ΙΩΑΝΝΗΣ ΣΤ. ΚΑΜΙΝΗΣ

ΣΧΟΛΑΣΤΙΚΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ : Η ΑΠΟΚΛΙΣΗ ΤΗΣ ΔΥΣΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΑΤΟΛΗ

Λονδίνο 2012

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Εισαγωγή 2 Α. Η Σχολαστική Θεολογία 3-7 1. Οι απαρχές της Σχολαστικής Θεολογίας 3-5

2. Η Κορύφωση της Σχολαστικής Θεολογίας 5-7

Β. Η Διαφοροποίηση της Δυτικής Θεολογίας από την Ανατολική 8-10

1. Τα αίτια της απομάκρυνσης των δύο Παραδόσεων 8

2. Οι διαφορές της Σχολαστικής Θεολογίας από την Θεολογία της Ανατολής 9-10 Επίλογος 11

Πίνακας Συντομογραφιών

ΘΗΕ Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια

PL Patrologia Latina

PG Patrologia Graeca

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η Σχολαστική Θεολογία σηματοδοτεί μια νέα περίοδο όχι μόνο για τη Θεολογία στη

Δύση αλλά και για τη φιλοσοφία αφού άνοιξε νέους δρόμους στο στοχασμό και

ευνόησε τη μελέτη των αρχαίων φιλοσόφων, ιδιαίτερα του Αριστοτέλη. Οι

Σχολαστικοί δεν ήταν τόσο καινοτόμοι στη σκέψη τους αλλά στον τρόπο, με τον

οποίο διεξήγαγαν την έρευνα τους χρησιμοποιώντας τον ορθολογισμό και τη

διαλεκτική. Αυτός όμως ο νεωτερισμός ήταν και η αιτία της απόκλισής τους απ’ την

ενιαία πατερική παράδοση της Εκκλησίας.

Η εργασία αυτή ερευνά τη Σχολαστική Θεολογία και επιπλέον τη διαφοροποίησή

της από την Θεολογία της Ανατολής. Εξετάζουμε πρώτα το πως άρχισε ν’

αναπτύσσεται η Σχολαστική Θεολογία και ποιες είναι οι κύριες βάσεις της. Έπειτα

βλέπουμε μερικούς απ’ τους πρώτους Σχολαστικούς Θεολόγους, όπως τον Άνσελμο

του Καντέρμπουρι και τον Πέτρο τον Λομβαρδό αναλύωντας στοιχεία της σκέψης

τους και της Θεολογίας τους. Ιδιαίτερη βάση όμως δίνουμε στον κυριώτερο

εκπρόσωπο της Σχολαστικής Θεολογίας τον Θωμά τον Ακινάτη. Ο Θωμάς ο

Ακινάτης θεωρείται σχεδόν απ’ όλους τους ερευνητές ο σπουδαιότερος εκπρόσωπος

της Σχολαστικής Θεολογίας, όχι μόνο για το εύρος των έργων αλλά και λόγω της

ιδιοφυίας της σκέψης του και του τρόπου με τον οποίο συστηματοποίησε τα

χριστιανικά δόγματα. Εδώ πέρα παρουσιάζουμε μερικές πτυχές της θεολογικής

σκέψης του Ακινάτη κυρίως αυτές που διαφοροποιούνται από την θεολογία της

Ανατολής.

Στο δεύτερο μέρος της εργασίας παρουσιάζουμε τα αίτια της απόκλισης μεταξύ των

δύο παραδόσεων. κυρίως ποιοι ήταν οι λόγοι οι οποίοι οδήγησαν στη διαφοροποίηση

της Θεολογίας της Δύσης και στην ανάπτυξη της Σχολαστική Θεολογίας. Επίσης

βλέπουμε και κάποιες κύριες διαφορές της Θεολογίας της Ανατολής με αυτήν της

Σχολαστικής Θεολογίας, οι οποίες διαφαίνονται μέσω του Γρηγορίου του Παλαμά

και του Νικήτα του Στηθάτου.

Η εργασία αυτή δίνει ιδιαίτερο βάρος στη Σχολαστική Θεολογία αλλά και στον

τρόπο σκέψης τον οποίο ανέπτυξε. Αυτό γίνεται γιατί μέχρι και σήμερα ο Θωμάς ο

Ακινάτης θεωρείται κορυφαίος Θεολόγος στους κόλπους της Ρωμαιοκαθολικής

Εκκλησίας αλλά και γιατί οι Σχολαστικοί Θεολόγοι γενικότερα συνεχίζουν να

επηρεάζουν τη Θεολογία με τον στοχασμό τους.

