Α Ι Τ Ι Α ΚΑΙ Σ Υ Ν Θ Η Κ Ε Σ Δ Η Μ Ι Ο Υ Ρ Γ Ι Α Σ

ΤΟΥ ΠΛΗΘΩΡΙΣΜΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ του Χρήστου Τσουκαλά

Ο πληθωρισμός κεφαλαίου δημιουργείται με πάρα πολλούς τρόπους και είναι πια στην εποχή της Κρίσης το μεγαλύτερο πρόβλημα του πλανήτη. Συμπρωταγωνιστές σε αυτή τη διαδικασία είναιʽʽ ʼʼ

το κεφάλαιο και το κράτος. Απόδειξη δε αυτού του πληθωρισμού, του υπερβολικού δηλαδή, του πλεονάζοντος κεφαλαίου, το οποίο έχει υπερβεί τα όριά του, είναι και η αδυναμία στήριξής του από την άρχουσα τάξη σε κάθε χώρα ξεχωριστά αλλά και συνολικά σε πλανητική κλίμακα. Η απαξίωσή του, η καταστροφή του, είναι λογική, φυσική, εξυγιαντική για το ίδιο το σύστημα, αναγκαία. Το γεγονός όμως ότι αυτή η αναγκαία απαξίωση παίρνει τη μορφή της Κρίσης πουʽʽ ʼʼ ζούμε, με τις οδυνηρές για τους λαούς συνέπειές της, οφείλεται στη δυνατότητα του κεφαλαίου να ασκεί εξουσία. Σχεδόν κάθε εξουσία. Οικονομική, πολιτική, ιδεολογική, ταξική, εθνική, ιμπεριαλιστική, θεαματική, κλπ.

Η εξουσία όμως αυτή δεν μπορεί να αναιρέσει τους νόμους που διέπουν την ίδια την καπιταλιστική οικονομία, τις εγγενείς αντιφάσεις της, τον παραλογισμό ουσιαστικά του συστήματος, χωρίς την αναίρεση της λογικής του ίδιου του κεφαλαίου και της αστικής τάξης.

Την ύπαρξη ορίων στη μεγέθυνση του κεφαλαίου ανέλυσαν και απέδειξαν οι πιο διάσημοι στοχαστές και μελετητές της καπιταλιστικής οικονομίας, (παρά τις μεταξύ τους τεράστιες διαφορές και ταξικές αντιπαλότητες ακόμα), Μαρξ, Κέυνς, Κοντράτιεφ, Σουμπέτερ, και άλλοι που δεν γνωρίζω. Οι θεωρίες τους μάλιστα έχουν αναδειχτεί ως οι πιο σημαντικές, αυτές με τη μεγαλύτερη απήχηση και έχουν δοκιμασθεί στο χρόνο. Αυτοί εξηγούν, προβλέπουν και μάλλον περιμένουν τις κρίσεις. Εννοώντας τες ως αναίρεση της υπέρβασης των ορίων της κεφαλαιοκρατικής παραγωγής ή αποκατάσταση της διαταραγμένης ισορροπίας.

Ιδιαίτερα η θεωρία του Μαρξ για την πτώση του Μέσου Ποσοστού Κέρδους (Μ.Π.Κ) αποδεικνύεται με τη σιγουριά της μαθηματικής λογικής και επιστήμης. Διαπιστώνεται ακόμα με την εμπειρική και ιστορική παρατήρηση. Αυτή μας δίνει τη δυνατότητα να φωτίσουμε τα γεγονότα και τις εξελίξεις, να κατανοήσουμε τους νόμους κίνησης της καπιταλιστικής οικονομίας και ίσως να την αλλάξουμε.

Σύμφωνα με αυτήν το Μ.Π.Κ. εξαρτάται από: α) το ποσοστό υπεραξίας ή εκμετάλλευσης .

Δηλαδή τον τρόπο που μοιράζεται στα δύο η αξία που παράγει η εργατική δύναμη. Το ένα στον εργάτη ως μισθός, ασφάλιση κλπ (ονομάζεται μεταβλητό κεφάλαιο και συμβολίζεται με το v )ʽ ʼ και το άλλο στον κεφαλαιούχο ως κέρδος, υπεραξία ή απλήρωτη εργασία (συμβολίζεται με το s ). Σε μαθηματική γλώσσα: (s/v ). Αυτό το κλάσμα, η σχέση αλλιώς, δείχνει το ποσοστόʽ ʼ υπεραξίας.

