροισµα ή τη σύναξη αυτών που πιστεύουν στον Χριστό και συνέρχονται «εν

εκκλησία». Η φύση της εκκλησίας είναι διττή: είναι επίγεια και ταυτόχρονα

επουράνια. Τα χαρακτηριστικά της, σύµφωνα µε το Σύµβολο της Νίκαιας, είναι ότι

είναι µία, αγία, καθολική και αποστολική. Είναι µία, επειδή «έχει κεφαλή της τον

Χριστό, ένα Πνεύµα που τη ζωοποιεί, µια πίστη, ένα βάπτισµα, µια αρχή κι ένα σκοπό»

(Ζαχαρόπουλου, 1985). Είναι αγία, οντολογικώς, επειδή η αρχή και η προέλευσή της

είναι θείες, καθώς έλκονται από το άγιο σώµα που συγκροτείται µε κεφαλή τον

Χριστό, πνοή του το Άγιο Πνεύµα και συνδέεται µε τον Πανάγιο Θεό Πατέρα. Είναι

καθολική, δηλαδή οικουµενική, και όχι παγκόσµια, που σηµαίνει ότι δεν απαρτίζεται

από διάφορα µέρη που χρειάζεται να συνενωθούν τοπικά. Αντίθετα, ο Χριστός ως

κεφαλή και η συµµετοχή των ανθρώπων στη θεία ευχαριστία λειτουργούν συνεκτικά,

εγκαθιδρύοντας µια κοινωνία ίσων µεταξύ τους µελών, υποστατικώς, κατά το

πρότυπο της Αγίας Τριάδας. Είναι αποστολική, καθώς η αποστολικότητα αποτελεί

εκείνο το γνώρισµα που συνδέει την εκκλησία µε την αρχική, πρωτόγονη µορφή της

και «νοµιµοποιεί» τη διατήρηση ιερατείου µε κανονική διαδοχή (Παπαρίζος, 1999).

Η εκκλησία ως «σώµα του Ιησού Χριστού» και ως βίωµα (Παπαρίζος, 1999)

αποτελεί το σύµβολο που συνέχει τους πιστούς σε µια µεταφυσική κοινότητα,

σηµατοδοτώντας την ένταξη τους στον κόσµο του θεού που υπερβαίνει τον

υπάρχοντα κόσµο (Παπαρίζος, 2001). Η ενότητα της εκκλησίας επιτυγχάνεται µέσω

της συµµετοχής των πιστών στο µυστήριο της θείας ευχαριστίας, το οποίο α) τελείται 1 Ζαχαρόπουλου Ν. (1985), Ιστορία των Σχέσεων Εκκλησίας-Πολιτείας στην Ελλάδα, τεύχ. Α΄,

Πουρνάρα, Θεσσαλονίκη, Πανεπιστηµιακές παραδόσεις, σ. 11.

7

στη γη, αλλά αποτελεί αντίτυπο του επουράνιου κόσµου και β) έδωσε στην εκκλησία

το χαρακτηριστικό της γνώρισµα, δηλαδή το γνώρισµα της ευχαριστιακής κοινωνίας

και γ) έχει καταστεί η πηγή του δικαίου της εκκλησίας2.

Η εκκλησία, ως «µυστήριο µέγαν» υποστασιοποιείται σε ενιαίο θεανθρώπινο

οργανισµό µε ιδρυτή της τον Χριστό. Είναι η «Εκκλησία του Θεού» για αυτό και

όλες οι εξουσίες της προέρχονται από τον Θεό (Κονιδάρης, 1994). Τα µέλη της

εντάσσονται σε δυο κατηγορίες: τα ζώντα µέλη συγκροτούν τη λεγόµενη

«στρατευόµενη εκκλησία», ενώ στην «θριαµβεύουσα εκκλησία», δηλαδή το ουράνιο

τµήµα της εκκλησίας, περιλαµβάνονται όλα τα απελθόντα µέλη της. Σκοπός της είναι

η προετοιµασία του ανθρώπου για τη µέλλουσα ζωή µέσω της διδασκαλίας του θείου

λόγου, τον αγιασµό των πιστών και την κυβέρνηση της εκκλησίας. Αντίστοιχα, η

ενότητά της έχει τρεις διαστάσεις: α) την δογµατική, β) τη λειτουργική και γ) τη

διοικητική.

Ο Χρήστος Γιανναράς προσεγγίζει την εκκλησία ως «δηµιουργία κοινωνίας», ως ένα

κοινωνικό γεγονός και ως ένα τρόπο σχέσεων κοινωνίας (Γιανναράς, 2006).

Αποσαφηνίζει ότι η εκκλησία δεν συνιστά µια αφηρηµένη ιδεολογία ούτε αποτελεί

«θρησκευτικό συµπλήρωµα» της ζωής ούτε ότι απλώς εκδηλώνεται ως ατοµική

ηθική, αλλά ότι είναι µια ριζοσπαστική δυναµική κοινωνικών µετασχηµατισµών που

τείνει σε ένα συγκεκριµένο «είδος» κοινωνίας (Γιανναράς, 1989). Ουσιαστικά, ο όρος

«εκκλησία» περιγράφει, κατά τον Γιανναρά, ένα τρόπο κοινωνικής συνύπαρξης, ένα

είδος ανθρώπινων σχέσεων, δηλαδή έναν «τρόπο-είδος-τύπο ανθρώπινης κοινωνίας».

Στόχος της εκκλησίας είναι η πραγµάτωση της ενότητας των ανθρώπων ως τρόπος

ύπαρξης, η οποία θα βιωθεί ως «οντολογική αλήθεια».

Κατά τον Γιανναρά, η άσκηση (δηλαδή η εκκλησιαστική άσκηση) αποτελεί βασική

προϋπόθεση για τη µετοχή στη ζωή και την «αλήθεια» της εκκλησίας. Νοείται ως

υποταγή της απρόσωπης, ατοµικής-βιολογικής επιθυµίας στην απόλυτη

προτεραιότητα της προσωπικής σχέσης και κοινωνίας (Γιανναράς, 1989).

Προϋποθέτει την αυθυπέρβαση της ατοµικότητας, ορίζοντας τον άνθρωπο ως

«κοινωνία και σχέση, αλήθεια του προσώπου και εικόνα του Τριαδικού Θεού3».

2 Κονιδάρης Ι. (1994), Η διαπάλη νοµιµότητας και κανονικότητας και η θεµελίωση της εναρµόνισής

τους, Σάκκουλα, Αθήνα, σ. 71. 3 Γιανναράς Χ. (1989), ό.π., σ. 171-172.

8

ΟΟ ΧΧΡΡΙΙΣΣΤΤΙΙΑΑΝΝΙΙΚΚΟΟΣΣ ΝΝΑΑΟΟΣΣ ΚΚΑΑΙΙ ΤΤΑΑ ΜΜΕΕΡΡΗΗ ΤΤΟΟΥΥ

Ο χριστιανικός ναός αποτελεί έναν µικρόκοσµο. Κέντρο του είναι το Ιερό Βήµα µε

την Αγία Τράπεζα. Χωρίς Αγία Τράπεζα και χωρίς την τέλεση του µυστηρίου της

θείας ευχαριστίας δεν µπορεί να υπάρξει ούτε ναός ούτε σωτηρία του ανθρώπου. Η

διαίρεση του ναού σε νάρθηκα, κυρίως ναό και ιερό βήµα εκφράζει τις ηθικές

βαθµίδες ανόδου του πιστού και αποτελεί βασικό στοιχείο ολόκληρης της ορθόδοξης

ναοδοµίας.

Η ανάγκη των χριστιανών να συγκεντρώνονται σε κάποιον ιδιαίτερο χώρο για την

τέλεση του µυστηρίου της θείας ευχαριστίας οδήγησε στην δηµιουργία των πρώτων

ναών. Η διάκριση, ειδικότερα, µεταξύ των πιστών σε κληρικούς και λαϊκούς

συνέβαλε στην διαµόρφωση του εσωτερικού χώρου του ναού σε κυρίως ναό και ιερό

βήµα.

Ο χριστιανικός ναός θεωρείται σύµβολο του ουράνιου χώρου, όπου µπροστά στο

θρόνο του Θεού τελείται η θεία λειτουργία από τους αγγέλους. Έτσι ο ναός, αν και

αποτελείται από απλά δοµικά υλικά αποκτά µια υπερκόσµια διάσταση. Το

συγκρότηµα του ναού περιβάλλεται συχνά από έναν ισχυρό τοίχο, τον περίβολο, για

να τον ξεχωρίζει και να τον προστατεύει από τον έξω χώρο.

Ο περίβολος τονίζει τη στροφή του ανθρώπου προς τον εαυτό του. Παλαιότερα πριν

ο πιστός µπει στην εκκλησία, περνούσε από το αίθριο, έναν χώρο σαν αυλή που

αναδείκνυε την πρόσοψη του ναού. Στο αίθριο έµπαινε από το µνηµειώδες πρόπυλο.

Το αίθριο ήταν ένας ευχάριστος και πολυσύχναστος χώρος, που αποτελούσε τον

κύριο παλµό της χριστιανικής κοινότητας, έξω από τον ναό. Επίσης εξυπηρετούσε

και λειτουργικές ανάγκες, αφού εκεί συνήθιζαν να τελούν την ακολουθία του όρθρου.

Επιβιώσεις του όρθρου µπορούν να θεωρηθούν σήµερα οι µεγάλες αυλές-πλατείες

µπροστά από τους ναούς.

9

Στο χώρο του αίθριου µπορούσε να συναντήσει κανείς και κοιµητήριο. Η

τάση αυτή εξέφραζε την βαθιά πίστη των χριστιανών ότι οι νεκροί δεν χωρίζονταν

από τους ζωντανούς. Γι’ αυτό άλλωστε λέγεται κοιµητήριο και όχι νεκροταφείο,

επειδή αυτοί που έφυγαν δεν έχουν πεθάνει, αλλά βρίσκονται σε κατάσταση ύπνου.

Μέσα στο αίθριο σε περίοπτη θέση υπήρχε και κρήνη (βρύση) που

εφοδιαζόταν µε νερό από υδραγωγείο ή πηγάδι. Οι χριστιανοί, πριν εισέλθουν στον

κυρίως ναό, έπλεναν τα χέρια και τα πόδια. Η πράξη αυτή ήταν συµβολική και

φανέρωνε την ανάγκη των πιστών για σωµατική και ψυχική κάθαρση. Στις κρήνες

χαράσσονταν συχνά επιγραφές. Πολύ γνωστή είναι η περίφηµη παλίνδροµη επιγραφή

της κρήνης της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη

«ΝΙΨΟΝΑΝΟΜΗΜΑΤΑΜΗΜΟΝΑΝΟΨΙΝ». Στο συγκρότηµα του ναού από τον 6ο

αιώνα µ.Χ. προστίθεται και το Βαπτιστήριο, ως ανεξάρτητο ναΐδριο, αφού η τέλεση

του βαπτίσµατος γινόταν µόνον δύο φορές το χρόνο.

Από το αίθριο προχωρούµε στον νάρθηκα. Πρόκειται για έναν στενόµακρο

χώρο κατά µήκος της εισόδου του ναού. Η είσοδος στο νάρθηκα γινόταν από πλάγιες

πόρτες, επειδή οι πιστοί δεν έπρεπε να βλέπουν απευθείας τα τελούµενα στο ιερό

βήµα που βρισκόταν απέναντι.

O νάρθηκας ή πρόναος είναι το µέρος που στην αρχαία εκκλησία στέκονταν

οι κατηχούµενοι, οι µετανοούντες, οι υποπίπτοντες και οι «προσκλαίοντες» πιστοί,

δηλαδή αυτοί που έδειχναν δηµόσια µετάνοια για βαριά αµαρτήµατα. Γι’ αυτόν

ακριβώς το λόγο, ο νάρθηκας αποτελούσε σύµβολο του εξωτερικού χώρου. Εδώ, η

παράσταση του Ιησού ως διδασκάλου έχει σηµασία αλληγορική: ο Χριστός είναι η

θύρα εισόδου στην βασιλεία των ουρανών. Στους µεγάλους ναούς, ο νάρθηκας είχε

συνήθως δύο ορόφους. Στον δεύτερο όροφο βρισκόταν ο γυναικωνίτης.

Η πρωτοτυπία του νάρθηκα ξεκίνησε από το χώρο των ελληνικών βασιλικών του

5ου

, κυρίως, αιώνα και γενικεύθηκε στον µεσογειακό χώρο τον 6ο αιώνα. Η ονοµασία

ίσως να προέρχεται από την οµοιότητα του σχήµατος προς το φυτό νάρθηκα. ∆εν

αποκλείεται, επίσης, να έχει σχέση προς τους νάρθηκες, στενόµακρα δηλαδή

κιβωτίδια, που κατασκευάζονταν από τον κορµό του φυτού και χρησίµευαν για τη

φύλαξη φαρµάκων ή µύρων.

10

Σήµερα που δεν υπάρχουν ενήλικοι κατηχούµενοι, ο χώρος αυτός χρησιµεύει για

να στήνονται τα παγκάρια του ναού, στα οποία πωλούνται λαµπάδες, βιβλία,

αφιερώµατα κλπ. Εκεί στέκονται οι επίτροποι, ο νεωκόρος και οι άλλοι εργαζόµενοι

στο ναό. Ο νάρθηκας επικοινωνεί µε τον κυρίως ναό µε µια ευρύχωρη θύρα και σε

πολλές περιπτώσεις µε άλλες δύο µικρότερες πλαϊνές. Η έξοδος προς τον αύλειο

χώρο γίνεται µε µεγάλη κεντρική θύρα.

Ένα τριπλό άνοιγµα, το τρίβηλο, ένωνε το νάρθηκα µε τον κυρίως ναό. Ο

κυρίως ναός καταλαµβάνει τη µεγαλύτερη επιφάνεια του ναού. Είναι το µέρος που

ίσταται το σώµα των πιστών για να συµµετάσχει στη λατρεία της εκκλησίας. Από τα

ιδιαίτερα µέρη του, η οροφή συµβολίζει τον ουρανό και τον παράδεισο, ενώ το

δάπεδο τη γη.

