μακεδονία στην τουρκοκρατία

Η Μακεδονία κατά την Τουρκοκρατία

Μπορεί η περίοδος της Τουρκοκρατίας, όπως ανέφερε

πρόσφατα ένας ιστορικός, να μην ήταν μια κατασκότεινη

περίοδος, σίγουρα όμως τα φώτα που κατά ριπάς φώτι-

ζαν την εποχή και έδιναν ανάσες στους υποτελείς δεν

τους τα χάρισαν οι κατακτητές αλλά η προσπάθεια, η επι-

τηδειότητα, ο κόπος, ο πόνος, η αντίσταση και το αίμα

των ιδίων. Η περίοδος της Τουρκοκρατίας αποτελεί την

πιο μεγάλη δοκιμασία και περιπέτεια για όλη την αργό-

συρτη ελληνική συνέχεια. Δεν είναι τυχαίο πως το κρα-

ταιό και ρωμαλέο γένος των Ρωμαίων της Ανατολικής

Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας θα περιβληθεί εις το εξής και το διηνεκές

προσωνύμιο της πονεμένης Ρωμιοσύνης. Και η έννοια της Ρωμιοσύνης

θα ταυτιστεί με τη χαρμολύπη.

Εν αιχμαλωσία λοιπόν και ως χρυσός εν χωνευτηρίω δοκιμάστηκε ο

ελληνισμός σε όλα τα κατά τόπους διαμερίσματά του για αιώνες. Κατά

τους χρόνους αυτούς η ταύτιση του γένους με την πίστη θα γίνει ξεκά-

θαρη, κι έτσι θα χαθούν για πάντα για τον ελληνισμό όσοι για ποικίλους

λόγους αλλαξοπίστησαν. Επισημαίνουμε και την τραγική εκτόπιση

όσων κατοικούσαν στις περιοχές που απελευθερώθηκαν, κατά την αν-

ταλλαγή των πληθυσμών.

Παράλληλο δράμα θα αποτελέσει για τις οικογένειες -και ιδιαίτερα

για τα ίδια τα παιδιά- το παιδομάζωμα, που θα τα σύρει από την οικογε-

νειακή τους εστία και θαλπωρή στα στρατόπεδα για να υπηρετήσουν

ως γενίτσαροι τον σουλτάνο.

Σίγουρα όμως η περίοδος αυτή δεν έχει μόνο δηώσεις, εξευτελι-

σμούς και εξανδραποδισμούς, αλλά και ιδιαίτερες στιγμές προσωπικής

και συλλογικής ανάτασης, αντίστασης, αυτοθυσίας και προσφοράς, κα-

θώς επίσης και πετυχημένες προσπάθειες αυτοοργάνωσης, κοινοτικής

προκοπής και προόδου σε ποικίλους τομείς της καθημερινότητας. Μό-

νο που μετά την απελευθέρωση φορτωθήκαμε ή μας φόρτωσαν με ό,τι

ξένο φανταχτερό και δανεικό και, όπως γνωρίζετε πολύ καλά, ακόμη

πληρώνουμε...

Επιμέλεια αφιερώματος, συνέντευξη,

κείμενο:

Στέλιος Κούκος

[email protected]

Συνέντευξη

Φωκίων Π. Κοτζαγεώργης

Άρθρα

Γεώργιος Κετικίδης

Γιώργος Φουστέρης

Σάββας Μαυρίδης

Κείμενα, ντοκουμέντα

Διαταγή για παιδομάζωμα

Μαρτύριο Αγίου Αθανασίου

Κουλακιώτη

“Η εξάλειψις ταραχοποιού και

δημεγέρτη“

Δημοτικά τραγούδια

36/2Κυριακή 03.04.2011 MAKΕΔΟΝΙΑ


Η κατάκτηση της Μακεδονίαςκαι της Θεσσαλονίκης

Ηοθωμανική κατάκτηση της Μακε-

δονίας ολοκληρώθηκε μέσα σε διά-

στημα περίπου πενήντα χρόνων.

Κατά πάσα πιθανότητα η διάβαση

του Νέστου από οθωμανικές δυνά-

μεις συνέβη γύρω στο 1375 με πρώ-

το σαφώς προσδιορισμένο στις πηγές γε-

γονός την κατάκτηση των Σερρών το 1383.

Ολοκλήρωση της κατάκτησης θα πρέπει

να θεωρηθεί η τελευταία κατάληψη της

Θεσσαλονίκης τον Μάρτιο του 1430. Η

πορεία της κατάκτησης ούτε ομοιόμορφη

γεωγραφικά ήταν, ούτε χωρίς απώλειες

και επανακατακτήσεις εδαφών από τους

Οθωμανούς, με κυριότερη αιτία αυτών την

προσωρινή διάλυση του οθωμανικού κρά-

τους μεταξύ 1402-1413.

Δεν είναι σαφές πόσες κατακτήσεις γνώ-

ρισε η Θεσσαλονίκη κατά τη διάρκεια της

παραπάνω χρονικής περιόδου. Το ερώτη-

μα προσδιορίζεται ως εξής: η κατάκτηση

του 1430 ήταν η δεύτερη ή η τρίτη κατά

σειρά; Είναι γνωστό ότι το 1387 η Θεσσα-

λονίκη κατακτήθηκε για πρώτη φορά από

τους Οθωμανούς, αλλά μέχρι την σαφώς

προσδιορισμένη επιστροφή της σε βυζαν-

τινά χέρια το 1403 δεν είναι σαφές πότε

(και αν) μεσολάβησε η βυζαντινή επανά-

κτηση, ούτε ποιο καθεστώς επικρατούσε

στην πόλη όλη αυτή την περίοδο. Η τελευ-

ταία κατάκτηση ήταν σημαντικό γεγονός

για την ιστορία και της ίδιας της πόλης και

της ευρύτερης Μακεδονίας. Κυρίως μέσα

από το κείμενο του αυτόπτη μάρτυρα Ιωάν-

νη Αναγνώστη γνωρίζουμε τις λεπτομέρει-

ες της πολιορκίας και της άλωσης της πό-

λης. Ίσως δεν είναι ευρύτερα γνωστό ότι

από το 1423 η πόλη βρισκόταν υπό βενετι-

κή εξουσία, ύστερα από πώλησή της και

της χερσονήσου της Κασσάνδρας στους

Βενετούς από τον τελευταίο βυζαντινό δι-

οικητή (δεσπότη) Ανδρόνικο Παλαιολόγο.

Κρίσιμο στοιχείο στη μετέπειτα πορεία μιας

πόλης ήταν το αν θα κατακτιόταν με έφο-

δο ή με συνθήκη. Η Θεσσαλονίκη καταλή-

φθηκε με έφοδο και σύμφωνα με τον νό-

μο του Ισλάμ έπρεπε να λεηλατηθεί για

τρεις μέρες. Οι χριστιανοί κάτοικοί της αιχ-

μαλωτίστηκαν. Πιο ενδιαφέρον, ίσως, εί-

ναι το γεγονός ότι ο σουλτάνος Μουράτ Β’

δυο χρόνια μετά επανήλθε στην πόλη, διε-

νεργώντας ταυτόχρονα και φορολογική

απογραφή της ευρύτερης περιοχής, και

εγκατάστησε όσους χριστιανούς κατοί-

κους είχαν επιζήσει και είχαν καταφύγει

στην ευρύτερη περιοχή (1.000), οι οποίοι

μαζί με άλλους τόσους μουσουλμάνους

που εγκατέστησε από τα γειτονικά Γιαννι-

τσά αποτέλεσαν τον αρχικό πληθυσμιακό

πυρήνα της οθωμανικής πόλης. Κατά συ-

νέπεια, το βυζαντινό υπόστρωμα της πό-

λης, αν και σε μεγάλο βαθμό συρρικνωμέ-

νο, επιβίωσε της κατάκτησης, λόγω της

εποικιστικής πολιτικής του νέου κυρίαρ-

χου. Στη Θεσσαλονίκη εφαρμόστηκε ένα

εποικιστικό μοντέλο, το οποίο με πληρέ-

στερο τρόπο υιοθετήθηκε είκοσι χρόνια

αργότερα στην Κωνσταντινούπολη.