Α. Η Σχολαστική Θεολογία

1. Οι απαρχές της Σχολαστικής Θεολογίας

Η Σχολαστική Θεολογία εμφανίστηκε και άκμασε στη Δύση απ’ τον 11ο έως τον 15ο

αιώνα. Ένας σημαντικός παράγοντας ο οποίος συνέβαλε στην ανάπτυξη και

καθιέρωση της Σχολαστικής Θεολογίας ήταν η οργάνωση των Πανεπιστημίων στη

Δύση τα οποία ήταν στενά συνδεδεμένα με την Εκκλησία1. Άλλος παράγοντας ήταν η

μετάδοση της αραβικής φιλοσοφίας στην Ευρώπη. Η επαφή με τα κείμενα των

Αράβων φιλοσόφων και τα κείμενα του Αριστοτέλη οδήγησε στην διαμόρφωση της

Σχολαστικής Θεολογίας, η οποία ήταν μια σύνθεση θεολογίας και φιλοσοφίας2.Το

εκπαιδευτικό σύστημα των Σχολών, το οποίο αναπτύχθηκε ιδιαίτερα στη Γαλλία και

η παράλληλη αξιοποίηση των μεταφράσεων του Αριστοτέλη δημιούργησαν τους

όρους για την περαιτέρω εξέλιξη της διαλεκτικής μεθόδου, κυρίου γνωρίσματος της

Σχολαστικής Θεολογίας3. Χαρακτηριστικά της Σχολαστικής Θεολογίας είναι η

συλλογιστική, δηλαδή η μελέτη προτάσεων και συλλογισμών που επιτρέπει την

παραγωγή σαφών συμπερασμάτων, η σταδιακή αποδοχή του Αριστοτέλη ως

φιλοσοφικής αυθεντίας και η ελεύθερη εξάσκηση της λογικής χωρίς βέβαια ν’

αντιτίθεται στα δόγματα της Εκκλησίας4. Η πρωτοτυπία της Σχολαστικής Θεολογίας

έγκειται στην προσπάθεια των θεολόγων να διεισδύσουν στις καταβολές της πίστης

με έναν επιστημονικό, ακαδημαϊκό και λογικό τρόπο5. Οι σχολαστικοί θελήσανε να

συμβιβάσουν τη πίστη με τη λογική οργανώνοντας με συστηματικό τρόπο τα

δόγματα. Σύμφωνα με τους σχολαστικούς φιλοσοφία και θεολογία συμφωνούν επειδή

έχουν ως κοινή πηγή τον Θεο, ο οποίος δεν δύναται να έρχεται σε αντίθεση με τον

εαυτό του6.

1 Παν. Κ. Χρήστου, Εκκλησιαστική Γραμματολογία: Πατέρες και Θεολόγοι του Χριστιανισμού2 , τ. Β΄, (Θεσσαλον2 Σωκ. Γκίκας, «Σχολαστικοί», ΘΗΕ 11 (1963): σ. 615. 3 Βλ. Φειδάς, Εκκλησιαστική Ιστορία2 , (Αθήνα, 1994): σ.460.4 Bertrand Russel, A History of Western Philosophy, (Νέα Υόρκη, 1967): σ.435.5 Ulrich G. Leinsle, Introduction to Scholastic Theology, μεταφρ. Michael J. Miller (Ουάσινγκτον, 2010): σ.10-11.6 Ph. Schaff, History of the Christian Church, τ. 1, (Νέα Υόρκη, 1910): σ. 457.

Ο Άνσελμος, Αρχιεπίσκοπος του Καντέρμπουρι θεωρείται ο πρώτος θεολόγος, ο

οποίος εισήγαγε τη σχολαστική μέθοδο στη Θεολογία7. Στα έργα του χρησιμοποιεί τη

λογική και τη διαλεκτική για ν’ αποδείξει τις αλήθειες της πίστης8. Στο έργο του

Proslogion βρίσκεται το περίφημο οντολογικό επιχείρημα για την ύπαρξη του Θεού9.

Εφόσον υπάρχει η έννοια του Θεού άρα υπάρχει και ο Θεός, η ύψιστη τελειότητα του

Θεού εμπεριέχει και τη βεβαιότητα για την ύπαρξη του. Στο έργο του αυτό ο

Άνσελμος δεν μας λέει μόνο γιατί ο Θεός υπάρχει αλλά και τι είναι ο Θεός. Σύμφωνα

με τον Άνσελμο ο Θεός είναι το Ον εκείνο του οποίου τίποτα μείζον δεν μπορεί να

νοηθεί και αυτή η θεώρηση του Ανσέλμου τον οδηγεί σε διάφορα επιχειρήματα που

το καθένα απ’ αυτά έχει μια αυστηρά λογική δομή10. Ενδιαφέρον προκαλεί και η περί

ικανοποιήσης θεωρία του Ανσέλμου, η οποία παρουσιάζεται στο έργο του Cur Deus

Homo. Ο άνθρωπος ακόμα και αν αφιερώσει όλη του τη ζωή στον Θεό δεν μπορεί να

ξεπληρώσει την οφειλή του προς αυτόν έτσι ώστε να του προσφέρει ικανοποίηση11. Ο

Θεός μπορεί μονάχα να ικανοποιηθεί με τη θυσία ενός θεανθρώπου γι’ αυτό το λόγο

ο Θεός γίνεται άνθρωπος και υποφέρει την ποινή της σταύρωσης12. Ο Άνσελμος με

αυτό το επιχείρημα πηγαίνει πέρα απ΄ότι είχε ειπωθεί μέχρι τότε από άλλους πατέρες

αποδεικνύοντας τη δύναμη του ορθολογισμού13.

Η Σχολαστική Θεολογία καθιερώνεται τον 12ο αιώνα με τον Πέτρο τον Λομβαρδό14.