β) από την οργανική σύνθεση του κεφαλαίου. Τη σχέση δηλαδή του σταθερού κεφαλαίου, (όπου σταθερό κεφάλαιο θεωρούνται η αξία των μηχανών, των εγκαταστάσεων, των πρώτων υλών, των εργαστηρίων κλπ. και συμβολίζεται με το c ), προς το μεταβλητό κεφάλαιο. Σεʽ ʼ μαθηματική γλώσσα:( c/v ).Το κλάσμα αυτό, η σχέση αλλιώς, δείχνει την οργανική σύνθεση του κεφαλαίου.

Συμβολίζοντας το ποσοστό κέρδους με το (R) υπολογίζουμε: R= S/(C+V). Αντικαθιστώντας τα γράμματα με αριθμούς έχουμε π.χ. R=50/100+50=50/150.

Πράγμα που σημαίνει ότι το ποσοστό κέρδους R=33,3%.

Επειδή όμως η οργανική σύνθεση του κεφαλαίου αυξάνεται διαχρονικά με τις νέες πιο ακριβές μηχανές, με τους αυτοματισμούς κλπ, οι αριθμοί αλλάζουν. Έτσι, αν δεκαπλλασιαστεί π.χ το cʽʽ ʼʼ έχουμε: R=50/1000+50=50/10050 πράγμα που σημαίνει ότι το ποσοστό κέρδους R=4,76%.

Όσο λοιπόν αυξάνεται η οργανική σύνθεση του κεφαλαίου τόσο πέφτει το ποσοστό κέρδους. Ακόμα, η πιθανή αύξηση του βαθμού εκμετάλλευσης (του ποσοστού υπεραξίας) δεν μπορεί να εμποδίσει, να αντισταθμίσει τη μείωση του ποσοστού κέρδους. Γιατί η αύξηση της οργανικής σύνθεσης του κεφαλαίου είναι πάντα σχεδόν ταχύτερη από την αύξηση του ποσοστού υπεραξίας. Γιατί υπάρχουν όρια στην συμπίεση του εργατικού κόστους. Γιατί ο μισθός των εργατών δεν μπορεί για πολύ καιρό να υπολείπεται του κόστους ζωής. Γιατί η υπεραξία συνδέεται, εξαρτάται, ορίζεται, και είναι μέρος της αξίας που παράγει η εργατική δύναμη. Όλα αυτά βέβαια, αν δεχθούμε την αρχή που διατυπώθηκε από την εποχή του Άνταμ Σμιθ: «μόνο η ανθρώπινη εργασία δημιουργεί νέα αξία».

Με βάση την αρχή αυτή, όσο ο κεφαλαιοκράτης μειώνει τη συμμετοχή της εργασίας στην παραγωγή τόσο περιορίζει την πηγή της υπεραξίας. Η προσπάθειά του να μειώσει το εργατικό κόστος αυξάνοντας την παραγωγικότητα της εργασίας με τεράστιες δαπάνες τεχνολογικών καινοτομιών και αποτελεσματικότερων μεθόδων παραγωγής είναι τραγική. Με την αρχαιοελληνική σημασία της λέξης: η πετυχημένη προσπάθειά του, η νίκη του, είναι ταυτόχρονα η καταστροφή του, αφού έτσι τελικά οδηγείται στην πτώση του Μ.Π.Κ, το οποίο ήθελε να αυξήσει.!

Το συμπέρασμα αυτό είναι παράλογο, αν το δούμε από τη σκοπιά του μεμονωμένου κεφαλαιοκράτη ή της επιχείρησης. Είναι όμως αληθινό, αν το εξετάσουμε από τη σκοπιά του συνολικού κεφαλαίου. Γιατί ο κάθε επιχειρηματίας εισάγοντας καινοτομίες, αυξάνοντας την παραγωγικότητα της εργασίας στην επιχείρησή του πάνω από το μέσο όρο της (κοινωνικής) παραγωγικότητας αποκτά βέβαια πλεονέκτημα. Μπορεί έτσι να πουλά τα προιόντα του πάνω από την αξία τους, (όπως αυτή ορίζεται από την κλασική αστική οικονομία), βγάζοντας υπερ-κέρδος, κρατώντας το παραγωγικό πλεονέκτημα για τον εαυτό του, ως ιδιοκτησία, εξυπηρετώντας και εκμεταλλευόμενος την κοινωνία, σε βάρος ακόμα και των άλλων επιχειρήσεων ή και κεφαλαίων.