Η θέση της περιοχής στο ευρύ-τερο οθωμανικό κράτος

Για τα πρώτα πενήντα χρόνια του οθω-

μανικού βίου της πόλης δεν διαθέτουμε

πληροφορίες. Φαίνεται, πάντως, ότι η πό-

λη είχε αναλάβει ξανά τον κεντρικό οικο-

νομικό ρόλο που διέθετε κατά τη βυζαντι-

νή περίοδο στην ευρύτερη περιοχή, ακόμη

και πριν από την έλευση των εβραίων προ-

σφύγων από την Ιβηρική χερσόνησο. Πα-

ρόλο που υπάρχουν ακόμη πολλά κενά

στην οθωμανική ιστορία της πόλης μέχρι

τις αρχές του 19ου αι., μπορεί να υποστη-

ριχθεί ότι η Θεσσαλονίκη δεν γνώρισε καμιά

φάση ύφεσης ή παρακμής καθ’ όλη την πε-

ρίοδο αυτή. Η ίδρυση στις αρχές του 16ου

αι. του σαντζακιού (διοικητική περιφέρεια)

Θεσσαλονίκης με έκταση περίπου ίση με τη

σημερινή περιφέρεια Κεντρικής Μακεδο-

νίας αποδεικνύει την ιδιαίτερη σημασία που

έδινε το οθωμανικό κράτος σε αυτή την πό-

λη. Καλύτερα γνωστή είναι η ευνοϊκή επίπτω-

ση που είχε για την πόλη το άνοιγμα του χερ-

σαίου και θαλάσσιου εμπορίου της οθωμανι-

κής αυτοκρατορίας κατά τον 18ο αι. Τότε

και μετά (αλλά και νωρίτερα) η Θεσσαλονίκη

ήταν η σημαντικότερη δημογραφικά και οι-

κονομικά πόλη των ευρωπαϊκών εδαφών

της αυτοκρατορίας και το δεύτερο μετά τη

Σμύρνη λιμάνι της ανατολικής Μεσογείου.

Δημογραφική σύνθεση, έλευση Εβραίων

Αποσπασματικές πληροφορίες υπάρχουν

για τη δημογραφική σύνθεση της Μακεδο-

νίας κατά την περίοδο από τον 15ο μέχρι τις

αρχές του 19ου αι. Με δεδομένο ότι οι μετα-

κινήσεις πληθυσμών ήταν πολύ συχνότερες

απ’ ό,τι θα φανταζόταν κανείς σήμερα και

ότι ο χωρισμός σε ζώνες κατοίκησης σε ύπαι-

θρο και πόλεις δεν εξυπηρετεί τη δημογρα-

φική μελέτη, θα καταλήγαμε ότι η εικόνα δεν

παρουσιάζεται στάσιμη. Υιοθετώντας τον

χωρισμό των κατοίκων από την οθωμανική

εξουσία σε χριστιανούς και μουσουλμάνους,

φαίνεται ότι οι τελευταίοι συγκροτούσαν συγ-

κεκριμένους θύλακες στη μεν ύπαιθρο με

νομαδικούς πληθυσμούς και στις δε μεγά-

λες πόλεις (Θεσσαλονίκη, Σέρρες) με αστι-

κούς. Η πλειονότητα, πάντως, ήταν χριστια-

νοί, αλλά οι ειδικότερες διακρίσεις μέσα σε

αυτή τη θρησκευτική ομάδα είναι δύσκολη:

Η διακρίβωση γλωσσικών ζωνών (αλβανό-

φωνων, σλαβόφωνων, ελληνόφωνων, βλα-

χόφωνων) στη Μακεδονία πριν από τον 19ο

αι. δεν είναι εύκολο να γίνει λόγω απουσίας

αξιόπιστων πηγών για την εξαγωγή τέτοιου

είδους συμπερασμάτων. Η έλευση των Εβραί-

ων (σταδιακά από το 1492) επηρέασε άμεσα

και καθοριστικά τον πληθυσμό της Θεσσα-

λονίκης και είχε έμμεσες συνέπειες και στη

ζωή της ευρύτερης περιοχής.

Κοινοτική οργάνωση,καθημερινή ζωή

Η οργάνωση των χριστιανών υπηκόων

σε κοινότητες έγινε από την πρώτη πε-

ρίοδο, όπως μαρτυρούν οι πηγές για τη

Θεσσαλονίκη και τις Σέρρες, όπου η βυ-

ζαντινή παράδοση έπαιξε καθοριστικό

ρόλο. Από τις αποσπασματικές πληρο-

φορίες που διαθέτουμε προκύπτει ότι οι

χριστιανοί των πόλεων ιεραρχούνταν κυ-

ρίως με βάση οικονομικά κριτήρια και οι

επικεφαλής των κοινοτήτων ήταν οι οικο-

νομικά ισχυροί (έμποροι ή και γόνοι αρι-

στοκρατικών οικογενειών). Οι συντεχνίες,

ειδικά σε πόλεις με έντονη εμπορική κί-

νηση (Καστοριά, Σέρρες) έπαιζαν σημαν-

Φωκίων Π. Κοτζαγεώργης

Η Μακεδονία κατά την οθωμανική περίοδο (β’ μισό 14ου αι. - 1821)

Στον κ. Φωκίωνα Π. Κοτζαγεώργη, επίκουρο καθηγητή

Νεότερης Ιστορίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου

Θεσσαλονίκης, θέσαμε τα ερωτήματά μας σχετικά με την

ευρύτερη κατάσταση, την καθημερινή ζωή και την

παιδεία, καθώς και τις επαναστατικές κινήσεις στην

περιοχή κατά την οθωμανική περίοδο. Οι απαντήσεις του

είναι ιδιαίτερα διαφωτιστικές και μας εισάγουν με

ιδιαίτερη ενάργεια στον ευρύτερο κόσμο της περιοχής

αλλά και στην ίδια την εποχή.

O σουλτάνος Μουράτ Β’.

3/37MAKΕΔΟΝΙΑ Κυριακή 03.04.2011


τικό ρόλο και στη διαχείριση των κοινοτή-

των. Ο επικεφαλής (βεκίλης, κεχαγιάς)

λάμβανε διοριστήριο έγγραφο από την

οθωμανική κεντρική εξουσία, όπως μας

πληροφορεί η περίπτωση της Βέροιας

του 17ου αι. Η δυναμικότητα του χριστια-

νικού στοιχείου στην οικονομική ζωή των

πόλεων διαγράφει και τα όρια της αυτο-

νομίας των κοινοτήτων τους: όσο ισχυρό-

τερο δημογραφικά και οικονομικά, τόσο

τα περιθώρια αυτονομίας του αύξαναν.

Στην ύπαιθρο δεσπόζουν οι μορφές κοι-

νοτικής οργάνωσης με βάση κάποια προ-

σφερόμενη υπηρεσία προς το κράτος,

όπως τα δερβενοχώρια (αστυνόμευση

ορεινών περασμάτων) και τα μαντεμοχώ-

ρια (εξόρυξη και επεξεργασία μετάλλων).

Πάντως, γι’ αυτές τις μορφές αυτοδιοί-

κησης η πληροφόρηση προέρχεται κυ-

ρίως από τον 18ο αι. και πάντως όχι νω-

ρίτερα.

Η καθημερινή ζωή στην ύπαιθρο κυ-

λούσε με διαφορετικούς ρυθμούς από

τις πόλεις. Η πρώιμη -σε σχέση με τον

υπόλοιπο ελληνικό χώρο- ένταξη της Μα-

κεδονίας στο οθωμανικό κράτος την οδή-

γησε στο να βρει αρκετά νωρίς τις κανο-

νικότητες μιας ειρηνικής και χωρίς ιδιαί-

τερες εντάσεις καθημερινότητας. Οι αγρο-

τικές ασχολίες κυριαρχούσαν στον ημε-

ρήσιο χρόνο. Η σχετική φορολογική ελά-

φρυνση των πρώτων χρόνων (15ος αι.)

έδωσε τη θέση της σε μια βαρύτερη (16ος

αι.), καθώς στερεώνονταν οι κρατικές

δομές. Από τον 17ο αι. και κυρίως τον

επόμενο οι πραγματικότητες της αγροτι-

κής ζωής άλλαξαν: υπερφορολόγηση,

δανεισμός, απώλεια ελέγχου της γης,

αύξηση της ληστείας αλλά και της πειρα-

τείας δημιουργούσαν ένα αρνητικό περι-

βάλλον για να ζήσει κανείς στην ύπαι-

θρο. Η διέξοδος φαινόταν ότι ήταν η με-

τανάστευση στις πόλεις. Πράγματι, κατά

τον 18ο αιώνα φαίνεται ότι τα πληθυσμια-

κά δεδομένα των αστικών κέντρων ήταν

πολύ υψηλότερα από τα αντίστοιχα των

προηγούμενων αιώνων. Η παρουσία μου-

σουλμάνων επηρέαζε σε μεγάλο βαθμό

την καθημερινότητα των ανθρώπων. Οι

συμπαγείς μουσουλμανικές περιοχές και

η ύπαρξη σημαντικών διοικητικών κέν-

τρων στη Μακεδονία με αντίστοιχη πα-

ρουσία διοικητικών αρχών και στρατού

ενίσχυαν τη μουσουλμανική παρουσία

και τη διασπορά της κουλτούρας της στον

ευρύτερο χώρο.

