Νικολάι Κοντράτιεφ: «Οι μεγάλοι κύκλοι της οικονομικής συγκυρίας»

ΘΕΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΙΣΗΓΗΣΗΣ ΤΟΥ Ν. ΚΟΝΤΡΑΤΙΕΦ

“ΟΙ ΜΕΓΑΛΟΙ ΚΥΚΛΟΙ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΣΥΓΚΥΡΙΑΣ”

1. Η σύγχρονη οικονομική θεωρία γνωρίζει μόνο κύκλους διάρκειας 7-11 χρόνων. Ωστόσο, στην πραγματικότητα, πλάι σ’ αυτούς τους κύκλους, όπως φαίνεται, υπάρχουν και άλλοι κύκλοι της οικονομικής δυναμικής διάρκειας περίπου 48-55 χρόνων. Τους ονομάζουμε μεγάλους οικονομικούς κύκλους.

2. Για να διαπιστώσουμε αν υπάρχουν αυτοί οι κύκλοι, μελετήσαμε τα στατιστικά δεδομένα που αφορούν την Αγγλία στους τομείς των τιμών, των επιτοκίων, των μισθών των εργατών γης, αλλά και των μισθών των εργατών στην κλωστοϋφαντουργία, στους τομείς του εξωτερικού εμπορίου, της παραγωγής άνθρακα, χυτοσίδηρου, μολύβδου κ.α. Μελετήσαμε τα δεδομένα που αφορούν τη Γαλλία στους τομείς των τιμών, των επιτοκίων, του εξωτερικού εμπορίου, της κατανάλωσης άνθρακα, των καλλιεργήσιμων εκτάσεων βρώμης, του χαρτοφυλακίου της Γαλλικής τράπεζας, των καταθέσεων στα ταμιευτήρια, της κατανάλωσης βαμβακιού, καφέ, ζάχαρης κ.α. Μελετήσαμε, τέλος,δεδομένα που αφορούν τη Γερμανία στον τομέα της παραγωγής άνθρακα και χυτοσίδηρου και τις ΗΠΒΑ (Ηνωμένες Πολιτείες Βορείου Αμερικής)στους τομείς των τιμών, της παραγωγής άνθρακα, χυτοσίδηρου και ατσαλιού, του αριθμού κλωστήρων στην κλωστοϋφαντουργική βιομηχανία, των καλλιεργήσιμων εκτάσεων βαμβακιού κ.α. Εκτός αυτού μελετήσαμε στοιχεία για την παγκόσμια παραγωγή άνθρακα και χυτοσίδηρου. Τα στοιχεία αυτά καλύπτουν μία όσο το δυνατό μεγαλύτερη χρονική περίοδο. Ωστόσο, συστηματικά στοιχεία για τους παραπάνω τομείς έχουμε από τα τέλη του 18ου αι., ενώ κάποια άλλα εμφανίζονται μόλις στις αρχές ή ακόμα και τα μέσα του 19ου αι.

3. Τα δεδομένα που αναφέρθηκαν παραπάνω έγιναν αντικείμενα έρευνας με τη βοήθεια μεθόδων της μαθηματικής στατιστικής. Εκεί, όπου αυτό ήταν θεωρητικά δυνατό, τα στοιχεία πρώτα απ’ όλα διαιρέθηκαν δια του πληθυσμού. Κατόπιν για όλα αυτά αναζητήθηκαν θεωρητικές καμπύλες των αιωνίων τάσεων (secular trend). Έπειτα αναζητήθηκαν οι αποκλίσεις του εμπειρικού γραφήματος από το αντίστοιχο θεωρητικό. Οι αποκλίσεις που εντοπίστηκαν εξομαλύνθηκαν με τη βοήθεια ενός 9ετούς κυλιόμενου μέσου όρου και χάρη σ’ αυτό αποκλείστηκαν τόσο οι τυχαίες διακυμάνσεις όσο και οι κυκλικές διακυμάνσεις βραχείας και μέσης διάρκειας. Οι εξομαλυνθείσες αποκλίσεις έτυχαν ανάλυσης με στόχο να διαπιστωθεί η ύπαρξη μεγάλων κύκλων.