Το σπουδαιότερο σύγγραμμα του είναι το Liber Sententiarum, ένα εγχειρίδιο το οποίο

7 Βλ. Φειδάς, ο.π., σ.463.8 Βασ. Μουστάκης, «Άνσελμος», ΘΗΕ 2, (1963): σ. 855.9 «Sic ergo vere es, Domine, Deus meus, ut nec cogitari possis non esse ; et merito. Si enim aliqua mens posset cogitare aliquid inclius te, ascenderet creatura super Creatorem, et judicaret de Creatore : quod valde est absurdum. Et quidem quidquid est aliud praeter solum te, potest cogitari non esse.», Anselmus Cantuariensis, Proslogion seu Alloquium De Dei Existentia,, III, PL 158, 228 B-D.10 Jasper Hopkins, «Anselm of Canterbury», στο: Jorge J. E. Garcia και Timothy B. Noone (επιμ.) , A Companion to Philosophy in the Middle Ages, (Οξφόρδη, 2005): σ. 140. 11 «Bos. An non honoro Deum, quando, propter timorem ejus et amorem, in cordis contrition laetitiam temporalem abjicio, in abstinentiis et laboribus delectations et qujetem ejus vitae calco, in dando et dimittendo quae mea sunt largior, in obedientia meipsum illi subjicio? Ans. Cum reddis aliquid quod debes Deo, etiamsi non peccasti, non debes computare hoc pro debito quod debes pro peccato. Omnia autem ista debes Deo, quae dicis.», Anselmus Cantuariensis, Cur Deus Homo Liber Primus, XX, PL 158, 392 B-C.12 «Ans. Non ergo potest hanc satisfactionem facere, nisi deus. Bos. Sie sequitur. Ans. Sed nec facere illam debet, nisi homo ; alioquin non satisfacit homo. Bos. Non videtur aliquid justius. Ans. Si ergo, sicut constat, necesse est ut de hominibus perficiator illa superna civitas ; nec hoc esse valet, nisi fiat praedicta satisfaction, quam nec potest facero nisi Deus, nec debet nisi homo ; necesse est u team faciat Deus homo.», Anselmus Cantuariensis, Cur Deus Homo Liber Secundus, VI, PL 158, 404 A-B.13 John Marenbon, Early Medieval Philosophy2 , (Λονδίνο, 1988): σ. 97.14 Στ. Πορτελάνος, «Το σχίσμα Ρώμης-Κωνσταντινούπολης και η πολεμική αντιπαράθεση Ορθοδοξίας και Ρωμαιοκαθολικισμού», στο: Μ. Μπέγζος κ.α. , Η Ορθοδοξία ως Κληρονομιά: Η Ορθόδοξη Εκκλησία σε Ανατολή και Δύση, τ. Β΄, (Πάτρα, ΕΑΠ 2011): σ. 90.

συντάχθηκε κατά τη μέθοδο της Έκθεσης της Ορθοδόξου Πίστεως του Ιωάννη

Δαμασκηνού και για τρεις αιώνες παρέμεινε το επίσημο κείμενο διδασκαλίας στις

εκκλησιαστικές και θεολογικές σχολές της Δύσης15. Ο Πέτρος αποδείχθηκε ικανός

συμπιλητής αφού το έργο του είναι οργανωμένο και παρουσιάζει ενότητα16. Μια από

τις διδασκαλίες του που προκάλεσε διαμαρτυρίες ήταν η ταύτιση του Αγίου

Πνεύματος με την αγάπη του Θεού αλλά και με την αγάπη που δείχνουν οι άνθρωποι

προς τον πλησίον τους17. Αξιοσημείωτο είναι πως ο Ρότζερ Μπέηκον, έναν αιώνα

μετά τον Λομβαρδό κατηγορούσε τους συγχρόνους του ότι έχουν αντικαταστήσει την

Αγία Γραφή με το Liber Sententiarum 18.

2. Η Κορύφωση της Σχολαστικής Θεολογίας

Μπορούμε να πούμε πως η Σχολαστική Θεολογία έφτασε στην απόλυτη ακμή της

με το έργο του Θωμά του Ακινάτη, ο οποίος θεωρείται ο σπουδαιότερος των

σχολαστικών Θεολόγων19. Τα σημαντικότερα έργα του Θωμά είναι οι δύο συνόψεις

του, η Summa Contra Gentiles και η Summa Theologiae 20. Αυτά τα δύο έργα

μεταφράστηκαν γρήγορα και στην Ανατολή από τον Δημήτριο Κυδώνη, ο οποίος

θαύμαζε τον Θωμά τον Ακινάτη και πίστευε πως η θεολογική του μέθοδος είναι

ανώτερη από κάθε άλλη21. Ο Ακινάτης είχε τη γνώμη ότι οι αλήθειες της πίστης δεν

είναι αντίθετες με αυτές του ορθού λόγου και υποστήριζε την εύρυθμη σχέση μεταξύ

θεολογίας και φιλοσοφίας εφ’ όσον η λογική μπορεί να βοηθήσει τον άνθρωπο να

κατανοήσει τις αλήθειες της πίστης22. Η Summa Contra Gentiles γράφτηκε με σκοπό

να εκθέσει τις αλήθειες του χριστιανισμού με τρόπο απολογητικό και μέσω της

φυσικής θεολογίας να προσελκύσει τους άπιστους23. Παρατηρούμε πως σ’ αυτό το

15 Παν. Κ Χρήστου, ο.π. , σ. 110-111.16 J. Patinot, «Πέτρος», ΘΗΕ 10, (1963): σ. 373-374.17 «His autem addendum est, quod ipse idem Spiritus sanctus est amor sive charitas, qua nos diligimus Deum et proximum; quae charitas, cum ita est in nobis, ut nos faciat diligere Deum et proximum, tunc Spiritus sanctus dicitur mitti vel dari nobis; et qui diligit ipsam dilectionem, qua diligit proximum, in co ipso Deum diligit, quia ipsa dilectio Deus est, id est, Spiritus sanctus.», Petrus Lombardus, Sententiarum Libri Quatuor Liber Primus, XVII, PL 192, 564 2-3.18 Armand A. Mauer, Medieval Philosophy2 , (Τορόντο, 1982): σ.129.19 Βλ. Φειδάς, ο.π., σ. 470.20 Ιω. Ν. Καρμίρης, «Θωμάς», ΘΗΕ 6, (1963): σ. 585.21 Αν. Μαράς, «Αποφατική και Καταφατική Θεολογία στους Πατέρες», στο Αν. Μαράς κ.α. , Η Ορθοδοξία ως Κληρονομιά : Θεολογία και Φιλοσοφία στην Εποχή των Πατέρων, τ. Γ, (Πάτρα, ΕΑΠ 2011): σ. 333.22 Βλ. Φειδάς, ο.π., σ. 471-472.23 Παν. Κ. Χρήστου, ο.π. , σ. 124.

