Πολιτιστικά αγαθά και ταυτότητα

Ελίνα Ν. Μουσταΐρα∗

Αν. Καθηγήτρια Τμ. Νομικής Πανεπιστημίου Αθηνών

Ταυτότητα των ανθρώπων, ταυτότητα των πολιτιστικών αγαθών, πολιτισμική ταυτότητα των ανθρώπων.

Η έννοια της ιστορικής συνέχειας ή η αίσθηση της παράδοσης, στις οποίες οφείλουμε να βασιζόμαστε και οι οποίες βέβαια δεν εκφράζονται μόνο στα μνημεία ως ανθρωποϊστορικά πολιτισμικά δημιουργήματα, μπορούν να αποτελέσουν ένα είδος ηθικής δικαιολογίας για την υπεράσπιση των ιδιαιτεροτήτων της ταυτότητάς μας1. Ο άνθρωπος αποτελεί ιστορική οντότητα, στη δημιουργία του συμβάλλουν μυριάδες επιμέρους στοιχεία τα οποία, εμφανώς ή αφανώς, είτε είναι καταγραμμένα στα κύτταρα των προγόνων του είτε συγκροτούν την καθημερινότητά του, μεταφέροντας ίχνη της καθημερινότητας πολλών προηγούμενων βίων.

Τα πολιτιστικά αγαθά αποτελούν αποτύπωση μνήμης, χνάρια πορείας, άλλοτε αδρά, άλλοτε αχνά. Τα πολιτιστικά αγαθά, υλικά ή άυλα, έχουν την προέλευσή τους, τον λόγο ύπαρξής τους, στις βιοτικές συνθήκες μιας κοινωνίας, ακόμα και στις περιπτώσεις που προέρχονται από συγκεκριμένα άτομα, ακόμα και όταν δημιουργούνται ως αντίδραση στις συνθήκες αυτές. Άλλωστε, κατά μια άποψη, είναι ακριβώς τα σημάδια της αντίστασης αυτά που συνθέτουν μια θεμελιώδη μαρτυρία της «συνάντησής μας με την ταυτότητα» 2.

Η βιογραφία των πολιτιστικών αγαθών μας δείχνει τις διάφορες πτυχές της διαμορφούμενης με τον χρόνο ταυτότητας των ανθρώπων, είτε ατομικά ως προσώπων είτε συνολικά ως κοινότητας. Στη διάρκεια του βίου τους συσσωρεύουν νοήματα, εξαγόμενα κυρίως από τις σχέσεις που αναπτύσσονται μεταξύ αυτών και των ανθρώπων, από τους οποίους ή/και για τους οποίους δημιουργήθηκαν3. Και είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον το γεγονός                                                             ∗ Το κείμενο αυτό αποτελεί τμήμα της εισήγησής μου, στο Νομικό Συμβούλιο του Κράτους, την 29.3.2012, καθώς και μετάφραση τμήματος της εισήγησής μου, με τίτλο «Cultural objects and identity», στο ∆ιεθνές Συνέδριο “Why Does the Past Matter?”, που έλαβε χώρα 4-7 Μαΐου 2011, στο University of Massachusetts Amherst.

1 V. Ferreira Jorge, Património e Identidade Nacional, Engenharía Civil 2000, 5, 9.

2  H.K. Bhabha, The Location of Culture, Routledge Classics, London & New York, 1994 (reprinted 2010), 71.

3 Βλ. και I. Kopytoff, The cultural biography of things: commoditization as process, in: The Social Life of Things: Commodities in Cultural Perspective (ed. A. Appadurai), Cambridge

  1

ότι, σκεπτόμενοι συγκριτικά, βλέπουμε πως τα νοήματα ποικίλουν, αφού ποικίλουν και οι σχέσεις μεταξύ ανθρώπων και αγαθών, αναλόγως του πολιτισμικού πλαισίου. Η βιογραφία, λοιπόν, των πολιτιστικών αγαθών μπορεί να συμβάλει στην αποκάλυψη αυτής της ποικιλίας4.

