Ανοικτή επιστήµη και Ανοικτή πρόσβαση: προκλήσεις και ευκαιρίες για την επιστηµονική κοινότητα

Παναγιώτης Γεωργίου Βιβλιοθήκη & Κέντρο Πληροφόρησης Πανεπιστήµιο Πατρών

Περιεχόµενα •  Περί «ανοικτότητας» •  Νέα δεδοµένα, νέες προκλήσεις •  Βασικές έννοιες

•  Ανοικτή Πρόσβαση •  Ανοικτά Δεδοµένα •  Συνεργατική έρευνα

•  Απαιτήσεις επιµόρφωσης και υποστήριξης ενός νέου ερευνητή στο ανοικτό ψηφιακό περιβάλλον

Περί ανοικτότητας •  “Open science is the movement to make scientific research,

data and dissemination accessible to all levels of an inquiring society, amateur or professional…”, Wikipedia

•  Πολυποίκιλο και περίπλοκο πλαίσιο εννοιών

Περί ανοικτότητας

«Ανοίγοντας» τον κύκλο ζωής της έρευνας

Περί ανοικτότητας • Φιλοσοφική συζήτηση – Ζητήµατα/Επιχειρήµατα

•  Ανοικτή Κοινωνία – Διαµοίραση γνώσης •  Δηµόσια πρόσβαση στα αποτελέσµατα δηµόσιας χρηµατοδοτούµενης έρευνας

•  Ταχύτερη και αποτελεσµατικότερη έρευνα (µέσω συνεργασιών) •  Βέλτιστη χρήση των διαθέσιµων πόρων – επίτευξη (πιθανών) οικονοµιών κλίµακας

•  Μεγαλύτερη επίδραση/επίπτωση της έρευνας στην κοινότητα και την κοινωνία

•  Διαφορετικές προσεγγίσεις κατά προτεραιότητα •  1 Όρος, 5 Σχολές σκέψης (Fecher & Friesike)

B. Fecher & S. Friesike, Open Science: One Term, Five Schools of Thought in Opening Science, The Evolving Guide on How the Internet is Changing Research, Collaboration and Scholarly Publishing, Bartling, Sönke, Friesike, Sascha (Eds.), SpringerOpen, 2014, DOI 10.1007/978-3-319-00026-8

Νέα δεδοµένα/οδηγοί στην έρευνα Ι •  Αύξηση του παγκόσµιου ερευνητικού δυναµικού •  Τεράστια και συνεχής αύξηση του επιστηµονικού περιεχοµένου/δεδοµένων

•  Ανάπτυξη νέων ψηφιακών τεχνολογιών και εργαλείων •  διεξαγωγή/οργάνωση της έρευνας: social media, collaborative

networks, κλπ •  Από το Web 3.0 & το Semantic Web προς το Web 4.0, «Open,

Linked and Intelligent Web» • Μακροχρόνια διατήρηση και επαναχρησιµοποίηση του περιεχοµένου/δεδοµένων

•  Διαφύλαξη της εγκυρότητας της έρευνας στο ψηφιακό περιβάλλον

Νέα δεδοµένα/οδηγοί στην έρευνα ΙΙ •  Αλλαγές στο περιβάλλον της δηµοσίευσης των ερευνητικών αποτελεσµάτων

•  Οι επιπτώσεις της κρίσης στην έρευνα •  Νέα χρηµατοδοτικά εργαλεία και ευκαιρίες •  Απαίτηση για ταχύτερη ανταπόκριση και λύσεις στις νέες κοινωνικές προκλήσεις

•  Απαίτηση για ταχύτερη και αποτελεσµατικότερη έρευνα •  Υπευθυνότητα των ερευνητών απέναντι των οργανισµών τους, των φορέων χρηµατοδότησης και της κοινωνίας

•  Οι πολίτες ως ερευνητές (crowd sourcing, citizens science)

(πιθανές) Επιπτώσεις/οφέλη •  Πιο αποτελεσµατική έρευνα •  Στενότερη σύνδεση και ανάδραση της επιστήµης και της κοινωνίας

•  Η εντατική χρήση των δεδοµένων µπορεί να αποτελέσει κρίσιµο παράγοντα οικονοµικής ανάπτυξης

•  Πιο αξιόπιστη έρευνα • Μεγαλύτερη καινοτοµία •  Περισσότερες (εναλλακτικές) ευκαιρίες χρηµατοδότησης (π.χ.