Αρματολοί, κλέφτες, Άγιον Όρος

Η παρουσία ενόπλων σωμάτων από

ντόπιους χριστιανούς είναι ένα φαινόμε-

νο που εντοπίζεται ήδη από τον 15ο αι-

ώνα, οπότε συστάθηκαν και στη Μακε-

δονία τα πρώτα αρματολικά σώματα. Οι

ορεινοί όγκοι του Ολύμπου, των Χασίων

και του Βερμίου ήταν οι πιο γνωστοί για

τη συγκρότηση και διατήρηση αρματολι-

κιών καθ’ όλη τη διάρκεια της περιόδου

μέχρι την επανάσταση του ‘21. Η σχέση

αυτών των σωμάτων με τους κλέφτες ή

γενικότερα με το φαινόμενο της ληστεί-

ας είναι περίπλοκη και καθόλου εύκολα

διακριτή. Η αύξηση της ληστείας στην

περιοχή της Μακεδονίας τουλάχιστον

από τον 17ο αιώνα δεν είναι σαφές αν

και κατά πόσο συνδέεται με επαναστατι-

κά κινήματα, από μια γενικότερη τάση

αμφισβήτησης της νομιμότητας, όπου

προσωπικά ζητήματα, φιλοδοξίες, φορο-

απαλλαγές, ανταγωνισμός με άλλους

ενόπλους αποτελούσαν ένα συχνά δυσ-

διάκριτο κράμα ένοπλης δράσης. Οι ομά-

δες αυτές συνδέονται κατά το μάλλον ή

ήττον και με επαναστατικές ενέργειες. Η

εν γένει επαναστατική δραστηριότητα

στη Μακεδονία μπορεί να διαγραφεί μέ-

σα από το παρακάτω σχήμα: Στο πλαίσιο

των ευρύτερων πολεμικών αναστατώσε-

ων (κυρίως των βενετο-οθωμανικών πο-

λέμων) άνθρωποι (λόγιοι, έμποροι, ιεράρ-

χες), οι οποίοι διατηρούσαν επαφές με

δυτικές δυνάμεις (κυρίως την Ισπανία και

τη Βενετία) προσπαθούσαν να αναπτύ-

ξουν ένα συνωμοτικό δίκτυο με στόχο τη

δημιουργία εξεγερτικών πυρήνων. Αυτές

οι ενέργειες δεν κατέληξαν σε κάποιο

οργανωμένο κίνημα μέχρι τον 18ο αι-

ώνα. Περιπτώσεις, όπως η εξέγερση της

Νάουσας το 1705, προκαλούνταν μάλ-

λον ως αντίδραση σε καταπιεστικές ενέρ-

γειες φορολογικού χαρακτήρα από την

πλευρά της οθωμανικής διοίκησης. Πο-

λύ αργά, το 1807, το κίνημα του Νικο-

τσάρα θα κινηθεί μέσα σε κατά κάποιο

τρόπο εθνικό πλαίσιο, όπως και η επανά-

σταση του 1821, που στη Μακεδονία εί-

χε μεγάλη ένταση αν και μικρή χρονική

διάρκεια. Στην τελευταία ο ρόλος των

Αγιορειτών ήταν καθοριστικός. Το Άγιο

Όρος δεν εμφανίστηκε ξαφνικά το 1821

ως κέντρο επαναστατικής δράσης. Ακό-

μη και στις συνωμοτικές κινήσεις που

ακολούθησαν τη ναυμαχία της Ναυπά-

κτου (1571) οι Αγιορείτες πρωτοστάτη-

σαν. Η γεωγραφική και διοικητική αυτο-

νομία της περιοχής βοήθησε στο να κα-

ταφεύγουν διάφοροι ένοπλοι κλέφτες

στο Άγιο Όρος, βοηθώντας με αυτό τον

τρόπο στη διατήρηση ενός επαναστατι-

κού αναβρασμού. Η οχύρωση των μονα-

στηριών και ο εφοδιασμός τους με πυρο-

βόλα όπλα για την αντιμετώπιση της πει-

ρατείας δημιουργούσαν ευνοϊκές συνθή-

κες για να κατασταθεί η περιοχή κέντρο

δυνητικής επαναστατικής δράσης.

Ιερωμένοι και συνωμοτικές κινήσεις, παιδεία

H συμμετοχή ιεραρχών στις συνωμοτι-

κές κινήσεις οφείλεται και στο ότι οι ίδιοι

είχαν περισσότερες ευκαιρίες να απο-

κτήσουν εμπειρία της Δύσης. Μέλλοντες

ή και εν ενεργεία ιεράρχες πήγαιναν κυ-

ρίως στην ιταλική χερσόνησο για να σπου-

δάσουν. Είναι γνωστό ότι στο κολέγιο

του Αγίου Αθανασίου στη Ρώμη είχαν φοι-

τήσει αρκετοί Μακεδόνες. Η επιστροφή

αυτών των προσώπων στις γενέτειρές

τους δεν οδηγούσε, πάντως, κατ’ ανάγ-

κη στην ίδρυση σχολείων. Ακόμη και για

τη Θεσσαλονίκη οι πληροφορίες για λει-

τουργία σχολείου είναι αποσπασματι-

κές μέχρι τις αρχές του 18ου αι. Άλλες

μακεδονικές πόλεις (Καστοριά, Βέροια,

Κοζάνη, Σέρρες, Σέρβια) φαίνεται ότι

ε ίχαν ελληνικά σχολεία από τα μέσα

του 17ου αι., αλλά από τον 18ο διαθέ-

τουμε πληροφορίες για συστηματική

λειτουργία τους. Η ύπαρξη πλουσίων

εμπόρων, ειδικά στη Δυτική Μακεδο-

νία, και οι γενναίες χορηγίες τους έδω-

σαν ώθηση στην ίδρυση και λειτουργία

σχολείων. Τις παραμονές της επανά-

στασης μπορεί να υποστηριχθεί ότι ελ-

ληνικά σχολεία λειτουργούσαν σε σχε-

δόν όλες τις μεγάλες μακεδονικές πό-

λεις. Έμποροι, ιερωμένοι, λόγιοι, τυχο-

διώκτες, αιχμάλωτοι, πειρατές ήταν κά-

ποιες κατηγορίες του πληθυσμού που

είχαν αναπτύξει, εκόντες άκοντες, σχέ-

σεις με τη Δύση και εντάσσονταν σε αν-

τίστοιχα δίκτυα επικοινωνίας. Η Μακε-

δονία σε σύγκριση με άλλες περιοχές

του ελληνικού χώρου δε μπορεί να υπο-

στηριχθεί ότι είχε αναπτύξει στενές σχέ-

σεις με δυτικούς παράγοντες. Μόνο

κατά τον 18ο αιώνα, με τη διάνοιξη των

χερσαίων εμπορικών δρόμων προς την

Κεντρική Ευρώπη, μακεδόνες έμποροι

έρχονταν σε άμεση επαφή με τα τεκται-

νόμενα στη Δύση και είχαν ενταχθεί σε

ένα δίκτυο μεταξύ οθωμανικών και κεν-

τροευρωπαϊκών εδαφών, το οποίο συγ-

κροτούσαν κυρίως πρόσωπα από αυ-

τήν την περιοχή.

Οι ευκαιρίες για επαναστατική δράση

Συνολικά εξετάζοντας τη συγκεκριμέ-

νη περίοδο στη Μακεδονία μπορεί κά-

ποιος να καταλήξει στα εξής: Η περιοχή

λόγω της γεωγραφικής θέσης της βρι-

σκόταν μακριά από τα θέατρα των πολε-

μικών αναμετρήσεων και ως εκ τούτου

είχε μικρές ευκαιρίες για πραγματοποί-

ηση επαναστατικής δράσης. Χωρίς ο μου-

σουλμανικός πληθυσμός να υπερβαίνει

δημογραφικά τον χριστιανικό, είχε πολι-

τική ισχύ στην περιοχή, ώστε τομείς όπως

η ελληνική παιδεία ή οι κοινότητες να αν-

θούν μόνο σε συγκεκριμένες πόλεις και

να μην είναι εύκολη η διάχυση μιας ελ-

ληνόφωνης κουλτούρας μέχρι τον 18ο

αι. Η καθημερινότητα προσδιοριζόταν

σε μεγάλο βαθμό από τους όρους που

έθετε η κεντρική εξουσία ή οι τοπικές

(μουσουλμανικές) ελίτ. Οι πολλές γλωσ-

σικές ομάδες ήταν ένα φαινόμενο που

χαρακτήριζε ιδιαίτερα την οθωμανική

Μακεδονία, χωρίς να δημιουργεί προ-

βλήματα στους ντόπιους μέχρι την εμ-

φάνιση της εθνικής ιδεολογίας. Κάτω

από αυτό το πρίσμα αποκτά ακόμη μεγα-

λύτερη σημασία το πώς εξερράγη η επα-

νάσταση στη Μακεδονία και συντηρήθη-

κε, έστω για μικρό χρονικό διάστημα,

ενώ άλλες περιοχές του ελληνικού χώ-

ρου δεν είχαν καταφέρει να πράξουν

κάτι ανάλογο.

Το Ζιντζιρλί τζαμί στις Σέρρες.

Η Καστοριά επί Τουρκοκρατίας.



Γράφει ο Γεώργιος Κετικίδης, θεολόγος - φιλόλογος, Μ.Δ. ΙστορικήςΘεολογίας, διευθυντής Γυμνασίου Πέλλας

Το φαινόμενο των εξισλαμισμών εί-

ναι μία από αυτές τις πτυχές. Έχει

ιδιαίτερο κατά τη γνώμη μας ενδια-

φέρον και η μελέτη του είναι αρκε-

τά χρήσιμη στον παροντικό χρόνο

για μια οποιαδήποτε σοβαρή ερμη-

νευτική προσέγγιση σημαντικών πολιτικά

καταστάσεων στην ευρύτερη βαλκανική

μας αυλή. Στη δική μας περίπτωση θα ασχο-

ληθούμε, στο πλαίσιο ενός άρθρου, με το

φαινόμενο των εξισλαμισμών στα γεωγρα-

φικά όρια της Μακεδονίας.