Καθορίζουν λοιπόν αυτά την ιστορία των ανθρώπινων και καθορίζονται από αυτήν. ∆εν είναι «τυχαία» δημιουργήματα μιας εποχής, δεν θα μπορούσαν να δημιουργηθούν πανομοιότυπα αυτών σε οποιαδήποτε ιστορική περίοδο από οποιουσδήποτε ανθρώπους. Λιθαράκια, λοιπόν, της ιστορικής διαδρομής των διαφόρων πολιτισμών, των διαφόρων εθνών, καταλαμβάνουν μοναδική θέση στην ιστορία και, ακριβώς λόγω της μοναδικότητάς τους αυτής και της σημασίας τους, συχνά καθίστανται αντικείμενο εκμετάλλευσης [από κάποιους] με σκοπό την αλλοίωση αυτής ακριβώς της ιστορικής διαδρομής. Σωστά επισημαίνεται πως οι ατομικές ασυμμετρίες και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των διαφόρων πολιτισμών είναι στοιχεία απαραίτητα της συνέχισης του «βίου» τους5. Άλλωστε, είναι ακριβώς τα διαφορετικά, τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των συγκρινόμενων αντικειμένων αυτά που στοιχειοθετούν την ταυτότητα του καθενός από αυτά6, αφού μια ταυτότητα μπορεί να περιορισθεί και να ορισθεί μόνον από αυτό που δεν είναι7.

Η επισήμανση της μοναδικότητας των πολιτιστικών αγαθών και η εστίαση στον πολιτισμό-πηγή τους, δεν σημαίνει και αδιαφορία για τις ενδεχόμενες επιρροές που ο πολιτισμός αυτός και οι εκφράσεις του έχουν δεχθεί από άλλους πολιτισμούς. «∆εν υπάρχει πολιτισμός στην απομόνωση», λέει ο Edward Said, επιμένοντας πως μελετώντας έναν πολιτισμό, θα πρέπει να είμαστε έτοιμοι να εντοπίσουμε και να μελετήσουμε τα εμφανιζόμενα κατά τη διάρκεια αυτής της μελέτης χαρακτηριστικά άλλων πολιτισμών, άλλων παραδόσεων.

                                                                                                                                                                          University Press, Cambridge 1986, 64. Ήταν ο πρώτος που μίλησε για την «πολιτισμική βιογραφία» των πραγμάτων.

4 C. Gosden&Y. Marshall, The cultural biography of objects, World Archaeology 31 (1999) 169, 170.

5  S. Ghoshray, Repatriation of the Kohinoor Diamond: Expanding the Legal Paradigm for Cultural Heritage, 31 Fordham International Law Journal 741, 768-9 (2008).

6 P. Legrand, The same and the different, στο: Comparative Legal Studies: Traditions and Transitions (ed. P. Legrand/R. Munday), Cambridge University Press 2003, 240, 241, 263: “Identity, because it is a relation, demands, as the condition of its very existence, the existence of a non-identity that exists outside of it”.

7 D. Venema, Transitional Shortcuts to Justice and National Identity, Ratio Juris 2011, 88, 97.

  2

Ο Said υποστηρίζει πως το να μιλάμε για μία «μοναδική κυριαρχούσα ταυτότητα» (single overmastering identity) αποτελεί απογύμνωση, αποστέρηση, υποστηρίζει πως «ο κόσμος στον οποίο ζούμε είναι φτιαγμένος από πολυάριθμες ταυτότητες, διαπλεκόμενες μεταξύ τους, άλλοτε αρμονικά, άλλοτε αντιθετικά». Όμως το γεγονός ότι ανιχνεύονται πολυάριθμες ταυτότητες δεν σημαίνει ότι δεν δημιουργείται [και] από αυτές, μια κυρίαρχη ταυτότητα, η οποία αφομοιώνει με κάποιον τρόπο, διακριτό ή όχι, τις άλλες8.

