Πωλ Ντυμόν

Ο Τεκτονισμός στην Οθωμανική Αυτοκρατορία: η ελληνική Στοά «Προμηθέας» στα ΙωάννιναΣτο περιοδικό "Revue des mondes musulmans et de la Méditerranée ", αριθ. 66, 1992, σελ. 105-112.

Μεταφραση: Corinne ValoisΕπιμέλεια: Θοδωρής Αλεξίου

......Σε ένα ακόμα μη δημοσιευμένο άρθρο, ο Τιερύ Ζαρκόν μιλεί για την ύπαρξη, στην Κωνσταντινούπολη, στις αρχές του 18ο αιώνα, μιας ομάδας με το όνομα "Τάγμα του Τσαμπιού", μιας ένωση που δημιουργήθηκε στο Νότο της Γαλλίας και η οποία ήταν αφιερωμένη, κατά όλες τις ενδείξεις, στο γιορτασμό του καλού φαγητού και του καλού κρασιού. Αλλά αύτη η Κωνσταντινουπολίτικη ομάδα δεν ήταν μονό μία κοινότητα μπον βιβερ. Επεδίωκε επίσης μυστικούς στόχους (προς την μυστική διδασκαλία) και ήταν, στην πραγματικότητα, μία από τις πρώτες οργανώσεις με τεκτονικό χαρακτήρα που εμφανίστηκαν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία1. Στη συνέχεια, άλλες ομάδες με περισσότερα και σαφέστερα τεκτονικά χαρακτηριστικά, θα εμφανιστούν και θα συζητηθούν. Ωστόσο, σε όλες τις περιπτώσεις, στο βαθμό που μπορούμε να κρίνουμε από τις περιορισμένες πηγές που έχουμε, πρόκειται για μεμονωμένες προσπάθειες οι οποίες γενικά διαρκούσαν ελάχιστο χρόνο. Τέτοια είναι η περίπτωση, για παράδειγμα, της Στοάς που δημιουργήθηκε στη Σμύρνη υπό το όνομα «Ηνωμένα Έθνη". Συνδεδεμένο με την Μεγάλη Στοά της Μασσαλίας, αυτό το εργαστήριο κατάφερε να λειτουργήσει μονό για μερικούς μήνες και το 1819 αναγκάστηκε να αναζητήσει μια νέα πράξη ιδρύσεως, χωρίς αυτό να έχει κανένα αποτέλεσμα καθώς τα μέλη της Στοάς αναγκάστηκαν σύντομα να ξαναδιακόψουν τις εργασίες τους2. Μονό στα μέσα του 19ου αιώνα, δεκαπέντε χρόνια μετά τη διακήρυξη της Χάρτας του Gulhane3, ο Τεκτονισμός άρχισε να γνωρίζει μια πραγματική επιτυχία στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Σε αυτή την περίοδο, η εμφάνιση δεκάδων Στοών με ξένη υπαγωγή, είναι ένα αξιοσημείωτο φαινόμενο που μπορεί να εξηγηθεί με το πολύ μεγαλύτερο άνοιγμα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας προς την Δύση: άνοιγμα στην οικονομική διείσδυση και στις πολιτικές επιρροές, άνοιγμα στις ιδέες, καθώς και άνοιγμα στους ανθρώπους. Δεν υπάρχει 1 1. Thierry Zarcone, "Francs-maçons et Bektachis : analogies rituelistiques et philosophiques", Table ronde sur l'ordre des Bektachis (Strasbourg 1986), à paraître.

2 Όπως αναφέρει ο Jean Bossu, " Οι απαρχές του Τεκτονισμού στην Τουρκία ", Juvénal, 30 Μαΐου 1969.

3 Επίσης γνωστής ως «Διάταγμα του Gulhane». Δήλωση που πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο των οθωμανικών μεταρρυθμίσεων που προστατεύουν τα δικαιώματα και την περιουσία των υπηκόων. Επιβεβαίωσε την αποκατάσταση της σαρία ως νόμου· επέβαλε την προστασία της ζωής, της τιμής και της περιουσίας· ρύθμισε τη φορολογία σύμφωνα με τον πλούτο· παρείχε σε όλους τους υπηκόους το δικαίωμα σε δημόσια δίκη και η ετυμηγορία· υποσχέθηκε μια ομοιόμορφη κατανομή της στρατιωτικής θητείας σε όλο τον πληθυσμού και επέκτεινε τα δικαιώματα όλους τους υπηκόους, είτε μουσουλμάνους είτε μη μουσουλμάνοι. Συχνά αναφέρεται ως σήμα κατατεθέν του θρησκευτικού πλουραλισμού στο πλαίσιο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, που αποδεικνύει την προστασία των δικαιωμάτων όλων των ατόμων, ανεξάρτητα από το θρησκευτικό δόγμα, παρά την σύνδεση του κράτους με το Ισλάμ. Θεωρείται ως ένα σημαντικό έγγραφο της οθωμανικής Τανζιμάτ (αναδιοργάνωση). (ΣτΜ)