έργο ο Θωμάς ταυτίζει την ουσία του θεού με τη βούληση του24. Η θέληση του Θεού

δεν βγαίνει προς τα έξω, ο Θεός δεν έχει ενέργειες αλλά είναι μόνο η ουσία του. Η

Summa Theologiae είναι ένα έργο τεράστιο σε έκταση, το οποίο αποδεικνύει τη

δύναμη του Ακινάτη ως φιλοσόφου. Ο Ακινάτης κατάφερε μέσω της Summa

Theologiae να μας παραδώσει ένα ολοκληρωμένο φιλοσοφικό σύστημα περί Θεού,

κόσμου, ανθρώπου και αλήθειας25. Σ’ αυτό το έργο εμπεριέχονται και οι πέντε

αποδείξεις περί της ύπαρξης του Θεού, οι οποίες δεν είναι επινοήσεις του Ακινάτη

αλλά μπορούν ν’ ανιχνευθούν και σ’ άλλους στοχαστές του Μεσαίωνα26.

Προσπαθώντας ο Ακινάτης ν’ αποδείξει μέσω της λογικής τον Θεό χρησιμοποιεί τον

Αριστοτέλη και καταλήγει πως ο Θεός είναι αυτός που έθεσε κίνηση ότι υπάρχει.

Παρατηρούμε δηλαδή πως για τον Ακινάτη ο Θεός είναι σαν το «πρώτο κινούν

ακίνητον» του Αριστοτέλη27. Σύμφωνα με αυτό το επιχείρημα πρέπει να υπάρχει

κάποιος που θέτει τη κίνηση γιατί δεν είναι δυνατόν να υπάρχει μια άπειρη σειρά από

αντικείμενα που θέτουν σε κίνηση το ένα το άλλο. Αυτός που θέτει πρώτος τα πάντα

σε κίνηση αλλά δεν τίθεται σε κίνηση από τίποτε άλλο είναι ο Θεός. Σύμφωνα με τον

Ακινάτη η ουσία και η ύπαρξη του Θεού ταυτίζονται γιατί αν δεν ταυτίζονταν τότε

δεν θα μπορούσε ο Θεος να είναι Θεός28. Ο Ακινάτης ταυτίζοντας την ουσία του

Θεού με την ύπαρξη του, ταυτίζει και τις ιδιότητες του Θεού όπως την αγαθότητα,

την αϊδιότητα, την αμεταβλητότητα με την ουσία του Θεού. Σύμφωνα με τον Ακινάτη

δεν μπορούμε να γνωρίσουμε τον Θεό γιατί η γνώση του ανθρώπου στηρίζεται στις

αισθήσεις του και με τις αισθήσεις μας δεν μπορούμε να γνωρίσουμε την ουσία του

Θεού29. Σ’ αυτό το οποίο μπορούμε να αρκεστούμε είναι τα αποτελέσματα της

24 Thomas Aquinas, Summa Contra Gentiles, lib. 1 cap. 73 n. 2, «Deo enim convenit esse volentem inquantum est intelligens, ut ostensum est. Est autem intelligens per essentiam suam, ut supra probatum est. Ergo et volens. Est igitur voluntas Dei ipsa eius essentia.», http://www.corpusthomisticum.org/scg1072.html#24183, (ανάκτηση 18 Δεκεμβρίου 2012).25 Παν. Κ. Χρήστου, ο.π., σ. 124.26 Armand A. Mauer, ο.π, σ. 166.27 Thomas Aquinas, Summa Theologiae, Quaestio 2 Articulus 3, «Hic autem non est procedere in infinitum, quia sic non esset aliquod primum movens; et per consequens nec aliquod aliud movens, quia moventia secunda non movent nisi per hoc quod sunt mota a primo movente, sicut baculus non movet nisi per hoc quod est motus a manu. Ergo necesse est devenire ad aliquod primum movens, quod a nullo movetur, et hoc omnes intelligunt Deum.», http://www.corpusthomisticum.org/sth1002.html, (ανάκτηση 18 Δεκεμβρίου 2012).28 Thomas Aquinas, Summa Theologiae, Quaestio 3, Articulus 4, «Oportet ergo quod illud cuius esse est aliud ab essentia sua, habeat esse causatum ab alio. Hoc autem non potest dici de Deo, quia Deum dicimus esse primam causam efficientem. Impossibile est ergo quod in Deo sit aliud esse, et aliud eius essential.», http://www.corpusthomisticum.org/sth1003.html, (ανάκτηση 18 Δεκεμβρίου 2012).29 Thomas Aquinas, Summa Theologiae, Quaestio 12, Articulus 12, «Respondeo dicendum quod naturalis nostra cognitio a sensu principium sumit, unde tantum se nostra naturalis cognitio extendere potest, inquantum manuduci potest per sensibilia. Ex sensibilibus autem non potest usque ad hoc

δύναμης του Θεού, δηλαδή τα δημιουργήματα του και έτσι μπορούμε να γνωρίζουμε

την ύπαρξη του. Ο Ακινάτης υποστηρίζει πως σκοπός του ανθρώπου είναι η

ευδαιμονία, η τελική και απόλυτη ευδαιμονία είναι η θεώρηση της ουσίας του Θεού η

οποία δεν επιτυγχάνεται σ’ αυτή τη ζωή και την λαμβάνουν μόνο οι άγιοι μετά τον

θάνατο30.