Η μέθοδος που περιγράψαμε εφαρμόστηκε σε όλα τα δεδομένα που αναφέραμε πιο πάνω, με εξαίρεση τους δείκτες των τιμών εμπορίου, οι οποίοι δεν απαιτούσαν τόσο σύνθετη επεξεργασία.

4.Τα βασικά συμπεράσματα της μελέτης είναι δυνατό να συμπυκνωθούν στο εξής: τα περισσότερα δεδομένα δείχνουν την ύπαρξη κυκλικών κυμάτων διάρκειας 48-55 χρόνων. Συνάμα οι περίοδοι διακυμάνσεων που προέρχονται από διάφορα δεδομένα συμπίπτουν αρκετά μεταξύ τους, ενώ οι αποκλίσεις τους μόνο σε μεμονωμένες περιπτώσεις υπερβαίνουν τα 5 χρόνια. Αν αρχίσουμε να μετράμε από τα τέλη του 18ου αι., οι περίοδοι των μεγάλων κύκλων διαμορφώθηκαν περίπου ως εξής:

Α. 1. Ανοδικό κύμα: από τα τέλη της δεκαετίας του ’80, αρχές της δεκαετίας του ’90 του 18ου αι. έως το 1810-1817.

2. Καθοδικό κύμα: από το 1810-1817 έως το 1844-1851.

Β. 1. Ανοδικό κύμα: από το 1844-1851 έως το 1870-1875.

2. Καθοδικό κύμα: από το 1870-1875 έως το 1890-1896.

Γ. 1. Ανοδικό κύμα: από το 1890-1896 έως το 1814-1920.

2. Πιθανό καθοδικό κύμα: από το 1920 έως …

Η ύπαρξη μεγάλων κύκλων δεν εντοπίστηκε κυρίως με βάση τα στοιχεία για την κατανάλωση, για παράδειγμα, σιταριού, καφέ, ζάχαρης, βαμβακιού στη Γαλλία. Δεν στάθηκε δυνατό να εντοπισθεί ούτε από τα στοιχεία σχετικά με τις καλλιεργήσιμες εκτάσεις σιταριού στη Γαλλία και την ανάπτυξη της εριουργίας και την παραγωγή ζάχαρης στις ΗΠΒΑ.

5. Η περαιτέρω μελέτη των δεδομένων επέτρεψε να διαπιστώσουμε τέσσερις εμπειρικές αρχές στην ανάπτυξη των μεγάλων οικονομικών κύκλων.

α)Πριν από την αρχή και στο αρχικό στάδιο του ανοδικού κύματος κάθε μεγάλου κύκλου εντοπίζονται βαθιές αλλαγές στις συνθήκες της οικονομικής ζωής της κοινωνίας. Αυτές οι αλλαγές εκφράζονται στις σημαντικές αλλαγές της τεχνολογίας (όπου με τη σειρά τους έχουν προηγηθεί σημαντικές τεχνολογικές ανακαλύψεις και εφευρέσεις), στην προσέλκυση νέων χωρών στις παγκόσμιες οικονομικές σχέσεις, στην αλλαγή της εξόρυξης χρυσού και της νομισματικής κυκλοφορίας.

β)Στις περιόδους του ανοδικού κύματος κάθε μεγάλου κύκλου συμβαίνουν και οι περισσότερες κοινωνικές αναταραχές (πόλεμοι και επαναστάσεις).

γ)Οι περίοδοι καθοδικού κύματος κάθε μεγάλου κύκλου συνοδεύονται από μια μακρά και οξεία ύφεση της αγροτικής παραγωγής.

δ)Την περίοδο του ανοδικού κύματος των μεγάλων κύκλων οι μεσαίοι καπιταλιστικοί κύκλοι χαρακτηρίζονται από το σύντομο των υφέσεων και την ένταση των ανακάμψεων. Κατά την περίοδο του καθοδικού κύματος των μεγάλων κύκλων παρατηρείται η αντίστροφη εικόνα.

6. Αν και η υπό μελέτη περίοδος, που καλύπτει το μέγιστο 140 χρόνια, δεν επαρκεί για την εξαγωγή τελικών συμπερασμάτων, η ύπαρξη μεγάλων κύκλων φαίνεται, τουλάχιστον, εξαιρετικά πιθανή.