µέσω crowd-funding)

(πιθανές) Ευκαιρίες •  Για τον ερευνητή

•  Ευρύτερη διάχυση και διαµοίραση των αποτελεσµάτων της έρευνάς του •  Περισσότερες ευκαιρίες δηµοσίευσης •  Ανάµειξη σε διευρυµένα, διεθνή δίκτυα ερευνητών και σε πιο διεπιστηµονική έρευνα

•  Ενίσχυση των προοπτικών σταδιοδροµίας •  έρευνα σε ζητήµατα που σε άλλη περίπτωση θα ήταν δύσκολο να αναπτυχθεί αξιόλογη ερευνητική δραστηριότηρα

•  Για τον ερευνητικό/χρηµατοδοτικό οργανισµό: •  Οικονοµική ανάπτυξη •  «Υπεύθυνα» και συνεργατικά ερευνητικά σχήµατα •  Μεγαλύτερη απόδοση των επενδύσεων στην έρευνα

Εµπόδια/Δυσκολίες • Έλλειψη αναγνώρισης (acknowledgement) της ερευνάς του

• Αµφιβολίες για τα πιθανά οφέλη •  Για τον ερευνητή •  Για τον ερευνητικό/χρηµατοδοτικό οργανισµό: •  Για την οικονοµική ανάπτυξη και την κοινωνία

• Αµφιβολίες για την ποιότητα των αποτελεσµάτων • Έλλειψη των απαραίτητων δεξιοτήτων • Νοµικά εµπόδια (π.χ. Διαχείριση πνευµατικών δικαιωµάτων)

• Ανησυχίες για θέµατα ηθικής και ιδιωτικότητας

Βασικές έννοιες: Ανοικτή Πρόσβαση •  “….η διαρκής και χωρίς περιορισµούς πρόσβαση στο ψηφιακό ακαδηµαϊκό και επιστηµονικό περιεχόµενο και η ελεύθερη χρήση του για ερευνητικούς, εκπαιδευτικούς και άλλους νόµιµους σκοπούς µε µοναδική απαίτηση την αναγνώριση και αναφορά του δηµιουργού…”

•  Παράλληλη εξέλιξη µε την ανάπτυξη του internet και του web •  pre-print/e-print archives

•  1991 arXiv.org

Ανοικτή Πρόσβαση: Santa Fe Convention 1999: - οι προκλήσεις της εποχής

•  άµεση διαµοίραση και πρόσβαση στο περιεχόµενο µέσω του web •  δυσαρµονία µεταξύ της ταχύτητας ανάπτυξης της έρευνας και της ανταπόκρισης του παραδοσιακού µοντέλου δηµοσίευσης

•  δυσκολία ευρείας διάχυσης των αποτελέσµατων της έρευνας λόγω της πλήρους µεταφοράς των πνευµατικών δικαιωµάτων από τον δηµιουργό/ερευνητή στον εκδότη

•  η «ακαµψία» της παραδοσιακής διαδικασίας αξιολόγησης (peer-review) συχνά «καταπνίγει»νέες ιδέες, ευνοεί άρθρα ερευνητών από «µεγάλα» ιδρύµατα, προκαλεί υπερβολικές καθυστερήσεις στη δηµοσίευση

•  Δυσαρµονία µεταξύ του υπερβολικού κόστους συνδροµών και των συνεχώς συρικνούµενων προϋπολογισµών των βιβλιοθηκών/ιδρυµάτων è µη βιώσιµο µοντέλο

Ανοικτή Πρόσβαση: υλοποίηση •  1991-2001: Εξάπλωση των ΟΑ αρχείων – τα πρώτα ΟΑ περιοδικά

•  2001: Open Archives Initiative – OAI-PMH •  2001: Budapest Open Access Initiative (BOAI) : •  «…..είναι ελεύθερα διαθέσιµα στο διαδίκτυο, και οι χρήστες είναι ελεύθεροι να διαβάσουν, κατεβάσουν (download), αντιγράψουν, κυκλοφορήσουν, εκτυπώσουν, αναζητήσουν ή να συνδέσουν (link) το πλήρες κείµενο αυτών των τεκµηρίων, να τα αναλύσουν για την δηµιουργία ευρετηρίου, να τα περάσουν ως δεδοµένα σε λογισµικό ή να τα χρησιµοποιήσουν για οποιονδήποτε άλλο νόµιµο σκοπό, χωρίς οικονοµικά, νοµικά ή τεχνικά εµπόδια, πέρα από τα απαιτούµενα για την πρόσβαση στο διαδίκτυο. Ο µόνος περιορισµός σχετικά µε την αναπαραγωγή και την κυκλοφορία των τεκµηρίων και αντίστοιχα των πνευµατικών δικαιωµάτων, θα πρέπει να είναι η δυνατότητα του δηµιουργού να έχει τον έλεγχο στην ακεραιότητα της δουλειάς του και το δικαίωµα να αναγνωρίζεταi και να αναφέρεται µε τον κατάλληλο τρόπο…»

Ανοικτή Πρόσβαση: υλοποίηση •  2001: πρώτοι OA Harvesters •  2002: BioMed Central – Open Access Charter

•  2002: Creative Commons •  2003: Bethesda Statement on Open Access Publishing •  2003: Public Library of Science (PLoS) first OA journal- PLoS

Biology

•  2003: Directory of OA Journals (DOAJ) •  2007: FP7 OA pilot •  2014: SCOAP3 starts