Ο εξισλαμισμός ατόμων ή πληθυσμια-

κών ομάδων, στο δίκαιο του ισλάμ, ήταν

πρακτική και επιλογή πρωτίστως ως φυσι-

κή κατάληξη μετά από μια βίαιη κατάκτη-

ση. Έτσι, όταν τον Μάρτη του 1430 οι Τούρ-

κοι κατελάμβαναν οριστικά τη Θεσσαλονί-

κη, ο τούρκος χρονικογράφος της εποχής

Ασίκ Πασά Ζαντέ μας κατέγραψε τη γενι-

κότερη αντίληψη για την κατάκτηση της πό-

λης, όπως την εκφράζει ο νικητής Σουλτά-

νος Μουράτ Β’ (1421-1451), όταν τον πα-

ρουσιάζει να λέει στους στρατιώτες του:

“Ε, γαζήδες (= ιεροί πολεμιστές του ισλάμ),

δεν υπάρχει πιο μεγάλη ευτυχία για τους

γαζήδες αν διαγουμίσουν ένα κάστρο και

με τη δύναμη του σπαθιού τους φέρουν

τους ειδωλολάτρες στο ισλάμ!”. Η αντίλη-

ψη αυτή ήταν ένας από τους βασικούς ιδε-

ολογικούς και πολιτικούς άξονες πάνω

στους οποίους κινήθηκαν οι τουρκικές κα-

τακτήσεις, κυρίως την περίοδο της εξά-

πλωσης και της εδραίωσης των Οθωμα-

νών. Οι δοριάλωτες άλλωστε πόλεις στη

λογική του ισλάμ ήταν προφανές πως πλέ-

ον θα βρίσκονταν στο απόλυτο έλεος και

την όποια διάθεση του κατακτητή τους.

Από την ελληνική πλευρά, ο χρονικογρά-

φος της άλωσης της Θεσσαλονίκης και

αυτόπτης μάρτυς, Ιωάννης Αναγνώστης,

μας πληροφορεί πως οι Τούρκοι στην προ-

σπάθειά τους να πάρουν την πόλη με συμ-

βιβασμό και συνθηκολόγηση πρότειναν

στους Θεσσαλονικείς “ελευθερία... και φι-

λοτιμίας ετέρας”. Πέρα από την “ελευθε-

ρία” που πρόσφεραν, οι “φιλοτιμίες“ για τις

οποίες γίνεται λόγος ξεκαθαρίζουν ως πε-

ριεχόμενο αν σταθούμε στον ντουγρά (=

προνομιακό ορισμό) του κατακτητή των

Ιωαννίνων Σινάν Πασά, τον Οκτώβριο του

ίδιου χρόνου, προς τους κατοίκους των

Ιωαννίνων. Σύμφωνα μ’ αυτόν, υπόσχον-

ταν στους Γιαννιώτες πως αν παραδίδον-

ταν με το καλό, “...να μηδέν έχετε κανέναν

φόβον μήτε αιχμαλωτισμόν, μήτε πιασμόν

παιδίων, μήτε εκκλησίας να χαλάσωμεν,

μήτε μασγίδι (= μετατροπή χριστιανικού να-

ού σε μουσουλμανικό τέμενος-τζαμί) να

ποιήσωμεν...”. Έτσι προβάλλει αμυδρά το

παιδομάζωμα, γνωστή πρακτική εξισλαμι-

σμού, και στην περίπτωση της Μακεδονίας

σχεδόν παράλληλα με την κατάκτησή της.

Η παλαιότερη μάλιστα αναφορά σε παιδο-

μάζωμα στον χώρο της Μακεδονίας γίνε-

ται από τον Ισίδωρο Γλαβά, αρχιεπίσκοπο

της Θεσσαλονίκης, σε μια ομιλία του που

απευθύνει προς το ποίμνιό του τον Φεβρουάριο

του 1395. Αφορμή γι’ αυτή την ομιλία, και

για τη διεκτραγώδηση των συνεπειών του

παιδομαζώματος για τα παιδιά και τους γο-

νείς τους, παίρνει ο Ισίδωρος ακριβώς με-

τά το άκουσμα της διαταγής για παιδομά-

ζωμα που εκδίδει ο σουλτάνος Βαγιαζήτ Α’

(1389-1403), στην κατοχή του οποίου βρέ-

θηκε προσωρινά την περίοδο αυτή η Θεσ-

σαλονίκη.

Μορφές εξισλαμισμών

Στη Μακεδονία, στους αιώνες τουρκι-

κής κατοχής που γνώρισε η περιοχή, συ-

ναντούμε διάφορες μορφές εξισλαμισμών.

Χρησιμοποιώντας κανείς ως κριτήριο τη

βούληση εκείνων που εξισλαμίστηκαν, βρί-

σκουμε είτε βίαιους είτε και αυθόρμητους.

Χρησιμοποιώντας ποσοτικά μεγέθη, συ-

ναντούμε μεμονωμένες ατομικές ή και ομα-

δικές περιπτώσεις. Αν χρησιμοποιήσει κα-

νείς εθνοτικά χαρακτηριστικά, θα βρει πάμ-

πολλες περιπτώσεις Ελλήνων, Εβραίων,

Σλάβων αλλά ακόμη και Φραγκολεβαντί-

νων. Συμπαγείς πληθυσμούς εξισλαμισμέ-

νων συναντάμε στη Δυτική Μακεδονία. Εί-

ναι οι γνωστοί και ως Βαλαάδες -η λέξη

προέκυψε πιθανότατα από το Vallahy (Μα

το Θεό, στ’ όνομα του Θεού)- συγκεντρω-

μένοι κυρίως στις περιοχές Βοΐου και Γρε-

βενών. Οι Βαλαάδες κατά τον Dawkins

ανήκουν στην περίπτωση του ατελούς προ-

σηλυτισμού στο ισλάμ. Σ’ αυτό συνηγορού-

σε το γεγονός πως είχαν διατηρήσει, μέχρι

και την αναχώρησή τους από τη Μακεδο-

νία με την ανταλλαγή των πληθυσμών το

1924, τόσο την ελληνική τους γλώσσα όσο

και σημαντικό πλήθος εθίμων της λαϊκής

παράδοσης του ελληνισμού, από τον οποίο

και αποκόπηκαν ουσιαστικά με τον βαθμι-

αίο εξισλαμισμό τους. Συμπαγείς πληθυ-

σμούς εξισλαμισμένων συναντάμε επίσης

στην περιοχή Αλμωπίας (Καρατζόβας-Νό-

τιας), στην πλειοψηφία τους προερχόμε-

νους από Βλάχους και σλαβόφωνους. Και

αυτοί οι πληθυσμοί προσχώρησαν στο ισ-

λάμ βαθμιαία και με αποκορύφωση την πε-

ρίοδο μετά τα μέσα του 17ου αιώνα. Στην

περίπτωση μάλιστα των κατοίκων της Νό-

τιας, η μοναδική στα χρονικά εξωμοσία του

φερόμενου ως επισκόπου Ιωάννη -κατ’ άλ-

λους Αλεξάνδρου- μαζί με το μικρό χρι-

στιανικό ποίμνιο της περιοχής, ακόμη και

ως θρύλος, έχει την ιδιαίτερή του σημασία,

καθώς αναδεικνύει μεταξύ των άλλων πτυ-

χών του ζητήματος των εξισλαμισμών και

το μέγεθος της τραγικότητάς του.

Οι Εβραίοι Ντονμέδες

Η άλλη συμπαγής ομάδα εξισλαμισμέ-

νων στη Μακεδονία ήταν οι ομάδες των

Ντονμέδων Εβραίων της Θεσσαλονίκης

(Donme = εξωμότης, αποστάτης της πίστε-

ως). Την αποκορύφωση των εξισλαμισμών

των Εβραίων της Θεσσαλονίκης τη συναν-

τάμε μετά τη δράση του Σαμπατάι Σεβή

(1626-1676), γνωστού στην ιστορία της πε-

ριόδου και ως ψευτομεσσία. Όταν μάλιστα

κάτω από την πίεση του σουλτάνου ο Σαμ-

πατάι Σεβή έγινε μουσουλμάνος, πολλοί

οπαδοί του στη Θεσσαλονίκη τον ακολού-

θησαν προσχωρώντας στο ισλάμ.