καμία αμφιβολία ότι αν δεν υπήρχαν, κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Abdulaziz, αυτοί οι χιλιάδες Ευρωπαίοι τυχοδιώκτες που είχαν πάρει το δρόμο του Οθωμανικού Eldorado για να αναζητήσουν την τύχη τους, ο Οθωμανικός Τεκτονισμός θα είχε μια πολύ πιο περιορισμένη ανάπτυξη. Οι εγγυήσεις που παρέχονταν στους υποτακτικούς του Σουλτάνου, υπό την πίεση των "δυνάμεων", με το διάταγμα του 1856, μπορεί να συνέβαλαν επίσης σε μεγάλο βαθμό, στην ανάπτυξη του Οθωμανικού Τεκτονισμού. Τέλος, μπορούμε να θεωρήσουμε την ανάπτυξη αυτή ως ένα υποπροϊόν του Κριμαϊκού πολέμου. Πράγματι, φαίνεται ότι μερικά από τα εργαστήρια σε αυτή την περιοχή του κόσμου ιδρύθηκαν από τα συμμαχικά στρατεύματα που ήρθαν να πολεμήσουνε στην Ανατολή4.Σε αυτή την μεγάλη εξέλιξη του Τεκτονισμού η συμβολή των Ελλήνων δεν ήταν αμελητέα. Οι Έλληνες επιδίδονταν στον Ελευθεροτεκτονισμό τουλάχιστον όσο και οι Εβραίοι, οι Αρμένιοι και οι Μουσουλμάνοι. Σύμφωνα με κάποιες έρευνες που ήμαστε σε θέση να κάνουμε στα γαλλικά αρχεία5, υπήρχαν Έλληνες πρόκριτοι στις περισσότερες Οθωμανικές στοές. Σε μερικές στοές, ωστόσο, ήταν ιδιαίτερα πολυάριθμοι ή αποτελούσαν σχεδόν το σύνολο όλων των μυημένων. Τέτοιες ήταν ιδίως οι περιπτώσεις των Στοών που συνδεόταν με την Μεγάλη Ανατολή της Ελλάδος: - Η «Αρήτη», που ιδρύθηκε το 1865 στην Κωνσταντινούπολη είναι γνωστό ότι φιλοξένησε κατά την ίδρυσή της τους περισσότερους από τους Έλληνες - μέλη μιας άλλη Στοάς της οθωμανικής πρωτεύουσας, της «Ένωσης της Ανατολής»6.- Ο «Αστήρ της Ιωνίας» που είχε δημιουργηθεί το προηγούμενο έτος στη Σμύρνη υπό την αιγίδα της Μεγάλης Ανατολής της Ιταλίας και η οποία προσέφερε στον εαυτό της για κάποιο χρονικό διάστημα την μεγάλη πολυτέλεια να συγκεντρώνεται στο αρχαίο ιερό της Αρτέμιδος7.- Η στοά «Phillipe» (Φίλιππος), που ιδρύθηκε στην Θεσσαλονίκη προς το τέλος του 19ου αιώνα8. - Και ίσως επίσης η στοά «Deutscher Bund», η οποία, παρά το όνομά τις, εμφανίζεται στις Τεκτονικές δημοσιεύσεις ως υπαγόμενη υπό την Μεγάλη Ανατολή της Ελλάδος.Δίπλα σε αυτές τις στοές που συνδέονται άμεσα με την Μεγάλη Ανατολή της Ελλάδος, πρέπει επίσης να αναφέρω εκείνες που, ενώ είναι συνδεδεμένες με άλλες τεκτονικές δυνάμεις είχαν μέλη κυρίως μεταξύ των Ελλήνων. Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα που μπορούμε να αναφέρουμε εν προκειμένω, είναι αυτό της Στοάς «Πρόοδος», που ιδρύθηκε στην Κωνσταντινούπολη, κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Abdulaziz και η οποία συνδεόταν με 4 Σχετικά με τον Τεκτονισμό την εποχή του Τανζιμάτ, Paul Dumont, "La Turquie dans les archives du Grand Orient de France : les loges maçonniques d'obédience française à Istanbul du milieu du XIXe siècle à la veille de la Première Guerre mondiale", στο J.-L. Bacqué-Grammont et P. Dumont éd., Economie et Société dans l'Empire ottoman (fin du XVIIIe siècle- début du XXe siècle), Paris, CNRS.1983, σελ.. 171-201· του ιδίου, "La franc-maçonnerie ottomane et les "idées françaises" à l'époque des Tanzimat", REM.M.M., 52/53, Edisud, 1989-2/3, σελ. 150-159.

5 Τα κύρια κεφάλαια είναι εκείνα της Μεγάλης Ανατολής της Γαλλίας και της Μεγάλης Στοάς της Γαλλίας.

6 RECAT Atabek, "1861-1880 yillan arasinda Istanbul ve Izmir Vadisinde Masonik Faaliyet" [Η τεκτονική δραστηριότητα στις κοιλάδες της Κωνσταντινούπολης και της Σμύρνης μεταξύ των ετών 1861 και 1880], Mimar Sinan, Νο. 53, 1984, σελ.. 4-14. Ωστόσο, στο ίδιο άρθρο, διαβάζουμε ότι υπήρχε η Στοά «Αρετή» που συνδέονται με την Μεγάλη Στοά της Αγγλίας το 1861.

7 Σύμφωνα με το Hyde Clarke, επισκέπτη της Στοάς «Ανατολή» της Κωνσταντινούπολης, όπως αναφέρεται από τον R. Atabek.

8 7. Σύμφωνα με το l'Annuaire de la maçonnerie universelle, 3ος χρόνος, Berne, 1909.

την Μεγάλη Ανατολή τις Γαλλίας9. Η Στοά «Μελές» (1867) της Σμύρνης υπάγεται στην ίδια κατηγορία. Είναι επίσης πιθανό ότι μία άλλη Στοά της Σμύρνης, η «Όμηρος» που γύρω στο 1920 θα χαρακτηριστεί από την υπαγωγή σε αυτή σχεδόν αποκλειστικά Εβραίων, ήταν επίσης, κατά τη στιγμή της δημιουργίας της, μάλλον για τους Έλληνες. Αυτές οι δυο στοές υπαγόταν στην Μεγάλη Ανατολή της Γαλλίας. Στην ίδια υπαγωγή άνηκε η στοά «Προμηθέας», που δημιουργήθηκε στα Ιωάννινα στο τέλος του 19ου αιώνα, με μεγάλο αριθμό Ελλήνων. Τέλος, μπορούμε να σκεφτούμε ότι μερικά από τα εργαστήρια, που εξαρτιόταν από την Μεγάλη Ηνωμένη Στοά της Αγγλίας και που ήταν εγκατεστημένα στην Κωνσταντινούπολη, στην Σμύρνη, στην Κύπρο και στην Αλεξάνδρεια, είχαν πολλούς Έλληνες μεταξύ των μελών τους.