Ο κυρίως ναός έχει σχήµα ορθογώνιο ή σταυρικό και καταλήγει σε µια αψίδα

ιερού, που βρίσκεται συνήθως στα ανατολικά. Χωρίζεται µε κιονοστοιχίες σε κλίτη,

δηλαδή, τµήµατα που είναι παράλληλα προς τον κατά µήκος άξονα του ναού. Οι

κιονοστοιχίες δίνουν µια ρυθµική διάταξη και τονίζουν το βάθος. Συµβολίζουν τους

Αποστόλους, τους Προφήτες, τους Αγίους ως στηρίγµατα της εκκλησίας. Τα κλίτη

είναι πάντοτε σε µονό αριθµό, από 1 έως 9. Το µεσαίο κλίτος έχει µεγαλύτερο πλάτος

και ύψος και φωτίζεται περισσότερο.

Στον χώρο του κυρίως ναού υπάρχουν και τα καθίσµατα ή στασίδια, που

προορίζονται για τους πιστούς. Επίσης, υπάρχουν ο άµβωνας και τα αναλόγια.

Αναλυτικότερα, ο άµβωνας βρίσκεται στο αριστερό µέρος του σολέα ή έξω από

αυτόν και σηµαίνει ύψωµα, εκ του «αναβαίνω». Από εκεί διαβάζεται το ευαγγέλιο

από τον διάκονο και κηρύσσεται λόγος από τον ιεροκήρυκα. Ο άµβωνας συµβολίζει

τον τάφο του Χριστού και ο διάκονος τον άγγελο της Αναστάσεως (Μάρκ.16:6).

Φέρει παραστάσεις των ευαγγελιστών και στο υψηλότερο σηµείο του υπάρχει

ανάγλυφο περιστέρι (που έχει ανοιχτές φτερούγες και συµβολίζει το Άγιο Πνεύµα)

πάνω στο οποίο τοποθετείται το ευαγγέλιο.

Εκατέρωθεν του σολέα βρίσκονται τα αναλόγια, βήµατα όπου στέκονται οι

χοροί των ιεροψαλτών και ψάλλουν. Χρησιµοποιούνται για το υµνολογικό µέρος της

λατρείας. Πολύ συχνά τα αναλόγια τα συναντάµε και εκτός του σολέα, µπροστά στη

βόρεια και νότια πύλη του ιερού Βήµατος. Τα αναλόγια είναι επικλινή έπιπλα πάνω

11

στα οποία τοποθετούνται τα βιβλία που περιέχουν τις διάφορες ακολουθίες. Τα βιβλία

που χρησιµοποιούνται είναι η Παρακλητική, τα Μηναία, το Τριώδιο, το

Πεντηκοστάριο, το Ωρολόγιο, το Ψαλτήριο, το Τυπικό κ.ά.

Το εικονοστάσιο ή τέµπλο χωρίζει το Ιερό Βήµα από τον κυρίως ναό.

Ωστόσο δεν αποτελεί διαχωριστικό τείχος, αλλά συνδετικό κρίκο µεταξύ των δύο

κόσµων, του αισθητού και του νοητού.

Η κεντρική του θύρα ονοµάζεται Ωραία Πύλη, ενώ οι πλαϊνές παραπόρτια. Στις

σειρές των εικόνων του τέµπλου οι ιερές µορφές τοποθετούνται µε αρµονική τάξη και

αυστηρή συνέπεια.

Το Ιερό Βήµα έχει ηµικυκλικό σχήµα. Καλύπτει το ανατολικό τµήµα του

ναού, καθώς οι χριστιανοί προσεύχονται προς την ανατολή. Συµβολίζει τα

υπερουράνια. Η παράσταση της Θεοτόκου µε τον µικρό Ιησού στην αγκαλιά της,

γνωστή ως «Πλατυτέρα», που βρίσκεται στο θόλο του Ιερού βήµατος συµβολίζει την

γέφυρα µεταξύ ουρανού και γης. Στα πλαϊνά του Ιερού Βήµατος δηµιουργούνται δύο

διαµερίσµατα, τα Παστοφόρια. Στο βόρειο παστοφόριο τοποθετούνταν σε

µαρµάρινα, συνήθως, τραπέζια οι προσφορές των πιστών, ο άρτος και ο οίνος για την

Θεία Ευχαριστία, για να µεταφερθούν αργότερα στην Αγία Τράπεζα. Γι’ αυτόν

ακριβώς το λόγο, ο χώρος ονοµάσθηκε Πρόθεση και τα τραπέζια, Τράπεζαι

προθέσεων ή προσφορών. Το νότιο παστοφόριο, το ∆ιακονικό, χρησίµευε σαν

σκευοφυλάκιο και δεν είχε πάντα σταθερή θέση.

Κεντρικό σηµείο του Ιερού Βήµατος είναι η Αγία Τράπεζα, γύρω από την

οποία στρέφεται η σηµασία του όλου ναού. Μάλιστα, όταν είναι λίθινη συµβολίζει

τον ίδιο τον Χριστό. Την παρουσία του Κυρίου συµβολίζει ακόµη το ιερό Ευαγγέλιο

που βρίσκεται πάνω στην Αγία Τράπεζα.

12

Όταν αυτή στηρίζεται σε έναν µόνο κίονα, συµβολίζει τον ένα Ιησού Χριστό,

στηριζόµενη σε τρεις αλληγορεί την Αγία Τριάδα, ενώ σε τέσσερεις συµβολίζει τους

Ευαγγελιστές.

Κάτω από την Αγία Τράπεζα υπάρχει συνήθως µια µικρή µαρµάρινη

λειψανοθήκη, µε λείψανα του/της αγίου/αγίας του ναού. Αυτό είναι το λεγόµενο «

εγκαίνιον » ή « κατάθεσις ». Γύρω από την Αγία Τράπεζα, υπήρχε το σύνθρονο, ο

θρόνος δηλαδή του επισκόπου και των πρεσβυτέρων. Το σύνθρονο συµβόλιζε το

θρόνο του Χριστού στην δευτέρα Παρουσία. Είναι, όµως, και σύµβολο εξουσίας. Με

την πάροδο των χρόνων, καθώς ο επισκοπικός θρόνος µεταφέρθηκε από το Ιερό

Βήµα στον κυρίως ναό, το σύνθρονο έπαψε να χρησιµοποιείται.

Το Ιερό Βήµα (ή Θυσιαστήριον ή Ιλαστήριον) καταλαµβάνει το ανατολικό

µέρος του ναού και έχει ηµικυκλικό σχήµα. Ονοµάζεται έτσι, διότι βρίσκεται

υψηλότερα από τον υπόλοιπο ναό, κατ’ επίδραση των ρωµαϊκών βασιλικών, οι

οποίες ήταν υπερυψωµένες στο σηµείο αυτό, από όπου µιλούσαν οι ρήτορες των

δικαστηρίων. Θεωρείται χώρος ιερός, επειδή εκεί τελούνται τα ιερά µυστήρια, µε

κορυφαίο το µυστήριο της θείας ευχαριστίας. Ουσιαστικά, πρόκειται για έναν τόπο

που συµβολίζει το σκήνωµα της θείας δόξας και παρουσίας του Θεού, ενώ το

σηµείο της ανατολής είναι σύµβολο της αγιότητας, της πνευµατικότητας, της

αιωνιότητας και της ακούραστης ευεργετικότητας του Ουρανίου Πατρός4, εφόσον

η ανατολή είναι η εικόνα γενέθλιας ηµέρας.

Η είσοδος στο ιερό βήµα επιτρέπεται µόνο για τους κληρικούς. Αυτός είναι ο

λόγος για τον οποίο ο χώρος αποκαλείται, εκτός των άλλων ονοµασιών,

«πρεσβυτέριον» ή «ιερατείον». Σύµφωνα µε τον 69ο Κανόνα της Στ΄ Οικουµενικής

Συνόδου (680 µ.Χ.), οι λαϊκοί δεν µπορούν να εισέρχονται στο άγιο βήµα, εφόσον

4 Μεντιδάκης Ε. Γ. (1997), Τύπος και Συµβολισµός στην Ορθόδοξη λατρεία, Ηράκλειο Κρήτης, τόµος

α΄, σ. 56.

13

χαρακτηρίζεται «άδυτον» και «άβατον»5. Ωστόσο, η είσοδος επιτρέπεται στον/στην

νεωκόρο, στα παπαδάκια και σε µοναχές, κατόπιν διαβάσµατος ευχής από τον

ιερέα. Στους βυζαντινούς χρόνους, η είσοδος επιτρέπονταν στη βασιλική εξουσία,

µόνο όταν ο αυτοκράτορας (ο οποίος θεωρούνταν ιερό πρόσωπο) ήθελε να

προσφέρει δώρα στον Θεό. Επιπρόσθετα, εντός του ιερού βήµατος µεταλαµβάνουν

µόνο οι αρχιερείς, οι ιερείς και οι διάκονοι.

Η ανατολική πλευρά του ιερού βήµατος καταλήγει σε κόγχη, η οποία

ονοµάζεται Πλατυτέρα. Στο µέσον και στο κέντρο του ιερού Βήµατος βρίσκεται η

Αγία Τράπεζα (Mensa Sacra). Ονοµάζεται και ιερό θυσιαστήριο ή τράπεζα

µυστική6, διότι πάνω σε αυτή τελείται η αναίµακτη απολυτρωτική θυσία του

Χριστού στο διηνεκές. Η Αγία Τράπεζα συµβολίζει τον τόπο ταφής (και τον θρόνο)

του Χριστού, µέσα από τον οποίο πήγασε η αληθινή και αιώνιος ζωή. Ως χώρος

θυσίας υπερφυούς, προδηλώνει, επίσης, τον ίδιον τον Κύριο, τον δεσπότη του

ουρανού. Τα πολυτελή καλύµµατα, της αγίας Τραπέζης συµβολίζουν τα ιερά

σάβανα και τη σινδόνα, µε την οποία τυλίχθηκε το άχραντο σώµα του Χριστού

κατά την ταφή Του.

Στους πρωτοχριστιανικούς χρόνους, ως άγιες Τράπεζες χρησιµοποιούνταν

τάφοι µαρτύρων. Αυτή η συνήθεια προήλθε προφανώς από επίδραση του χωρίου

της Αποκαλύψεως 6,9 «και είδον υποκάτω του θυσιαστηρίου τας ψυχάς των

εσφαγµένων δια τον λόγον του Θεού και την µαρτυρίαν του αρνίου ήν είχον».

Συνεχίζοντας αυτή την παράδοση η εκκλησία µέχρι σήµερα, κατά τον εγκαινιασµό

ενός ναού, ο επίσκοπος τοποθετεί λείψανα αγίων σε κρύπτη της αγίας Τραπέζης.

Εάν δεν έχει εγκαινιασθεί ο ναός, χρησιµοποιείται το αντιµήνσιο, ειδικό ύφασµα,

το οποίο φέρει την παράσταση της ταφής του Χριστού και έχει ραµµένα επάνω

άγια λείψανα.

Η αγία Τράπεζα στηρίζεται συνήθως σε έναν στύλο, ο οποίος συµβολίζει τον

ασάλευτο στύλο, τον ιδρυτή της εκκλησίας, το Χριστό, ή σε τέσσερις στύλους,

σύµβολο των τεσσάρων ευαγγελιστών. Σε περίπτωση που η κατασκευή της Αγίας

Τράπεζας στηρίζεται σε περισσότερους κίονες, αυτοί συµβολίζουν τους προφήτες,

5 Μεντιδάκης Ε. Γ. (1997), ό.π., σ. 55.


14

τους αποστόλους, τους µάρτυρες, τους οµολογητές «ων ο αριθµός πολύς».

Πάνω στην αγία Τράπεζα υπάρχει το ευαγγέλιο, το οποίο συµβολίζει την

παρουσία του Χριστού στην εκκλησία και το γεγονός ότι η εκκλησία διαφυλάσσει

την Αλήθεια. Υπάρχει, ακόµα, ο σταυρός ευλογίας, ο οποίος συµβολίζει την

ανίκητη δύναµη της εκκλησίας κατά του κακού, καθώς και το αντιµήνσιο. Στο

πάνω µέρος υπάρχει το ιερό αρτοφόριο, πολυτελές κυτίο, ερµητικά κλειστό, στο

οποίο φυλάσσεται ο καθαγιασµένος, από την Μεγάλη Πέµπτη, άρτος εµποτισµένος

µε το αίµα του Κυρίου, για την µετάληψη των ετοιµοθάνατων πιστών. Εκατέρωθεν

του αρτοφορίου είναι τοποθετηµένα τα κηροπήγια, τα οποία συµβολίζουν το

ανέσπερο φως της χριστιανικής διδασκαλίας.

Πίσω από την αγία Τράπεζα, υπάρχουν τα εξαπτέρυγα, µεταλλικά λάβαρα µε

παραστάσεις αγγελικών µορφών. Συµβολίζουν το αγγελικό τάγµα των εξαπτέρυγων

αγγέλων, το οποίο παραστέκεται τιµητικά στο Θεό (Ησ. 6:1-2, Αποκ.4:6-8). Στην

περίπτωσή µας, παραστέκονται τιµητικά στον εσταυρωµένο Κύριο, ο οποίος

βρίσκεται ανάµεσα στα εξαπτέρυγα.

Στη βορειοανατολική πλευρά του ιερού βήµατος υπάρχει η κόγχη της

Προθέσεως, η οποία συµβολίζει το σπήλαιο της γεννήσεως του Χριστού. Σε αυτή,

προετοιµάζονται τα τίµια δώρα, πριν µεταφερθούν κατά τη µεγάλη είσοδο στην

αγία Τράπεζα για να καθαγιασθούν. Η κόγχη αυτή φέρει την εικονογραφική

παράσταση της άκρας ταπείνωσης και σπάνια την εικόνα της γεννήσεως Στην

Πρόθεση υπάρχει το άγιο Ποτήριο, στο οποίο σµίγεται ο οίνος (νάµα) και το νερό,

τα οποία θα µεταβληθούν σε Αίµα Χριστού.