Έξαρση, κίνητρα

Ατομικές περιπτώσεις εξισλαμισμών μπο-

ρούμε να συναντήσουμε κυρίως σε χρονι-

κά, όπως του Παπασυναδικού στις Σέρ-

ρες, στα αρχεία των ιεροδικείων Βέροιας

και Θεσσαλονίκης, σε περιηγητές, στα συ-

ναξάρια των νεομαρτύρων και σε απλές

ενθυμήσεις. Μία προσεκτική καταγραφή

αυτών των περιπτώσεων μας δείχνει πως

το φαινόμενο των εξισλαμισμών στη Μακε-

δονία ακολουθεί ανάλογες παρατηρήσεις

εξισλαμισμών και σε άλλες περιοχές της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Σύμφωνα με

αυτές, βλέπουμε πως και στη Μακεδονία

παρουσίαζε έξαρση στις περιόδους των

τουρκο-βενετικών πολέμων, των πολέμων

των Τούρκων με τη Ρωσία και γενικά μετά

από περιόδους πολεμικών ή επαναστατι-

κών αναστατώσεων. Δεν έλειψαν φυσικά

και οι εξισλαμισμοί σε ειρηνικές περιόδους.

Στις περιπτώσεις αυτών των εξισλαμισμών

το κίνητρο ήταν πρώτα η κοινωνική και οι-

κονομική αναρρίχηση και μετά η βία ή ο

φόβος. Στις περιπτώσεις των εξισλαμισμών

που αυξάνονται μετά από περίοδο γενικό-

τερης πολεμικής αναστάτωσης το κίνητρο

πρώτα είναι ο φόβος είτε των αντεκδικήσε-

ων είτε των αντιποίνων και όχι η κοινωνική

ή οικονομική ανέλιξη. Οι εξισλαμισμένοι

πληθυσμοί των Μογλενών (Αλμωπίας) και

της Νότιας είχαν την προσωνυμία “Kilistan

Donme“ (εκείνοι που με τη βία του σπαθιού

στράφηκαν και έγιναν μουσουλμάνοι). Η

προσωνυμία από μόνη της μας δείχνει κά-

τω από ποιες συνθήκες εξισλαμίστηκαν

αυτοί οι άνθρωποι, και έτσι χάθηκαν οριστι-

κά τόσο για την εκκλησία όσο και για τον

ελληνισμό.

Κλείνοντας αυτή τη σύντομη περιήγηση

στο ζήτημα των εξισλαμισμών, αξίζει να ση-

μειώσουμε, επιστρέφοντας στη αφετηρία

αυτού του άρθρου, πως στη Μακεδονία

έχουμε την τελευταία αναφορά παιδομα-

ζώματος στην ιστορία της Οθωμανικής αυ-

τοκρατορίας. Μάλιστα αυτή στάθηκε πιθα-

νότατα η αιτία να σταματήσει οριστικά η

πρακτική αυτή στρατολόγησης χριστιανο-

παίδων από τους Τούρκους. Έτσι, το 1705,

όταν ήρθαν στη Νάουσα τούρκοι στρατο-

λογητές με διαταγή του μπεηλέρμπεη της

Ρούμελης για παιδομάζωμα, οι Ναουσαίοι

αρνήθηκαν να παραδώσουν τους 50 νέ-

ους που τους αναλογούσαν, επαναστάτη-

σαν και κατέφυγαν στα βουνά. Το γεγονός

αυτό στάθηκε τελικά ίσως η αφορμή να

σταματήσει να εφαρμόζεται πλέον αυτός ο

θεσμός, τουλάχιστον συστηματικά, στην

Οθωμανική αυτοκρατορία.

Οι εξισλαμισμοί Πολλές είναι οι πτυχές της ιστορίας του τουρκοκρατού-

μενου ελληνισμού με τις οποίες μπορεί να καταπιαστεί

ένας φιλότιμος μελετητής της Τουρκοκρατίας. Σε

περιόδους όμως γενικότερου αναθεωρητισμού σε πολλά

ζητήματα της ιστορίας του τόπου μας, καλό θα ήταν να

σταθεί κάποιος σε πτυχές της Τουρκοκρατίας που κατά

κανόνα, για διάφορους λόγους, δεν είναι τόσο

“δημοφιλείς”.

Βασανιστήρια νεομαρτύρων, λεπτομέρεια, γκραβούρα.



Γράφει ο Γιώργος Φουστέρης, δρ Βυζαντινής Αρχαιολογίας, διδάσκωνστην Ανωτάτη Εκκλησιαστική ΑκαδημίαΘεσσαλονίκης

Στην περίπτωση της Θεσσαλονίκης

εφαρμόστηκε η καθιερωμένη πρα-

κτική του πολεμικού δικαίου των κα-

τακτητών, σύμφωνα με την οποία οι

ναοί των χριστιανικών πόλεων που

δεν παραδίδονταν, αλλά καταλαμ-

βάνονταν μετά από πολιορκία, μετατρέ-

πονταν σε τζαμιά. Καθώς λοιπόν η πόλη

εποικιζόταν από μουσουλμανικούς πληθυ-

σμούς, οι χριστιανοί ήταν αναγκασμένοι να

υφίστανται μια ιδιαίτερα ταπεινωτική διαδι-

κασία, βλέποντας τους λατρευτικούς χώ-

ρους τους, ορισμένοι από τους οποίους εί-

χαν οικοδομηθεί λίγες δεκαετίες πριν από

την άλωση, να αφιερώνονται στη θρησκεία

των κατακτητών.

Σήμερα παραβλέπουμε το γεγονός ότι οι

θρησκείες οικειοποιούνται τους θρησκευτι-

κούς χώρους και κτήρια άλλων θρησκειών

μετά από ιστορικές ανακατατάξεις, στοι-

χείο που αποδείχθηκε αποφασιστικής ση-

μασίας για τη διατήρηση και τη διάσωση

των μνημείων. Χαρακτηριστικό παράδειγ-

μα είναι η μετατροπή αρχαίων μνημείων σε

χριστιανικούς ναούς. Παράλληλα υπάρχει

η αφελής τάση να χρεώνουμε στη νεότερη

χρήση ακόμη και τις φθορές που προκα-

λούν στα μνημεία ο χρόνος και οι φυσικές

καταστροφές.

Η οικοδομική ιστορία των μνημείων μας

αποκαλύπτει μια λιγότερο βίαιη πραγματι-

κότητα. Οι Χριστιανοί θεμελίωσαν πάνω

στην πολιτιστική κληρονομιά της όψιμης

αρχαιότητας όλες τις μορφές καλλιτεχνι-

κής έκφρασης της νέας θρησκείας. Αρκε-

τούς αιώνες αργότερα οι Τούρκοι έτρεφαν

εκτίμηση για τα αρχιτεκτονικά και τεχνολο-

γικά επιτεύγματα των λαών που κατακτού-

σαν και ακόμη και ασυνείδητα τα ενσωμά-

τωναν στη δική τους παράδοση, όπως άλ-

λωστε συνέβη και σε επίπεδο θεσμών και

νομοθεσίας. Χαρακτηριστικό είναι το παρά-

δειγμα της Αγίας Σοφίας Κωνσταντινουπό-

λεως, η οποία αφού μετατράπηκε σε τέμε-

νος, αποτέλεσε ισχυρό πρότυπο για τα αυ-

τοκρατορικά μουσουλμανικά τεμένη και τε-

λικά επέδρασε στην ισλαμική αρχιτεκτονι-

κή, πολύ περισσότερο απ’ ό,τι στη βυζαντι-

νή και μεταβυζαντινή ναοδομία.

Οι επιπτώσεις στα σωζόμενα μνημεία

Η αλλαγή χρήσης των ναών επέφερε αλ-

λαγές λόγω της προσαρμογής στις λειτουρ-

γικές ανάγκες της μουσουλμανικής λατρεί-

ας. Εξωτερικά δεν υπήρξε η ανάγκη κα-

μίας επέμβασης εκτός από την προσθήκη

μιναρέ, που υπογράμμιζε σε συμβολικό

επίπεδο την αφιέρωση του ναού στη νέα

θρησκεία.

Η τυπολογία των ναών με τρούλο που

εδράζεται σε εσωτερικά υποστυλώματα

δεν εξυπηρετούσε ικανοποιητικά τη μου-

σουλμανική λατρεία, για την οποία κύρια

αναγκαιότητα ήταν η εξασφάλιση ενός ενι-

αίου χώρου. Από την άποψη αυτή μόνο η

Ροτόντα ήταν ιδανική για να χρησιμοποι-

ηθεί ως τέμενος. Επίσης, οι δύο μεγάλες

παλαιοχριστιανικές βασιλικές της Αχειρο-

ποιήτου και του Αγίου Δημητρίου εξυπηρέ-

τησαν ικανοποιητικά τις ανάγκες της μου-

σουλμανικής λατρείας.

Η ανάγκη της εξασφάλισης ενιαίου χώ-

ρου επέβαλε και την άμεση καθαίρεση του

τέμπλου, όπως και τον εξοβελισμό όλων

των άλλων στοιχείων του λειτουργικού εξο-

πλισμού (άμβωνας, δεσποτικό, στασίδια).

Οι τοιχογραφίες και τα ψηφιδωτά κατά κα-

νόνα καλύπτονταν με κονίαμα και ουδέτε-

ρο διάκοσμο, πρακτική που διέσωσε μεγά-

λο μέρος της χριστιανικής μνημειακής ζω-

γραφικής και των ψηφιδωτών στη Θεσσα-

λονίκη. Μάλιστα στην περίπτωση της Ρο-

τόντας τα ψηφιδωτά που ήταν σε μεγάλο

ύψος και είχαν έναν έντονα διακοσμητικό

χαρακτήρα δεν καλύφθηκαν ποτέ.