9.000 επιστηµονικά περιοδικά και 2.500 αποθετήρια και ψηφιακές συλλογές

Βασικές έννοιες: Ανοικτά Δεδοµένα •  “Ανοιχτά είναι τα δεδοµένα που µπορούν ελεύθερα να χρησιµοποιηθούν, να επαναχρησιµοποιηθούν και να αναδιανεµηθούν από οποιονδήποτε – υπό τον όρο να γίνεται αναφορά στους δηµιουργούς και να διατίθενται, µε τη σειρά τους, υπό τους ίδιους όρους”, OKFN Greece

•  Διαθεσιµότητα και Προσβασιµότητα •  Επαναχρησιµοποίηση και Αναδιανοµή •  Καθολική Συµµετοχή

•  Επόµενο βήµα: Ανοικτά Συνδεδεµένα Δεδοµένα

Βασικές έννοιες: Συνεργατική έρευνα •  Αίτια:

•  Αυξανόµενη διεπιστηµονική ερευνητική δραστηριότητα •  Νέες τεχνολογίες στις επικοινωνίες και την πληροφορική

•  Βασικές µορφές συνεργασίας: •  Διαµοίραση/επικοινωνία γνώσεων και ιδεών (ερευνητικά δίκτυα, “social” media)

•  Κοινή χρήση υποδοµών, πόρων και δεδοµένων µέσω κατάλληλων εργαλείων και υπηρεσιών: εύρεση χρηµατοδότησης, διαµοίραση ερευνητικών δεδοµένων, συγγραφικά εργαλεία κλπ

Απαιτήσεις επιµόρφωσης και υποστήριξης (Ι)

▫  Open Science στην καθηµερινή ζωή (ενός ερευνητή...) ▫  Αναζήτηση πολιτικών και ευκαιριών χρηµατοδότησης ▫  Συµµετοχή σε ερευνητικά δίκτυα και κοινότητες ▫  Τάσεις και (alt)metrics ▫  Πρακτικές και εργαλεία ▫  Διαχείριση δεδοµένων και αποτελεσµάτων

▫  Επιστηµονικές δηµοσιεύσεις ▫  Πέρα από την συγγραφή και υποβολή ενός άρθρου ▫  Κριτήρια επιλογής περιοδικού ▫  Πρότυπα και κανόνες συγγραφής και δηµοσίευσης ▫  Διαδικασίες ηλεκτρονικής δηµοσίευσης – νέοι τύποι δηµοσιεύσεων

(π.χ. Video journals, data journals) ▫  Μακροχρόνια διατήρηση και επαναχρησιµοποίηση ▫  Νέες διαδικασίες αξιολόγησης

Απαιτήσεις επιµόρφωσης και υποστήριξης (ΙΙ)

▫  Διαδικασίες και πρακτικές Ανοικτής Πρόσβασης •  Που και πως να δηµοσιεύσεω •  ΟΑ πολιτικές των εκδοτών (κι όµως υπάρχουν...) •  Αυτοαρχειοθέτηση αποτελεσµάτων/δηµοσιεύσεων •  Επιχειρηµατικά µοντέλα και Οικονοµικά της Ανοικτής Πρόσβασης:

Green & Gold OA, APCs, Mandates κλπ. ▫  Διαχείριση δεδοµένων ▫  Γιατί και πως Ανοικτά Δεδοµένα: πρακτικές, εργαλεία, υποδοµές, πνευµατικά δικαιώµατα

▫  Συνδεδεµένα Δεδοµένα

Απαιτήσεις επιµόρφωσης και υποστήριξης (ΙΙΙ)

▫  Πνευµατικά Δικαιώµατα ▫  Άδειες, Creative Commons, DRM κλπ

▫  Εργαλεία συνεργατικής έρευνας ▫  Open research notebooks ▫  networks

▫  Λογοκλοπή ▫  Οργάνωση, διαχείριση και διάχυση ερευνητικών αποτελεσµάτων και της ερευνητικής δραστηριότητας: CRIS, αναγνωριστικά οντοτήτων και οργανισµών κλπ

▫  Αξιολόγηση

Συµπεράσµατα

•  Νέες ανάγκες πληροφοριακής εκπαίδευσης ερευνητών σε διεπιστηµονικό επίπεδο •  Απόκτηση εύρους γνώσεων και δεξιοτήτων •  Οι βιβλιοθήκες αποτελούν ίσως το µόνο φορέα υποστήριξης των νέων ερευνητών

•  Καλλιέργεια «ανοικτής» κουλτούρας στις νέες γενιές ερευνητών •  Συνεργασίας διδακτικού προσωπικού και βιβλιοθηκών (δυνητικά και εκδοτών) για την ανάπτυξη κατάλληλων εκπαιδευτικών εργαλείων, υπηρεσιών και υλικού.

ΕυχαριστΩ!

mail: panos@lis.upatras.gr