Αυτό όμως δεν μπορεί να συμβεί για το σύνολο των επιχειρήσεων ενός κλάδου και πολύ περισσότερο για το σύνολο των κλάδων της οικονομίας. Αναγκαστικά και μέσω του ανταγωνισμού τα κεφάλαια οδηγούνται σε ένα μέσο ποσοστό κέρδους, σε ένα μέσο επίπεδο κοινωνικής παραγωγικότητας. Τότε το παραγωγικό πλεονέκτημα της προσωρινά πρωτοπορούσας επιχείρησης εξουδετερώνεται, αποκαθίσταται η καπιταλιστική ισορροπία, το υπερ-κέρδος χάνεται και παραμένει μόνο η υπεραξία ως απλήρωτη εργασία. Όμως η αυξημένη οργανική σύνθεση του συνολικού κεφαλαίου έχει πια κατοχυρωθεί και οδηγεί στην πτώση του Μ.Π.Κ. Από την άλλη μεριά βέβαια η καπιταλιστική οικονομία είναι άναρχη, ανταγωνιστική. Η ισορροπία της είναι μάλλον δυνητική, υπάρχει ως τάση, ενώ η ανατροπή της διαρκής. Υφίσταται διαρκής εναλλαγή ισορροπίας-ανισορροπίας. Σχηματίζονται οικονομικοί κύκλοι. Οι ανθούσες επιχειρήσεις συνυπάρχουν λογικά με τους αδύναμους κρίκους που καταρρέουν.ʽʽ ʼʼ

Η πτώση του Μ.Π.Κ. εμφανίζεται απλά στην καθημερινότητα ως πτώση της κερδοφορίας των επιχειρήσεων. Ιδιαίτερα σε εποχές κρίσης όπως αυτή που ζούμε. Συχνά βέβαια, σε ομαλέςʽʽ ʼʼ συνθήκες, εκείνο που συμβαίνει είναι η αύξηση του συνόλου των κερδών με ταυτόχρονη πτώση του Μ.Π.Κ. Και αυξάνονται δηλ. τα συνολικά κέρδη, επειδή αυξάνονται τα συνολικά κεφάλαια, και έχουμε πτώση του Μ.Π.Κ. Στην κρίση πέφτει ακόμα και η συνολική κερδοφορία, καταρρέουν πολυεθνικές, παγκόσμιοι κολοσοί, και εξαυλώνονται τρισεκατομμύρια στα χρηματιστήρια του πλανήτη. Δεν είναι όμως η κρίση που οδηγεί στην πτώση του Μ.Π.Κ. αλλά το αντίστροφο. Η κρίση βέβαια την επιτείνει και την αποκαλύπτει.

Το κεφάλαιο αφού δεν μπορεί να καταργήσει το νόμο για τη δημιουργία της αξίας προσπαθεί να τον ...παρακάμψει. Αφού η κυριότερη λειτουργία του κέρδους είναι να αυξάνει το κεφάλαιο, αν το κεφάλαιο μιας επιχείρησης ή το κεφάλαιο γενικά αυξηθεί, το κέρδος έχει σχεδόνʽʽ ʼʼ πραγματοποιηθεί. Δεν είναι ανάγκη δηλαδή, να παραχθεί νέα αξία για να αυξηθεί το κεφάλαιο. Αυτό μπορεί να συμβεί και με την αύξηση της ιδιοκτησίας.! Αυτό μπορεί να γίνει με τη μετατροπή του δημόσιου πλούτου σε ιδιωτικό, σε ιδιοκτησία. Όταν αυτό γίνεται ραγδαία, όπως στη Ρωσία με την πτώση του λεγόμενου υπαρκτού σοσιαλισμού, έχουμε το φαινόμενο του ληστρικού καπιταλισμού. Όταν γίνεται πιο ομαλά έχουμε τις συνηθησμένεςʽʽ ʼʼ αποκρατικοποιήσεις του νεοφιλελευθερισμού. Με την αύξηση των αντικειμένων, των τομέων ιδιοκτησίας δεν έχουμε βέβαια δημιουργία πλούτου αλλά μεταφορά, μεταβίβασή του. Αυτό όμως