Άλλωστε, όπως αναφέρει ο εξαιρετικός ζωγράφος Σωτήρης Σόρογκας σε συνέντευξή του, «...ποτέ δεν υπήρξε στατικότης στο κοινωνικό γίγνεσθαι, κατά συνέπεια ούτε στις πολιτιστικές ιδιαιτερότητες των λαών ή των κοινωνικών ομάδων. Μεταβολές και αναπροσαρμογές στην πολιτισμική ταυτότητα υπήρξαν πάντοτε, και μάλιστα ήταν και συστατικό στοιχείο για την διατήρηση ή την επιβίωσή της» 9.

Ένα πρόσωπο δεν μπορεί να είναι πρόσωπο χωρίς μια έννοια συνέχειας μέσα στο χρόνο. Για να διατηρήσει αυτή τη συνέχεια, θα πρέπει να έχει μια εξωτερική σχέση με το περιβάλλον – πράγματα και ανθρώπους. Τα πολιτιστικά αγαθά συνδέουν τα μέλη μιας ομάδας ανθρώπων με τους προγόνους τους αλλά και με τους απογόνους τους, ικανοποιώντας μια βασική ανάγκη για ταυτότητα και συμβολίζοντας κοινές αξίες. Αποτελεί, δηλαδή, ο πολιτισμός όργανο και θεμέλιο της κοινωνικοποίησης των ατόμων, είναι σημαντικός για την κοινωνική αναπαραγωγή αλλά και για την απόκτηση προσωπικής και κοινωνικής ταυτότητας, για την ικανότητα επιβίωσης αλλά και για τις δυνατότητες ευτυχίας και απόλαυσης.

Ο τρόπος με τον οποίο μια κοινότητα σχετίζεται με το παρελθόν εμπεριέχει (ενσωματώνει) έννοιες και πράξεις, όπως συνδετικότητα (connectivity), αποθήκευση, απόσυρση, μετάδοση, ερμηνεία.

Κοινή κάποιων ανθρώπων κληρονομιά προϋποθέτει κοινή μνήμη. Το να θυμάται κανείς δεν αποτελεί μόνο μια αποκλειστικά προσωπική διανοητική λειτουργία του ανθρώπινου εγκεφάλου. Αυτά που θυμόμαστε, λένε, υπερβαίνουν αυτά των οποίων έχουμε προσωπική εμπειρία. Πολλά από όσα θυμόμαστε οφείλονται στο ότι ανήκουμε σε συγκεκριμένες «μνημονικές κοινότητες» (mnemonic communities), όπως οικογένεια, διάφορες οργανώσεις, έθνη, κράτη. Πολλά, δηλαδή, στοιχεία καταγραμμένα στη μνήμη μας αποκτήθηκαν και διατηρήθηκαν λόγω του ότι ανήκουμε σε κάποιες κοινωνικές ομάδες. Μια ομάδα ανθρώπων που δεν ξεχνάει το παρελθόν της, σχηματίζει μια «κοινότητα μνήμης», μια «μνημονική κοινότητα». Τα ίδια τα

                                                            8 E. Said, Identity, Authority, and Freedom: The Potentate and the Traveler, στο: Reflections on Exile and Other Literary and Cultural Essays, Granta Books, London 2000, 386, 396.

9 Σ. Σόρογκας, Κείμενα για πρόσωπα και βιβλία, Εκδόσεις Μελάνι, Αθήνα 2011, 114-115.

  3

πολιτιστικά αγαθά διαθέτουν «μνήμη των αισθήσεων» (sensory memory), αποτελούν μνημονικές αναφορές του παρελθόντος, αφηγήσεις του παρελθόντος και της ταυτότητας συγκεκριμένων ανθρώπινων κοινοτήτων.

∆ιατηρούμε τη συλλογική μας μνήμη, αναφερόμενοι στο υλικό περιβάλλον μας λέει ο M. Halbwachs, ο οποίος επισημαίνει πως η συλλογική μνήμη δεν συγχέεται με την ιστορία. Η ιστορία, σημειώνει, μπορεί να παρουσιάζεται από κάποιους ως η παγκόσμια μνήμη του ανθρώπινου γένους. Όμως δεν υπάρχει παγκόσμια μνήμη. Κάθε συλλογική μνήμη αφορά σε μια ομάδα ανθρώπων χωρικά και χρονικά περιορισμένη. ∆ηλαδή, δεν υπάρχει συλλογική μνήμη χωρίς χωρικό πλαίσιο.