Φυσικά, όλες αυτές οι στοές έχουν τη δική τους ιστορία, θραύσματα μίας μεγαλύτερης ιστορίας η οποία εξακολουθεί να είναι άγραφη και η οποία είναι αυτή τον αστικών τάξεων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Δυστυχώς, είναι συχνά δύσκολο, εάν όχι αδύνατο, να ανακατασκευαστεί η διαδρομή τους, επειδή τα έγγραφα που τους αφορούν είτε εξαφανίστηκαν, είτε δεν έχουν ακόμη ανακαλυφθεί. Λόγω έλλειψης επαρκών πληροφοριών, θα περιοριστούμε εδώ στο να ερευνήσουμε τα στοιχεία που έχουμε για την Στοά των Ιωαννίνων στην οποία έχουμε αναφερθεί ήδη ποιό πάνω. Η Στοά αυτή βρίσκεται στην καρδιά της βαλκανικής επαρχίας και, απ' ότι φαίνεται, δεν έχει γίνει ποτέ αντικείμενο έρευνας, και αυτό ίσως επειδή έπαιξε μόνο ένα μικρό ρόλο.

***********

Τα δεδομένα για την Στοά «Προμηθέας» στα Γιάννενα είναι λιγοστά. Συνεπώς, είναι δύσκολο να έχουμε μια σαφή ιδέα της διαδρομής της. Ωστόσο, τα αρχεία της Μεγάλης Ανατολής της Γαλλίας παρέχουν κάποια στοιχεία που μας επιτρέπουνε να προσδιορίσουμε τις σημαντικές στιγμές τις ιστορία της.Η «Προμηθέας» ιδρύθηκε στις αρχές του 1893 με την υποστήριξη, όπως φαίνεται, τις «Πρόοδος» τις Κωνσταντινούπολης και μίας άλλη ελληνικής Στοά, τις «Φοινιξ», με έδρα την Κέρκυρα. Λίγους μήνες νωρίτερα, οι Τέκτονες των Ιωαννίνων είχαν γράψει στην έδρα της Μεγάλης Ανατολής της Γαλλίας, στο Παρίσι, για να ζητήσουν την προξενική προστασία της Γαλλίας.

"H προστασία, για τυπικούς λόγους, του κ. Πρόξενου της Γαλλίας είναι πολύ χρήσιμη, διότι μεταξύ των μελών της εταιρείας που θα ιδρύσουμε θα υπάρχει κι ένας Γάλλος πολίτης που ζει στην περιφέρεια της εν λόγω εταιρείας. Με αυτόν τον τρόπο, θα αποφευχθεί η «ξαφνική και βίαιη είσοδος των αστυνομικών και οι απροσδόκητες έρευνες. Σε αυτή την περίπτωση, ο αστυνομικός θα πάει στο Γενικό Κυβερνήτη και αυτός, με την σειρά του, στον Προξενείο και, όταν η υπόθεση θα βρίσκετε μεταξύ του Διοικητή και του Πρόξενου, οποιαδήποτε ανησυχία θα έχει απομακρυνθεί. "

Θα πρέπει να σημειωθεί ότι το αίτημα για προξενική προστασία δεν ήταν περίεργο. Σε πολλές από τις Στοές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας - κυρίως σε αυτές υπό την αιγίδα των Ιταλών και τον Άγγλων - συμμετείχαν διπλωμάτες και με τον τρόπο αυτό απέφευγαν τις

9 Βλέπετε για παράδειγμα το Le monde maçonnique. Ωστόσο ο R. Atabek αναφέρει ό,τι στην πραγματικότητα πρόκειται για μια αγγλική Στοά.

παρεμβάσεις της Οθωμανικής αστυνομίας. Εάν δεν είχαν στη διάθεση τους έναν Πρόξενο, έναν Ακόλουθο ή τον ίδιο τον Πρέσβη, οι Τέκτονες μπορούσαν να προβάλουν τη δική τους ιδιότητα του προστατευόμενου (μπερατλήδες), η του ξένου πολίτη, ώστε να κρατήσουν την αστυνομία μακριά τους. Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα στην περίπτωση αυτή είναι αυτό της Στοάς «Macedonia Resorta” της Θεσσαλονίκης η οποία, χάρη στην παρουσία μεταξύ των μελών της Εβραίων προστατευόμενων από την Ιταλία, διέφευγε τις έρευνες, και αυτό τις έδωσε τη δυνατότητα, στις αρχές του 20ου αιώνα, να φιλοξενήσει συνεδριάσεις της επιτροπής «Ένωση και Πρόοδος».

Τούτου λεχθέντος, στα Ιωάννινα, οι Αδελφοί δεν μπορούσανε να αποκτήσουν αυτό που θέλανε, γιατί ο υποπρόξενος της Γαλλίας, ο κ. Σεόν, όχι μόνο δεν ανήκε στην Μασονία, αλλά ήταν επιπλέον βαθύτατα εχθρός της. Η εχθρότητα αυτή γρήγορα θα γίνει τόσο ενοχλητική ώστε οι Αδελφοί θα πολλαπλασιάσουν τις προσπάθειες τους για να επιτύχουν την αποχώρηση του πρόξενου. Μία επιστολή με ημερομηνία της 25ης Αυγούστου του 1895 αναφέρει ότι για τα μέλη τις Στοάς ο κ. Σεόν "μας κάνει να θυμόμαστε, την τυραννία του Αλή Πασά Τεπεντελενλή, αυτή την καταραμένη ανάμνηση". Ασαφής επίκληση. Το μόνο σοβαρό επιχείρημα για να ζητήσουν την απομάκρυνση του υποπρόξενου ήταν η «εξωφρενική συμπεριφορά" του προς την δεσποινίδας Ανδρομάχη Ζωίδη, μόλις 18 ετών. Αλλά θα μπορούσε κανείς να σκεφτεί ότι οι Τέκτονες είχαν άλλους λόγους για να επιμένουν στη δίωξη του κ. Σεόν.