δεν εμποδίζει τον ιδιοκτήτη να αποκτά δικαιώματα επί του παραγόμενου πλούτου της κοινωνίας. Η αξία (με ή χωρίς αντίκρυσμα) της νέας αυτής περιουσίας υπολογίζεται από την αγορά με βάση το κέρδος-εισόδημα που φέρνει στον ιδιοκτήτη, πολλαπλασιάζοντας το ετήσιο αυτό κέρδος επί το μέσο πολλαπλασιαστή κερδών (Π/Ε). Προφανώς στις περιπτώσεις αυτές δεν αυξάνεται ο πλούτος που παράγει η κοινωνία αλλά αφαιρείται κοινωνική, δημόσια περιουσία και μετατρέπεται σε ατομική ιδιοκτησία, σε εμπόρευμα και κεφάλαιο. Ο νόμος δηλαδή μπορεί να «δημιουργήσει» ή και να εξαφανίσει αντίστροφα πλούτο-κεφάλαιο (πχ με μια δήμευση). Εννοείται ότι οι ιδιοκτησίες αυτές συνυπολογίζονται στα συνολικά κεφάλαια, γιατί λειτουργούν ως κεφάλαια άσχετα αν έχουν αντίκρυσμα ή όχι. Άλλωστε η ιδιοκτησία είναι σχέση μεταξύ ανθρώπων, νομικό κατασκεύασμα, και δεν αφορά τις όποιες σχέσεις των ανθρώπων με τα άψυχα ή τα έμψυχα.

Έτσι μετατρέπονται σε ιδιοκτησίες [η γη, το έδαφος, οι πηγές πρώτων υλών, τα φυσικά αγαθά (που μπορούν να δεσμευτούν και δεν είναι ανεξάντλητα), οι ευρεσιτεχνίες, τα πνευματικά δικαιώματα, τα φάρμακα, το ανθρώπινο γονιδίωμα, οι συχνότητες ραδιοφώνων, τηλεοράσεων, κινητής τηλεφωνίας, οι τροχιές δορυφόρων, οι αθλητικές ομάδες, οτιδήποτε τέλος πάντων μπορεί να απαγορευτεί η χρήση του από τους άλλους ανθρώπους (μη ιδιοκτήτες) και μπορεί να εισπραχτεί τέλος, δικαίωμα χρήσης κλπ.] όσα δηλαδή έδωσε η φύση και όσα είναι ανθρώπινες κατασκευές είτε τα χρησιμοποιούσε από παλιά ο άνθρωπος είτε έγινε κατορθωτή η χρήση τους χάρη στις νέες τεχνολογίες. Αλλά και κάθε ανθρώπινη σχέση μετατρέπεται σε εμπορευματική επομένως παράγονται υπηρεσίες και σχηματίζονται ιδιοκτησίες επί αυτών. ʽʽ ʼʼ

Ένας άλλος τρόπος παράκαμψης του νόμου της αξίας είναι ο τζόγος, οι ανταλλαγές ιδιοκτησιών, δικαιωμάτων ιδιοκτησίας, οι προθεσμιακές αγορές, οι χρηματιστηριακές συναλλαγές κλπ. Αν σχηματίζαμε μια πρόχειρη, απλουστευτική πυραμίδα συναλλαγών θα βάζαμε στη βάση της τις ανταλλαγές χρήσιμων αξιών προς κατανάλωση. Στο πρώτο σκαλί την πώληση εμπορευμάτων (ανταλλακτικών-χρήσιμων αξιών). Εδώ εμφανίζεται και αναπτύσσεται το εμπόριο που διακινεί εμπορευματικές αξίες προς κατανάλωση. Στο δεύτερο σκαλί μπαίνει το εμπόριο παραγωγικών δυνάμεων, όπως εμπόριο δούλων, εργαλείων, μηχανών, πρώτων υλών κλπ. Στο τρίτο πάγιων εγκαταστάσεων, ιδιοκτησιών, κτηρίων, χωραφιών, ...Στο τέταρτο εμφανίζεται το εμπόριο χρήματος και ο τόκος από τους αργυραμοιβούς ως τις τράπεζες. Στο πέμπτο θα βάζαμε τις ανταλλαγές, αγοραπωλησίες, επιχειρήσεων. Στο έκτο τις προθεσμιακές αγορές, τα συμβόλαια μελλοντικής εκπλήρωσης, τα δομημένα ομόλογα κλπ.( swaps, options, futures, forwards,short selling, structured bonds).