Η φιλοσοφία του Ακινάτη σε γενικές γραμμές συμφωνεί με αυτή του Αριστοτέλη

ενώ η πρωτοτυπία του Ακινάτη βρίσκεται στο γεγονός ότι προσαρμόζει τον

Αριστοτέλη στα χριστιανικά δόγματα μεταβάλλοντας ελάχιστα τη φιλοσοφία του

Αριστοτέλη31. Ο Ακινάτης συλλαμβάνει τον Θεό περισσότερο φιλοσοφικά παρά ως

μια πραγματική ύπαρξη, γι’ αυτό και ο σκοπός των αποδείξεων του είναι να μας

οδηγήσει μέσω της λογικής πιο κοντά στον Θεό.32 Ο Ακινάτης καφερε να

δημιουργήσει ολόκληρο φιλοσοφικό σύστημα περί Θεού και ανθρώπου το οποίο

συνενώνει τη πίστη με τον ορθό λόγο και φέρνει σε αρμονία τη φιλοσοφία με τη

θεολογία. Απομακρύνεται όμως απ’ το μυστήριο της πίστης και του Θεού θέλοντας ν’

αποδείξει τα πάντα με τη λογική και έτσι διαφοροποιείται απ’ τη παράδοση και τη

προγενέστερη πατερική θεολογία. Φαίνεται πάντως πως αν ζούσε περισσότερο ίσως

θα άλλαζε απόψεις γιατί το Δεκέμβρη του 1273 κατά τη διάρκεια μιας Λειτουργίας

είχε μια μυστική εμπειρία, η οποία σηματοδότησε το τέλος της συγγραφικής του

σταδιοδρομίας. Μετά απ’ αυτό δεν έγραψε τίποτα και όταν ο γραμματέας του

Ρέτζιναλντ τον προέτρεψε να συνεχίσει τη συγγραφή της Summa Theologiae αυτός

απάντησε ότι δεν μπορεί επειδή ότι έγραψε μέχρι τότε έμοιαζε με άχυρο33.

Β. Η διαφοροποίηση της Δυτικής Θεολογίας από την Ανατολική

1.Τα αίτια της απομάκρυνσης των δύο παραδόσεων

intellectus noster pertingere, quod divinam essentiam videat, quia creaturae sensibiles sunt effectus Dei virtutem causae non adaequantes. Unde ex sensibilium cognitione non potest tota Dei virtus cognosci, et per consequens nec eius essentia videri. Sed quia sunt eius effectus a causa dependentes, ex eis in hoc perduci possumus, ut cognoscamus de Deo an est; et ut cognoscamus de ipso ea quae necesse est ei convenire secundum quod est prima omnium causa, excedens omnia sua causata.», http://www.corpusthomisticum.org/sth1003.html, (ανάκτηση 22 Δεκεμβρίου, 2012).30 Anthony Kenny, Medieval Philosophy, τ. 2, (Οξφόρδη, 2005): σ. 71.31 Bertrand Russell, ο.π. , σ. 461. 32 Stephen P. Menn, «Metaphysics: God and Being», στο: A.S. McGrade (επιμ.), The Cambridge Companion to Medieval Philosophy, (Κέιμπριτζ, 2003): σ. 148.33 Anthony Kenny, ο.π. , σ. 74.

Είναι γεγονός πως με την ανάπτυξη της Σχολαστικής Θεολογίας η Δύση

διαφοροποιήθηκε απ’ την Ανατολή δημιουργώντας έναν διαφορετικό στοχασμό περί

του Θεού. Οι σχολαστικοί Θεολόγοι είχαν ως βάση τον Αυγουστίνο και τον

Αριστοτέλη. Ο Αυγουστίνος όμως δεν είχε μελετήσει τους Έλληνες Πατέρες αφού

δεν είχε καν γνώση της ελληνικής γλώσσας34. Αυτό είχε ως συνέπεια να

δημιουργήσει μια θεολογία ιδιαίτερα επηρεασμένη απ’ τον νεοπλατωνισμό.