Ιδιαίτερη μνεία πρέπει να γίνει στον ναό

της Αγίας Σοφίας, ο οποίος, ενώ διατηρεί

σχεδόν αλώβητο τον εσωτερικό του χώρο,

σήμερα παρουσιάζεται εξωτερικά εγκιβωτι-

σμένος, χωρίς να διακρίνεται σχεδόν κα-

θόλου η αυθεντική διάρθρωση της ανωδο-

μής του. Η αισθητική αυτή υποβάθμιση εί-

ναι αποτέλεσμα διαδοχικών επεμβάσεων

με αναστηλωτικό χαρακτήρα, η τελευταία

από τις οποίες έγινε το 1890 μετά από πυρ-

καγιά και μάλιστα υπό την επίβλεψη του

γάλλου βυζαντινολόγου Ch. Diel (Καρόλου

Ντιλ).

Οι υπόλοιποι περιφερειακοί βυζαντινοί

ναοί της πόλης που μετατράπηκαν σε τζα-

μιά ήταν περισσότερο τυχεροί, καθώς δέχ-

θηκαν περιορισμένες επεμβάσεις. Σε κά-

ποιες περιπτώσεις διανοίχθηκαν πρόσθετα

ανοίγματα επικοινωνίας από τα περίστωα ή

τους νάρθηκες προς τον κυρίως ναό. Επί-

σης εύκολα διακρίνονται οι άκομψες μετα-

τροπές και επιδιορθώσεις παραθύρων ή γεί-

σων της οθωμανικής περιόδου. Τέλος, συ-

νηθισμένη ήταν η προσθήκη πρόχειρων ξυ-

λόπηκτων χαγιατιών για διάφορες δραστη-

ριότητες της μουσουλμανικής κοινότητας.

Στην περίπτωση του ναού του Προφήτη Ηλία

κατασκευάστηκαν τεράστιες αντηρίδες, για

να αποφευχθεί η κατάρρευση του μνημεί-

ου.

Οι εξαιρέσεις

Τρεις βυζαντινοί ναοί απετέλεσαν εξαίρε-

ση, καθώς ποτέ δεν πέρασαν στη μουσουλ-

μανική λατρεία. Πρόκειται για τα καθολικά

των μονών Βλατάδων και Αγίου Νικολάου

του Ορφανού και τον μικρό ναό της Μετα-

μόρφωσης του Σωτήρος. Ωστόσο είναι εν-

τυπωσιακό το γεγονός ότι το καθολικό της

μονής Βλατάδων δέχθηκε τον 19ο αιώνα

εκτεταμένες οικοδομικές επεμβάσεις με

αποτέλεσμα να έχει παραμορφωθεί εξωτε-

ρικά σε βαθμό πολύ μεγαλύτερο απ’ ό,τι οι

ναοί που είχαν μετατραπεί σε τζαμιά. Ακόμη

και οι τοιχογραφίες του ναού πληγώθηκαν

σε μια προσπάθεια να σοβατιστούν. Αντίθε-

τα, στο ταπεινό μετόχι, τον Άγιο Νικόλαο

Ορφανό, είχαμε την τύχη να μην υπάρξει η

παραμικρή ανακαινιστική παρέμβαση στον

κεντρικό πυρήνα με αποτέλεσμα να διατη-

ρηθούν σε εξαιρετική κατάσταση οι τοιχο-

γραφίες του. Η περιπτώσεις αυτές καταδει-

κνύουν ότι η αυθεντική μορφή των βυζαντι-

νών ναών δεν επρόκειτο να διασφαλιστούν

μόνο από τη διατήρησή τους στη χριστιανική

λατρεία.

Οθωμανικές αναστηλωτικές προσπάθειες

Κατά τις τελευταίες δεκαετίες της οθω-

μανικής περιόδου οι τότε αρχές, στο πλαί-

σιο μιας ευρύτερης “ευρωπαϊκής” πολιτι-

κής, επέδειξαν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για με-

ρικά από τα εξέχοντα βυζαντινά μνημεία της

Θεσσαλονίκης. Έτσι προέβησαν σε αναστη-

λωτικές επεμβάσεις υπό την εποπτεία ευ-

ρωπαίων ειδικών, ενώ παράλληλα φρόντι-

σαν για τη συντήρηση των ψηφιδωτών. Όπως

καταδεικνύεται από τις φωτογραφίες των

μνημείων, η εικόνα που παρουσίαζαν ο Άγιος

Δημήτριος, η Αγία Σοφία και η Ροτόντα πριν

από την απελευθέρωση ήταν υποδειγματική

για τα δεδομένα της εποχής εκείνης.

Οι ναοί της Θεσσαλονίκης μετά την κατάκτησηΑπό έναν ιδιαίτερα μεγάλο αριθμό παλαιοχριστιανικών

και βυζαντινών ναών της Θεσσαλονίκης που

μαρτυρούνται στις πηγές σήμερα διατηρούνται ως

ολοκληρωμένες κτηριακές οντότητες μόλις δεκαπέντε. Τα

δύο τρίτα από αυτούς χρησιμοποιήθηκαν ως

μουσουλμανικά τεμένη μετά την κατάκτηση της πόλης

από τους Οθωμανούς το 1430.

Ιερός ναός Αγίων Αποστόλων, 1913.

Ιερός ναός Αγίας Αικατερίνης, 1912. Το καθολικό της μονής Βλατάδων.



Ούτος ήτον από μίαν χώραν της Θεσσαλονίκης, η

οποία κοινώς ονομάζεται Κολιακία [Χαλάστρα],

υιός γονέων ευσεβών και πρώτων, κατά το κοσμι-

κόν, της χώρας εκείνης, ότι ο πατήρ του, όστις ωνο-

μάζετο Πολύχρους, ήτον προεστώς της χώρας

χρόνους πολλούς, η μήτηρ αυτού ωνομάζετο Λου-

λούδα, από γένος Βουλγάρικον καταγομένη. Τούτον λοι-

πόν τον αοίδιμον Αθανάσιον επαίδευσε καλώς δε πατήρ

αυτού γέρο Πολύχρους, πρώτον μεν με τα καλούμενα κοι-

νά γράμματα, είτα και εις την Θεσσαλονίκην τον έφερε και

τον έβαλεν εις το ελληνικόν σχολείον, όντας εκεί τότε δι-

δάσκαλος Αθανάσιος ο Πάριος, ήτον δε ο παις ευφυής

και πολλά επιμελής παραλαβών εκεί τα πρώτα γραμματι-

κά, ύστερον ανεχώρησεν εις το όρος του Άθωνος και επή-

γεν εις το σχολείον του Βατοπεδίου διά τελειοτέραν ωφέ-

λειαν. Ήτον δε εκεί τότε διδάσκαλος ο Παναγιώτης ο Πα-

λαμάς. Εκεί ετελείωσε τα γραμματικά με επίδοσιν καλήν

και μετά ταύτα εδιδάχθη και την λογικήν του Ευγενίου

[Βούλγαρη], από τον διδάσκαλον Νικόλαον τον Τζαρτζού-

λιον, τον εκ Μετζόβου, όστις εστάλθη υπό της Μεγάλης

Εκκλησίας εις τον τόσον του σοφωτάτου διδασκάλού Ευ-

γενίου· φυγόντος δε εκείθεν και του μακαρίτου Νικολάου,

έφυγε και δε Αθανάσιος και ανελθών εις την Κωνσταντι-

νούπολιν προσεκολλήθη εις τον τότε νεοχειροτόνητον Πα-

τριάρχην Αντιοχείας, τον μακαρίτην Φιλήμονα· εστάθη μετ’

