Για μια διδασκαλία χωρίς … σύνοραΚαλές Διδακτικές Πρακτικές Φιλολόγων

«με λογισμό και μ’ όνειρο»Ημερίδα, Μεσολόγγι, 28-6-2013

Διοργάνωση: Δρ. Μεταξούλα Μανικάρου, Σχολική Σύμβουλος Φιλολόγων

Σοφία Μπακή,

Φιλόλογος, 1ο ΕΠΑΛ

Μεσολογγίου

Νίκος Ι. Χανιωτάκης,, Ελληνικά Γράμματα,Αθήνα 2010, Το χιούμορ στη διδασκαλία

Το χιούμορ στη διδασκαλία και στην τάξη είναι ένα σχετικά άγνωστο θέμα στην ελληνική διδασκαλία.

«Είναι αλήθεια ότι ακόμα και σήμερα πολλοί εκπαιδευτικοί αποφεύγουν το χιούμορ επειδή θεωρούν τη διδασκαλία ως “σοβαρή υπόθεση” ή επειδή φοβούνται ότι θα χάσουν τον έλεγχο της τάξης ή ακόμα επειδή δεν έχουν συνειδητοποιήσει την αξία και τη σημασία του», παρατηρεί στον πρόλογο του παρόντος

βιβλίου ο I. Ε. Πυργιωτάκης.

Όσον αφορά τουλάχιστον τα ελληνικά δεδομένα, το ίδιο το εκπαιδευτικό σύστημα εξοβελίζει με λιγότερο ή περισσότερο σαφή τρόπο το χιούμορ από τη γλωσσική διδασκαλία. Αποτελεί κοινή διαπίστωση μεταξύ των εκπαιδευτικών (Δαμάσχη-Μικρού 2004, Γιούρης 2005) ότι για τη διδασκαλία της γλώσσας (και της λογοτεχνίας) επιλέγονται κατά κύριο λόγο σοβαρά κείμενα: μολονότι το χιούμορ «κατέχει σημαντική θέση στη ζωή των εφήβων και αποτελεί αναπόσπαστο μέρος του τρόπου τους να αντιλαμβάνονται τον κόσμο» (Γιούρης 2005: 65), στα σχολικά εγχειρίδια περιέχονται κατεξοχήν κείμενα με σοβαρά (έως τραγικά) θέματα ή από τη διδακτέα ύλη αφαιρούνται χιουμοριστικά αποσπάσματα (Δαμάσχη-Μικρού 2004: 8· βλ. επίσης Χανιωτάκης 2010: 105-108).

Ο Χάσης ή Το τζάκωμα και το φτιάσιμον (δηλ, "Ο τσακωμός και η συμφιλίωση"), γράφτηκε στη Ζάκυνθο από το δεκαεφτάχρονο Δημήτριο Γουζέλη το 1790 .Λίγα χρόνια αργότερα, το 1795, ο Γουζέλης πρόσθεσε κι άλλα κωμικά επεισόδια, ώστε το έργο ν' αποκτήσει μια πιο ολοκληρωμένη θεατρική μορφή. Έτσι διαμορφώθηκε η τετράπρακτη έμμετρη κωμωδία. Από το δροσερό, ποιητικό, αθυρόστομο κείμενο του Δ. Γουζέλη, γραμμένο στη ζωντανή ντοπιολαλιά της εποχής, περισσότερο με τη μορφή πολύπρακτης ζακυνθινής "ομιλίας" παρά σαν ολοκληρωμένη κωμωδία, αναδύεται η τζαντιώτικη, αστική κυρίως, κοινωνία της ύστατης Βενετοκρατίας. Με εύθυμα, γλαφυρά χρώματα αποτυπώνεται το περίγραμμα του συγκεκριμένου νησιώτικου μικρόκοσμου: κοινωνικό τοπίο, ανθρωπολογικά χαρακτηριστικά, πολιτισμικά στοιχεία, ήθη, θεσμοί, αξίες, συμπεριφορές και νοοτροπίες. Ο Χάσης, αποτελεί μια "συνοπτική ψυχογραφία του Ζακυνθινού".

O XΑΣΗΣ Ως θέμα της έχει διάφορα επεισόδια της καθημερινής ζωής του Τζάντε του ύστερου 18ου αιώνα, με κεντρικό ήρωα κάποιο υπαρκτό πρόσωπο, συντοπίτη του ποιητή, τον Θοδωρή Καταπόδη (1734-1807), έναν άσημο χωραΐτη παπουτσή, φαφλατά, μουρλοϋπερήφανο "παλληκάρι της φακής" που περνιόταν για σπουδαίος και είχε το παρατσούκλι Χάσης. Δίπλα στον πρωταγωνιστή εμφανίζονται -στις διάφορες σκηνές που εξελίσσονται στο σπίτι του Καταπόδη, στο μαγαζί του, στη γειτονιά ή την ταβέρνα- τα άλλα πρόσωπα της κωμωδίας, πραγματικά κι αυτά: τα μέλη της οικογένειας του (η κακόμοιρη γυναίκα του Κατερίνα, ο αχαΐρευτος γιος του Γερόλυμος, ένα εγγόνι του), κάποιοι φίλοι . Χωρίζεται σε τέσσερα αυτόνομα δραματικά επεισόδια με σπονδυλωτή δομή. Η σύνδεση των επεισοδίων είναι χαλαρή και παρατακτική. Δύναται η αμοιβαία αντικατάσταση επεισοδίων χωρίς διαφοροποίηση ή ανατροπή στην υπόθεση αφού είναι ανύπαρκτος ο θεατρικός μύθος.

Ο Χάσης έχει κάπως τη θέση και λειτουργία ενός Ιανού στην ιστορία της νεοελληνικής κωμωδίας: Είναι πρόδρομος της σατιρικής ηθογραφίας, αλλά συγχρόνως και στραμμένος προς τα πίσω, τελευταία απόληξη της ελληνικής κωμικής παράδοσης, που ξεκίνησε με τον Κατζούρμπο πριν από 200 χρόνια και πλέον, το 1581, και τρέφεται από την ιταλική κωμική παράδοση, από την αναγεννησιακή commedia erudita ως την όψιμη commedia dell’ arte του Gozzi και του πρώιμου Goldoni (δεν πρέπει να θεωρηθεί τυχαίο ότι εκείνη τη δεκαετία μεταφράζονται πάνω από δέκα κωμωδίες του Ιταλού μεταρρυθμιστή της κωμωδίας στα ελληνικά).

Δον Κιχώτης του Θερβάντες…..-   Δεν θα σηκωθώ ποτέ από εδώ, γενναίε ιππότη,

προτού μου κάνει η ευγένειά σας μια ευεργεσία που θέλω να της ζητήσω!

Ο πανδοχέας, βλέποντας τον φιλοξενούμενό του στα γόνατα, τα ‘χασε και δεν ήξερε τι να πει και τι να κάνει. Επέμεινε να τον πείσει να σηκωθεί, μέχρι που αναγκάστηκε να του πει πως θα του έκανε την ευεργεσία που του ζητούσε.

-Τίποτα λιγότερο δεν περίμενα από την μεγαλοπρέπειά σας, κύριέ μου, αποκρίθηκε ο Δον Κιχώτης, και ευθύς σας λέω ότι η ευεργεσία που ζητώ να μου κάνετε είναι, αύριο να με χρίσετε  ιππότη. Απόψε, στο παρεκκλήσι του πύργου σας θα κάνω αγρυπνία τα όπλα….

Μετάφραση από τα Ισπανικά: Κων/νος Φαρίδης*

Υπενθύμιση:Μέσα στο σχολικό εγχειρίδιο της α΄ Λυκείου Κείμενα νεοελληνικής

Λογοτεχνίας υπάρχει απόσπασμα (21ο κεφάλαιο)

ΘΕΜΑΤΑΤΙΚΟΙ ΑΞΟΝΕΣ:

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ και ΦΑΝΤΑΣΙΑΤΟ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ ΠΑΙΧΝΙΔΙ με ομάδες

μαθητώνΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ και το ΘΕΑΤΡΟ Η ΣΥΝΔΕΣΗ με την ΚΟΙΝΩΝΙΑ

ΕΙΔΙΚΟΙ ΔΙΔΑΚΤΙΚΟΙ ΣΤΟΧΟΙΝα δοθεί έμφαση στα γνωρίσματα:Της σάτιρας(χιούμορ και κριτικός έλεγχος με οξεία

αλλά εποικοδομητική πρόθεση, στοιχεία που την καθιστούν κατεξοχήν είδος «κοινωνικής κριτικής» )

Τους εκφραστικούς τρόπους που χρησιμοποιούνται στα κείμενα(επαναλήψεις, παρηχήσεις, διφορούμενα νοήματα, λογοπαίγνια κ.α.)

Της κατανόησης του κωμικού στοιχείου σαν μέσο –εν δυνάμει- ανατροπής της πραγματικότητας, υπονόμευση της συμβατικής κατάστασης.

Τις γλωσσοϋφολογικές επιλογές που συντείνουν στη δραστικότητα ενός σατιρικού κειμένου: χρήση μη «κοινών» ή «αντισυμβατικών» μορφών της γλώσσας (λ.χ. της διαλέκτου ή της καθαρεύουσας, «μείξη γλωσσών» - γλωσσικό pastiche και όμοια)

Την διαθεματική σύνδεση με το θέατρο, μουσική κλπ.

ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ Δίνεται έμφαση: a)στη σύγκριση των δύο κειμένων με γνώμονα το σχήμα

ώστε να καταδειχθεί η ιστορικότητα και η διαχρονική εξέλιξη των θεμάτων και των τρόπων της λογοτεχνικής δημιουργίας, αλλά και η διαλογική σχέση που αναπτύσσουν τα κείμενα γύρω από τον ίδιο θεματικό.

b)στο άνοιγμα της διδασκαλίας σε κείμενα που ανήκουν όχι στενά στην ελληνική παράδοση αλλά στην ευρύτερη πνευματική παράδοση της οποίας η ελληνική αποτελεί αναπόσπαστο μέλος συνολικότερη ευρωπαϊκή και την παγκόσμια. Για παράδειγμα το ένα να είναι θεατρικό κείμενο(Χάσης1795) και το άλλο διήγημα(Δον Κιχώτης 1605 και το 1615 ).

c)στην επικαιροποίηση των θεμάτων: η σκοπιά που επιλέγεται, για την εκκίνηση και την κατάληξη του προβληματισμού, είναι αυτή της σύγχρονης εποχής, ακριβώς γιατί είναι η πιο οικεία και ενδιαφέρει πιο άμεσα τους μαθητές.(δονκιχωτισμός )

Οι μαθητές και οι μαθήτριες πρέπει να είναι σε θέση:

Να αντιλαμβάνονται ότι πίσω από τους αντισυμβατικούς τρόπους / κώδικες ανατροπής (όπως η αλληγορία, η παρωδία, η σάτιρα) κρύβεται η πρόθεση για κοινωνική κριτική, καθώς και να μπορούν να αξιολογούν τον βαθμό ανατρεπτικότητας των λογοτεχνικών κειμένων που εξετάζουν.

Οργάνωση ομάδων μαθητώνΟι μαθητές της τάξης χωρίζονται σε ομάδες και

αναλαμβάνουν να ασχοληθούν με το κείμενο που εμπίπτει στην ομάδα τους με γνώμονα συγκεκριμένες ερωτήσεις – δραστηριότητες. Αφιερώνεται ικανός χρόνος στην ομαδοσυνεργατική μελέτη των κειμένων και ακολουθείται συζήτηση στην ολομέλεια πάνω στα συνεξεταζόμενα κείμενα κάθε ομάδας.

Στη συζήτηση αυτή ο ρόλος του υπεύθυνου καθηγητή είναι καθοδηγητικός και επεξηγηματικός όπου κρίνεται αναγκαίο για τη διασάφηση ορισμένων εννοιών βασικών για τον λογοτεχνικό γραμματισμό (λ.χ. η έννοια της «παρωδίας»). Μέσω της ανάλυσης των κειμένων αναδεικνύεται η κρίσιμη σχέση της λογοτεχνίας «του κωμικού» με την κοινωνική πραγματικότητα και την ιστορική συγκυρία, που καθιστά το φαινομενικά «ελαφρό» δεινό τελικά εργαλείο, το οποίο χώνεται βαθιά στο κοινωνικό σώμα και ξεσκεπάζει τη γελοιότητα της κατεστημένης κατάστασης προκαλώντας την εφησυχασμένη συνείδηση του αναγνώστη (αξιακό περιεχόμενο).

Ο σχολιασμός περιστρέφεται επίσης, και σε γλωσσικά μέσα –τις υφογλωσσολογικές, ακριβέστερα, επιλογές– των δημιουργών προκειμένου να επιτύχουν τον κωμικό / κριτικό στόχο τους.

Γίνεται επίσης, αναφορά στη δύναμη της εικόνας, καλύτερα ακόμη: στην προστιθέμενη δύναμη που αποκτά ο λόγος όταν ενισχύεται κι από την εικόνα, λ.χ. στα σκίτσα των γελοιογράφων, ή στη «ζωντανή» αναπαράσταση (στο θέατρο, στον κινηματογράφο, στην τηλεόραση). Έτσι προτρέπονται οι μαθητές να αναζητήσουν τα στοιχεία αυτά. Για παράδειγμα να αναζητήσουν κινούμενα σχέδια του Δον Κιχώτη!

Ερωτήσεις -Δραστηριότητες1. Κάθε μέλος της ομάδας να επιλέξει μια σειρά από τις

φωτογραφίες που θα δοθούν και θα εντοπίσει τι προκαλεί το γέλιο ,το αστείο(α. το λογοπαίγνιο !β. κυριολεξία ή μεταφορά γ. παιχνίδι επικοινωνιακού πλαισίου/ περίστασης!)

2. Να συγκρίνουν τα κείμενα του Γουζέλη και του Θερβάντες :τι προκαλεί κωμικό αποτέλεσμα σ΄ αυτά;

3. Να ψάξουν να βρουν στο διαδίκτυο :φωτογραφίες, ηχητικά αποσπάσματα, παραστάσεις, ταινίες , κινούμενα σχέδια με σχετικό θέμα. Να δουν μέσα από αυτά την επίδραση που έχουν και την διαφορετική προσέγγιση των ανιμεϊτερ , σκηνοθετών…

4. Να προσπαθήσουν να ενδυθούν τους πρωταγωνιστικούς συγκεκριμένους ρόλους αποσπασματικά μέσα στην τάξη, με την παρότρυνση του διδάσκοντος καθηγητή.

5. Μετά την βιωματική εργασία ο καθηγητής να παροτρύνει τους μαθητές να περιγράψουν τα συναισθήματα που ξεπήδησαν από την μικρή αυτή δραματοποίηση.

6. Να εντοπίσουν τα «επικαιρικά» στοιχεία των κειμένων που δίνονται για την εποχή και τον τόπο όπου γράφονται (στοιχεία νοοτροπίας ,διαπολιτισμικότητα, κοινωνικά θέματα και προβλήματα, γούστα χόμπυ, σχέσεις εξουσίας κ.λ.π

ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Έργα αναφοράς (λογοτεχνικά Λεξικά)

M. H. Abrams, Λεξικό Λογοτεχνικών όρων. Θεωρία, Ιστορία, Κριτική Λογοτεχνίας, μτφρ. Γιάννα Δεληβοριά – Σοφία Χατζηιωαννίδου, εκδ. Πατάκη, Αθήνα 2005.

Λεξικό Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, επιμ. Μιχ. Γ. Μερακλής κ.ά., εκδ. Πατάκη, Αθήνα 2007.

Αφιερώματα περιοδικών – Πρακτικά συνεδρίων 1. Σάτιρα και Πολιτική στη Νεότερη Ελλάδα. Από τον Σολωμό ώς τον

Σεφέρη, εκδ. Εταιρείας Σπουδών Σχολής Μωραΐτη, Αθήνα 1979 (ανατύπωση: 1991).

2. περιοδ. Διαβάζω, τχ. 124 (1985), αφιέρωμα: «Το χιούμορ» 3. _____, τεύχος 217 (1989), αφιέρωμα: «Κόμικς» 4. _____, τεύχος 336 (1994), αφιέρωμα: «Χιούμορ και παιδική

λογοτεχνία»

5. περιοδ. Πόρφυρας, τχ. 133 (Οκτ. – Δεκ. 2009), αφιέρωμα: «Πτυχές της νεοελληνικής σάτιρας»

6. Η σάτιρα και το χιούμορ στην ελληνική λογοτεχνία, Πρακτικά Συμποσίου, περιοδ. Αμάλθεια ,(Λασηθίου), τχ. 142-143, καλοκαίρι 2005.

Διαδίκτυο List of Pubblications in HUMOR Research στο: http://www.worldlingo.com/ma/enwiki/en/List_of_publications_in_humor_research Λήμματα (για το χιούμορ, αστείο, σάτιρα κλπ.) στο http://el.wikipedia.org/wiki/

Βιβλία – Μελέτες 1. Νίκος Ι. Χανιωτάκης, Το χιούμορ στη διδασκαλία, εκδ. Ελληνικά Γράμματα,

Αθήνα 2010.

2. Μίσιου Μαριάννα, Τα κόμικς από το περίπτερο στη σχολική τάξη…ξεφυλλίζοντας τον Γκοσινί. Θεωρητικές, ερμηνευτικές και διδακτικές διαστάσεις, εκδ. ΚΨΜ, Αθήνα 2010.

3. Μένη Κανατσούλη, Ο μεγάλος περίπατος του γέλιου, εκδ. Έκφραση, Αθήνα 1993.

4. Τζαφεροπούλου, Μαρία-Μάγδα, Το χιούμορ στην ελληνική παιδική λογοτεχνία (πεζογραφία 1970-1990), ανέκδ. διδ. διατριβή, Παν/μιο Κρήτης: Π.Τ.Δ.Ε., 1995.

5. Τζάνι Ροντάρι [Gianni Rontari], Γραμματική της φαντασίας. Εισαγωγή στην τέχνη να επινοείς ιστορίες, μτφρ. Γιώργος Κασαπίδης, εκδ. Μεταίχμιο, Αθήνα 2003.

6. Θόδωρος Καρζής, Η σάτιρα και η παγκόσμια ιστορία της. Από τους προγόνους του Αριστοφάνη μέχρι τους απογόνους του Σουρή, εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 2005.

7. Κατερίνα Κωστίου, Η ποιητική της ανατροπής. Σάτιρα, ειρωνεία, παρωδία, χιούμορ, εκδ. Νεφέλη, Αθήνα ,2005.

Νάσος Βαγενάς, Η ειρωνική γλώσσα, εκδ. Στιγμή, Αθήνα 1994, ιδίως σσ. 91-104 (για την ειρωνική γλώσσα του Καβάφη – πβ. και σσ. 105-124).

9. Ανρί Μπερξόν (Henri Bergson), Το γέλιο. Δοκίμιο για τη σημασία του κωμικού, μτφρ. Βασίλης Τομανάς, εκδ. Εξάντας, Αθήνα 1998.

10. Σαρλ Μπωντλαίρ (Charles Beaudelaire), Περί της ουσίας του γέλιου και γενικά περί του κωμικού στις πλαστικές τέχνες, μτφρ. Λίζυ Τσιριμώκου, εκδ. Άγρα, Αθήνα 2000.

11. Σίγκμουντ Φρόυντ (Sigmund Freud), Το ευφυολόγημα και η σχέση του με το ασυνείδητο. Το χιούμορ, εκδ. Πλέθρον, Αθήνα 2009.

http://www.ert.gr/webtv/et1/item/9008-Don-Kichwths-01-122012#.UWGIUGdXgfU

Σοφία Μπακή Φιλόλογος

Σας ευχαριστώ