Σπέρματα του σχολαστικισμού βρίσκουμε και στον Βοήθιο, ο οποίος ήταν και αυτός

επηρεασμένος απ’ τη νεοπλατωνική φιλοσοφία και τον Αριστοτέλη35. Επίσης από το

450 μ.Χ. και έπειτα υπήρχαν ελάχιστοι μορφωμένοι στη Δύση, οι οποίοι μπορούσαν

να καταλάβουν την ελληνική γλώσσα αλλά και στην Ανατολή δεν υπήρχε γνώση της

λατινικής γλώσσας άρα ήταν επόμενο να υπάρχει αποξένωση και απομάκρυνση

μεταξύ των δύο παραδόσεων36. Ένα ακόμη αίτιο της απομάκρυνσης της δυτικής

θεολογίας απ’ την ανατολική είναι η επιρροή που ασκήσαν οι Άραβες φιλόσοφοι στη

Δύση. Οι σχολαστικοί υιοθέτησαν πολλές ιδέες απ’ την φιλοσοφία του Αβικέννα, ο

οποίος όπως και ο Αυγουστίνος ήταν επηρεασμένος απ’ τον νεοπλατωνισμό, πολλοί

μάλιστα δυτικοί θιασώτες του Αυγουστίνου έβλεπαν με συμπάθεια τη σκέψη του

Αβικέννα37. Παρατηρούμε επίσης πως η ανάπτυξη της Σχολαστικής Θεολογίας

συμπίπτει με την οριστική απομάκρυνση αλλά και τη γέννηση της εχθρότητας του

Βυζαντίου με τη Δύση, ενώ η θεολογία της ανατολής απ’ τον 10ο αιώνα με τον

Συμεών τον Θεολόγο έδινε έμφαση περισσότερο στην εμπειρία του Θεού οι

σχολαστικοί ενδιαφέρονταν περισσότερο για την ορθολογιστική κατανόηση του Θεού

μέσω της δημιουργίας φιλοσοφικών συστημάτων και τη χρήση της διαλεκτικής. Ο

ενθουσιασμός των θεολόγων της Δύσης λόγω της ανακάλυψης των συγγραμάτων του

Αριστοτέλη επηρέασε τόσο τη σκέψη τους έτσι ώστε η φιλοσοφία του Αριστοτέλη να

δώσει τη τελική της μορφή στη Σχολαστική Θεολογία38.

2. Οι διαφορές της Σχολαστικής Θεολογίας απ’ την Θεολογία της Ανατολής

Απ’ όσα έχουν λεχθεί μέχρι τώρα παρατηρούμε πως η κύρια διαφορά μεταξύ της

Θεολογίας που αναπτύχθηκε στην Ανατολή από την Σχολαστική Θεολογία είναι ο

34 Betrand Russell, ο.π., σ. 347.35 Ulrich G. Leinsle, όοπ, σ. 28-29.36 Timothy Ware, The Orthodox Church, (Λονδίνο, 1997): σ. 46.37Armand A. Mauer, ο,π, σ. 100.38 Παν. Κ. Χρήστου, ο.π, σ. 91.

τρόπος προσέγγισης του Θεού. Είναι φανερό πως οι Θεολόγοι της Ανατολής και της

Δύσης πιστεύουν στον ίδιο Θεό δεν μπορούν όμως να συμφωνήσουν ως προς τη

φύση της σχέσης που έχουν μαζί Του39. Στη Δύση μέσω της Σχολαστικής Θεολογίας

η εμπειρία της πίστης αντικαστάθηκε με τη λογική και τη φιλοσοφία, αυτό είχε ως

συνέπεια την εγκατάλειψη της παραδοσιακής Θεολογίας και την απομάκρυνση της

Δυτικής Θεολογίας απ’ τη κοινή βάση της παράδοσης που την ένωνε με την

Ανατολή40.

Ο επιφανέστερος εκπρόσωπος της Σχολαστικής Θεολογίας, Θωμάς ο Ακινάτης,

παρατηρεί πως δεν υπάρχει δυνατότητα γνώσης του Θεού αφού δεν μπορούμε να

γνωρίσουμε την ουσία Του. Στην Ανατολή, με τον Γρηγόριο τον Παλαμά και μέσω

της διάκρισης ουσίας και ενεργειών του Θεού δίνεται η λύση σ’ αυτό το πρόβλημα, ο

Θεός είναι ακατάληπτος, εφ’ όσον είναι αδύνατον να γνωρίσουμε την ουσία Του

αλλά καταληπτός μέσω των ενεργειών Του41. Αυτές οι άκτιστες ενέργειες

παρομοιάζονται μάλιστα με τις ενέργειες του ήλιου που μεταδίδει θερμότητα και

φως42 . Ο Παλαμάς τονίζει επίσης το αμέριστο της ουσίας του Θεού αλλά και το πως

ανάλογα με την αξία του κάθε ανθρώπου του χαρίζεται η θέωση και έτσι ο άνθρωπος

μετέχει στις άκτιστες ενέργειες του Θεού43. Αυτή η διδασκαλία περί ενεργειών του

Θεού αποδεικνύει πως στην Ανατολή ο Θεός δεν είχε γίνει ένα αντικείμενο της

νόησης αλλά παρέμενε μια ζωντανή πραγματικότητα, στην οποία οι άνθρωποι

μπορούν να λάβουν μέρος και να δεχθούν τις ενέργειες του Θεού, οι οποίες τους

μεταμορφώνουν. Ενώ ο Θωμάς ο Ακινάτης χρησιμοποιώντας τον Αριστοτελισμό για

να συστηματοποιήσει τον Χριστιανισμό έκλεινε την πίστη στα στεγανά της

φιλοσοφίας, η εμπειρία των Πατέρων στην Ανατολή αποδείκνυε πως η ζωή κοντά

στον Θεό ξεπερνάει τα νοησιαρχικά εφευρήματα των ανθρώπων. Ο σχολαστικισμός

απομακρύνθηκε επίσης από τη Καταφατική και Αποφατική Θεολογία της Ανατολής.

Η Σχολαστική Θεολογία διαιρεί τα ονόματα του Θεού σε τρεις οδούς, την θετική, την

αρνητική και αυτήν της υπεροχής. Όμως στην Ανατολή η Αποφατική Θεολογία 39 Vladimir Lossky, The Mystical Theology of The Eastern Church, (Nέα Υόρκη, 1976) σ. 21.40 Στ. Πορτελάνος, ο.π. σ. 10.41 «Οἱ γοῦν ἐνάντιοι μὴ δεχόμενοι, μηδὲ δυνάμενοι γνῶναι, τὴν ἐπὶ τοῦ Θεοῦ ἀδιαίρετον διαίρεσιν, καὶ διηρημένην , Κεφάλαια, Φυσικά, Θεολογικά, Ηθικά τε και Πρακτικά ΡΝ΄, πα΄, PG 150, 1777-1180 D-A-B.42 «Ὥσπερ ὁ ἥλιος, ἀμειώτως τοῖς μετέχουσι μεταδιδούς θέρμης καὶ φωτὸς, ἐμφύτους ταῦτ᾽ἔχει καὶ οὐσιώδεις ἐνεργείας • οὕτω καὶ αἱ θεῖαι μεταδόσεις, ἀμειώτως ἐνοῦσαι τῷ μεταδίδοντι, φυσικαί καὶ οὐσιώδεις ἐνέργειαὶ εἰσιν αὐτοῦ• τοιγαροῦν καὶ ἄκτιστοι.», Γρηγόριος ο Παλαμάς, Κεφάλαια, Φυσικά, Θεολογικά, Ηθικά τε και Πρακτικά ΡΝ΄, ιβ΄, PG 150, 1186 D-A.43 «Ἡ δὲ οὐσία τοῦ Θεοῦ παντάπασιν ἐστιν ἀμέριστος • οὐκοῦν καὶ παντάπασίν ἐστιν ἀμέθεκτος. Τὸ δὲ μερίζεσθαι τῆς θείας ἐνέργειας εΘεοφάνης, PG 150, 944 A-B-C.

αποβάλλει τόσο τα θετικά όσο και τα αρνητικά ονόματα για τον Θεό ενώ η

Καταφατική περιλαμβάνει και τα θετικά και αρνητικά44. Η Σχολαστική Θεολογία, δ45.

Ο Θεός έγινε ένα κλειστό και απρόσωπο Ον του οποίου η ύπαρξη έπρεπε να

αποδειχθεί μέσω μιας φιλοσοφικής επιχειρηματολογίας, κάτι το οποίο φαίνεται μέσω

των επιχειρημάτων του Ακινάτη, ο οποίος επίσης αντιμετώπιζε με εντελώς απρόσωπο

και φιλοσοφικό τρόπο την Αγία Τριάδα46. Έτσι με αυτό τον τρόπο ο Θεός αυτός,

έμοιασε με Θεό φιλοσόφων και όχι με τον Θεό όπως παρουσιάζεται στην Αγία

Γραφή. Στην Ανατολή όμως αυτό που έχει μεγαλύτερη σημασία δεν είναι η

επιχειρηματολογία περί του Θεού αλλά το πως θα έχουμε μια άμεση συνάντηση με

έναν προσωπικό και ζωντανό Θεό47. Αυτή είναι η επιδίωξη των Πατέρων της

Εκκλησίας αλλά και όλων των Χριστιανών. Ο Νικήτας ο Στηθάτος λέει πως όσοι

μέσω της άσκησης κατάφεραν να καθαρίσουν τους εαυτούς έχουν τη χάρη του Αγίου

Πνεύματος και είναι έμπλεοι φωτός48. Έτσι καταλαβαίνουμε πως η πορεία του

ανθρώπου προς τον Θεό δεν επιτυγχάνεται μέσω του ορθολογισμού και της

φιλοσοφίας αλλά είναι μια πρακτική διαδικασία, η οποία γίνεται δυνατή μόνο με την

άσκηση και την προσευχή.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Η Σχολαστική Θεολογία πράγματι επηρέασε και άλλαξε τον τρόπο σκέψης στη

Δύση. Εν τέλει εγκαταλείφθηκε επειδή κατέρρευσε η πίστη στον Αριστοτέλη, ως

αυθεντίας και ως του κορυφαίου φιλοσόφου. Το κύρος που είχε προσδώσει η

Σχολαστική Θεολογία στον Αριστοτέλη ήταν τόσο μεγάλο που κανείς δεν μπορούσε

ν’ αρθρώσει λόγο εναντίον του και ο Θωμάς ο Ακινάτης εξύψωσε τον Αριστοτέλη

44 Αν. Μαράς, ο.π. , σ.334-335.45 Timothy Ware, ο.π. , σ. 215.46 Παν. Κ. Χρήστου, ο.π. , σ. 127.47 Timothy Ware, ο.π. , σ. 215.48 «῞Οσοι, πόνοις ἀσκήσεως, καθαροὺς ἐαυτοὺς ἀπειργάσαντο ἀπὸ παντ μολυσμοῦ σαρκὸς καὶ πνεύματος, δοχεῖα τῆς ἄθανάτου γεγόνασι φύσεως διὰ τῶν χαρισμάτων τοῦ Πνεύματος. Οἱ δὲ γε πεφθακότες εἰς τοῦτο, φωτὸς εἰσιν άγαθοῦ ἔμπλεοι, έξ οὗ γαλήνης ἐν εἰρήνῃ τὴν καρδίαν πληρούμενοι, ἐρεύγονται λόγους ἀγαθοὺς, καὶ ἡ σοφία Θεοῦ πηγάζει ἀπὸ τῶν χειλέων, ἐν γνώσει θείων καὶ ἀνθρωπίνων πραγμάτων, καὶ ὁ λόγος αὐτῶν ἀθόλωτος, τὰ βάθη τοῦ Πνεύματος ἐξηγούμενος.» Νικήτας ο Στηθάτος, Τρίτη Γνωστικών Κεφαλαίων Εκατοντάς, β΄, PG 120, 953 A-B-C.

αφού χρησιμοποίησε τη φιλοσοφία του για να οικοδομήσει το χριστιανοφιλοσοφικό

σύστημά του.