Η Στοά «Προμηθέας» Ιδρύθηκε από έναν Έλληνα δικηγόρο, τον Ηλίας Χαρίτο. Ξεκίνησε σε ένα σχετικά μέτριο επίπεδο, με δέκα μέλη. Από το 1895, ωστόσο, δηλαδή μόλις δύο χρόνια μετά την εγκατάστασή της, μετρούσε 40 μέλη, σίγουρα αξιοσημείωτο πλήθος για μια μικρή πόλη όπως τα Γιάννενα. Την ίδια στιγμή η Κωνσταντινούπολη, της οποίας ο συνολικός πληθυσμός ήταν πιθανώς ένα εκατομμύριο, είχε πιθανότατα περίπου 300 ενεργούς Τέκτονες.

Εάν η «Προμηθέας» ήταν σε θέση να συγκεντρώσει τόσο πολλούς οπαδούς, ήταν πιθανώς χάριν στο οικουμενικού χαρακτήρα της. Πράγματι, δίπλα σε ένα μεγάλο ποσοστό Ελλήνων, υπήρξε ένας σημαντικός αριθμός Εβραίων και μερικοί μουσουλμάνοι. Το 1895, από τα 40 μέλη της, τα 17 ήταν Έλληνες, οι 12 Εβραίοι, οι 8 Τούρκοι, 2 Αρμένιοι και ένα πρόσωπο του οποίου το όνομα - Σεζάρ Ζυλίεν (Caesar Julien) - δείχνει ότι μπορεί να ήταν γαλλικής καταγωγής, παρόλο που ο ίδιος είχε γεννηθεί στην Αθήνα.

Οι περισσότεροι από αυτούς τους άνδρες (βλ. συνημμένο πίνακα) - περίπου το 60% - προερχόταν από τα Ιωάννινα. Οι άλλοι ήταν από σχετικά κοντινές τοποθεσίες της Ηπείρου, της Αλβανίας ή της Μακεδονίας (Δυρράχιο, Kazanlik, Μοναστίρ, Πρέβεζα, Λάμποβο, Χιμάρα, Παραμυθιά ...). Έχει ενδιαφέρον να συγκρίνουμε το γεγονός αυτό με την γεωγραφική κάλυψη της Στοάς «Πρόοδος» της Κωνσταντινούπολης. Το 1876-1877, αυτή είχε 89 μέλη. Από το σύνολο αυτό, υπήρχαν μόνο 36, λίγο περισσότερο από το ένα τρίτο, που ήταν κάτοικοι της Κωνσταντινούπολης. Οι υπόλοιποι ήταν είτε από την Ανατολία (Προύσα, Καισάρεια, Τραπεζούντα) ή, πιο συχνά, από την Ρωμυλία ή την Ελλάδα και τα νησιά του Αιγαίου και της Μεσογείου. Αυτή η ολόπλευρη στρατολόγηση είναι ενδεικτική της δύναμης της έλξης που ασκούσε μια μεγάλη πόλη, όπως η Κωνσταντινούπολη, σε ολόκληρη την επικράτεια της Ανατολικής Μεσογείου. Όταν σε μια επαρχία, ένας άνθρωπος ήταν προικισμένος με επιχειρηματικό πνεύμα, κατευθυνόταν προς την πρωτεύουσα της Οθωμανικής

Αυτοκρατορίας, ή σε περιφερειακές πόλεις όπως η Σμύρνη, η Βηρυτός, η Αλεξάνδρεια, ή, εάν του άρεσε ιδιαίτερα η περιπέτεια, προς την παραπόντια Ρωσία, την Δυτική Ευρώπη ή το Νέο Κόσμο. Το ότι αυτοί οι πρόσφατοι μετανάστες εμπνεύστηκαν από το Τεκτονισμό είναι ένας καλός δείκτης της πνευματικής περιέργειας και της επιθυμίας τους για πολιτιστική και κοινωνική άνοδο, χαρακτηριστικά όσων ήταν πρόθυμοι να αναλάβουν το ρίσκο της μετανάστευσης. Σε αντίθεση με την Κωνσταντινούπολη όπου η ζώνη επιρροής τις περιελάμβανε όλη την περιοχή της αυτοκρατορίας, τα Ιωάννινα φιλοξενούσαν την φωτισμένη αστική τάξη από μια σχετικά μικρή γεωγραφική ακτίνα. Αυτό προφανώς δεν αποτελεί έκπληξη· το αντίθετο θα φαινόταν παράξενο. Ωστόσο, πρέπει να σημειώσουμε την παρουσία μεταξύ των μελών τις στοάς, μερικών αξιωματικών και στρατιωτών που ερχόταν από αρκετά μακριά. 'Έτσι ο Μουσταφά Σουκρου (Chukru), ταγματάρχης αρχικτηνίατρος, γεννήθηκε στη Δαμασκό, ο Ταχσίν Χουσεΐν, διευθυντής των Ταχυδρομείων και Τηλέγραφων, γεννήθηκε στην Babadagh, ο Αγκόπ Αβεντιντζιαν, ένας Αρμένιος, υπάλληλος της Διοίκησης των Καπνών είχε έρθει από μια πόλη της Κεντρικής Ανατολίας, την Akchéhir. Ένας άλλος Αρμένης, ο Ντυραν Σ. Μικαελιαν (Diran S. Mikaelian), ο οποίος είχε τη σχετικά μεγάλη θέση του Μηχανικού του βιλαετιού, ήταν από την Κωνσταντινούπολη. Αυτές οι λίγες απομακρυσμένες προελεύσεις δεν πρέπει να προκαλούν έκπληξη, διότι το Οθωμανικό Κράτος, όπως και πολλά άλλα συγκεντρωτικά Κράτη, ήταν πρόθυμο να επιβάλει επώδυνες μετακινήσεις στους στρατιώτες και στους δημόσιους υπαλλήλους του, για να αποφύγει την τοπική μόνιμη εγκατάσταση που έχει συχνά αρνητικές συνέπειες για την ομαλή λειτουργία των δημοσίων υποθέσεων, λόγω των πειρασμών όλων των ειδών - διαφθορά, νεποτισμός, υπεξαίρεση χρημάτων- στους οποίους οι παράγοντες της εξουσίας μπορεί να βρεθούν εκτεθειμένοι.