αυτού δύο χρόνους και επέκεινα, είτα εγύρισεν εις το

Άγιον Όρος και εκείθεν εις την πατρίδα του την Κολιακίαν·

εις αυτήν ευρίσκετο βασιλικός μενζιλχανάς, και εκεί συνή-

θιζε να πηγαίνη ο Αθανάσιος, χάριν συνομιλίας και των

διαφόρων ειδήσεων, με το να λαχαίνουν εκεί συχνά άν-

θρωποι διάφοροι από διάφορα μέρη του Κόσμου. Ευρί-

σκετο εκεί πάντοτε ένας Τούρκος ως επιστάτης του μενζι-

λίου, έλαχε να ευρεθή εκεί μίαν ημέραν και ένας εμίρης

Τούρκος με τούτον συνομιλώντας ο Αθανάσιος μίαν ημέ-

ραν περί πίστεως, (ήτον δε καλά γυμνασμένος εις την

απλήν γλώσσαν την τουρκικήν και εις την αραβικήν) είπε

με θάρρος και απλότητα προς τον εμίρην λέγοντας ότι η

εδική σας πίστις στέκεται εις ταύτα τα λόγια, και επρόφερε

με απονηρευσίαν την ομιλίαν τους ο εμίρης ακούοντας ευ-

θύς ήρπασε την απλήν εκείνην προφοράν ως τελείαν ήδη

ομολογίαν, και ω! του λέγει, σαλαβάτι έκαμες, ετούρκισες·

μη γένοιτο απεκρίθη ο Αθανάσιος, μήτε σαλαβάτι έκαμα,

μήτε ετούρκισα, αλλά μόνον είπα ότι η πίστις η εδική σας

εις ταύτα τα λόγια περικλείεται. Ο εμίρης δεν χάνει καιρόν,

αλλά στραφείς προς τον Τούρκον τον επιστάτην, λέγει

ιδού τούτον τον άνθρωπον τον παραδίδω εις τας χείράς

σου να τον φυλάττης να μη φύγη· έτζη είπε και εσηκώθη

εκείθεν ο κατάρατος και έρχεται εις την Θεσσαλονίκην, τό-

σων ωρών διάστημα, και παρρησιασθείς εις τον Μουλάν

συκοφαντεί τον καλόν Αθανάσιον, ότι δηλαδή έκαμε ομο-

λογίαν και ωμολόγησε την πίστιν τους, και έπειτα λέγει με-

ταγνωμίσας αρνείται και περιπαίζει την πίστιν μας· λοιπόν

αποστείλας ο μουλάς φέρει τον κατηγορούμενον εις Θεσ-

σαλονίκην, τον παρασταίνει έμπροσθέν του, και λέγοντας

του εμίρη ακούει απ’ αρχής την κατηγορίαν ή μάλλον ει-

πείν την συκοφαντίαν· είτα ερωτά τον κατηγορούμενον ο

κριτής και αποκρίνεται ο Μάρτυς της αληθείας τα ίδια εκεί-

να, όπου απεκρίνατο εις τον εμίρην πρότερον και ο κριτής

ακούοντας, τότε μεν έκρινεν ορθώς ότι τούτο δεν κάμνει

Τούρκον, με το να ειπή ένας ότι ηξεύρει τα λόγια της πίστε-

ώς σου και συ (λέγει προς τον εμίρην) αν ήξευρες της πί-

στεως τούτου τα λόγια, ημπορούσες να τον ειπής ότι και η

εδική σου πίστις στέκει εις τούτα τα λόγια, αμή με τούτο

δεν εγίνοσουν Χριστιανός, με το να προφέρης μοναχά της

πίστεώς του τα λόγια· έτζη είπεν ο κριτής· αλλ’ οι παρόντες

αγάδες έκαμαν θόρυβον λέγοντες ότι δεν πρέπει να περι-

παίζεται η πίστις. Λοιπόν και ο κριτής μεταβαλλόμενος, άρ-

χισε να τον παρακινή και να τον λέγη κολακεύοντας και

φοβερίζοντας ότι από Θεού κινούμενος έκαμε την ομολο-

γίαν της πίστεως και πρέπει να την ακολουθήση, διατί αλ-

λέως η πίστις δεν υποφέρει να καταφρονήται.

Αυτά και τα τοιαύτα είπεν ο κριτής ο δε Μάρτυς σταθε-

ρός ων εις την εδικήν του αληθινήν ομολογίαν εναντιώθη

εις τούς λόγους του κριτού λέγοντας πως είναι καλά στε-

ρεωμένος και βεβαιωμένος εις την αληθινήν πίστιν του

Χριστού, και άλλην πίστιν έξω από αυτήν δεν ηξεύρει αλη-

θινήν και σωτήριον· ταύτα ακούσας ο κριτής επρόσταξε να

τον βάλουν εις την φυλακήν, μήπως τάχα μεταβληθή και

κάμη το προσταττόμενον. Εστάθη εις την φυλακήν ικανάς

ημέρας ο γενναίος του Χριστού στρατιώτης, ουδεμίαν

έχων προθυμίαν από κανένα, ότι φήμη εβγήκεν πως ο

Αθανάσιος εσαλαβάτισε και ύστερον μετεμελήθη· όθεν και

ο ίδιος πατήρ του εφοβήθη να κινηθή προς ελευθερίαν

του, και με όλον όπου εδύνατο με καμπόσα άσπρα να τον

γλυτώση, μεταχειριζόμενος την μεσιτείαν ενός μεγάλου

δυνάστου καλουμένου Ισούφ μπέη, όστις ήτον αγάς της

χώρας αλλ’ ο φόβος όπου είχον, ως είπον, τον έκαμε να

φανή άσπλαχνος εις ένα υιόν, όπου ήτον ο στολισμός του

οσπητίου του και το καύχημα του γένους του, αγκαλά και

τώρα μάλιστα πολύ περισσότερον είναι τοιούτος με τον έν-

δοξον και λαμπρόν Μαρτύριον, όπου ηξιώθη να δεχθή πα-

ρά του Ιησού Χριστού ο καλλίνικος Αθανάσιος επειδή περ-

νώντας μερικαίς ήμέραις, τον εβγάνει τελευταίον ο κριτής

από την φυλακήν και παρακινώντάς τον απ’ αρχής να δεχ-

θή και να ομολογήση την εδικήν τους θρησκείαν, ευρί-

σκοντάς τον στερεόν και αμετάτρεπτον, έδωκε κατ‘ αυτού

την απόφασιν, και λαβόντες αυτόν οι δήμιοι εκρέμασαν

αυτόν έξω της πόλεως, όπου και τον έθαψαν οι ζητιάνοι

Χριστιανοί δηλαδή εις την περιοχήν της Αγίας Παρασκευής.

Και ούτως ετελειώθη τη δυνάμει του εσταυρωμένου Ιησού

ο γενναίος αθλητής Αθανάσιος τη ογδόη του Σεπτεμβρίου

μηνός, καθ’ ην ημέραν εορτάζομεν το ιερώτατον και πάν-

σεπτον Γενέσιον της Κυρίας ημών Θεοτόκου, νέος την ηλι-

κίαν έως εικοσιπέντε χρόνων τω δε Θεώ ημών δόξα εις

τούς αιώνας. Αμήν.

Από το Νέο Μαρτυρολόγιο του Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτη.

“Συμφέρει εις την μουσουλμανικήν

κοινωνίαν”Στις σελίδες που ακολουθούν

μπορείτε να διαβάσετε

ντοκουμέντα, μνημεία λόγου

και λοιπά κείμενα της εποχής

που αναφέρονται σε διάφορα

στιγμιότυπα και γεγονότα κατά

την Τουρκοκρατία.

Κατά το αψοδ’ (1774) έτος, Σεπτεμβρίου η’, εμαρτύρησεν ο Άγιος Αθανάσιος, ο Κουλακιώτης

Ο νεομάρτυς Άγιος Αθανάσιος.

Η εξάλειψις εκ της γηςταραχοποιού

και δημεγέρτη Ενώ ο μπουλούκμπασης Ισά Αγάς, απεσταλμένος

εκ μέρους του εξοχωτάτου Κενάν πασά, εντεταλμέ-

νου την δίωξιν των εγκλημάτων και την διόρθωσιν των

κακώς κειμένων εν ταις επαρχίαις, εισελθών εις την

πόλιν Βεροίας εγνωστοποίει διά κήρυκος την ην είχε

λάβει ιέραν διαταγήν περί διώξεως των εγκλημάτων

και ενώ το ιεροδικείον είχεν εκδικάσει κατά νόμον

τους προσφεύγοντας εις αυτό και είχε επιλύσει τας

διαφοράς των διαδίκων, μη απομακρυνθέν παντάπα-

σιν των διατάξεων του νόμου, οι εκ Βεροίας Εμμα-

νουήλ Χρήστου Μαρτζέλος συγκεντρώσας τους απί-

στους και ηγούμενος αυτών, εισέβαλε βιαίως εις το

δικαστήριον εξυβρίζων αυτό διά των λέξεων: “Διατί δι-

κάζετε κατά τον ιερόν νόμον; Ημείς δεν δεχόμεθα

όσα κάμνετε σεις, βεβαίως πρέπει να αφανίσωμεν με-

ρικούς γενίτσαρους και σιπαχήδες. Εις το εξής οι μου-

σουλμάνοι και ημείς, εφ’ όσον ήλθεν οι επιθεωρητής

των καζάδων, θα εξακολουθώμεν να υπαγώμεθα εις

το σερή”. Κατά την εισβολήν αυτών εις το ιεροδικείον,

ούτος εκραύγαζεν μεγαλοφώνως. Καθ’ ον χρόνον ο

ειρημένος Ισά Αγάς ητοιμάζετο να απέλθη, εζητήθη η

συνδρομή του, οπότε προσήλθεν ο εκ των κατοίκων

Βεροίας, απόγονος του Μωάμεθ, Εσσεΐτ Μεχμέτ μπέ-

ης, υιός Χασάν μπέη, μεθ’ ου συνεπλάκη ο απειθής

ούτος και ενώ ρίψας το σαρίκιον αυτού ήτο έτοιμος να

τον φονεύση, προσήλθον έτεροι μουσουλμάνοι εις

βοήθειαν. Μεθ’ ου συγκροτηθέντος δικαστηρίου εν

τω τεμένει του Σουλτάν Μουράτ, προσήχθη ο ρηθείς

Εμμανουήλ Χρήστου Μαρτζέλος, παρουσία του οποί-

ου εξητάσθησαν ως μάρτυρες οι μουσουλμάνοι Μου-

σά Τσελεμπή, υιός Αχμέτ, και Μουσταφά μπέης, υιός

Χαϊρεντίν, και Γαζή μπέης, οίτινες κατέθεσαν ότι ο ει-

ρημένος είναι ταραχοποιός και δημεγέρτης και ότι

συμφέρει εις την μουσουλμανικήν κοινωνίαν η εξάλει-

ψις αυτού εκ της γης.