Φυσικά διαβάζοντας κανείς τον Θωμά τον Ακινάτη βρίσκεται μπροστά σ’ ένα

ενδιαφέρον και εντυπωσιακό έργο. Κανείς δεν μπορεί ν’ αρνηθεί την ειλικρινή

προσπάθεια αυτού του ανθρώπου να συστηματοποιήσει τον Χριστιανισμό και να

αποδείξει με λογικό τρόπο τις αλήθειες Του. Το λάθος όμως του Θωμά του Ακινάτη

όπως και των σχολαστικών Θεολόγων γενικότερα είναι ότι προσπάθησαν μέσω της

λογικής να πλησιάσουν τον Θεό και με αυτόν τον ορθολογιστικό τρόπο να

ερμηνεύσουν τις αλήθειες της Χριστιανικής πίστης. Ακουλουθώντας αυτόν τον τρόπο

διαφοροποιήθηκαν απ’ την Θεολογία της Ανατολής και τη πατερική παράδοση,

φτιάχνοντας έναν Θεό απρόσωπο και φιλοσοφικό.

Αντιθέτως στην Ανατολή παρατηρούμε πως η παράδοση των Πατέρων συνεχίστηκε

ακόμη και αν έγιναν προσπάθειες να εγκολπωθεί και η Σχολαστική Θεολογία στην

Ανατολή. Είναι φανερό πως στην Ανατολή αυτό που έχει σημασία είναι ο πρακτικός

τρόπος προσέγγισης του Θεού μέσω της χριστιανικής ζωής, της νοεράς προσευχής,

της άσκησης και της ησυχίας. Δεν γίνεται να φτάσουμε κοντά στον Θεό ούτε μέσω

της γνώσης, ούτε μέσω ορθολογιστικών επιχειρημάτων αλλά μέσω των πράξεων μας

και της προσευχής και έτσι μπορούμε να έχουμε την εμπειρία του ακτίστου φωτός.

Είναι σημαντικό και για τη δική μας εποχή ν’ αντιληφθούμε πως ο Θεός δεν είναι

απλά μια φιλοσοφική ιδέα, κάτι το οποίο το αντιλαμβανόμαστε με τη λογική. Οι

Πατέρες δεν ιδεολογικοποιούν τον Θεό αλλά τον ζουν. Ο Θεός είναι η ετερότητα, η

οποία μας βγάζει απ’ τον εαυτό μας και τη μοναξιά μας. Η επικοινωνία με τον Θεό

είναι η όντως αληθινή επικοινωνία με τον Δημιουργό και Πατέρα μας. Ακόμα και

σήμερα έχουμε ανάγκη να αντιληφθούμε πως μόνο η γνώση δεν είναι αρκετή για να

μας οδηγήσει στον Θεό αλλά πάνω απ’ όλα χρειάζεται η εμπειρία και η ζωντανή

επικοινωνία μαζί Του.

ΕΛΛΗΝΟΓΛΩΣΗ

Γρηγόριος ο Παλαμάς. Θεοφάνης. PG 150, 944.

Γρηγόριος ο Παλαμάς. Κεφάλαια Φυσικά, Θεολογικά, Ηθικά τε και Πρακτικά ΡΝ΄. PG

150, 1777-1180,1186.

Μαράς Αν. Η Ορθοδοξία ως Κληρονομιά: Θεολογία και Φιλοσοφία στην Εποχή των

Πατέρων. Πάτρα 2008.

Νικήτας ο Στηθάτος. Τρίτη Γνωστικών Κεφαλαίων Εκατοντάς. PG 120, 953.

Πορτελάνος Στ. Η Ορθοδοξία ως Κληρονομιά: Η Ορθόδοξη Εκκλησία σε Ανατολή και

Δύση. Πάτρα 2001.

Συλλογικό Έργο. Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια. Αθήνα 1963.

Φειδάς Βλ. Εκκλησιαστική Ιστορία. Αθήνα 1994.

Χρήστου Κ. Παν. Εκκλησιαστική Γραμματολογία. Θεσσαλονίκη 2003.

ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΗ

Anselmus Cantuariensis. Proslogion seu Alloquium De Dei Existentia. PL 158, 220.

Anselmus Cantuariensis. Cur Deus Homo. PL 158, 392, 40

Aquinas Thomas. Summa Contra Gentiles. http://www.corpusthomisticum.org/scg1072.html#24183, (ανάκτηση 18 Δεκεμβρίου 2012).Aquinas Thomas. Summa Theologiae. http://www.corpusthomisticum.org/sth1003.html, (ανάκτηση 18 Δεκεμβρίου 2012).Hopkins Jasper. A Companion to Philosophy in the Middle Ages. Οξφόρδη 2005.

Leinsle G. Ulrich. Introduction to Scholastic Theology. Ουάσινγκτον 2010.

Lossky Vladimir. The Mystical Theology of the Eastern Church

Kenny Anthony. Medieval Philosophy. Οξφόρδη 2005.

Marenbon John. Early Medieval Philosophy. Λονδίνο 1988.

Mauer A. Armand. Medieval Philosophy. Τορόντο 1985.

Menn P. Stephen. The Cambridge Companion to Medieval Philosophy. Κέμπριτζ

2003.

Petrus Lombardus. Sententiarum Libri Quatuor. PL 192, 564.

Russel Bertrand. A History of Western Philosophy. Νέα Υόρκη 1967.

Schaff Ph. History of the Christian Church. Νέα Υόρκη 1910.

The Orthodox Church. Λονδίνο 1997.