Το Ιερό Βήµα χωρίζεται από τον κυρίως ναό µε το τέµπλο (ή εικονοστάσι), το

οποίο διαµορφώθηκε σταδιακά. Ο όρος «τέµπλον» απαντάται τον 8ο αι. στο

Θεόδωρο Στουδίτη και είναι λατινικός. Η ευθύγραµµη διαµόρφωσή του

οριστικοποιείται τον 6ο αι., οπότε και διαµορφώνεται η Πρόθεση

7. Να σηµειωθεί

ότι το τέµπλο θεωρείται ότι συµβολίζει το όριο µεταξύ του θείου και του

ανθρώπινου, του αιώνιου και του εφήµερου.


15

Στις παλαιοχριστιανικές βασιλικές, το τέµπλο αποτελούνταν από µικρούς

κιονίσκους, πάνω στους οποίους υπήρχαν µικρές εικόνες και µαρµάρινα ή ξύλινα

θωράκια. Αργότερα, προστέθηκαν οι µεγάλες εικόνες, διπλασιάστηκε σε ύψος και

προστέθηκε το ∆ωδεκάορτο, δηλαδή τα σπουδαιότερα γεγονότα της ζωής του

Χριστού, οπότε πήρε τη σηµερινή του µορφή. Η επικοινωνία ιερού βήµατος και

κυρίως ναού γίνεται µε τις τρεις θύρες: την Ωραία Πύλη (κεντρική), από την οποία

µπαινοβγαίνουν µόνο οι λειτουργοί, τη βόρεια και τη νότια πύλη. Η ωραία πύλη

είναι η πύλη της σωτηρίας, το σηµείο στο οποίο οι πιστοί ενώνονται µε τον Σωτήρα

για να εισέλθουν µαζί του στα Άγια και να γίνουν άγιοι.

Μπροστά από το Ιερό Βήµα, χαµηλότερα κατά δύο ή τρία σκαλοπάτια,

βρίσκεται ο σολέας. Είναι ο υπερυψωµένος χώρος στον οποίο τελούνται τα

µυστήρια και οι διάφορες τελετές. Για λόγους ευταξίας εµποδίζονται οι πιστοί να

στέκονται στο χώρο αυτό. Στα βυζαντινά χρόνια ονοµάζονταν «Βήµα των

Αναγνωστών», διότι από εκεί διαβάζονταν τα αναγνώσµατα των ιερών ακολουθιών

από τον αναγνώστη. Ο σολέας συµβολίζει τον ποταµό του πυρός, ο οποίος

διαχωρίζει τους δίκαιους από τους αµαρτωλούς.

Στο νότιο µέρος του σολέα βρίσκεται ο δεσποτικός θρόνος. Στην τιµητική

αυτή θέση στέκεται ο επίσκοπος εις τύπον και τόπον Χριστού, σύµφωνα µε τον

άγιο Ιγνάτιο το θεοφόρο (+107 µ.Χ.). Άλλωστε πίσω του εικονίζεται ο δεσπότης

Χριστός για να θυµίζει την αδιάκοπη παρουσία Του στην εκκλησία. Είναι

κατασκευασµένος από ξύλο ή µάρµαρο και φέρει θαυµάσια γλυπτική διακόσµηση.

Στο µπροστινό µέρος του σολέα βρίσκονται τα µεγάλα µανουάλια, τα οποία

µαζί µε τα κανδήλια του τέµπλου, εκτός από το φως που εκπέµπουν, συµβολίζουν

το νοητό φως του Χριστού, το οποίο «φαίνει πάσι». Το ίδιο και οι πολυέλαιοι οι

οποίοι κρέµονται από την οροφή και συµβολίζουν το φως του Χριστού και τον

φωτισµό του Αγίου Πνεύµατος, που κατέρχεται από τον ουρανό.

Στη νότια πλευρά του ναού βρίσκονται τα καθίσµατα ή στασίδια των ανδρών

και στη βόρεια πλευρά τα καθίσµατα των γυναικών. Τα καθίσµατα και κυρίως τα

στασίδια, που είναι ενωµένα µε τους πλαϊνούς τοίχους συµβολίζουν τον τάφο του

κάθε πιστού, µέσα από τον οποίο θα αναστηθεί εν Χριστώ κατά τη ∆ευτέρα

16

Παρουσία. Στο δυτικό µέρος του κυρίως ναού βρίσκονται τα προσκυνητάρια,

δηλαδή ξυλόγλυπτοι ή µαρµάρινοι θρόνοι στους οποίους είναι τοποθετηµένες ιερές

εικόνες, κυρίως του τιµωµένου αγίου του ναού, τις οποίες προσκυνούν οι πιστοί

µπαίνοντας στο ναό. Στο ίδιο µέρος υπάρχουν τα ειδικά µανουάλια (κηροπήγια)

στα οποία ανάβουν τα κεριά τους οι πιστοί. Τα κεριά συµβολίζουν την ψυχή µας, η

οποία θα πρέπει να είναι καθαρή όπως το φως και να καίει σαν τη φωτιά από

λαχτάρα για την ένωσή της µε το Χριστό. Επίσης, όπως το κερί ακτινοβολεί και

διαλύει τα σκοτάδια, το ίδιο και η ψυχή µας πρέπει να ακτινοβολεί από πνευµατική

ιλαρότητα, ώστε, σύµφωνα µε το λόγο του Κυρίου «ούτω λαµψάτω το φως υµών

έµπροσθεν των ανθρώπων, όπως ίδωσι υµών τα καλά έργα και δοξάσωσι τον πατερα

υµών τον εν τοις ουρανοίς» (Ματθ. 5:16).

Άλλα υπάρχοντα του κυρίως ναού είναι ο Επιτάφιος, ο οποίος βρίσκεται

κορνιζαρισµένος συνήθως στον βορεινό τοίχο. Πρόκειται για το πολύτιµο

χρυσοκέντητο ύφασµα, το οποίο παριστάνει την Αποκαθήλωση και τοποθετείται

την Μεγάλη Παρασκευή στο ανθοστόλιστο ιερό κουβούκλιο για προσκύνηση.

17

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΟΡΘΟ∆ΟΞΗ ΑΓΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΑΓΙΟΓΡΑΦΙΑΣ8

Ο χαρακτήρας της Ορθόδοξης αγιογραφίας είναι σεµνός, κατανυχτικός µε

πνευµατικό και όχι σωµατικό κάλλος. Τα πρόσωπα εικονίζονται «εν αφθαρσία», µε

πνευµατική και σωµατική ρωµαλεότητα, ανδρείο, γενναίο φρόνηµα και ευθύτητα.

Η εικόνα αποτελεί σηµείο συνάντησης του κτιστού και του άκτιστου, του

παρελθόντος, του παρόντος και µέλλοντος.

Στην Βυζαντινή αγιογραφία, ο χώρος, ο χρόνος, τα όντα και τα γεγονότα δεν

ακολουθούν φυσική σειρά. Ο αγιογράφος προσπαθεί να δώσει σε όλα αυτά

πνευµατική υπόσταση. Ενώ στην Καθολική εκκλησία βλέπουµε ζωγραφική µε

φυσική προοπτική και χρωµατική τελειότητα, στην βυζαντινή αγιογραφία η

προοπτική και η χρωµατική κλίµακα εξυπηρετούν την πνευµατική και θρησκευτική

εµφάνιση της εικόνας. Έτσι, καταλήγουµε να έχουµε π.χ. κτίρια προοπτικά

παραµορφωµένα (Βαϊοφόρος, Ευαγγελισµός κ.λ.π). Στην βυζαντινή αγιογραφία

τονίζουµε, επίσης, ιδιαίτερα τα πρόσωπα που παίζουν τον πρωταγωνιστικό ρόλο

όπως π.χ. στην Γέννηση, στην οποία η Παναγία είναι µεγαλύτερη από όλα τα άλλα

πρόσωπα και οι άγγελοι µεγαλύτεροι από τους βοσκούς παρ’ όλο που είναι πιο

µακριά. Εν ολίγοις, η φυσική προοπτική στην βυζαντινή εικόνα δεν εξυπηρετεί

κανένα σκοπό και σε τελική ανάλυση την δυσκολεύει.

Ι∆ΙΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΑΓΙΟΓΡΑΦΙΑΣ

Η βυζαντινή αγιογραφία:

1. Καταργεί το κοσµικό φως: Σε καµία ορθόδοξη εικόνα δεν αποδίδεται

σκιά. Όλα είναι φωτεινά και ευδιάκριτα, επειδή φωτίζονται από το Χριστό.

2. Καταργεί τον κοσµικό χώρο και χρόνο: Η εικόνα διατηρεί τα ιστορικά

στοιχεία και τα πλαίσια αυτού που απεικονίζει, αλλά δεσµεύεται από αυτό.

Ο Τριαδικός Θεός είναι άχρονος και αχώρητος. Ο χώρος και ο χρόνος είναι

8 http://www.agiografiapatras.gr/index.php?option=com_content&view=article&id=136:to-

&catid=38:h-&Itemid=83

18

ανθρώπινα µεγέθη. Έτσι, η ορθόδοξη αγιογραφία δε διστάζει να

αποδεσµευτεί από την φυσιοκρατική αντίληψη της κοσµικής τέχνης.

3. Καταργεί την προοπτική: ∆εν τηρείται η φυσική τάξη των πραγµάτων.

Αυτή η αντίστροφη προοπτική, δηλώνει το µυστικό βάθος της εικόνας, που

είναι το σωτηριώδες έργο του Ιησού Χριστού. Όλα (ακόµη και τα βουνά)

στρέφονται προς το κέντρο της εικόνας ή προς την πηγή του φωτός9.

ΣΧΟΛΕΣ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΑΓΙΟΓΡΑΦΙΑΣ

Η βυζαντινή αγιογραφία περιλαµβάνει την φορητή εικόνα, την τοιχογραφία, το

ψηφιδωτό και τη µικρογραφία, που κοσµεί χειρόγραφους κώδικες και βιβλία.

Κατά τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες, χρησιµοποιήθηκαν κυρίως

κηρόχυτες και εγκαυστικές φορητές εικόνες και ψηφιδωτά.

Τα ψηφιδωτά, µέχρι την εικονοµαχία, κυριαρχούσαν στην ιστόρηση των ιερών

ναών, επειδή οι µικροσκοπικές ψηφίδες της χρωµατισµένης υαλόµαζας, µε την

ανακύκληση και την αντανάκλαση του φωτός, ανεδείκνυαν τα χρώµατα µε

λαµπερό και ζωηρό τρόπο, δηµιουργώντας µια υπερβατική ατµόσφαιρα.

Σταδιακά, όµως, αυξάνεται η χρήση της φορητής εικόνας και της τοιχογραφίας,

είτε µε την µορφή της υδατογραφίας είτε µε την µορφή της ξηρογραφίας. Η

περίοδος της δυναστείας των Παλαιολόγων αυτοκρατόρων του βυζαντίου

«1261-1453» θεωρείται ο χρυσούς αιών της βυζαντινής αγιογραφίας. Την εποχή

αυτή διαµορφώνονται δυο σχολές – τεχνοτροπίες : η Μακεδονική, που ήταν

κυρίαρχη κατά τον 15ο αιώνα και η Κρητική, που ανθεί τον 16

ο αιώνα.

Η Μακεδονική τεχνοτροπία χαρακτηρίζεται από έντονα χρώµατα µε πλατιά

σαρκώµατα και φωτίσµατα. Τα σώµατα διαγράφονται κάτω από τα ενδύµατα.

Η πτυχολογία είναι πλούσια και διακοσµείται µε θεαµατική λεπτοµέρεια, ενώ

παρατηρούνται ένταση, κίνηση, ελευθερία και έντονη έκφραση της

ψυχολογικής καταστάσεως των εικονιζόµενων πρόσωπων. Κύριος εκφραστής

9 Αντωνάκη Ελένη,

http://www.agiografiapatras.gr/index.php?option=com_content&view=article&id=65:2009-02-12-21-

33-21&catid=39:2009-03-02-07-32-43&Itemid=84

19

αυτής της τεχνοτροπίας υπήρξε ο Εµµανουήλ Πανσέληνος ο οποίος ανεδείχθη

στο πρώτο ήµισυ του 14ου

αιώνα.

Κατά τα τέλη του 14ου

αιώνα καλλιεργείται η Κρητική τεχνοτροπία. Βασικά

χαρακτηριστικά της είναι οι προπλασµοί, κυρίως στα πρόσωπα, όπου

χρησιµοποιείται το καφέ και όχι το πράσινο της Μακεδονικής σχολής. Η τέχνη

είναι απλή, λιτή, µε µυστικό, ασκητικό χαρακτήρα. Επιπλέον, το φως είναι

λιγοστό και µοιάζει να πηγάζει από κάποιο βάθος, στοιχείο που υποβάλλει στον

θεατή αποφατισµό και βαθιά κατάνυξη. Κύριος εκπρόσωπος αυτής της

τεχνοτροπίας είναι ο Θεοφάνης Κρήτης.

ΒΑΣΙΚΑ ΥΛΙΚΑ ΠΟΥ ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΟΥΝΤΑΙ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΓΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Κουνελόκολλα σε µορφή χοντρής ζάχαρης

2. Black de Mendon (είναι ένα είδος γύψου)

3. Ώχρα σε σκόνη

4. Τουλπάνι (είδος γάζας)

5. Φύλλα χρυσού

ΟΟΙΙ ΚΚΑΑΜΜΠΠ

Οι καµπάνες είναι από τα σηµαντικότερα έργα εκκλησιαστικής τέχνης. Η κατασκευή

τους αποβλέπει στο κάλεσµα των πιστών στις λατρευτικές συνάξεις, ενώ ο ήχος τους

διαφέρει ανάλογα µε την περίπτωση. Χτυπούν χαρµόσυνα:

κατά την έναρξη των ιερών α

κατά τη διάρκεια της λατρευτικής συνάξεως, όταν ψάλλεται

η «Τιµιoτέρα», δηλαδή η ενάτη ω

Θεοτόκου.

όταν ψάλλεται η µεγάλη δοξολογία, καθώς και στην απόλυση των µεγάλων

εορτών.

όταν εορτάζει ο άγιος ή η α

Κρούουν πένθιµα (κρούση δυο συνεχείς φορές, παύση, επανάληψη) π.χ. κατά τη

διάρκεια της Μεγάλης Εβδοµάδας ή σε κηδείες, ως ένδειξη συµπαραστάσεως προς

τους τεθλιµµένους.

Οι «καµπάνες» συµβολίζουν τις σάλπιγγες των α

αναφέρεται στο βιβλίο των Αριθµ

Εβραίους µε σάλπιγγες για να πάνε στη συναγωγή. Κατασκευάζονται από ορεί

και έχουν διάφορα µεγέθη και

χείλους. Χρησιµοποιούνται για την αναγγελία εορτών, παν

επισήµων καθώς και για την υποδοχή επισκόπων ή ατόµων µε εκκλησιαστική

εξουσία. Επιπλέον, µέσω αυτών αναγγέλλονται θεοµηνίες, πυρκαγιές (ιδίως σε

αγροτικές περιοχές και χωριά), σεισµοί και πόλεµοι.

Η χρήση της καµπάνας είναι αρχαιότατη.

εθνικής λατρείας, όπως επίσης και στους Σύρους, τους Αιγυπτίους και τους

Ρωµαίους, Μαρτυρείται ότι στους αρχαίους χρόνους χρησιµοποιούσαν µεγάλα

τεµάχια µετάλλου που τα αναρτούσαν µε σχοινί και τα έκρουαν µε µεταλ

ξύλινη ράβδο, κάτι παρόµοιο, δηλαδή, µε τα σηµερινά σήµαντρα των ιερών Μονών ή

και των εξωκκλησιών.

ΠΠΑΑΝΝΕΕΣΣ ΚΚΑΑΙΙ ΤΤΑΑ ΣΣΚΚΑΑΛΛΟΟΠΠΑΑΤΤΙΙΑΑ:: ΣΣΗΗΜΜΑΑΣΣ

ΣΣΥΥΜΜΒΒΟΟΛΛΙΙΣΣΜΜΟΟΙΙ



διαφέρει ανάλογα µε την περίπτωση. Χτυπούν χαρµόσυνα:

κατά την έναρξη των ιερών ακολουθιών.

κατά τη διάρκεια της λατρευτικής συνάξεως, όταν ψάλλεται

τέρα», δηλαδή η ενάτη ωδή προς τιµήν της


όταν εορτάζει ο άγιος ή η αγία της ενορίας.

ρούση δυο συνεχείς φορές, παύση, επανάληψη) π.χ. κατά τη


συµβολίζουν τις σάλπιγγες των αγγέλων για εγρήγορση. Όπως

αναφέρεται στο βιβλίο των Αριθµών στην Παλαιά ∆ιαθήκη όπου ειδοποιούσαν τους

Εβραίους µε σάλπιγγες για να πάνε στη συναγωγή. Κατασκευάζονται από ορεί

και έχουν διάφορα µεγέθη και διαστάσεις, διαφορετικό πάχος, ύψος και άνοιγµα

χείλους. Χρησιµοποιούνται για την αναγγελία εορτών, πανηγύρεων, επισκέψεων



αγροτικές περιοχές και χωριά), σεισµοί και πόλεµοι.

Η χρήση της καµπάνας είναι αρχαιότατη. Συναντάται στην προχριστιανική εποχή της



τεµάχια µετάλλου που τα αναρτούσαν µε σχοινί και τα έκρουαν µε µεταλ


20

ΣΣΙΙΑΑ ΚΚΑΑΙΙ




ρούση δυο συνεχείς φορές, παύση, επανάληψη) π.χ. κατά τη


γγέλων για εγρήγορση. Όπως

ών στην Παλαιά ∆ιαθήκη όπου ειδοποιούσαν τους

Εβραίους µε σάλπιγγες για να πάνε στη συναγωγή. Κατασκευάζονται από ορείχαλκο

διαστάσεις, διαφορετικό πάχος, ύψος και άνοιγµα

ηγύρεων, επισκέψεων



Συναντάται στην προχριστιανική εποχή της



τεµάχια µετάλλου που τα αναρτούσαν µε σχοινί και τα έκρουαν µε µεταλλική ή


21

Η ιστορία της καµπάνας, ως όργανο εκκλησιαστικής χρήσεως και υφής, ανάγεται

στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες, αµέσως µετά το τέλος των διωγµών. Τα χρόνια

των διωγµών, υπήρχαν οι λεγόµενοι «Θεοδρόµοι» ή «Λαοσυνάκται» ή «Κράκται10

»

οι οποίοι γυρνούσαν από σπίτι σε σπίτι και ειδοποιούσαν τους χριστιανούς για τον

τόπο και την ώρα της λατρείας. Πολλές φορές, όµως, ο ίδιος ο ιερουργός κατά την

απόλυση της συνάξεως ενηµέρωνε τους πιστούς για την επόµενη σύναξη.

Μετά τους διωγµούς αρχίζουν να κατασκευάζονται µεγάλες καµπάνες στη ∆ύση περί

τον 6ο αιώνα

11. Έλαβαν το όνοµά τους από τον περίφηµο χαλκό της Καµπανίας, για

αυτό και πήραν την ονοµασία «καµπάνες». Η κατασκευή τους ήταν τέχνη που

αναπτύχθηκε στα µοναστήρια. Η χρήση τους επικράτησε στη ∆ύση τόσο πολύ, ώστε

οι πάπες έκαναν ειδικές τελετές για να τις εγκαινιάσουν, να τις βαπτίσουν µε

αγιασµένο ύδωρ, έλαιο και αλάτι. Οι καµπάνες στολίζονταν µε επιγραφές και άλλες

διακοσµήσεις και έφεραν συγκεκριµένα ονόµατα π.χ. Ιωάννης.

Στην ορθόδοξη εκκλησία, οι καµπάνες εισήχθησαν από τη ∆ύση κατά τον 9ο αιώνα.

Από ιστορικές πηγές πληροφορούµαστε, ότι ο βυζαντινός Αυτοκράτορας Μιχαήλ

(στα µέσα του 9ου

αιώνα) τίµησε το δούκα της Ενετίας Ούρσο, µε το αξίωµα του

Πρωτοσπαθάριου του βυζαντινού θρόνου για την κατατρόπωση των Αράβων στην

∆αλµατία. Ο Ούρσος ανταποδίδοντας αυτή την τιµή, προσέφερε στον αυτοκράτορα

δώδεκα (12) υπερµεγέθεις καµπάνες που τις κρέµασαν σε ιδιαίτερο πύργο, στην αυλή

του ναού της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη. Χάρη στην αρέσκεια των

Βυζαντινών απέναντι στις καµπάνες, η χρήση των τελευταίων καθιερώθηκε

προοδευτικά στην ορθόδοξη λατρεία.

Στην Ελλάδα, στα χρόνια της Τουρκοκρατίας απαγορεύθηκε η χρήση καµπάνας, για

να µην ταράσσεται ο ύπνος των νεκρών µουσουλµάνων, σύµφωνα µε την

µουσουλµανική θρησκευτική αντίληψη. Εξαίρεση αποτελούσαν το Άγιον Όρος, τα

Ιωάννινα και µερικά νησιά, όπου επιτρεπόταν η χρήση καµπάνας ως ειδικό προνόµιο.

Μετά από τα χρόνια της σκλαβιάς, όταν ο χριστιανισµός άκµασε ξανά, µαζί µε κάθε

άλλο εκκλησιαστικό όργανο, εισήλθε περίτρανα και η «καµπάνα» που σαν στόµα του

Θεού, καλεί τους πιστούς για να τους δοξάζουν λατρευτικά.

10

Κόκορης ∆. Θ. (2000), Ορθόδοξος Ιερός Ναός. Σκεύη και µέσα λατρείας. Συµβολισµοί, Αθήνα, χωρίς

εκδότη, σ. 309. 11

Κόκορης ∆. Θ. (2000), ό.π., σ. 311.

22

Εκτός από τις µεγάλες καµπάνες, υπάρχουν και οι µικροί κωδωνίσκοι, οι οποίοι

χρησιµοποιούνται µέσα στο ναό για την ειδοποίηση των πιστών. Για παράδειγµα, στο

Άγιον Όρος, όπως και σε άλλες µονές, ο ιερέας που λειτουργεί, ειδοποιεί µε

καµπανάκι τους εκκλησιαζόµενους για την έναρξη µνηµονεύσεως ονοµάτων και µε

ένα δεύτερο κτύπηµα γνωστοποιεί το τέλος της προσκοµιδής12

. Αξίζει να σηµειωθεί,

επίσης, ότι κωδωνίσκους φέρει ο αρχιερατικός σάκος και το θυµιατήριον.

Οι σπουδαιότεροι κατασκευαστές καµπάνας υπήρξαν τεχνίτες από το Βέλγιο και την

Ολλανδία. Η µεγαλύτερη καµπάνα του κόσµου βρίσκεται στη Μόσχα,

Κατασκευάστηκε κατά τα έτη 1733 – 1735 και ζυγίζει 180.000 περίπου κιλά. Το

1737, στη διάρκεια µιας πυρκαγιάς, έσπασε και δεν ήχησε ποτέ.

Εκτός από τις καµπάνες, εξωτερικά του ναού, υπάρχουν και τα σκαλοπάτια που

ανεβαίνουµε τα οποία συναντώνται στις περισσότερες εκκλησίες. Κάθε σκαλοπάτι

που ανεβαίνουµε συµβολίζει την πνευµατική µας άνοδο. Μπαίνοντας στον πρόναο

συναντάµε άλλο ένα σκαλοπάτι που σηµαίνει ότι ανεβαίνουµε λίγο ακόµα

πνευµατικά και προχωρώντας στον κυρίως ναό και τα καθίσµατα, ερχόµαστε ακόµα

πιο κοντά στο Θεό µε την προσευχή µας, η οποία συµβάλλει στην ένωσή µας µε τους

συνανθρώπους µας και τον Θεό. Έτσι, είµαστε έτοιµοι να ανεβούµε ακόµα ένα

σκαλοπάτι, στον σολέα που οδηγεί ένα βήµα πριν από την βασιλεία του Θεού. Στη

συνέχεια, φθάνοντας στα σκαλοπάτια του ιερού βήµατος, κοινωνούµε το σώµα και το

αίµα του Χριστού, υπό την προϋπόθεση ότι είµαστε πνευµατικά και σωµατικά

προετοιµασµένοι. Τελικά, φθάνουµε στον προορισµό µας και «αγγίζουµε» την

βασιλεία του Θεού µέσα τη συµµετοχή µας στο µυστήριο της θείας ευχαριστίας.

Συµπερασµατικά, τα σκαλοπάτια συµβολίζουν την πνευµατική και σωµατική πορεία

που καλείται να διανύσει κάθε άνθρωπος, προκειµένου να συναντήσει τον Θεό.

12

Κόκορης ∆. Θ. (2000), ό.π., σ. 313.

23

Β΄ ΕΝΟΤΗΤΑ

Τα Ιερά/Άγια Σκεύη ή Μέσα της εκκλησίας

Η τέλεση των λατρευτικών εκδηλώσεων προς τον Θεό, των µυστηρίων, των

ιεροπραξιών και των ιεροτελεστιών πραγµατοποιείται µέσω της χρήσης διαφόρων

σκευών ή µέσων13

τα οποία αποκαλούνται «ιερά σκεύη». Αυτός ο όρος δεν

χρησιµοποιείται για να αποδώσει την οικονοµική αξία των υλικών από τα οποία

κατασκευάστηκαν, αλλά για να δώσει έµφαση στον καθαγιασµό τους από το Πανάγιο

Πνεύµα14

. Τα ιερά σκεύη καθαγιάζονται σε ειδική ακολουθία εγκαινιασµού: «∆ίσκου

και Ποτηρίου καινών και αθίκτων».

Κάθε σκεύος είναι διαφορετικό από τα υπόλοιπα ως προς την ύλη, την ποιότητα, το

µέγεθος, το σχήµα, τον σκοπό του εξυπηρετεί και τους συµβολισµούς που

αναπαράγει. Κατασκευάζεται από διάφορα υλικά, όπως χρυσός, άργυρος, µέταλλο,

µάρµαρο, ξύλο, ύφασµα (λινό ή µετάξι), χαρτί και (ηµι)πολύτιµους λίθους. Μπορεί

να είναι απλό ή να διακοσµείται µε παραστάσεις ή ακόµη να εγγράφει ρήσεις από

χωρία της Αγίας Γραφής και την υµνολογία της εκκλησίας. Επιπλέον, τα σκεύη

συχνά είναι σκαλιστά, κεντηµένα ή αγιογραφηµένα.

Όσον αφορά στη χρήση τους, αυτή γίνεται µε σεβασµό, κατά αποκλειστικότητα από

τους ιερείς εντός ή εκτός του ιερού ναού. Καµία άλλη χρήση δεν είναι επιτρεπτή, από

τη στιγµή που οι κανόνες της εκκλησίας απαγορεύουν ρητά και µε ποινή αφορισµού

µια πιθανή οικιακή χρήση των ιερών σκευών «είτε οιονδήποτε ιερόν άµφιον

χρησιµοποιήσει» οποιοσδήποτε για άλλη χρήση15

. Ωστόσο, ιστορικά, είναι γεγονός

ότι ιερά σκεύη διατέθηκαν για σκοπούς εθνικούς, για απελευθέρωση αιχµαλώτων,

κλπ.

13

Κόκορης ∆. Θ. (2000), Ορθόδοξος Ιερός Ναός. Σκεύη και µέσα λατρείας. Συµβολισµοί, Αθήνα, χωρίς

εκδότη, σ. 217 και επ. 14

Μεντιδάκης Ε. Γ. (1997), ό.π., σ. 162. 15

Μεντιδάκης Ε. Γ. (1997), ό.π., σ. 162.