Μπορεί να δηλώνουν κάποιοι κυνικά, πως η πολιτιστική ιδιοκτησία είναι μια «πολιτική κατασκευή», όμως μια αμερόληπτη θεώρηση αυτής δεν μπορεί να αμφισβητήσει πως σχετίζεται προφανώς άμεσα με το παρελθόν μιας συγκεκριμένης κοινωνίας ανθρώπων και έχει συμβολική σημασία. Πρόκειται, δηλαδή, για στοιχεία υλικά και άυλα, τα οποία παράγονται στο πλαίσιο μιας κοινωνίας και των οποίων η σημασία και η κοινωνική αποτίμηση υπερβαίνουν τα ίδια τα στοιχεία, καθιστώντας τα αναπαράσταση της κοινωνίας που τα κατέχει και τα έχει «κληρονομήσει» και του παρελθόντος της κοινωνίας αυτής. Καθίστανται άρα αυτά, έμβλημα της πολιτισμικής ταυτότητας της συγκεκριμένης κοινωνίας, ως στοιχείο ενεργητικό της μνήμης και όχι ως στοιχείο παθητικό της νοσταλγίας.

Η ταυτότητα είναι μια ιδιαιτέρως σύνθετη αξία. Συγχρόνως, είναι ιδιαιτέρως σημαντική για τον προσδιορισμό των προσώπων, είτε ως προσωπική είτε ως ομαδικής ταυτότητα. Ο ∆ιαφωτισμός υποστήριζε κατά κάποιον τρόπο ότι οι διαφορές είναι μια ψευδαίσθηση, όμως φαίνεται πως πράγματι υφίστανται10. Και γιατί θα έπρεπε οι διαφορές να θεωρούνται ως εμπόδιο στην πραγματική κατανόηση μεταξύ των διαφόρων πολιτισμών;

Μετασχηματίζεται η ταυτότητα; Θα μπορούσε να είναι αυτό, επιχείρημα εκείνων που αντιτίθενται στον επαναπατρισμό των πολιτιστικών αντικειμένων; Αν δεν υπάρχει «πατρίδα», τότε, ρωτούν αυτοί, πού θα επέστρεφαν τα αντικείμενα αυτά; Αλλά μπορούμε να αμφισβητήσουμε την ταυτότητα των ανθρώπων, την ταυτότητα των δημιουργιών τους; Είναι δυνατόν να μετασχηματίσουμε μια ταυτότητα μόνον με το να αλλάξουμε τον τρόπο με τον οποίο την περιγράφουμε; Ποιά θα ήταν η σκοπιμότητα μιας τέτοιας ενέργειας; Μπορούμε να αλλάξουμε τον τρόπο που κάποιοι άνθρωποι κοιτάζουν τη ζωή; Όμως είναι ακριβώς αυτός ο τρόπος κοιτάγματος που προκαλεί τη δημιουργία πολιτιστικών αγαθών – ακόμα και όταν αυτά μοιάζουν ουδέτερα. Και ο τρόπος που κοιτάμε τη ζωή επηρεάζει κάθετι που αφορά στην ίδια τη ζωή⋅ και οπωσδήποτε επηρεάζει κάθε τι που δημιουργείται μέσα στους κόλπους κάθε                                                             10 C. Luzzati, Matters of Identity, Ratio Juris 2005, 107, 110.

  4

ζώντος πολιτισμού, ο οποίος αποτελεί τη συνέχεια και την υπενθύμιση κάποιου προηγούμενου πολιτισμού, ακόμα και στην περίπτωση που ο σύγχρονος πολιτισμός κατέστρεψε τον προηγούμενο.