7. Τα μεγάλα κύματα της συγκυρίας που εντοπίστηκαν δεν μπορούν δεν μπορούν να αποδοθούν σε τυχαίες αιτίες. Τις εξηγήσεις πρέπει, μάλλον, να τις ψάξουμε στις ιδιαιτερότητες που διακρίνουν το καπιταλιστικό σύστημα παραγωγής.

8. Το κτίσιμο, ωστόσο, μιας τέτοιας εξήγησης συναντά σημαντικές δυσκολίες. Ως πρώτη υπόθεση για την εξήγησή μπορεί να προταθεί η ακόλουθη θεωρία.

Ο χρόνος ύπαρξης διαφόρων δημιουργημένων οικονομικών αγαθών και των παραγωγικών δυνάμεων είναι διαφορετική. Επίσης για τη δημιουργία τους απαιτείται διαφορετικός χρόνος και διαφορετικά μέσα. Κατά κανόνα, την πιο μακρά περίοδο λειτουργίας έχουν οι βασικές μορφές των παραγωγικών δυνάμεων. Απαιτούν τον μεγαλύτερο χρόνο και τη μεγαλύτερη συσσώρευση κεφαλαίων για τη δημιουργία τους.

Εξ ου και η αναγκαιότητα για την οικονομία της έννοιας των διαφόρων μορφών ισορροπίας όσον αφορά τις διάφορες χρονικές περιόδους (ισορροπία του βραχέως και του μακρού χρόνου κατά τον Μάρσαλ).

Τους μεγάλους κύκλους μπορούμε να τους δούμε ως παραβίαση αλλά και αποκατάσταση ακολούθως της οικονομικής ισορροπίας της μακράς περιόδου. Η κύρια αιτία τους κείται στον μηχανισμό συσσώρευσης και διάχυσης του κεφαλαίου, που αρκεί για τη δημιουργία νέων βασικών παραγωγικών δυνάμεων. Η δράση αυτής της κύριας αιτίας ενισχύεται και από τη δράση δευτερευόντων παραγόντων.

Σε αντιστοιχία με όσα περιγράψαμε παραπάνω η εξέλιξη του μεγάλου κύκλου μπορεί να έχει την ακόλουθη ερμηνεία.

Η ανάκαμψη συμπίπτει με τη στιγμή που η συσσώρευση του κεφαλαίου αποκτά τέτοια ένταση κατά την οποία καθίσταται δυνατή η επικερδής επένδυση κεφαλαίου που σαν σκοπό της έχει αφενός τη δημιουργία βασικών παραγωγικών δυνάμεων και αφετέρου τον ριζοσπαστικό τεχνολογικό επανεξοπλισμό. Η αύξηση του ρυθμού ανάπτυξης της οικονομικής ζωής, που έχει γίνει

πιο σύνθετη εξαιτίας των βιομηχανικών καπιταλιστικών κύκλων μέσης διάρκειας, προκαλεί όξυνση της κοινωνικής πάλης, και του αγώνα για κατάκτηση νέων αγορών που οδηγεί σε εξωτερικές συγκρούσεις. Μέσα απ’ αυτή τη διαδικασία ο ρυθμός συσσώρευσης του κεφαλαίου μειώνεται και δυναμώνει η διαδικασία διάχυσης του ελεύθερου κεφαλαίου. Η ενδυνάμωση της δράσης αυτών των παραγόντων προκαλεί μεταστροφή του ρυθμού της οικονομικής ανάπτυξης και την επιβράδυνσή της. Καθόσον η δράση των αναφερθέντων παραγόντων είναι πιο ισχυρή στη βιομηχανία, η μεταστροφή συμπίπτει συνήθως με την αρχή της μακράς ύφεσης στην αγροτική οικονομία.

Η μείωση του ρυθμού της οικονομικής ζωής εξασφαλίζει από τη μια μεριά την ενίσχυση των αναζητήσεων στον τομέα της τελειοποίησης της τεχνολογίας, από την άλλη την αποκατάσταση της διαδικασίας συσσώρευσης του κεφαλαίου στα χέρια των βιομηχανικών-χρηματιστηριακών και άλλων ομάδων σε σημαντικό βαθμό σε βάρος της αγροτικής παραγωγής. Όλα αυτά δημιουργούν τις προϋποθέσεις για μια νέα άνοδο του μεγάλου κύκλου και αυτός επαναλαμβάνεται ξανά, αν και σε νέο βαθμό ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων.