Αλέξανδρος Παπαδιαμάντ

ης (1851 -1911)

• Όνειρο στο κύμα

Βιογραφικά στοιχεία

• «Παιδί ιερέα και µέλος µιας πολυµελούς οικογένειας, ο Παπαδιαµάντης βίωσε σε ολόκληρη τη ζωή του την οικονοµική ανέχεια.

• Πέρασε την παιδική και εφηβική ηλικία του στην αγαπηµένη του Σκιάθο κι έζησε το µεγαλύτερο µέρος της ενήλικης ζωής του στην Αθήνα. Η ολιγόµηνη παραµονή του στον Αγιον Ορος το 1872 τον έπεισε ότι δεν είναι άξιος να γίνει µοναχός. Δεν κατόρθωσε να ολοκληρώσει τις σπουδές του στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστηµίου Αθηνών.

• Βιοπορίστηκε στην πρωτεύουσα παραδίδοντας µαθήµατα, κάνοντας µεταφράσεις και δηµοσιεύοντας δηµοσιογραφικά κείµενα και τα διηγήµατά του σε περιοδικά και εφηµερίδες της εποχής.

• «Ό τι απάλυνε τη σκληρή πραγµατικότητα της στερηµένης και µονήρους ζωής του ήταν η σταθερή κι ευλαβική πίστη του στην ορθοδοξία (έψαλλε στον Αγιο Ελισσαίο στο Μοναστηράκι) και ο σπλαγχνικός αλκοολισµός.

• Αρνούµενος τις κοινωνικές συµβάσεις κράτησε αποστάσεις ακόµα και από τη λογοτεχνική συντεχνία, προτιµώντας τη µοναξιά και τη συντροφιά των απλών ανθρώπων».

[Ευριπίδης Γαραντούδης, http://www.tanea.gr/ 3/1/2011]

Σκιάθος και Παπαδιαμάντης

Περίοδοι του έργου του

• 1879-1885: Μυθιστορήματα Η μετανάστις, Οι Έμποροι των Εθνών, Η Γυφτοπούλα και η νουβέλα Χρήστος Μηλιόνης.

• 1887-1896: «Υπηρέτρα», «Η σταχομαζώχτρα», «Η μαυρομαντηλού», «Ολόγυρα στη λίμνη» κ.ά.

• 1898-1910: «Όνειρο στο κύμα», «Υπό την Βασιλικήν δρυν», «Η Φόνισσα», «Το Μοιρολόγι της φώκιας», «Άνθος του γιαλού» κ.ά.

Τα διηγήματά του

• Αποτελούν σύντομες συνήθως αφηγήσεις με θέμα στιγμές από τη ζωή ενός ανθρώπου.

• Η έμπνευση τους αντλείται κυρίως από μνήμες του νησιού του και οι ήρωές του είναι απλοί και ταπεινοί νησιώτες.

• Ένα μικρό ποσοστό διηγημάτων του αναφέρεται στη ζωή των φτωχών κατοίκων της Αθήνας

• Έγραψε περίπου 170 διηγήµατα, τα οποία διακρίνονται σε: Σκιαθίτικα και Αθηναϊκά.

Τα διηγήματά του

Χαρακτηρίστηκαν ως:

• Ηθογραφικά • Κοινωνικά• ΨυχογραφικάΓιατί:

Ανέδειξε σε ήρωες των διηγημάτων του τους απλούς, ταπεινούς και βασανισμένους ανθρώπους του καιρού του.

• Υπήρξε όμως και διεισδυτικός ανατόμος της συχνά ταραγμένης τους ψυχής.

Τι είναι ηθογραφία …

• Τα ηθογραφικά κείμενα έχουν ως βασικό στόχο την όσο το δυνατόν πιο πιστή παρουσίαση της ζωής στην ελληνική ύπαιθρο και στο ελληνικό χωριό (τοπικές παραδόσεις, ήθη και έθιμα, χαρακτήρα και νοοτροπία του ελληνικού λαού)

• Η ηθογραφία είναι φαινόμενο καθαρά ελληνικό. • Σε σχέση με όσα συμβαίνουν την εποχή εκείνη στις άλλες

ευρωπαϊκές χώρες, μπορούμε να πούμε ότι η ηθογραφία αποτελεί την ελληνική εκδοχή του ρεαλισμού και, ως ένα βαθμό, του νατουραλισμού.

• Παράλληλα, έχει επηρεαστεί από το πνεύμα του θετικισμού, καθώς και από την επιστήμη της λαογραφίας, που αρχίζει να αναπτύσσεται στη χώρα μας από το 1870 και μετά, με κυριότερο εκπρόσωπο το Νικόλαο Πολίτη.

Λεξικό λογοτεχνικών όρων, ΟΕΔΒ

Το λογοτεχνικό είδος των διηγημάτων του Παπαδιαμάντη

• Παρουσιάζουν μια εξέλιξη από το νατουραλισμό και την ηθογραφία προς το

ρεαλισμό:• Κοινωνικό

• Ψυχολογικό• Ποιητικό

(από σύγχρονους μελετητές χαρακτηρίζονται ως ποιητικός

ρεαλισμός)

Τεχνική

Περιορισμένη δράση, ελάχιστα πρόσωπα, εκτενείς παρεμβάσεις του συγγραφέα στην αφήγηση για να σχολιάσει ένα γεγονός, να εκφράσει τα συναισθήματά του και να προϊδεάσει για γεγονότα που θα ακολουθήσουν.

Γλώσσα

Συνδυάζει τη λόγια με τη

δημοτική και είναι διάσπαρτη

με τύπους εκκλησιαστικούς

και λέξεις του σκιαθίτικου

ιδιώματος.

Βασικά γνωρίσματα του έργου

του • Η θρησκευτική

πίστη• Η φυσιολατρική

διάθεση• Η συχνή χρήση

της πρωτοπρόσωπης αφήγησης

• Η ποικιλία των ανθρώπινων τύπων

• Η συνύπαρξη ρεαλισμού /νατουραλισμού και ποιητικότητας

Θεματικά μοτίβα

Το πάθος για τον ανεκπλήρωτο έρωτα και η νοσταλγία για τη χαμένη αθωότητα

Η αντινομία φύσης – πολιτισμού

Η έκπτωση από τον Παράδεισο

Η υπερβατική θεώρηση του κόσμου

Ο έρωτας και ο θάνατος

Δομικά μοτίβα

• Η ειρωνεία • Το χιούμορ και η διακωμώδηση των ηθών • Οι στατικές περιγραφές • Οι προσημάνσεις και η προοικονομία • Η κινηματογραφική αφήγηση • Η δραματική περιπέτεια και πλοκή• Η συμμετοχή του φυσικού κι εξωλογικού

στοιχείου στον ανθρώπινο πόνο• Το ερωτικό στοιχείο

Όνειρο στο κύμα[ 1900 ]

• Σκιαθίτικο «αυτοβιογραφικό» διήγημα

• Αφήγηση: Πρωτοπρόσωπη Αναδρομική (flash-back).

• Η οπτική γωνία της αφήγησης της ώριμης (δυστυχισμένης) ηλικίας, που αναφέρεται σ’ ένα καθοριστικό συμβάν της (ευτυχισμένης) εφηβείας.

Ο ήρωα

ς• Δίνεται ο τόπος, ο χρόνος, η ηλικία και η ιδιότητα του ήρωα, μια λεπτομερής περιγραφή του (με στοιχεία αυταρέσκειας) και η ευδαιμονία του, που ήταν η συνισταμένη τριών παραγόντων: του τόπου, του χρόνου και των συνθηκών.

Ο χρόνος της αφήγησης • Αντίθεση παρελθόντος-παρόντος • Η ασάφεια του χρόνου (187...) ίσως

σκόπιμη παραπέμπει στο μυθικό χρόνο της αθωότητας και στον απολεσθέντα παράδεισο.

• Περιγράφεται η «παρούσα» κατάσταση του αφηγητή και η πικρόχολη διάθεσή του απέναντι στη θέση του στο δικηγορικό γραφείο και στις προοπτικές εξέλιξής του.

• Εξιδανικεύεται το ευτυχισμένο παρελθόν κοντά στη φύση, σε αντίθεση με το δυσοίωνο ανελεύθερο παρόν.

Ο «φυσικός» άνθρωπος

• Περιγραφή του «χώρου δικαιοδοσίας» του βοσκόπουλου, της φύσης, και τη σχέση του μαζί της, η οποία δηλώνεται με πολλά κτητικά επίθετα («ήτον ιδικόν μου», «όλα εκείνα ήσαν ιδικά μου» κτλ.).

• Απαραίτητη συνθήκη για την ευτυχία: να είναι κανείς "φυσικός άνθρωπος".

Η σχέση του Παπαδιαμάντη με τη φύση

Ο τρόπος που παρατηρεί ο Παπαδιαμάντης τη φύση συνιστά ένα είδος θρησκείας.

• Οδυσσέας Ελύτης, «Η μαγεία του Παπαδιαμάντη», Εν Λευκώ.

Το κοινωνικό-πολιτικό στοιχείο

• Η περιγραφή του πλούτου του κυρ Μόσχου, του περιτειχισμένου κτήματος και του πύργου του, πέραν της συμβολικής σημασίας (ο απαγορευμένος καρπός), περιέχει σαφείς υπαινιγμούς για τη φτώχεια και τις κοινωνικές διακρίσεις της εποχής: εποχή Τρικούπη, οικονομικής και πολιτικής κρίσης, αστικοποίηση ζωής, εμπόριο.

Η Μοσχούλα•Το εγκώμιο στην ομορφιά της Μοσχούλας αποκαλύπτει τον κρυφό έρωτα του βοσκόπουλου γι’ αυτήν. Η Μοσχούλα ανταποκρίνεται διακριτικά και σεμνά στο ενδιαφέρον και το θαυμασμό του.

•Η μετάθεση του έρωτα στην αγαπημένη κατσίκα επειδή του θυμίζει την ανήσυχη, ζωηρή, μελαχρινή, μικρόσωμη και ντελικάτη κόρη (σημασία ομωνυμίας: Μοσχούλας - κόρης- Μοσχούλας-κατσίκας).

Η ομωνυμία Μόσχου-

Μοσχούλας

Ιδιαίτερη σημασία έχουν στο κείμενο οι ομωνυμίες,Μόσχος– Μοσχούλα, που φανερώνει την επιθυμία του νεόπλουτου άρχοντα να διαιωνίσει το όνομα και την περιουσία του.

Το «όνειρο στο κύμα»

Αναβαθμοί έκστασης-libido («λιμπίστηκα»): φύση - θάλασσα - κόρη. Το βοσκόπουλο εκστασιάζεται αρχικά από την ομορφιά της φύσης και τη σαγήνη της θάλασσας και έπειτα από τη θέα της ομορφιάς της λουομένης κόρης. Κυριαρχεί το ερωτικό στοιχείο στις περιγραφές του χώρου, της εσπέρας και της θάλασσας.

Η εσωτερική πάλη• Προσπάθεια του ήρωα να

«δικαιολογήσει» την παρουσία του στο χώρο δικαιοδοσίας της Μοσχούλας και στο “κοινό λουτρό”.

• Πάλη ανάμεσα στην επιθυμία και την ντροπή («εν συνειδήσει αθώος»)

• Απόλαυση του παραμυθένιου «πειρασμού»: «Ήτο πνοή, ίνδαλμα αφάνταστον, όνειρον επιπλέον εις το κύμα. ήτο νηρηίς. Νύμφη, σειρήν, πλέουσα, ως πλέει ναυς μαγική, η ναυς των ονείρων …».

• Αξιοσημείωτη η αναλογία της παγίδευσής του βοσκόπουλου επάνω στο βράχο και της κατσίκας του από το «κοντό σκοινί».

Δραματικά απρόοπτα

το βέλασμα της κατσίκας και η αναγνώριση του βοσκού και

η παράλληλη εμφάνιση της βάρκας

Η αιθέρια επαφή

• Η ηρωική προσπάθεια διάσωσης της Μοσχούλας και το ονειρικό άγγιγμα του σώματός της: «η εκλεκτή, η αιθέριος εκείνη επαφή …το φορτίον το ευάγκαλον» ο ανολοκλήρωτος έρωτας, ο ανικανοποίητος πόθος.

Ο επίλογος της ιστορίας

• Το τέλος της ιστορίας: η θυσία της κατσίκας στο βωμό της λουομένης κόρης. • Ο ανολοκλήρωτος εξιδανικευμένος έρωτας καθόρισε τη μελλοντική ζωή του βοσκόπουλου.• Η απώλεια του παραδείσου.• Το κυκλικό σχήμα («Ω! ας ήμην ακόμη βοσκός εις τα όρη!») • Η αποστασιοποίηση του συγγραφέα από τον αφηγητή - πρωταγωνιστή του (τεχνική πλαστοπροσωπίας).

Αφηγηματικές Τεχνικές

Το «Όνειρο στο κύμα» είναι μια χαρακτηριστική ομοδιηγητική - αυτοδιηγητική αφήγηση, στην οποία ο αφηγητής είναι πρωταγωνιστής (εσωτερική εστίαση).

Η διφυία της αυτοδιηγητικής

αφήγησηςΟ ώριμος αφηγητής καταγράφει γεγονότα της παιδικής του ηλικίας και έτσι προκύπτει η διπλή οπτική γωνία, η «διφυία της αυτοδιηγητικής αφήγησης», δηλαδή η διαφορά προοπτικής ανάμεσα στο «Εγώ που βιώνει» και στο «Εγώ που αφηγείται», εξαιτίας της μεγάλης αφηγηματικής απόστασης ανάμεσα στα γεγονότα.

Η μεταβλητή εστίαση

• Έτσι προκύπτουν κάποιες εναλλαγές στην εστίαση: ο ώριμος αφηγητής ξέρει άλλοτε περισσότερα από τον ήρωά του (παράληψη) και άλλοτε λιγότερα (παράλειψη). Είναι η λεγόμενη μεταβλητή εστίαση, η οποία όμως δεν αλλάζει την κύρια εστίαση του διηγήματος, που είναι η εσωτερική.

• Οι εναλλαγές της εστίασης εγείρουν αγωνία και μυστήριο (Φαρίνου-Μαλαματάρη)

• Σημαντική η εγκιβωτισμένη* αφήγηση για τον πατέρα Σισώη και το παράπτωμά του «ένα είδος πανομοιότυπης μινιατούρας της κυρίως πλοκής» που παρουσιάζει αναλογίες με την ιστορία του πρωταγωνιστή:

• παρουσιάζεται η διατάραξη μιας αρχικής κατάστασης από ένα «πειρασμό» και η δημιουργία μιας νέας κατάστασης.

• Αποτελεί στοιχείο προοικονομίας.

* εγκιβωτισμένη αφήγηση: αφήγηση μέσα στην αφήγηση

Κύρια γνωρίσματα του διηγήματος

Η αντινομία φύσης και πολιτισμού. Η φύση εκπροσωπεί τον αναλφαβητισμό και την ευτυχία, ενώ ο πολιτισμός τα γράμματα, την ανελευθερία και τη δυστυχία. Οι τεχνικές της αφήγησης: η ποιητική αφήγηση, η περιγραφική δεξιοτεχνία και το χιούμορ.

Το θρησκευτικό και το κοινωνικό πλαίσιο: τα διακείμενα από χωρία της Αγίας Γραφής και η σκιαγράφηση των κοινωνικών ανισοτήτων της εποχής.

Οι συμβολισμοί: το σχοινί, οι αμφισημίες, οι ομωνυμίες, το περιτειχισμένο κτήμα κτλ.

Το βουκολικό στοιχείο, που φαίνεται στην περιγραφή του φυσικού στοιχείου.

Το ερωτικό στοιχείο,όπως φαίνεται στον ανέφικτο έρωτα του ήρωα.

Η θάλασσα, ιδιαίτερα, αγνή και προκλητική, ασκεί στον

Παπαδιαμάντη έντονο ερωτισμό και μια νοσταλγική διάθεση

εξαγνισμού. Συμβολίζει τη μυστική ένωση του ήρωα με την αγαπημένη του και τη φευγαλέα εκπλήρωση της επιθυμίας του, μοτίβο που το συναντάμε και στον Κρητικό του

Σολωμού.

Η λειτουργία του θηλυκού στοιχείου: η θάλασσα, η σελήνη, η

γυναίκα

Η σελήνη

• Μίαν εσπέραν… το φως της σελήνης το μελιχρόν, το περιαργυρούν…

• Εκπροσωπεί την ποιητική του ρεαλισμού.

• Είναι το μαγικό, ονειρικό, μυστηριακό στοιχείο που συμβάλλει στη σαγήνευση και παγίδευση του ήρωα.

Η κόρη

• Η λουόμενη κόρη συμβολίζει την τελειότητα, την απόλυτη, εξιδανικευμένη ομορφιά, την αγνότητα. Η ενατένιση του φυσικού κάλλους της γυναίκας ισοδυναμεί με τη θέαση του παραδείσου.

Οι εκφραστικοί τρόποι

Πλούσιοι («Ο ποιητής με τον πεζό λόγο»-Παλαμάς):• Εικόνες• Μεταφορές• Παρομοιώσεις• Επίθετα• Προσωποποιήσεις• Επαναλήψεις• Παρηχήσεις κλπ.

Η πολυσημία του διηγήματος

Οι προτεινόμενες ερμηνείες:Η ηθικο-θρησκευτική ερμηνεία: μια

αλληγορία της έκπτωσης του ανθρώπου από την αρχική κατάσταση ευδαιμονίας με τον

«πειρασμό». Η φυσική ερμηνεία: το διήγημα εκφράζει

την αντίθεση φύσης και πολιτισμού. Η αισθητική ή αισθησιακή ερμηνεία: η μετατόπιση από την «καθαρή αίσθηση» στο

«υψηλό ιδανικό».Η αντιπαράθεση της ευτυχισμένης

εφηβείας στη φθορά της ωριμότητας.Η ψυχαναλυτική ερμηνεία: η καταστολή της επιθυμίας και ο ανολοκλήρωτος έρωτας

που γίνεται τραυματική εμπειρία και μετουσιώνεται σε ασκητικό πάθος.