Επιπλέον δε, αυτό που είναι αξιοσημείωτο, όταν κάποιος μελετά τη λίστα των μελών της Στοάς, είναι η ακραία νεότητα μερικών από αυτά. Οι νεότεροι του εργαστηρίου, ο Μεχμέτ Ναίλ και ο Αγκόπ Αβεντιντζιαν, ήταν 25 ετών το 1895. Δεκαπέντε άλλοι ήταν μικρότεροι από 35 ετών. Το ίδιο φαινόμενο παρατηρείται και στην περίπτωση της Στοάς «Πρόοδος» της οθωμανικής πρωτεύουσας. Στην πραγματικότητα, τα περισσότερα μέλη της ήταν περίπου 30 ετών, μερικές φορές περισσότερο, συχνά λιγότερο. Οι κύριοι αξιωματούχοι ήταν οι μόνοι που πλησίαζαν τα σαράντα. Η συσχέτιση μεταξύ της νεότητας των μυημένων και του ενδιαφέροντος που έδειχναν προς το Τεκτονισμό, ο οποίος υποστήριζε νέες ιδέες, είναι προφανής.

Η κοινωνικό-επαγγελματική σύνθεση τις στοάς μας δίνει μια καλή ιδέα για το πως θα πρέπει να ήταν η αστική τάξη των Ιωαννίνων, στα τέλη του 19ου αιώνα. Η «Προμηθέας» συγκέντρωνε δικηγόρους (ο Ζάν Κοτουλας, ο Ηλίας Χαρίτος, ο Αλέξης Αλεξίου), προφανώς πολύ δραστήριους στη λειτουργία του εργαστηρίου, ιατρούς και φαρμακοποιούς, μουσουλμάνους (στην περίπτωση του στρατιωτικού προσωπικού ) καθώς τραπεζίτες - θα ήταν ίσως καλύτερο να διαβάσουμε " ενεχυροδανειστές" οι οποίοι ήταν όλοι Εβραίοι, πολλούς Έλληνες και Εβραίους εμπόρους, έναν καθηγητή (Αθανάσιος Οικονομίδης), μερικούς υπαλλήλους της Συνεταιριστικής Εταιρίας των Καπνών (ο Σεζαρ Ιουλιαν, ο Αγκόπ Αβεντιντζιαν, ο Μουαρεχ Κοφινο, ο Αντρέας Παρόλας), κάποιους στρατιώτες που ανήκαν στην οθωμανική φρουρά της πόλης, και ορισμένων αξιωματούχων του βιλαετιού. Ένας μικρόκοσμος της καλής επαρχιακής κοινωνίας, που χαρακτηρίζεται από τη συνύπαρξη, προφανώς ειρηνική, διαφορετικών εθνοτήτων και θρησκειών.

Μια ιδιαίτερη αναφορά πρέπει να γίνει για ένα από τα πιο αξιόλογα μέλη της Στοάς, τον Djafer Sabri, Τούρκο σεΐχη από την Πρέβεζα. Η παρουσία αυτού του ανθρώπου είναι ιδιαίτερα αξιοσημείωτη γιατί, στις αρχές του 1896, ο Σεβάσμιος της «Προμηθέας» είχε γράψει στην ¨Μεγάλη Ανατολή", με σπαστά γαλλικά, για να διαμαρτυρηθεί για τις ενέργειες ενός άλλου σεΐχη - δεν έχουμε το όνομα του- ο οποίος ξεσήκωνε τον μουσουλμανικό πληθυσμό της πόλης κατά των Τεκτόνων:

"Η μύηση μουσουλμάνων αδελφών στον τεκτονισμό έχει ερεθίσει τις προκαταλήψεις της κοινωνίας της πόλης, η οποία είναι επίσης πολύ φανατική, και ιδιαίτερα τους ομόθρησκούς τους. Έτσι, ο σεΐχης της πόλης, - για τον οποίο υπάρχει ένας απέραντος σεβασμός από όλους τους κατοίκους και από αυτούς τους σημαντικότερους παράγοντες που ασκούν μεγάλη επιρροή και είναι οι πιο φανατικοί -, και που ασκεί επίσης μεγάλη επιρροή στην τοπική αυτοδιοίκηση, η οποία και ακούει οι συμβουλές του ευχάριστα, μπορούμε να πούμε ότι αυτός ο σεΐχης, σε μια δημόσια συνεδρίαση των μουσουλμάνων, τάχθηκε κατά του Τεκτονικού Τάγματος, υποστηρίζοντας ότι δεν παραδέχεται καμία θρησκεία και τονίζοντας ότι όλα τα μέλη της είναι άθεοι, και εκφράστηκε με τα πιο βαριά λόγια κατά των μουσουλμάνων αδελφών μας, ακόμα κάλεσε και τους πολίτες να δρουν βίαια εναντίον μας.(...) Ο Εξοχότατος Διοικητής του Βιλαετίου των Ιωαννίνων, παρόλο που έχει καλλιεργήσει τις καλύτερες ιδέες για το τάγμα μας (...) επηρεασμένος ο ίδιος από την τρέχουσα δημοσιά εχθρότητα εναντίον μας, ανακοίνωσε ότι δέχεται πλήρως, της φήμες εναντίον μας, και προσκάλεσε, στο σπίτι του, μερικούς μουσουλμάνους αδελφούς τους οποίους ο ίδιος επέπληξε σοβαρά και τους διέταξε να απομακρυνθούν από τη Στοά μας και να διακόψουν όποια μορφή επικοινωνίας με τους άλλους Τέκτονες. (...) Αρκετοί από τους πιο φανατικούς που έχουν και μεγάλη επιρροή στην κοινωνία, έχουν επίσης υποβάλει αίτηση για την ακύρωση της δημόσιας θέσης πολλών από τους μουσουλμάνους αδελφούς μας."