24

Σε περιπτώσεις φθοράς λόγω του περάσµατος του χρόνου, τα µεταλλικά σκεύη

ενδέχεται να αναχωνευτούν και να δοθούν « [...] για κάλυψη αναγκών, π.χ. τα χρυσά ή

τα αργυρά για θεραπεία και επούλωση πληγών16

», ενώ όσα έχουν φθαρεί υπερβολικά

πρέπει να καίγονται ή να θάβονται. Εάν η φθορά είναι µικρή, τότε το τµήµα που

διατηρείται σε καλή κατάσταση µπορεί να αξιοποιηθεί για την κατασκευή άλλων

µέσων, π.χ. εάν τα σκεύη είναι υφασµάτινα (όπως ο ενδυτής), τότε ενδέχεται να

γίνουν καλύµµατα για την πρόθεση ή για µικρές άγιες τράπεζες. Να σηµειωθεί,

επίσης, ότι « […] όσα εκ των ιερών καλυµµάτων ή και λοιπών σκευών έχουν λερωθεί,

είναι δυνατόν να πλένονται».

Τα σκεύη που χρησιµοποιούνται κατά τη διάρκεια της θείας λειτουργίας ονοµάζονται

λειτουργικά σκεύη. Κατατάσσονται σε τρεις κατηγορίες:

α) Καλύµµατα, τα οποία διακρίνονται σε ι) καλύµµατα της Αγίας Τραπέζης και ιι)

καλύµµατα σκευών ή προσκοµιδής.

β) Σκεύη του θυσιαστηρίου.

γ) ∆ιάφορα σκεύη.

Σκεύη του Θυσιαστηρίου

Τα σκεύη που χρησιµοποιούνται κατά την αναίµακτο θυσία του Χριστού είναι τα

ακόλουθα. Αναλυτικότερα:

α. Το Άγιο Ποτήριο.

Πρόκειται για ποτήριο χρυσό ή αργυρό µε υψηλή βάση, στο όποιο ρίχνεται ο οίνος

και το ύδωρ την ώρα που τελείται η αγία προσκοµιδή. ∆ιαφέρει από τα κοινά ποτήρια

καθηµερινής χρήσεως. Στη θεία λειτουργία, ο άρτος και ο οίνος αγιάζονται και

µεταβάλλονται σε Σώµα και Αίµα Χριστού. Μέσα στο Άγιο Ποτήριο τίθεται και το

Σώµα του Χριστού, µετά τον καθαγιασµό, απ’ όπου µεταλαµβάνουν οι πιστοί.

16

Κόκορης ∆. Θ. (2000), ό.π., σ. 220.

Το άγιο Ποτήριο έχει και άλλες ονοµασίες όπως

Κυρίου», «Ποτήριον Μυστικόν», «Ρύσιον Μυστικόν», «θυλή ποτηρίου

πνευµατικού», «κύπελον», «κρατήρ»

Συµβολισµός: Εικονίζει το π

παράδωσε στους αποστόλους το µυστήριο της

µυστικού δείπνου (Λουκ. κβ',

β. Ο ∆ίσκος ή το Άγιο ∆ισκάριο

Μικρός ή µεγάλος, αβαθής,

εξάγωνος18

, χρυσός ή αργυρός,

η προσκοµιδή, ο Αµνός (ο άρτος)

Οµοίως, πάνω σ' αυτόν τοποθετούνται οι µερίδες της Παναγίας, των Αγίων (των

εννέα Ταγµάτων), των ζώντων και τεθνεώτων.

µυστικός δείπνος, η προτ

φράση «Λάβετε Φάγετε, τούτο εστί το σώµα

στην Πρόθεση.

Συµβολισµός: Μερικοί υποστηρίζουν ότι σ

νεκρική κλίνη και τη γη και άλλοι

δεσπότη του ουρανού, λόγω του κυκλικού σχήµατός του

17

Για περισσότερες πληροφορίες, βλ. Κόκ18

Κόκορης ∆. Θ. (2000), ό.π., σ. 250.19

Κογκούλης Β., Οικονόµου Χ., Σκαλτσής Π. (1995), Η Θεία Λειτουργία του αγίου Ιωάννου του

Χρυσοστόµου, έκδοσις Ο.Χ.Α. «Λυδία», Θεσσαλονίκη, έκδ. δ, σ. 21.

οτήριο έχει και άλλες ονοµασίες όπως: «ποτήριο της ευλογίας», «ποτήριον


πνευµατικού», «κύπελον», «κρατήρ»17

, κ.ά.

Εικονίζει το ποτήριο εκείνο στο όποιο ο Κύριος ιερούργησε κα

ποστόλους το µυστήριο της θείας ευχαριστίας το βρ

κβ', 20).

Ο ∆ίσκος ή το Άγιο ∆ισκάριο.

, αβαθής, συνήθως κυκλικός δίσκος και σπανίως οκτάγωνος ή

, χρυσός ή αργυρός, πάνω στον όποιο τοποθετείται, την ώρα που τελείται

(ο άρτος) και αγιάζεται στον καθαγιασµό των τιµίων δ

πάνω σ' αυτόν τοποθετούνται οι µερίδες της Παναγίας, των Αγίων (των

εννέα Ταγµάτων), των ζώντων και τεθνεώτων. Μπορεί να φέρει παραστάσεις όπως ο

µυστικός δείπνος, η προτοµή του Χριστού (από σµάλτο ή µη) και επιγραφές

Λάβετε Φάγετε, τούτο εστί το σώµα». Μετά την χρήση του επανατοποθετείται

Μερικοί υποστηρίζουν ότι συµβολίζει τη φάτνη της Βηθλ

νεκρική κλίνη και τη γη και άλλοι ότι συµβολίζει τον ουρανό και ότι «

δεσπότη του ουρανού, λόγω του κυκλικού σχήµατός του19

.

ρισσότερες πληροφορίες, βλ. Κόκορης ∆. Θ. (2000), ό.π., σ. 247.

ό.π., σ. 250.


Χρυσοστόµου, έκδοσις Ο.Χ.Α. «Λυδία», Θεσσαλονίκη, έκδ. δ, σ. 21.

25

ποτήριο της ευλογίας», «ποτήριον


οτήριο εκείνο στο όποιο ο Κύριος ιερούργησε και

υχαριστίας το βράδυ του

και σπανίως οκτάγωνος ή

τείται, την ώρα που τελείται

αγιάζεται στον καθαγιασµό των τιµίων δώρων.

πάνω σ' αυτόν τοποθετούνται οι µερίδες της Παναγίας, των Αγίων (των

παραστάσεις όπως ο

επιγραφές µε τη

Μετά την χρήση του επανατοποθετείται

υµβολίζει τη φάτνη της Βηθλεέµ, τη

ότι «κρατά» τον


26

γ. Η Λαβίδα ή Κοχλιάριο.

Πρόκειται για το µικρό επιχρυσωµένο ή επάργυρο ή σµάλτινο κοχλιάριο µε το οποίο

µεταδίδεται η θεία ευχαριστία στους πιστούς σήµερα. Κατά τα πρώτα χριστιανικά

χρόνια, ο τρόπος µεταλήψεως των πιστών περιλάµβανε αρχικά την κοινωνία του

Σώµατος του Χριστού από το ∆ίσκο και µετά την κοινωνία του αίµατος απευθείας

από το Άγιο Ποτήριο, υπό του διακόνου20

. Ο όρος «λαβίδα» από το ρήµα «λαµβάνω»

δήλωνε τότε µεταφορικά τη «λαβίδα» των ιερατικών δακτύλων και χεριών, µε τα

οποία το Άγιο Σώµα εισαγόταν στα στόµατα των πιστών. Το κοχλιάριο (κουταλάκι)

χρησιµοποιήθηκε αργότερα τοπικά και γενικεύθηκε τον 10ο αιώνα, αλλάζοντας τον

τρόπο της θείας µεταλήψεως. Ως νεότερος όρος σηµαίνει «ιερόν σκεύος,

χρησιµοποιούµενον κατά την µετάληψιν». Η ονοµασία, όµως, της λαβίδας έµεινε στο

κουταλάκι.

Συµβολισµός. Σύµφωνα µε τον Σωφρόνιο Ιεροσολύµων, «η λαβίδα συµβολίζει τα

Σεραφείµ κατά τον προφήτη Ησαΐα που λέγει: ‘Απεστάλη προς εµέ ένα από τα

Σεραφείµ’. Σηµαίνει δε και την παρθένο που εβάστασε αυτόν τον ουράνιον άρτο»21

. Η

έννοια της λαβίδας στηρίζεται στην Παλαιά ∆ιαθήκη, όταν ο Ησαΐας κλήθηκε στο

προφητικό αξίωµα, άγγελος σταλµένος από τον Θεό, τοποθέτησε στα χείλη του

άνθρακα22

, «ον τη λαβίδι έλαβεν από του θυσιαστηρίου» (Ησαΐας 6, 6).

δ. Ο Αστερίσκος.

Πρόκειται για µεταγενέστερο λειτουργικό σκεύος (12ος

αι.). Λόγοι πρακτικοί

επέβαλαν τη χρήση του23

. Αποτελείται από δυο κυρτά µεταλλικά ελάσµατα που

συγκρατούνται στο µέσο και ανοίγουν σταυροειδώς. Συγκρατεί το κάλυµµα πάνω

από το δισκάριο, όταν ο λειτουργός µετά το πέρας της ακολουθίας της Αγίας

Προσκοµιδής «καλύπτει» τα προετοιµασθέντα δώρα.

20


Κόκορης ∆. Θ. (2000), ό.π., σ. 263. 22

Κογκούλης Β., Οικονόµου Χ., Σκαλτσής Π. (1995), ό.π., σ. 22. 23


27

Συµβολίζει το στερέωµα του ουρανού και ειδικότερα τον επιφανή αστέρα που φάνηκε

στον ουρανό κατά τη γέννηση του Χριστού.

ε. Τα Καλύµµατα.

Είναι τρία: ένα για το άγιο ∆ισκοπότηρο, ένα για το άγιο Ποτήριο και το τρίτο, το

µεγαλύτερο από τα άλλα δυο που τα κάλυπτε ονοµάζεται αέρας. Τα δυο πρώτα είναι

ισοµεγέθη καλύµµατα σε σχήµα σταυρού. Με αυτά, καλύπτονται ο δίσκος και το

ποτήριο κατά την προσκοµιδή. Συµβολίζουν τα σπάργανα µε τα οποία τύλιξαν το

Χριστό, µετά τη γέννηση, όταν το δισκάριο εικονίζει τη φάτνη και τα νεκρικά οθόνια

του Χριστού, όταν το δισκάριο γίνεται νεκρική κλίνη.

Όσον αφορά στον Αέρα, πρόκειται για ένα κάλυµµα ορθογώνιο, µεγαλύτερο από τα

προηγούµενα, µε το όποιο καλύπτονται τα τίµια δώρα στην πρόθεση και αργότερα,

µετά την απόθεση τους, στην Αγία Τράπεζα. Αυτό το κάλυµµα το φέρει στην πλάτη

του ο ιερέας ή ο διάκονος στην µεγάλη είσοδο. Ο αέρας είναι σύµβολο της

συγκαταθέσεως του Πατέρα στην προσφορά και σταυρική θυσία του Υιού24

.

Υποστηρίζεται, επιπλέον, ότι ο αέρας συµβολίζει τον λίθο µε τον οποίο ο Ιωσήφ

ασφάλισε τον τάφο του Χριστού ή ακόµη ότι σηµαίνει το στερέωµα και τη σινδόνα25

.

ζ. Η Λόγχη.

Τριγωνικό µαχαίρι µε λεπτές κόψεις σε σχήµα λόγχης. Κατασκευάζεται

συνήθως από σίδερο26

. Με αυτό ο λειτουργός κόβει τον άρτο από τις τέσσερις

πλευρές της σφραγίδας, εξάγει τον «Αµνό», τον αποχωρίζει από την προσφορά και

τον τοποθετεί πάνω στο άγιο ∆ισκάριο. Η λαβή της λόγχης φέρει τον σταυρό,

σύµβολο διά του οποίου τα πάντα αγιάζονται. Θεωρείται ότι η λόγχη (όπως και ο

σταυρός και ο τάφος του Χριστού) καθαγιάστηκε, εφόσον τρύπησε το σώµα του

Χριστού από το οποίο εξήλθε «αίµα και ύδωρ». Εποµένως, παρέχει ιάµατα, για αυτό

και ενίοτε ορισµένοι ιερείς σχηµατίζουν συµβολικά το σηµείο του σταυρού µέσω της

λόγχης πάνω στο σώµα των πασχόντων.

24



Κόκορης ∆. Θ. (2000), ό.π., σ. 253.

Συµβολισµός: Η Αγία Γραφή δεν µας

Ιησού κέντησε ο στρατιώτης την ώρα που ο Χριστός βρισ

Μας το υπενθυµίζει, όµως,

υπενθυµίζει στη θεία λειτουργία υποδεικνύοντας

πλευρά του αµνού. Έτσι, µε τη λόγχη αναπαρίσταται η σκηνή της λογχεύσεως στην

εκκλησία (ανάµνηση του λογχισµού του Χριστού

η. Το Λεβητάριον ή Ζέον

Μικρό, µετάλλινο δοχείο που

ύδατος το οποίο κατά την ώρα της θείας µεταλήψεως, εκχέει ο λειτουργός στο

Ποτήριο.

Συµβολισµός. Και εδώ καταγράφονται διαφορετικές ερµηνείες

συµβολίζει το ζεστό αίµα που έρρευσε από την πλε

λόγχευση ή την ζέση του Αγίου Πνεύµατος ή την εκ νεκρών ανάσταση του Χριστού

είτε ακόµη την θέρµη της ψυχής µε τ

κοινωνήσουν.

θ. Η Μούσα. Είναι σπόγγος «πεπλατυσµένος»,

πάχος, που χρησιµοποιείται στη σ

δίσκου και του αντιµηνσίου. Φυλάσσεται µέσα στο α

ι. Ο Σπόγγος.

Σφαιρικό σφουγγάρι που τοποθετείται µέσα στο Άγιο Ποτήριο για να απορροφά την

υγρασία του, µετά την κατάλυση από τον ι

κοινωνίας µετά τη µετάληψη των πιστών.

27

Κογκούλης Β., Οικονόµου Χ., Σκαλτσής Π. (1995), ό.π., σ. 22.28


: Η Αγία Γραφή δεν µας πληροφορεί ποια πλευρά του σώµατος

ο στρατιώτης την ώρα που ο Χριστός βρισκόταν πάνω

όµως, η ιερά παράδοση την οποία ο Ιωάννης ο Χρυσόστοµος

η θεία λειτουργία υποδεικνύοντας στον ιερέα να νύξ

Έτσι, µε τη λόγχη αναπαρίσταται η σκηνή της λογχεύσεως στην

(ανάµνηση του λογχισµού του Χριστού27

).

Ζέον.

Μικρό, µετάλλινο δοχείο που χρησιµοποιείται για τη µεταφορά θερµού (ζέοντος)

το οποίο κατά την ώρα της θείας µεταλήψεως, εκχέει ο λειτουργός στο

Και εδώ καταγράφονται διαφορετικές ερµηνείες. Το ζέον θεωρείται ότι

ζεστό αίµα που έρρευσε από την πλευρά του Χριστού µετά τη

του Αγίου Πνεύµατος ή την εκ νεκρών ανάσταση του Χριστού

είτε ακόµη την θέρµη της ψυχής µε τ ην οποία προσέρχονται οι πιστοί για ν

Είναι σπόγγος «πεπλατυσµένος», ειδικά κατασκευασµένος µε λεπτό

χρησιµοποιείται στη συστολή, δηλ. στην απόµαξη (καθάρισµα) του

τιµηνσίου. Φυλάσσεται µέσα στο αντιµήνσιο.


ά την κατάλυση από τον ιερέα των υπολειµµάτω

ετάληψη των πιστών. Λόγοι πρακτικοί και καθαριότητος

Κογκούλης Β., Οικονόµου Χ., Σκαλτσής Π. (1995), ό.π., σ. 22.

ό.π., σ. 182.

28

του σώµατος του

κόταν πάνω στον σταυρό.

η ιερά παράδοση την οποία ο Ιωάννης ο Χρυσόστοµος

στον ιερέα να νύξει την δεξιά

Έτσι, µε τη λόγχη αναπαρίσταται η σκηνή της λογχεύσεως στην

χρησιµοποιείται για τη µεταφορά θερµού (ζέοντος)

το οποίο κατά την ώρα της θείας µεταλήψεως, εκχέει ο λειτουργός στο άγιο

. Το ζέον θεωρείται ότι

υρά του Χριστού µετά τη

του Αγίου Πνεύµατος ή την εκ νεκρών ανάσταση του Χριστού28

ην οποία προσέρχονται οι πιστοί για να

ειδικά κατασκευασµένος µε λεπτό

. στην απόµαξη (καθάρισµα) του


ερέα των υπολειµµάτων της θείας

Λόγοι πρακτικοί και καθαριότητος

29

Συµβολίζει και εικονίζει τον σπόγγο µε τον όποιο πότισαν τον Κύριο χολή και όξος

πάνω στο σταυρό, λίγο πριν παραδώσει το πνεύµα του.

ια. Τα Μάκτρα (Μανδήλια ή Καλύµµατα).

Κόκκινα µανδήλια που χρησιµοποιούνται στη µετάληψη κλήρου και λαού. Με αυτά

σπογγίζουµε το στόµα µας. Όταν τα κρατάµε σωστά (µε τα δύο χέρια µας, κάτω από

το πηγούνι µας), µας προφυλάσσουν κατά τη θεία κοινωνία από απροσεξία ή από

στιγµιαία αδεξιότητα.

ιβ. Το Αρτοφόριο. Είναι ένα κατάλληλο ειδικό (συνήθως µεταλλικό)

κουτί που χρησιµοποιείται για τη φύλαξη της θείας κοινωνίας.

Περιέχει άρτο εµβαπτισµένο στο σώµα και το αίµα του Χριστού.

Εξάγεται τη Μεγάλη Πέµπτη και αποξηραίνεται για να διατηρείται.

Κατά τη χρήση υγραίνεται για να µαλακώσει µε κοινό οίνο.

Χρησιµοποιείται σε συγκεκριµένες περιπτώσεις, εκτός θείας

λειτουργίας, κατά τη διάρκεια του έτους για την κοινωνία ασθενών, µελλοθανάτων ή

ατόµων που δεν µπορούν να µεταβούν στο ναό, λόγω κινητικών ή άλλης φύσεως

προβληµάτων.

Αρτοφόριο λέγεται, επίσης, το πρόσθετο µικρό κυτίο στο όποιο διαφυλάσσεται ο

αµνός του Κυρίου (το Σώµα και το Αίµα Του) τη Μεγάλη Τεσσαρακοστή, από την

Κυριακή µέχρι την ηµέρα που θα χρησιµοποιηθεί στην προηγιασµένη θεία

λειτουργία.

ιγ. Ο Σταυρός.

Συµβολίζει την ανίκητη δύναµη της εκκλησίας κατά του κακού. Ανάλογα µε τη

λειτουργική του χρήση έχουµε:

τον σταυρό των λιτανειών.

τον σταυρό του αγιασµού

τον σταυρό ευλογίας της Αγίας Τραπέζης και

τον «Εσταυρωµένο» του ι

τοποθετείται προς προσκύνηση στο µέσον του Ναού.

ιδ. Η Κανδήλα ή Λυχνία.

λατρευτική ζωή της εκκλησίας. Αποκαλείται και

Κανδήλα ακοίµητη (από σµάλτο) &

επειδή καίει αδιάκοπα πίσω από την

Η λέξη «καντήλι» προέρχεται από τη λατινική

αποτελεί συνήθεια που διατηρεί τον βαθύ χριστιανικό

Χριστού να φωτίζει κάθε άνθρωπο και να θερµαίνει την ελπίδα, β)

συµβολισµό ότι προσφέρεται ως θυσία σεβασµού κ

αγίους, γ) συµβολίζει, επίσης,

µέσο ταπεινοφροσύνης,

συµβολίζει την ευσπλαχνία του θεού

ιε. Ο Επιτάφιος. Είναι κατάλληλο ύφασµα µε κεντηµένο

ή ζωγραφισµένο τον Χριστό νεκρό, όπως ήταν µετά

αποκαθήλωση. Αργότερα στον ε

γύρω από τον Χριστό, η Παναγία, ο Ιωσήφ και ο

Νικόδηµος, ο Ιωάννης, Μυροφόρες και Άγγελοι,

29


σταυρό του αγιασµού.

τον σταυρό ευλογίας της Αγίας Τραπέζης και

τον «Εσταυρωµένο» του ιερού, που λιτανεύεται τη Μεγάλη Πέµπτη και

τοποθετείται προς προσκύνηση στο µέσον του Ναού.

ή Λυχνία. Όργανο αρχαιοπρεπές, ιδιαίτερα διαδεδοµένο στη

λατρευτική ζωή της εκκλησίας. Αποκαλείται και «ακοίµητη κανδήλα»,

Κανδήλα ακοίµητη (από σµάλτο) & κανδήλι κερκυραϊκό

καίει αδιάκοπα πίσω από την αγία Τράπεζα και µπροστά στον εσταυρωµένο

προέρχεται από τη λατινική candela. Το άναµµα της κανδήλας: α)

νήθεια που διατηρεί τον βαθύ χριστιανικό συµβολισµό της µε

Χριστού να φωτίζει κάθε άνθρωπο και να θερµαίνει την ελπίδα, β)

συµβολισµό ότι προσφέρεται ως θυσία σεβασµού και τιµής προς τον Θεό και τους

επίσης, το φως του Χριστού που φωτίζει κάθε

µέσο ταπεινοφροσύνης, αυτοθυσίας και περισυλλογής, το λάδι της κανδήλας

συµβολίζει την ευσπλαχνία του θεού29

.

Είναι κατάλληλο ύφασµα µε κεντηµένο

ή ζωγραφισµένο τον Χριστό νεκρό, όπως ήταν µετά την

αποκαθήλωση. Αργότερα στον επιτάφιο προστέθηκαν,

Χριστό, η Παναγία, ο Ιωσήφ και ο

Νικόδηµος, ο Ιωάννης, Μυροφόρες και Άγγελοι, σε «επιτάφιο θρήνο». Αυτό τον

ό.π., σ. 83.

30

λιτανεύεται τη Μεγάλη Πέµπτη και

γανο αρχαιοπρεπές, ιδιαίτερα διαδεδοµένο στη

µητη κανδήλα»,

αγία Τράπεζα και µπροστά στον εσταυρωµένο.

Το άναµµα της κανδήλας: α)

της µε το φως του

Χριστού να φωτίζει κάθε άνθρωπο και να θερµαίνει την ελπίδα, β) ενέχει τον

αι τιµής προς τον Θεό και τους

ς του Χριστού που φωτίζει κάθε άνθρωπο. Ως

αυτοθυσίας και περισυλλογής, το λάδι της κανδήλας

σε «επιτάφιο θρήνο». Αυτό τον

31

επιτάφιο προσκυνούµε και περιφέρουµε τη Μεγάλη Παρασκευή στρωµένο πάνω σ'

ένα διασκευασµένο τραπέζιο το λεγόµενο Κουβούκλιο (που ονοµάζουµε και αυτό

Επιτάφιο), και συµβολίζει το λίθο, πάνω στον όποιο το σώµα του Χριστού δέχτηκε

τις µεταθανάτιες περιποιήσεις.

ιστ. Τα Θυµιατήρια (ή Θυµιατά).

Είναι κινητά πύραυνα (κατάλληλα µεταλλικά σκεύη), που δέχονται τα κάρβουνα και

το θυµίαµα, µε τα όποια θυµιώνται η Αγία Τράπεζα, οι εικόνες και το σώµα των

χριστιανών, όπως και όταν το τυπικό της εκκλησίας καθορίζει στις διάφορες

ακολουθίες. Εξαρτώνται από αλυσίδες, µε ή χωρίς κωδωνίσκους (συνήθως δώδεκα,

που συµβολίζουν τους δώδεκα αποστόλους), και η βάση τους είναι µε ή χωρίς

κάλυµµα.

Θυµιατό και Κα(ν)τζίο

Στις Ακολουθίες των Μεγάλων Ωρών και σε ορισµένες άλλες περιπτώσεις

χρησιµοποιούνται απλούστερα θυµιατήρια χειρός, τα «κα(ν)τζία», σαν ένα είδος

κυµβάλου που συνοδεύει την ψαλµωδία (ιδίως µετά από ανάλογη εκπαίδευση).

Με το θυµίαµα που προσφέρουµε την ώρα της προσευχής υποβοηθείται η ανάταση

της ψυχής προς τα υψηλά, «άνω σχώµεν τας καρδίας». Όπως το θυµίαµα

θερµαινόµενο στον άνθρακα ανέρχεται προς τα άνω ευωδιάζοντας το περιβάλλον,

έτσι και η ψυχή του πιστού µε θερµή πίστη πρέπει να φτερουγίζει προς τα άνω

µυροβλύζουσα, αποµακρυσµένη από τις υλικές µέριµνες. Η βάση του θυµιατού

32

υποδεικνύει την ανθρωπότητα του Χριστού, η φωτιά τη θεότητα Του και ο ευώδης

καπνός µας «πληροφορεί» την προπορευόµενη ευωδία του Αγίου Πνεύµατος.

ιζ. Τα Εξαπτέρυγα. Είναι µεταλλικοί δίσκοι µε ανάγλυφες, αµφιπρόσωπες

παραστάσεις εξαπτέρυγων Σεραφείµ, τοποθετηµένοι σε κοντάρι. Χρησιµοποιούνται

στη µικρή και µεγάλη Είσοδο και στις λιτανείες. Παλαιότερα, κατασκευάζονταν από

υµένες ή πτερά ζώων και τα χρησιµοποιούσαν οι διάκονοι σαν ριπίδια («βεντάλιες»)

για να εκδιώκουν τα έντοµα, κυρίως πάνω από το Άγιο Ποτήριο. Σήµερα, η κίνηση

αυτή συµβολικά γίνεται µε τον αέρα διπλωµένο, όταν ο λειτουργός εκφωνεί: «Στώµεν

καλώς...». Τα εξαπτέρυγα συµβολίζουν το αγγελικό τάγµα των εξαπτέρυγων

αγγέλων, το οποίο παραστέκεται τιµητικά στο Θεό (Ησ.6:1-2, Αποκ.4:6-8).

ιη. Τα Λάβαρα. Είναι είδος ιερών σηµαιών µε αµφιπρόσωπες παραστάσεις αγίων,

κεντητές ή ζωγραφιστές, που χρησιµοποιούνται στις λιτανείες.

ιθ. Τα κηροπήγια. Είναι µεταλλικές βάσεις για στήριξη κεριών ή λαµπάδων, που

ανάβονται για φωτισµό ή για ένδειξη ευλάβειας, δύο συνήθως στην Αγία Τράπεζα και

µία στην Προσκοµιδή. Συµβολίζουν το ανέσπερο φως της χριστιανικής διδασκαλίας.

Συνθετότερα κηροπήγια (µανουάλια) είναι και αυτά στα όποια οι πιστοί ανάβουν τα

κεριά τους στα προσκυνητάρια. Τα κεριά συµβολίζουν την ανθρώπινη ψυχή, την

µετάνοια, την αγνότητα και τη θέωση. Το άναµµα του κεριού είναι ενδεικτικό του

σεβασµού προς τον Θεό, της τιµής προς διάφορους/-ες αγίους/-ες και της εκδήλωσης

πνευµατικής χαράς ή λύπης30

.

30


33

Γ΄ ΕΝΟΤΗΤΑ

ΙΙΕΕΡΡΑΑΤΤΙΙΚΚΑΑ ΆΆΜΜΦΦΙΙΑΑ31

Ιερά άµφια ονοµάζονται: α) τα ενδύµατα που χρησιµοποιούνται από τους κληρικούς

κατά τη θεία λειτουργία, καθώς και σε άλλες ακολουθίες ή εκκλησιαστικές τελετές

για την τέλεση των ιερατικών τους καθηκόντων και β) τα καλύµµατα της Αγίας

Τράπεζας και της Προθέσεως32

. Τα ιερά άµφια είναι δηλωτικά της εκκλησιαστικής

ιεραρχίας και εξουσίας. Για κάθε έναν από τους τρεις βαθµούς της ιεροσύνης υπάρχει

ένα συγκεκριµένο ενδυµατολογικό σύνολο που αντιστοιχεί στο βαθµό του διακόνου,

του ιερέως και του επισκόπου.

Ο όρος «άµφια» συναντάται στους βυζαντινούς (µη εκκλησιαστικούς) συγγραφείς

και δηλώνει πολύτιµα και λαµπρά υφάσµατα. Αργότερα, χαρακτηρίζει µόνο τα

ενδύµατα των αυτοκρατόρων και των κληρικών και στη µεταβυζαντινή εποχή µόνο

τα ενδύµατα των τελευταίων. Αρχικά, τα άµφια και προπάντων, ο µακρύς εσωτερικός

χιτώνας ήταν πάντοτε λευκός (επιστολές Ιερώνυµου και Γρηγορίου του Τουρώνης).

Μεταγενέστερα, η ιερατική στολή άρχισε τόσο στη ∆ύση όσο και στην Ανατολή να

ράβεται από χρωµατιστά υφάσµατα. Σε αυτό συντέλεσε, φυσικά, και η συνήθεια των

αυτοκρατόρων να φορούν κατά τις εορτές χρωµατιστά ενδύµατα και κοσµήµατα,

εφόσον τα άµφια δωρίζονταν στους αρχιερείς από τους αυτοκράτορες. Ήταν, δηλαδή,

τα προσωπικά ενδύµατα των Αυτοκρατόρων. Επίσης, είναι γνωστό ότι οι αρχιερείς

όριζαν ρούχα τους στους προκρίτους ορισµένα εκ των οποίων ήταν βασιλικά.

Η θεολογική σηµασία των αµφίων, η οποία υπαγόρευσε τη χρήση τους, είναι ότι ο

λειτουργός δεν τελεί αφ’ εαυτού τα µυστήρια, αλλά δυνάµει Χρίστου και της

ιεροσύνης της εκκλησίας, την οποία κατέχει δια της χειροτονίας «εν Πνεύµατι Αγίω»,

«ενδεδυµένος την της Ιερατείας χάριν». Κάθε φορά, ο λειτουργός ευλογεί

σταυροειδώς, ασπάζεται και έπειτα, ενδύεται τη στολή του για να αποβάλει «τον

παλαιόν άνθρωπο τον φθειρόµενον κατά τας επιθυµίας της απάτης» και «να ενδυθή τον

καινόν άνθρωπον, τον κατά Θεόν, κτισθέντα, εν δικαιοσύνη και οσιότητι της

31

http://www.evagelidisilias.gr/9F8B796C.el.aspx 32


34

αληθείας33

». ∆ηλαδή, ο ιερέας αποτελεί εικόνα του Αρχιερέως Χριστού και η

ενδυµασία του συµβολίζει την ενδυµασία του Ιησού Χριστού34

.

∆ιατηρούν, κατά βάση, την παλαιά τους µορφή και µε αυτά διακρίνονται οι επί

µέρους βαθµοί της ιεροσύνης. Είναι επτά, κατά τον τύπο των επτά χαρισµάτων του

Αγίου Πνεύµατος και τον ιερό αριθµό της πληρότητας. Κατανέµονται αναλόγως

στους τρεις βαθµούς της ιεροσύνης:

Στο διάκονο τρία, για το ιερό του αριθµού: α) το στιχάριο, β) το οράριο, στη θέση

του επιτραχηλίου και γ) τα επιµάνικα (ή επιµανίκια).

Στον πρεσβύτερο πέντε, κατά τον αριθµό των πέντε αισθήσεων: α) Στιχάριο, β)

Επιτραχήλιο, γ) Επιµάνικα, δ) Ζώνη και ε) Φαιλόνιο.

Στον επίσκοπο επτά για την πληρότητα της ιεροσύνης. Τα α), β), γ) και δ) του

πρεσβυτέρου και πέµπτον, ο Αρχιερατικός σάκκος (αντί φαιλονίου), έκτον, το

επιγονάτιο και έβδοµον, το ωµοφόριο. Για έξαρση του αρχιερατικού αξιώµατος

προστέθηκαν βαθµηδόν: ο επιστήθιος σταυρός, το αρχιερατικό εγκόλπιο, η

ποιµαντική ράβδος και η µίτρα. Την ποιµαντορική ράβδο τη χρησιµοποιούν και οι

ηγούµενοι των Σταυροπηγιακών µονών, ενώ στους πρεσβύτερους δίνονται σαν

οφίκια – ιδιαίτερες τιµητικές διακρίσεις – ο επιστήθιος σταυρός και το επιγονάτιο.

Στη Ρωσία, µίτρα χωρίς µικρό σταυρό στην κορυφή φέρουν και οι αρχιµανδρίτες.

Το θεολογικό – συµβολικό νόηµα κάθε αµφίου εκφράζεται κατά κανόνα – για τους

περισσότερους υποµνηστές της θείας λατρείας – µε τους ψαλµικούς στίχους που λέγει

ο κάθε λειτουργός την ώρα που ενδύεται. Το χρώµα των αµφίων προσδιορίζεται όπως

και το της αγίας Τραπέζης, εφόσον είναι δυνατό.

α. Το Στιχάριο. Είναι ποδήρης χιτώνας κοινός για τους τρεις βαθµούς της ιεροσύνης

µε φαρδιά µανίκια. Το χρώµα του είναι συνήθως λευκό, συµβολίζοντας την

αγνότητα, την πνευµατική χαρά, τον φωτεινόµορφο χιτώνα του βαπτίσµατος, τη

φωτεινή των αγγέλων περιβολή και το καθαρό και αµόλυντο της ιερατικής τάξεως

καθαρότητα (κατά τον Συµεών Θεσσαλονίκης) για την οποία οι λειτουργοί

καταξιούνται της θείας χάριτος. Αυτό µαρτυρεί και το γραφικό χωρίο που λέγουν

33



35

κατά την ένδυση τους: «Αγαλλιάσεται ή ψυχή µου επί τω Κυρίω, ενέδυσε γαρ µε

ίµάτιον σωτηρίου…».

β. Το Οράριο (orare = προσεύχεσθαι). Είναι ταινία υφάσµατος που φέρεται στον

αριστερό ώµο, (µε τα άκρα ένα εµπρός και ένα πίσω) και γραµµένο σ’ αυτό το Άγιος,

Άγιος, Άγιος. Εξεικονίζει τις πτέρυγες των αγγέλων (επειδή αιωρείται µπροστά-

πίσω), εφ’ όσον «οι διάκονοι… εις διακονίαν αποστελλόµενοι προστρέχουσιν». Ο

Σωφρόνιος Ιεροσολύµων υποστηρίζει ότι το οράριο συµβολίζει τις δυο ∆ιαθήκες: την

Παλαιά και την ∆ιαθήκη. Κάποιοι άλλοι δέχονται ότι το οράριο συµβολίζει «την µετά

φόβου και τρόµου τελουµένην υπό των διακόνων υπηρεσίαν»35

.

γ. Τα Επιµάνικα ή Επιµανίκια. Είναι κοινά και για τους τρεις βαθµούς της

ιεροσύνης και χρησιµοποιούνται µόνο στις ορθόδοξες εκκλησίες της Ανατολής36

.

Συγκρατούν τα άκρα του Στιχαρίου µαζί µε τα λοιπά ενδύµατα του λειτουργού,

καλύπτοντας το µετακάρπιο και αφήνοντας εντελώς ακάλυπτο το κυρίως χέρι.

Σύµφωνα µε διάφορες ερµηνείες, τα επιµάνικα συµβολίζουν τις χειροπέδες του

Κυρίου, µε τις οποίες τον έδεσαν και τον έφεραν µπρος στον Καϊάφα ή την ποιητική

δύναµη του δηµιουργού µε την οποία δηµιούργησε τα πάντα καθώς και την θεϊκή

δύναµη µε την οποία συνέτριψε τους εχθρούς του ή την παντοδύναµη ενέργεια του

Θεού και των τιµίων δώρων που προσφέρονται µε τα χέρια του Ιερουργού. Γι’ αυτό

λέγουν τα ψαλµικά χωρία: «Η δεξιά Σου Χείρ, Κύριε, δεδόξασται εν ίσχύι….» «Αί

χείραι Σου εποίησαν µε καί έπλασαν µε…». Συµβολίζουν και τα δεσµά του Κυρίου µε

τα όποια δεµένος οδηγήθηκε προς τον Πιλάτο.

δ. Το Επιτραχήλιο ή Περιτραχήλιο. Είναι σαν το οράριο, φέρεται στον τράχηλο από

τους πρεσβυτέρους και επισκόπους και έχει τα δύο άκρα ενωµένα, κρεµάµενα προς

τα εµπρός. Εικονίζει την άνωθεν κατερχόµενη χάρη του Παναγίου Πνεύµατος, τη

χάρη της ιεροσύνης και της συµµετοχής του ιερέως στην ιεροσύνη του Χριστού37

. Γι’

αυτό ενδυόµενοι αυτό λέγουν: «Ευλογητός ο Θεός ο εκχέων την Χάριν επί τους Ιερείς

Αυτού…». Τα κρόσσια που υπάρχουν στο κάτω άκρο του συµβολίζουν τις ψυχές των

ανθρώπων. Χωρίς επιτραχήλιο καµία ιεροπραξία δεν µπορεί να τελεστεί. Ιστορικά, το

35




36

επιτραχήλιο µνηµονεύεται από τις αρχές του 6ου

αι. και µάλιστα στη Σύνοδο της

Praga (509 µ.Χ.).

ε. Η Ζώνη. Η ζώνη την οποία φέρει ο πρεσβύτερος και ο επίσκοπος για να συγκρατεί

τα άµφια, αποτελεί υπόµνηση της πνευµατικής αποστολής και της ευθύνης τους.

Θυµίζει τους προφήτες που έφεραν ζώνη στη µέση τους και την ιερή ζώνη του

Ααρών. Οι απόστολοι και οι κληρικοί χρησιµοποιούσαν τις ζώνες (που εκείνη την

εποχή ήταν δερµάτινες) για πρακτικούς λόγους.

Η ζώνη συµβολίζει α) την καθαρότητα και την ετοιµότητα που πρέπει να έχουν οι

λειτουργοί για την απόκρουση καθενός εναντίου κατά την προτροπή του Κυρίου:

«έστωσαν υµών αί οσφύες περιεζωσµέναι και οι λύχνοι καιόµενοι…» (Λουκ. ιβ’, 35)

και β) την δύναµη του Θεού που ενισχύει τον λειτουργό στη θεία µυσταγωγία.

στ. Το Φαιλόνιο. Είναι ένδυµα αρχαϊκής µορφής χωρίς χειρίδες και φέρεται από την

κεφαλή πάνω από το στιχάριο και το επιτραχήλιο. Συµβολίζει i) τον άρραφο χιτώνα

που φόρεσαν οι στρατιώτες χλευαστικά στον Χριστό, ii) τη στολή του βαπτίσµατος38

και iii) την επίγεια εκκλησία. Όπως ο χιτώνας είναι άρραφος και ένα τεµάχιο, έτσι

πρέπει και η εκκλησία να είναι «Μία». Κατά τον Άγιο Γερµανό

Κωνσταντινουπόλεως, το φαιλόνιο εικονίζει την πορφύρα µε την οποία ενέπαιζαν τον

Χριστό, γεγονός το οποίο πρέπει να έχει πάντοτε κατά νουν ο πρεσβύτερος.

ζ. Το Επιγονάτιο ή Υπογονάτιο ή Εγχείριο. Είναι τετράγωνο ή ροµβοειδές ύφασµα

εξαρτώµενο από τη ζώνη µε παράσταση το νιπτήρα του µυστικού δείπνου ή την

ανάσταση. Κρέµεται από τη ζώνη του ιερέως ή τον επισκοπικό σάκκο ή ακόµη και

από τον αριστερό ώµο του ιερέως, στον δεξιό µηρό, σαν ροµφαία. Σηµαίνει ότι ο

λειτουργός πρέπει να είναι οπλισµένος µε το θείο λόγο για να καταπολεµά τους

ορατούς και του αόρατους εχθρούς της χριστιανικής πίστης39

.

Σύµφωνα µε τον Γερµανό Κωνσταντινουπόλεως, το επιγονάτιο συµβολίζει το λέντιον

µε το οποίο ο Πιλάτος σκούπισε τα χέρια, όταν τα ένιψε συµβολικά και είπε το

γνωστό: «αθώος ειµί από του αίµατος του δικαίου τούτου». Ο Βαλσάµων, κατά τα

τέλη του 12ου

αι., υποστηρίζει ότι το επιγονάτιο εικονίζει το λέντιο µε το όποιο ο

38



37

Κύριος έπλυνε τα πόδια των µαθητών Του. Συµβολίζει, επίσης, και την πνευµατική

µάχαιρα «εν ώ δυνήσεσθε πάντα τα βέλη του πονηρού τα πεπυρωµένα σβέσαι… και την

µάχαιραν του πνεύµατος, ό εστίν ρήµα Θεού» (Εφ. στ’, 16). Κατά τον Άγιο Συµεών

Θεσσαλονίκης, συµβολίζει τη νίκη κατά του θανάτου και την Ανάσταση του Κυρίου.

Γι’ αυτό ενδυόµενοι οι λειτουργοί λέγουν: «Περίζωσαι την ροµφαίαν σου επί τον

µηρόν σου, ∆υνατέ…».

η) Ο Αρχιερατικός Σάκκος. Αυτός αντικατέστησε στην περίοδο της τουρκοκρατίας

το πολυσταύριο φαιλόνιο του επισκόπου, που έγινε κατ’ αποµίµηση του

αυτοκρατορικού σάκκου. ∆ιατήρησε, όµως, το συµβολισµό του φελωνίου, καθ’ όσον

ο Αρχιερέας εικονίζει τον Χριστό. Οι κωδωνίσκοι του σάκκου εξεικονίζουν τους

δώδεκα κωδωνίσκους του Ααρών, υπενθυµίζοντας τον ήχο τους και συµβολίζοντας

το κήρυγµα του επισκόπου.

Τα άµφια και τα εµβλήµατα του επισκόπου :

θ) Η Ποιµαντική ή Ποιµαντορική Ράβδος. Είναι σύµβολο της ποιµαντικής και

πνευµατικής εξουσίας του επισκόπου. Κατασκευάζεται από χρυσό ή αργυρό ή

πολύτιµο ξύλο. Στο άνω µέρος φέρει τον τίµιο σταυρό µεταξύ δύο όφεων οι οποίοι

ατενίζουν αντιθέτως το σταυρό που βρίσκεται στο µέσο40

, για να υπενθυµίζει τη ρήση

του Κυρίου «Ιδού εγώ αποστέλλω υµάς ως πρόβατα εν µέσω λύκων» (Ματ. ι’, 16).

ι) Το Ωµοφόριο. Είναι ταινία υφάσµατος σταυρωµένη στο στήθος µε τα δύο άκρα το

ένα εµπρός και το άλλο πίσω. Ως αρχιερατικό άµφιο, αποτελεί το διακριτικό

γνώρισµα του αρχιερατικού αξιώµατος και δείγµα της επισκοπικής εξουσίας41

. Τα

ωµοφόρια είναι δυο ειδών: το µεγάλο και το µικρό. Μέχρι και την ανάγνωση του

Αποστόλου, ο επίσκοπος φέρει το µεγάλο ωµοφόριο το οποίο αφαιρεί ως ένδειξη

ταπείνωσης, επειδή πρόκειται να αναγνωστεί το ευαγγέλιο. Από τον χερουβικό ύµνο

µέχρι το τέλος της θείας λειτουργίας, φορά το µικρό ωµοφόριο (µε τα δύο άκρα

εµπρός), το όποιο φέρει και σ’ όλες τις λοιπές ακολουθίες. Κατά τον επικρατέστερο

συµβολισµό, το ωµοφόριο φανερώνει το πλανηθέν πρόβατο που ο Χριστός έφερε επί

των ώµων Του. Για αυτό συνίσταται να είναι κατασκευασµένο από µαλλί προβάτου.

40



38

ια) Η Αρχιερατική Μίτρα. Είναι το επίσηµο κάλυµµα της κεφαλής, που φορά ο

επίσκοπος, κατά τη θεία λειτουργία, υπό µορφή στέµµατος. ∆ιακοσµείται µε διάδηµα

κυκλικώς και δικέφαλο αετό, φέρει δε τους τέσσερις ευαγγελιστές και τον σταυρό

στην κορυφή της42

. Έχει την αρχή της στην Παλαιά ∆ιαθήκη. Συµβολίζει τον

ακάνθινο στέφανο καθώς και το βασιλικό αξίωµα του Χριστού. Εποµένως,

συµβολίζει και την πνευµατική αρχή και εξουσία του αρχιερατικού αξιώµατος,

δεδοµένου ότι ο αρχιερέας θεωρείται ζώσα εικόνα του Χριστού στην εκκλησία. Η

χρήση της µίτρας επεκτάθηκε µετά τον 16ο αιώνα. Να σηµειωθεί ότι η µίτρα των

επισκόπων της Ανατολής σχετίζεται µε το στέµµα των βυζαντινών αυτοκρατόρων,

και δεν έχει σχέση µε τη µίτρα των δυτικών επισκόπων.

ιβ) Ο Αρχιερατικός Μανδύας. Φέρεται από τον αρχιερέα όταν χοροστατεί, στις

ιεροπραξίες που δεν απαιτείται πλήρης στολή, π.χ. κατά τη διάρκεια του Όρθρου.

Θεωρείται αυτοκρατορικής προελεύσεως. Σχετικά µε τον συµβολισµό του, ο

Γερµανός Κωνσταντινουπόλεως στο έργο του «Μυστική Θεωρία» εκφράζει την

άποψη ότι ο µανδύας συµβολίζει το αγγελικό φτερούγισµα43

.

Οι λειτουργοί φορούν «άπασαν» την ιερατική τους στολή κατά τη θεία λειτουργία και

σε ορισµένες άλλες ακολουθίες προσδιοριζόµενες από το «Τυπικό», όπως στην

τέλεση της Προσκοµιδής, στον όρθρο του Μεγάλου Σαββάτου, στον εσπερινό της

Μεγάλης Παρασκευής, του Πάσχα και της Πεντηκοστής. Σε όλες τις άλλες τελετές

µυστηρίων, εισόδους του εσπερινού και αναγνώσεις του ευαγγελίου του όρθρου,

φορά επιτραχήλιο και φαιλόνιο ο πρεσβύτερος, επιτραχήλιο και ωµοφόριο ο

επίσκοπος και στιχάριο και οράριο ο διάκονος. Σε άλλες ακολουθίες µικρότερης

σπουδαιότητας, ο ιερέας φέρει µόνο το επιτραχήλιο.

42



39

1. στιχάριο. 2. επιτραχήλιο. 3. φαιλόνιο. 4. ζώνη. 5. επιµάνικα. 6. επιγονάτιο.

1. Στιχάριο 2. Επιτραχήλιο

3. Σάκκος 4. Ζώνη (δεν

φαίνεται) 5. Επιµάνικα

6. Επιγονάτιο 7. Ωµοφόριο

8. Εγκόλπιο - Σταυρός

9. Αρχιερατική µίτρα

10. Ποιµαντική ράβδος

11. ∆ικηροτρίκηρα

40

ΠΡΟΤΑΣΗ ΣΧΕ∆ΙΟΥ ΚΑΤΗΧΗΣΗΣ

ΕΠΙΛΕΓΜΕΝΟ ΘΕΜΑ : «Ιερά άµφια»

ΚΑΤΗΧΗΤΙΚΗ ΒΑΘΜΙ∆Α : Από τρίτη έως έκτη δηµοτικού

ΒΗΜΑ 1ο : Έχουµε βγάλει φωτοτυπίες µε τα ιερά άµφια (εικόνες και επεξήγηση) για

όλα τα παιδιά και τους τις µοιράζουµε.

Αρχικά κάνουµε µια εισαγωγή στα παιδιά εξηγώντας τους γιατί τα ενδύµατα του

ιερέα λέγονται άµφια, καθώς και µια σύντοµη ιστορική αναδροµή η οποία έπαιξε

ρόλο στη διαµόρφωση τους.

ΒΗΜΑ 2ο : Στη συνέχεια, έχουµε συνεννοηθεί µε τον υπεύθυνο ιερέα, έτσι ώστε να

είναι παρών στη συνάντηση και να έχει µαζί του τα άµφια για να τα δουν και να τα

αγγίξουν, ίσως, κιόλας τα παιδιά από κοντά.

Αν αυτό είναι δυνατόν τότε µπορούµε να κάνουµε το εξής : Με βάση τις φωτοτυπίες,

ο ιερέας µπορεί να παρουσιάζει ένα ένα τα άµφια στα παιδιά και εκείνα να

προσπαθούν να βρουν ποιο είναι το καθένα. Με αυτό τον τρόπο, τα παιδιά νιώθουν

ότι κατακτούν µόνα τους τη γνώση, διερευνώντας. Έπειτα, ο ιερέας δείχνει στα

παιδιά τη σειρά και τον τρόπο µε τον οποίο φοριούνται, επισηµαίνοντας τις διαφορές

ή ζητώντας από τα παιδιά να εντοπίσουν τις διαφορές π.χ. ανάµεσα στα άµφια του

διακόνου και του επισκόπου.

ΒΗΜΑ 3ο : Αφού έχει γίνει το µάθηµα, ρωτάµε τα παιδιά αν έχουν κάποια απορία.

ΒΗΜΑ 4ο : Κλείνουµε τη µαθησιακή διαδικασία µε µια δραστηριότητα. Έχουµε

φωτοτυπήσει εικόνες µε ιερείς και µε ένα ένα τα άµφια ξεχωριστά. Βάζουµε τα

παιδιά να τα χρωµατίσουν και να τα κατονοµάσουν για µια ακόµα φορά. Έπειτα τα

βάζουµε να ντύσει το καθένα µε την σειρά που πρέπει τον «δικό του ιερέα».

41

Σε κάθε συνάντηση µε την οµάδα µας, καλό είναι να λαµβάνουµε υπόψη τρεις

παιδαγωγικούς στόχους. Βάσει της παραπάνω πρότασης σχεδίου, οι στόχοι

µας διαµορφώνονται ως εξής:

α) γνωστικός: απόκτηση και εµπλουτισµός γνώσεων, άρση της άγνοιας και

στερεοτύπων περί των ιερών αµφίων. Βαθύτερη κατανόηση της εκκλησιαστικής

ιστορίας και πώς αυτή επιδρά στη σχέση του ανθρώπου µε τον Θεό.

β) ψυχοκινητικός: παιχνίδια ή σταυρόλεξα σχετικά µε τη θεµατική των αµφίων.

γ) συναισθηµατικός: καλλιέργεια θρησκευτικής συνείδησης και ανάπτυξη

θρησκευτικού συναισθήµατος µέσα από την βιωµατική επαφή των παιδιών µε τα ιερά

άµφια και την γνωριµία µε τον ιερέα.

42

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ

ΒΙΒΛΙΑ

• Γιανναράς Χ. (1989), Η νεοελληνική ταυτότητα, εκδ. Γρηγόρη, Αθήνα, έκδ. γ΄.

• Γιανναράς Χ. (2006), Ενάντια στη Θρησκεία, Ίκαρος, Αθήνα, έκδ. δ.

• Ζαχαρόπουλου Ν. (1985), Ιστορία των Σχέσεων Εκκλησίας-Πολιτείας στην

Ελλάδα, τεύχ. Α΄, Πουρνάρα, Θεσσαλονίκη, Πανεπιστηµιακές παραδόσεις.

• Κογκούλης Β., Οικονόµου Χ., Σκαλτσής Π. (1995), Η Θεία Λειτουργία του

αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόµου, έκδοσις Ο.Χ.Α. «Λυδία», Θεσσαλονίκη,

έκδ. δ.

• Κόκορης ∆. Θ. (2000), Ορθόδοξος Ιερός Ναός. Σκεύη και Μέσα λατρείας.

Συµβολισµοί, Αθήνα.

• Κονιδάρης Ι. (1994), Η διαπάλη νοµιµότητας και κανονικότητας και η

θεµελίωση της εναρµόνισής τους, Σάκκουλα, Αθήνα.

• Μεντιδάκης Γ. Μ. (1997), Τύπος και Συµβολισµός στην Ορθόδοξη Λατρεία,

Ηράκλειο, τόµ. Α΄, έκδ. β.

• Παπαρίζος Α. (1999), «Η ταυτότητα των Ελλήνων. Τρόποι

αυτοπροσδιορισµού και η επίδραση της ελληνικής ορθοδοξίας», στο Χρ.

Κωνσταντοπούλου, Λ. Μαράτου - Αλιπράντη και άλ. (επιµ.), Εµείς και οι

Άλλοι, εκδ. ΕΚΚΕ – Gutenberg, Αθήνα.

• Παπαρίζος Α. (2001), Θεός, Εξουσία και Θρησκευτική Συνείδηση. Τα γενικά,

µετατρεπτικά και ερωτικά ενδιάµεσα και η κοινωνία του ανθρώπου, Ελληνικά

Γράµµατα, Αθήνα, β΄ έκδ.

ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΕΣ ∆ΙΕΥΘΥΝΣΕΙΣ

http://www.agiografiapatras.gr/index.php?option=com_content&view=article

&id=136:to-&catid=38:h-&Itemid=83

http://www.evagelidisilias.gr/9F8B796C.el.aspx

43

ΠΠΑΑΡΡΑΑΡΡΤΤΗΗΜΜΑΑ

44

Προτάσεις για τραγούδια

ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΠΥΛΗ Τ’ ΟΥΡΑΝΟΥ

Εκκλησία πύλη τ’ ουρανού

Εκκλησία πόρτα του Θεού

Τίποτε πιο δυνατό, τίποτε πιο ισχυρό

απ’ του Χριστού την άγια Εκκλησία.

Τίποτε πιο δυνατό, τίποτε πιο ισχυρό

απ’ την πύλη που οδηγεί στην αθανασία.

Την πολεµούν κι αυτή ψηλώνει

την κυνηγούν κάστρα πυργώνει

ανίκητη η δύναµή της,

ασάλευτη η οικοδοµή της.

Χτυπάτε κύµατα, χτυπάτε,

επάνω της µ΄ ορµή ξεσπάτε.

∆ε σαλεύουν τα θεµέλια,

δε λυγίζουν τα κλαδιά.

Η κορφή της ως τ΄ αστέρια

και οι ρίζες της βαθιά.

45

ΤΟ ΑΓΙΟ ∆ΙΣΚΟΠΟΤΗΡΟ

Ήταν µια φορά και έναν καιρό

µες την εκκλησιά την τρισυπόστατη,

ήταν το χρυσό και τ’ αργυρό

τ’ ακτινοδεµένο δισκοπότηρο.

Ήταν µια φορά και έναν καιρό.

Και όταν λειτουργούσε ο παπάς

Τη στιγµή που µόνος του επροσκόµιζε

κάποιος του το πήρε - πού το πας

τ’ ακτινοδεµένο δισκοπότηρο;

Στράφηκε και ρώτησε ο παπάς.

Πού το πας µ’ ολάνοιχτα φτερά,

Μόνο ο βασιλιάς µας εκοινώνησε,

κοίταξε τι πλήθος καρτερά,

τ’ ακτινοδεµένο δισκοπότηρο

Πού το πας µ’ ολάνοιχτα φτερά;

Έτσι µε τη Θεία κοινωνιά

Θα το κρύψω µέσα στον Παράδεισο

και στην πιο κρινόσπαρτη γωνιά


Έτσι µε τη θεία Κοινωνία.

Θα µεταλαµβάνουν οι ψυχές

46

Των µαρτύρων που’ χυσαν το αίµα τους

και θα ακούει ανήκουστες ευχές

τ’ ακτινοδεµένι δισκοπότηρο

από των µαρτύρων τις ψυχές.

Ώσπου να’ ρθει η ώρα και η στιγµή

Που θε ν’ ακουστούν ευχές ανήκουστες

Θα το ξαναφέρω µε τιµή


ώσπου να’ ρθει η ώρα κι η στιγµή.

Εισαγωγή στην λατρεία της Ορθοδόξου Εκκλησίας:...

Documents

Transcript of Εισαγωγή στην λατρεία της Ορθοδόξου Εκκλησίας:...