Η ταυτότητα είναι πάντα ιστορικά και πολιτισμικά προσδιορισμένη – ή, τουλάχιστον, έτσι θα έπρεπε να να τη βλέπουμε11. Η εθνότητα ή η ιδιότητα μέλους μιας φυλής, στην περίπτωση των αυτοχθόνων, αναμφισβήτητα αποτελεί ένα τμήμα της προσωπικής ταυτότητας, συμβάλλει στον προσδιορισμό μιας θέσης σε έναν αυξανόμενα περίπλοκο κόσμο12.

Τα έργα τέχνης παράγουν νόημα (significado), όχι μόνο την εποχή κατά την οποία δημιουργήθηκαν. Αν διαρκέσουν, το νόημά τους επίσης ρέει και καθίσταται και το ίδιο ενεργός παράγων πολιτισμού. Οι περιρρέουσες κοινωνικές συνθήκες συμβάλλουν στη δημιουργία τους αλλά και αντίστροφα αυτά τα ίδια συμβάλλουν κατά κάποιον τρόπο στη διαμόρφωση του πολιτισμικού περιβάλλοντος13.

Η ανθρώπινη αξιοπρέπεια και η ταυτότητα των κοινωνιών δεν είναι απαραίτητο να εκφράζονται μέσω της τέχνης14, όμως η τέχνη πραγματικά τις εκφράζει. Τα υλικά και άυλα στοιχεία που σχετίζονται με μια κοινότητα ανθρώπων και που δημιουργούνται και περνάνε από γενιά σε γενιά, ή, σύμφωνα με άλλη έκφραση, ο φυσικός και ανθρώπινος κόσμος που η κοινωνία επιθυμεί να περάσει στις μελλοντικές γενιές15, δίνει υλική υπόσταση στην ταυτότητα16. Η αξίωση επαναπατρισμού πολιτιστικών αγαθών είναι ένα μέσον για την παλινόρθωση της «παλαιάς» ταυτότητας (αντικειμένων και λαών) και συγχρόνως για τον σχηματισμό μιας νέας ταυτότητας, βασιζόμενης στην παλαιά.

Άλλωστε, ιδιαίτερα ιστορικά προϊόντα είναι και τα δίκαια των κρατών γενικά και οπωσδήποτε οι ειδικές ρυθμίσεις που έχουν ως αντικείμενο

                                                            11 S.J. Macdonald, Museums, national, postnational and transcultural identities, Museum and Society 2003, 1.

12 J. Jacobs, Repatriation and the Reconstruction of Identity, Museum Anthropology 2009, 83, 85.

13 A. Val Cubero, Una aproximación metodológica en el análisis de las obras de arte, Arte, Individuo y Sociedad 2010, 63, 64.

14  N. Dias, Cultural Difference and Cultural Diversity, στο: Museums and Difference (D.J. Sherman, ed.), Indiana University Press, Bloomington and Indianapolis 2008, 124, 148.

15  S. Ashley, State Authority and the Public Sphere : Ideas on the Changing Role of the Museum as a Canadian Social Institution, Museum and Society 2005, 5.

16 L. Smith, Uses of Heritage, Routledge, London and New York 2006, 48.

  5

πολιτιστικά αγαθά και τις κοινωνικές ταυτότητες που θεωρείται ότι τους αναλογούν17.

Είναι σημαντικό, λοιπόν, να έχουμε μια σαφή εικόνα του πώς η ιδέα της πολιτιστικής ιδιοκτησίας έχει εξελιχθεί στη διάρκεια πολλών αιώνων, από μια συγκεκριμένη θεώρηση, εστιασμένη στην ιδιωτική ιδιοκτησία και στην ατομική απόλαυση, σε μια αυξανόμενη τάση παρουσίασης των μνημείων και των έργων τέχνης ως προτύπων παραδειγμάτων του εθνικού πολιτισμού και συμβόλων της εθνικής ταυτότητας. Αν, σύμφωνα με τη γνώμη αυτή, μπορούμε πραγματικά να δούμε αυτή την εξέλιξη, θα είμαστε ικανοί, αφενός να κατανοήσουμε τα ιστορικά και καλλιτεχνικά κριτήρια που κάθε χρονική περίοδος και κάθε κοινωνία χρησιμοποιεί για να μετρήσει την αξία των πολιτιστικών αγαθών και αφετέρου να εξηγήσουμε το πώς και το γιατί των νόμων που έχουν θεσπιστεί για να εξασφαλίσουν τη διατήρηση των πολιτιστικών αγαθών, ή να δικαιολογήσουμε τις ενυπάρχουσες εκπαιδευτικές προθέσεις, κάθε φορά που συγκεκριμένα πολιτιστικά αντικείμενα παρουσιάζονται ως σύμβολα μιας συγκεκριμένης ταυτότητας και ενός συγκεκριμένου πολιτισμού18.