Είναι σαφές ότι ο σεΐχης Djafer Sabri, ο οποίος είχε συμφωνήσει να μυηθεί, δεν συμφωνούσε με την άποψη των αντιπάλων του Τεκτονισμού. Πιθανώς ανήκε στο τάγμα των Μπεκτασί γνωστού για την ιδεολογία του, και τις ιεροτελεστίες του που ήταν αρκετά παρόμοιες με αυτές του Τεκτονισμού, και πολλοί από τους οποίους είχαν ενωθεί με τα μασονικά εργαστήρια στα τέλη του 19ου αιώνα. Θα πρέπει να σημειωθεί στο πλαίσιο αυτό ότι, για παράδειγμα, η Στοά «Πρόοδος» στην Κωνσταντινούπολη είχε επίσης, κατά τα τελευταία χρόνια της ύπαρξής της, ένα αξιωματούχο Bektachi μεταξύ των μελών της.

Τα έγγραφα που έχουμε στην διάθεση μας δεν μας επιτρέπουν να παρακολουθήσουμε με ακρίβεια την ιστορία της Στοάς. Γνωρίζουμε μόνο ότι σημαδεύτηκε από πολλές εσωτερικές κρίσεις, η πιο αξιοσημείωτη εκ των οποίων ήταν η διαγραφή, το Γενάρη του 1894, του Haim Elie Coffino. Αυτός, δικαστής στο δικαστήριο των Ιωαννίνων και σημαντικός κτηματίας της περιοχής, εκδιώχθηκε για «εξωφρενική συμπεριφορά», έκφραση η οποία σημαίνει χωρίς αμφιβολία την εμπλοκή του σε κάποιο θέμα ηθικής.

Έχουμε ήδη αναφερθεί, έξαλλου, στο μικρό πόλεμο που υπήρχε ανάμεσα στη Στοά και τον κ. Σέον, υποπρόξενο της Γαλλίας που τελείωσε με την αποχώρηση του Γάλλου εκπροσώπου, ο

οποίος αντικαταστάθηκε από κάποιο πρόσωπο που είχε, προφανώς, καλύτερη διάθεση απέναντι στον τεκτονισμό και τούτο γιατί η στοά επρόκειτο να οργανώσει, όταν έφτασε στα Ιωάννινα, μια "εκδήλωση υποδοχής".

Η εγκατάσταση στην πόλη ενός πρόξενου ευνοϊκού προς το Τεκτονισμό, ωστόσο, δεν άρκεσε για να σταματήσει τις επιθέσεις ενάντιων τις στοάς από τους κατοίκους και, ιδιαίτερα, από τα μουσουλμανικά στοιχεία που την θεωρούσαν ως την αιχμή του δόρατος της αθεΐας. Φαίνεται ότι τα μέλη του εργαστηρίου αναγκάστηκαν το 1896 να μειώσουν σημαντικά τις δραστηριότητές τους, έτσι ώστε να μην προσελκύσουν πάρα πολύ την προσοχή του κοινού και της τοπικής αυτοδιοίκησης. Το επόμενο έτος η Στοά βρισκόταν, σύμφωνα με μια έκθεση της Μεγάλης Ανατολής της Γαλλίας, σε μια «κατάσταση πλήρους αδράνειας." Η χαριστική βολή ήρθε στην περίοδο του Ελληνοτουρκικού Πολέμου του 1897. Πράγματι, ο κυβερνήτης της επαρχίας θα επωφεληθεί από τις συνθήκες για να ζητήσει στους Τέκτονες να βάλουν τέλος στις ενέργειές τους, για να μετατρέψει το ναό τους σε στρατώνα.

**************

Μετά από αυτή τη σύντομη επισκόπηση της ιστορίας της Στοάς Προμηθέας των Ιωαννίνων, δεν μπορεί παρά να αναρωτηθούμε σχετικά με τις πολιτικές ιδέες που ίσχυαν στις ελληνικές Στοές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Τα μέλη τους ήταν πραγματικά υποστηρικτές του οθωμανικού ιδανικού της αδελφικής συνύπαρξης των λαών υπό την ηγεσία του σουλτάνου, ιδανικό το οποίο τα μέλη τις Κωνσταντινουπολίτικης Στοάς «Πρόοδος» είχαν ως κύρια κινητήρια δύναμή τους, ή μήπως, αντίθετα, ήταν ευαισθητοποιημένοι στις κλήσεις του ελληνικού εθνικισμού ο οποίος, από την αρχή της κρίσης της Κρήτης, κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Abdulaziz, δύσκολα έκρυβε τις αλυτρωτικές του επιθυμίες;

Εάν επιμένουμε στη μοναδική μαρτυρία των αρχείων, δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι οι Έλληνες Τέκτονες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ήταν εξαιρετικά ευνοϊκοί στην διατήρηση των δομών που είχαν καθοριστεί από τα Tanzimat, και ότι θέλανε ένα μέλλον βασισμένο στην αρμονική συνύπαρξη των Ελλήνων, των Τούρκων και των άλλων λαών, στο πλαίσιο ενός πολυεθνικού Κράτος που θα λειτουργούσε υπό τις αρχές της ελευθερίας, της ισότητας και της δικαιοσύνης. Ο φανερός αυτός Οθωμανισμός συνοδευόταν από κάποια γοητεία προς την Ευρώπη και ιδιαίτερα προς την Γαλλία. Τα μέλη της Στοάς της οποίας ερευνήσαμε τη διαδρομή σε αυτό το άρθρο, δεν ήταν μόνο οπαδοί των "γαλλικών ιδεών», ήταν επίσης ειλικρινείς διαχειριστές των θεσμικών οργάνων και του υλικού πολιτισμού της Γαλλίας. Ως εκ τούτου, ήταν πρόθυμοι να ενεργήσουν ως η αιχμή του δόρατος της γαλλικής οικονομικής διείσδυσης, της πολιτικής και της πολιτιστικής ζωής αυτής της χώρας στην Ανατολή.

Αλλά αν από την μια γνωρίζουμε προσεγγιστικά την σκέψη των Τεκτόνων που συγκεντρώθηκαν κάτω από τη σημαία της Μεγάλης Ανατολής της Γαλλίας, από την άλλη δεν έχουμε σχεδόν καμία ένδειξη όσον αφορά τις ιδέες που προωθούνταν από τους οπαδούς της Μεγάλης Ανατολής της Ελλάδας. Πώς οι άνδρες που σύχναζαν στην «Αρετή» της Κωνσταντινούπολης, στην «Ιωνία» της Σμύρνης, η ακόμα στην «Φίλιππος» της Θεσσαλονίκης έβλεπαν το μέλλον της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας; Μπορούμε μόνο να υποθέσουμε ότι ήταν πολύ πιο κοντά στις αλυτρωτικές ιδέες που αναπτύχθηκαν από την κυβέρνηση της Αθήνας, παρά σε αυτές των γαλλόφιλων Αδελφών τους. Είμαστε, επίσης, σε θέση να πιστεύουμε ότι οι περισσότεροι από τους τελευταίους αυτούς (τους οπαδούς της Μεγάλης

Ανατολής της Ελλάδας), είχαν συμβάλει στην αναβίωση και στην διάδοση του Ελληνισμού στην Ανατολία και τη Ρωμυλία.

Παρεμπιπτόντως, εάν τα έγγραφα που μπορέσαμε να δούμε τονίζουν, για την περίοδο που συμπεριλαμβάνει την βασιλεία των Abdulaziz και Abdulhamid, την επιμονή των Τεκτόνων της γαλλικής επιρροής στα οθωμανικά ιδανικά του Τανζιμάτ (Tanzimat), δεν συμβαίνει το ίδιο για το υλικό που αφορά την περίοδο των Νεότουρκων, και ιδιαίτερα αυτής της κατοχής των Συμμάχων (1918-1922). Στην εποχή των Νεότουρκων, υπήρχαν πολλοί τέκτονες της μειονότητας - Έλληνες και Αρμένιοι- οι οποίοι ηγήθηκαν της επίθεσης εναντίων της ανόδου του τουρκικού εθνικισμού, ενώ συγχρόνως - κάτι που μπορεί να φαίνεται αντιφατικό-, αγωνίστηκαν υπέρ των εδαφικών αποσχιστικών τάσεων, είτε επρόκειτο για την αρμενική ανεξαρτησία, είτε για την προσάρτηση της Κρήτης στην Ελλάδα, είτε ακόμα για τον ελληνικό έλεγχος τις Μακεδονίας του Νότου. Μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, τα πράγματα θα γινόταν ακόμη πιο σαφή. Πράγματι, θα υπάρξουν σε αυτή την περίοδο Στοές όπως η «Αναγέννηση» στην Κωνσταντινούπολη ή η «Μελές» της Σμύρνης που θα πραγματοποιήσουν μια αδυσώπητη εκστρατεία για το διαμελισμό της Τουρκίας, ξοδεύοντας αφειδώς για να τη δημιουργία μιας Μεγάλης Αρμενίας στην Ανατολή, μιας Μεγάλης Ελλάδας στη Δύση.

Μένει να πω ότι οι Ελευθεροτέκτονες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας δεν κατόρθωσαν ποτέ, όποια και να ήταν η εθνικότητα και η θρησκεία τους, να παίξουν ένα ρόλο διαφορετικό από εκείνο μιας απλής ομάδας πίεσης, και δεν υπάρχει καμία ένδειξη ότι ως εκ τούτου ήταν πιο αποτελεσματικοί από άλλες ομάδες πίεσης. Είναι πιθανό ότι, εάν ο Murad ο 5ος - οι σχέσεις του οποίου με τον Τεκτονισμό είναι γνωστές - ήταν σε θέση να παραμείνει στο θρόνο των Οθωμανών, οι Ελευθεροτέκτονες θα είχαν αποκτήσει κάποιο ρόλο στη διεξαγωγή των υποθέσεων της Αυτοκρατορίας. Αλλά ίσως δεν είναι τυχαίο ότι το πουλέν τους αναγκάστηκε να παραιτηθεί για «ψυχική ασθένεια». Αργότερα, οι στοές τις Θεσσαλονίκης φιλοξενούσαν τις δραστηριότητες του μακεδονικού κλάδου του κινήματος των Νεότουρκων, επομένως δεν είναι παράλογο να ισχυριστούμε, όπως λένε εκείνοι που καλλιεργούν το μύθο της μόνιμης Τεκτονικής συνωμοσία, ότι είναι οι Τέκτονες που έκαναν την επανάσταση των Νεότουρκων του 1908. Το 1912-1913, κατά τη διάρκεια των Βαλκανικών πολέμων, υπήρξαν Τέκτονες που πάλεψαν με όλες τους τις δυνάμεις για την επιτυχία της επίθεσης των χριστιανικών δυνάμεων εναντίον της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, αλλά υπήρξαν επίσης και άλλοι Τέκτονες, που την ίδια στιγμή, υποστήριξαν με μεγάλο πάθος τη διατήρηση του status quo. Σε τελική ανάλυση όμως, οι εμπλεκόμενοι στρατοί είναι αυτοί που οδήγησαν στην έκβαση του πολέμου κι όχι οι ομάδες συμφερόντων. Στο τέλος του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, όταν οι αδελφοί της «Αναγέννησης» και τις «Μελές» είχαν αρχίσει να διεκδικούν τη διαίρεση της Τουρκίας, υπήρχαν στις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες κάποια αυτιά ανοιχτά για να τους ακούσουν. Αλλά ήταν αρκετό το γεγονός ότι στην Ανατολία υπήρχε μια θέληση για εθνική αντίσταση ώστε μην έχουν ποιά καμία ανταπόκριση οι αιτήσεις τους.