Έχουμε έτσι μια σχηματική κλιμάκωση του μεγέθους των αξιών που μπορεί να ανταλλάξει ένας άνθρωπος αλλά και η κοινωνία στο σύνολό της. Προφανώς στη βάση έχουμε ανταλλαγή χρήσιμων αξιών για ατομική χρήση πολύ μικρής αξίας ανάμεσα σε παραγωγούς. Στο πρώτο επίπεδο έχουμε την πώληση καταναλωτικών προιόντων από τον έμπορο, ο οποίος μπορεί να πουλά μεγάλες ποσότητες, μεγάλης συνεπώς συνολικής αξίας. Στα επόμενα επίπεδα αυξάνεται κλμακωτά το μέγεθος της αξίας που μπορεί να αγορασθεί-πωληθεί, ανταλλαχθεί. Στα κορυφαία σκαλιά το μέγεθος της αξίας γίνεται σχεδόν απεριόριστο και συχνά ταυτόχρονα το αντικείμενο της αγοραπωλησίας χάνει την υλική του μορφή. Εδώ δεν χρειάζεται να μετακινηθούν υλικά αντικείμενα, δεν χρειάζεται να τα ακουμπήσουν χέρια. Οι αξίες έχουν πάρει πια άυλη μορφή όπως οι άυλοι τίτλοι. Έτσι σχηματίζεται η άυλη οικονομία, η οποία όμως πηγάζει, εδράζεται, βασίζεται, συνδέεται άρρηκτα με τη λεγόμενη πραγματική. Συχνότατα η διάκρισή τους, αντί να αποσκοπεί στη θεωρητική μελέτη τους, γίνεται για να συσκοτίσει και να θολώσει τα πράγματα, τις ευθύνες κράτους-κεφαλαίου, αποκρύπτοντας τον ενιαίο χαρακτήρα της καπιταλιστικής οικονομίας πραγματικής ή άυλης. Άλλωστε το παιχνίδι δεν παίζεται με χαρτονομίσματα μονόπολης αλλά με κανονικό χρήμα και το κέρδος, σε όποια σφαίρα της οικονομικής δραστηριότητας και αν προκύψει, έχει τη δυνατότητα να μετασχηματισθεί σε οποιαδήποτε αξία υλική ή άυλη αδιάφορο.

Σε όλες αυτές τις συναλλαγές από τη βάση ως κορυφή ισχύει ο νόμος της Ανισότητας των Συναλλαγών. Σε κάθε συναλλαγή δεν είναι εφικτό να έχουν και οι δυο συναλλασόμενοι το ίδιο ακριβώς όφελος. Αναγκαστικά κάποιος οφελείται περισσότερο ή κάποιος οφελείται και ο άλλος ζημιώνει ή κάποιος ζημιώνει περισσότερο. Επομένως στη βάση της πυραμίδας των συναλλαγών αυτή η διαφορά οφέλους είναι κατά κανόνα μηδαμινή, όμως στην κορυφή γίνεται τεράστια, ασύλληπτου σχεδόν μεγέθους. Βέβαια σε όλη αυτή την τεράστια ποικιλία συναλλαγών δεν

έχουμε δημιουργία αξίας αλλά μεταφορά της. Εδώ δεν σχηματίζεται νέος πλούτος μόνο χέρια αλλάζει. Επομένως δεν έχει ισχύ ο νόμος που διέπει τη δημιουργία της αξίας και την υπεραξία. Η πτώση του Μ.Π.Κ. φαίνεται να έχει αντιμετωπισθεί! Το κεφάλαιο έχει κερδήσει!

Είναι ο τομέας λοιπόν της οικονομίας που έχει σχεδόν απεριόριστα ποσοστά κέρδους. Και ζημιάς βεβαίως, βεβαίως!! Εδώ και τα μεγέθη αξιών και τα ποσοστά κέρδους απελευθερώνται και γίνονται τεράστια. Υπάρχει βέβαια συμμετρία, αναλογία ανάμεσα στα κέρδη και στον κίνδυνο ζημιών. Πρόκειται για επενδύσεις ψηλού ρίσκου. Εδώ απελευθερώνονται οι προσδοκίες, οι φαντασιώσεις, η υπεροψία, η μαγκιά των καπιταλιστών και η ανταγωνιστική και κανιβαλική φύση του κεφαλαίου. Εφαρμόζεται ο νόμος της ανθρώπινης ζούγκλας: «ο θάνατός σου η ζωή μου». Αντίπαλος του κεφαλαίου είναι το κεφάλαιο. Οι δαίμονες και οι εφιάλτες του κεφαλαίου, οι τέσσερις ιππότες της αποκάλυψης, βρίσκουν το βασίλειό τους, θύμα τους ολόκληρη η κοινωνία.