∆ιατήρηση της ιστορικής ή παραδοσιακής ταυτότητας σημαίνει και μια συνεχή εξέλιξη αυτής μέσω του διαλόγου των κοινωνικοπολιτισμικών μορφωμάτων της κάθε εποχής. Έτσι και τα πολιτιστικά αγαθά καθίστανται «στιγμές» καθοριστικές του ανθρώπινου βίου, προσδιορίζοντας την ταυτότητά του.

«Ελληνικότητα είναι αυτή η ατμόσφαιρα που αποπνέουν οι ζωές των ανθρώπων που περιγράφω και αυτό ακριβώς είναι που με εμπνέει ... Καταπιάνομαι με ανθρώπους που ζουν σε αυτή τη φύση, κάτω από αυτό το φως, είναι προσαρμοσμένοι οι ίδιοι, οι ασχολίες και οι παραδόσεις τους σε αυτό το κλίμα, μιλούν κάνοντας λογοτεχνία την καθημερινή τους ζωή, είναι οι ίδιοι έργα τέχνης, καθώς ζουν, παρά την ανθρώπινη μικρότητά τους»19.

Τα μνημεία, λένε, αναπαριστούν κάτι από το παρελθόν στους ανθρώπους του παρόντος και του μέλλοντος20. Η μνήμη, τόσο η συλλογική όσο και η ατομική, είναι το στοιχείο που καθιστά σαφή τη σύνδεση                                                             17 R. Handler, Cultural property and culture theory, Journal of Social Anthropology 2003, 353, 363, ο οποίος υποστηρίζει ότι ο προσδιορισμός της πολιτιστικής ιδιοκτησίας δεν είναι ποτέ απλώς θέμα αντικειμένων⋅ είναι θέμα αντικειμένων σε σχέση με συγκεκριμένες κοινωνικές ταυτότητες.

18 J. Llull Peñalba, Evolución del concepto y de la significación social del patrimonio cultural, Arte, Individuo y Sociedad 2005, 177, 180.

19 Συνέντευξη του Γ. Μακριδάκη, 17.04.2011, www.freesunday.gr

20 C.N. Cipolla, Signs of identity, signs of memory, Archaeological Dialogues 2008, 196, 198.

  6

  7

πολιτιστικών αγαθών και ταυτότητας. Μπορεί, πράγματι, το παρελθόν μας και άρα η μνήμη μας να μην έχουν μια σαφώς καθορισμένη οριογραμμή. Παρ’όλ’αυτά, κανείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει σοβαρά ότι τα πολιτιστικά αγαθά αποτελούν μεν έκφραση της εποχής κατά την οποία δημιουργήθηκαν, προσδιορίζουν όμως άμεσα ή έμμεσα και την εκάστοτε μεταγενέστερη εποχή, αφού αφενός αποτελούν κρίκο συνδετικό με το παρελθόν, αφετέρου διαμορφώνουν συνειδήσεις (έστω και κατ’ελάχιστο βαθμό) μετέχοντας έτσι και στο εκάστοτε παρόν. Στοιχεία, λοιπόν, της «τότε» ταυτότητας [δημιουργού και θεατών τους] – μέσω της δικής τους καλλιτεχνικής ταυτότητας – προσδιορίζουν (έστω και μεταλλασσόμενα ως έννοιες) και τις επόμενες χρονικά ταυτότητες (συνεχιστές-κληρονόμους των προηγουμένων), αποτελώντας συγχρόνως και στοιχεία των ταυτοτήτων αυτών.