Τι να σκεφτούμε υπό αυτές τις συνθήκες, για την αρκετά διαδεδομένη πεποίθηση ότι ο Τεκτονισμός είχε παίξει στην τελειωμένη πια Οθωμανική Αυτοκρατορία, ένα ρόλο τόσο σημαντικό όσο αυτόν που είχε παίξει στη Γαλλία της Τρίτης Δημοκρατίας; Ως απάντηση στο ερώτημα αυτό, αρκεί να σημειωθεί ότι η Τουρκία, στα τέλη του 19ου αιώνα, ήταν σχεδόν η Γαλλία της 3ης Δημοκρατίας και ότι ο σεΐχης, ο οποίος στα Ιωάννινα βρόντησε κατά των Τεκτόνων, ήταν γι 'αυτούς ένας πολύ πιο τρομερός αντίπαλος πάρα ο Πάπας της Ρώμης, ο

οποίος, κατά το ίδιο έτος, πολλαπλασίαζε τους αφορισμούς του εναντίων της «Εκκλησίας του Αθεϊσμού».

.’.

Τα μέλη της Στοάς «Προμηθέας» το 1895

ΟΝΟΜΑ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΟΠΟΣ ΓΕΝΝΗΣΕΩΣ

ΕΤΟΣ ΓΕΝΝΗΣΕΩΣ

Ματθαίος Λεβί Δικαστης και Τραπεζίτης Ιωάννινα 33 ετών

Χουσεΐν ΤαχσίνΔ/ντης Ταχυδρομείων και Τηλεγράφων Ιωαννίνων Babadagi

Ιωάννης Κοτούλας Δικηγόρος Ιωάννινα Ηλίας Χαρίτος Δικηγόρος Ιωάννινα Γεώργιος Οικονόμος Χιμάρα 1837Βοχοράκι Χαΐμ Λεβί Έμπορος Ιωάννινα 1855Ναχμάν Κόκου Έμπορος Ιωάννινα Γεώργιος Βοΐλας Ιατρός Δυράχιο 1849

Δημήτριος ΚούτσικοςΠρομηθευτής του Οθωμανικού Στρατού Ιωάννινα 1854

Μωυσής Κοέν Εισοδηματίας Ιωάννινα 1848Ματαλόν Λεβί Τραπεζίτης Ιωάννινα 1854Αριστοτέλης Χατζή Αλέξης Μεσίτης Ιωάννινα 1851Σεζάρ Ζουλιέν Υπάλληλος της Εταιρίας Καπνών Ιωάννινα 1836Ζακ Σ. Λεβί Ιατρός Ιωάννινα 1863

Αβραάμ Ε. ΓκανίΠρομηθευτής του Οθωμανικού Στρατού Ιωάννινα 1848

Σταμάτιος Οικονόμος Έμπορος Χιμάρα Στέφανος Μ. Αράπης Μεσίτης Ιωάννινα 1854Δημήτριος Πελένης Μεσίτης Ιωάννινα 1864Αλέξης Αλέξιος Δικηγόρος Λάμποβο 1863Χριστάκης Αθανασούλας Μεσίτης Ιωάννινα 1869Χουσεΐν Τσεβκί Υπεύθυνος Διαχείρισης Χρέους Πρεμετή 1858Γεώργιος Αιγίδης Δικηγόρος Nigde 1853Αθανάσιος Οικονομίδης Καθηγητής Ιωάννινα 1844Τζαφέρ Σαμπρί Τούρκος Σεΐχης Πρέβεζα 1865Μουσταφά Τσουκρού Ταγματάρχης Κτηνίατρος Damas 1852Ελίε Μ. Μωυσής Μεσίτης Ιωάννινα 1854Χαμίντ Ταλ'ατ Ιατρός Παραμυθιά 1862Ιωάννης Δ. Οικονόμος Οδοντίατρος Πύργος 1854Μουαρέχ Κοφφίνο Υπάλληλος της Εταιρίας Καπνών Ιωάννινα 1840Χαΐμ Β. Μπαττιούς Εισοδηματίας Ιωάννινα 1847Μεχμέτ Ναΐλ Αξιωματικός Φαρμακοποιός Ιωάννινα 1870Ξενοφών Γκονδούρης Μεσίτης Ιωάννινα 1849

Χουλούσσι ΒέντζιΔιερμηνέας του Βιλαετίου των Ιωαννίνων Ιωάννινα 1866

Στρατοκλής Παππής Επιθεωριτής Γεωργίας ΙωαννίνωνMetelin (Πολωνία;) 1863

Αγκόπ Αβεντιτζιάν Υπάλληλος της Εταιρίας Καπνών Ακτσεχίρ 1870Μουσταφά Ρετζάχι Αξιωματικός Φαρμακοποιός Kazanlik 1864