Ούτω μαρτυρούμεν κατ’ αυτού. Δι’ ο παρεδόθη ού-

τος εις χείρας του ζαμπίτη, ίνα αποδοθή δικαιοσύνη.

Εγράφη τέλη Σεβάλ τον έτους 1036 (12 Ιουλίου

1620)

Από το βιβλίο του Ιωάννη Κ. Βασδραβέλλη “Αρματολοί και

κλέφτες εις την Μακεδονίαν” των εκδόσεων της Εταιρείας

Μακεδονικών Σπουδών και το κεφάλαιο “Ανέκδοτα έγγραφα

προερχόμενα εξ επιλογής των τουρκικών αρχείων Βεροίας

και Θεσσαλονίκης”.



Καυχήματα των ιεροδικαστών, πηγαί αρετής και του

λόγου, ιεροδίκαι των καζάδων της δεξιάς, αριστε-

ράς και μέσης πλευράς της Ρούμελης, αυξηθήτω-

σαν αι αρεταί σας. Καυχήματα των ομοίων σας,

μουτεσελίμαι και κεχαγιάδες των μίρι μιράν και μίρι

λιβά και σερδάρηδες των γενιτσάρων και διοικηταί

φρουρίων και αξιωματικοί, αυξηθήτω η ικανότης σας. Άμα

τη αφίξει του παρόντος Αυτοκρατορικού διατάγματός

Μου, έστω γνωστόν ότι κατά τας ισχυούσας παλαιάς δια-

τάξεις επιβάλλεται η στρατολογία των εν ταις Αυτοκρατορι-

καίς χώραις Μου κατοικούντων ραγιάδων διά τας ανάγ-

κας της Αυτοκρατορικής Μου φρουράς. Επειδή όμως

από ικανού χρόνον δεν εγένετο τοιαύτη στρατολογία, δέον

να στρατολογήσητε εν τέκνον

εκάστου πολυτέκνου απίστου

ραγιά, άγον ηλικίαν από δέ-

κα πέντε μέχρις είκοσι ετών

και ικανόν δι’ υπηρεσίαν. Όσον

αφορά τους Μουσουλμάνους,

Αλβανούς και Βοσνίους, εάν

και ούτοι επιθυμήσουν να εγ-

γραφούν οικειοθελώς εις τους

καταλόγους, να τους εγγρά-

ψητε εις ιδιαιτέρους καταλό-

γους, εφ’ όσον είναι ρωμα-

λέοι και κατάλληλοι δι’ υπη-

ρεσίαν. Από έκαστον στρα-

τολογούμενον χωρίον να λά-

βητε όσα χρήματα απαιτούν-

ται διά τον ιματισμόν των στρατολογηθέντων με ερυθράν

τσόχαν και διά το ξύρισμα αυτών, ουχί δε και άλλα χρήμα-

τα διά τον οδηγόν ή δι’ άλλην αιτίαν. Επειδή η υπηρεσία

αύτη δέον να εκτελεσθή μετά μεγάλης περισκέψεως, πα-

ραγγέλλω όπως στρατολογήσετε μεταξύ των εκλεκτότε-

ρων, ρωμαλεωτέρων και καταλληλοτέρων νέων από εκα-

τόν πεντήκοντα μέχρις εκατόν εξήκοντα νεανίας και απο-

στείλητε αυτούς μετά των σχετικών καταλόγων, φερόντων

το όνομα και τα χαρακτηριστικά εκάστου μετά των συνο-

δών των τμηματικώς εις την πρωτεύουσάν Μου. Να μη

αδικήσητέ τινα κατά την παράβασιν του Ιερού νόμου, διότι

οι αδικούντες θέλουν τιμωρηθή άνευ οίκτου. Διά την εκτέ-

λεσιν δε της ρητής ταύτης εντολής Μου διώρισα του εν

ενεργεία Ζεμπερεκτσή μπασή των γενιτσάρων των ανα-

κτόρων Μου Μαχμούτ και διέταξα, ίνα, άμα ως αφιχθή εις

τον καζάν οιονδήποτε εξ υμών, συγκεντρώσητε όλους

τους νέους τους ευρισκομένους εις τας πόλεις, χωρία, αυ-

τοκρατορικά ή βακουφικά κτήματα ή τιμάρια ή ζιαμέτια με-

τά των πατέρων των, συ δε ο εντεταλμένος αυτοπροσώ-

πως να επιθεωρήσης τους τούτους. Να ειδής, εάν υποτε-

λής τις έχει πολλούς υιούς, να εκλέξης από τους έχοντας

ηλικίαν από δέκα πέντε μέχρις είκοσιν ετών τον πλέον εύ-

ρωστον και κατάλληλον δι’ υπηρεσίαν και να σημειώσης τα

ονόματα και τα χαρακτηριστικά και τας ιδιότητας των στρα-

τευομένων, αποφεύγων να εγγράψης τους μονογενείς ή

και περισσοτοτέρους τον ένα υιούς των πολυτέκνων πατέ-

ρων, εκτός εάν ο νέος ούτος οικειοθελώς επιθυμή να

στρατολογηθή και είναι κατάλληλος δι’ υπηρεσίαν. Να μη

λαμβάνωνται από κάθε χωρίον χρήματα επί πλέον των

απαιτουμένων διά τον ιματισμόν των στρατευθέντων νέων

εξ ερυθράς τσόχας και διά το ξύρισμά των ούτε άλλα χρή-

ματα διά τον Ιεροδίκην, τον απεσταλμένον, τον επί κεφα-

λής ή τον συνοδόν και να μη επιβαρύνωνται οι ραγιάδες με

έξοδα με την πρόφασιν ταύτην. Όσον αφορά τους εκ των

Αλβανών και Βοσνίων μουσουλμάνων οικειοθελώς επιθυ-

μούντας να στρατολογηθούν νέους από δέκα πέντε μέ-

χρις είκοσιν ετών, να στρατολογήσης και τούτους κεχωρι-

σμένως, εφ’ όσον είναι ρωμαλέοι και κατάλληλοι δι’ υπη-

ρεσίαν: μέχρι του αριθμού των εκατόν πεντήκοντα ή εκα-

τόν εξήκοντα, σχηματίζων ιδιαιτέραν ομάδα και εγγράφων

και τούτους μετά των ονομάτων και χαρακτηριστικών των

εις ιδιαιτέρους καταλόγους και αποστέλλων αυτούς εν συ-

νοδεία εις Κωνσταντινούπολιν. Να προσέχης, ίνα μη δια-

φύγουν ούτοι καθ’ οδόν ή εις τους σταθμούς. Να μη αλ-

λάσσης κατεύθυνσιν καθ’ οδόν επί τω σκοπώ πλεονεξίας,

να μη βραδυπορής, ή να φοβήσαι, μη τυχόν φθάσουν ολι-

γώτεροι από τους εγγραφέντας ή γίνουν αδικίαι εις βάρος

των ραγιάδων.

Ήδη, συ απεσταλμένε, αφού εγγράψης τα ονόματα των

στρατολογηθέντων εις διπλούς καταλόγους, να κρατήσης

τον ένα, τον δε έτερον να αποστείλης δι’ ενός ταχυδρό-

μου, ίνα, άμα αφιχθή, παραβληθή με τον εις χειράς σου

κατάλογον προς πρόληψιν αντικαταστάσεως των στρατο-

λογηθέντων. Επειδή η υπόθεσις του παιδομαζώματος είναι

εκ των σπουδαιοτέρων του Κράτους, επιθυμώ να στρατο-

λογήσης ρωμαλέους και άξιους νέους. Οι μουτεσελίμαι

των μπεϊλερμπέηδων και λοιποί στρατιωτικοί, να μη επέμ-

βουν εις τα καθήκοντά σου και να γνωρίζουν, ότι οιονδή-

ποτε παράπονόν σου εν προκειμένω ή αναφορά Ιεροδί-

κου τινός θα έχη ως συνέπειαν βαρυτάτας ποινάς. Ώστε οι

επιστάται των αυτοκρατορικών και των βεζιρικών κτημά-

των, οι τιμαριούχοι και ζαΐμηδες, να μη φυγαδεύουν τους

υπηρετούντας παρ’ αυτοίς νέους και να μη αρνούνται να

υπακούσουν εις τα κελεύ-

σματά Μου, διότι οι τα τοιαύ-

τα πράττοντες να γνωρίζουν

ότι δεν θέλομεν αρκεσθή εις

την απόλυσιν των, αλλά θα

προσαγάγωμεν αυτούς βι-

αίως και θα τους τιμωρήσω-

μεν με την αυστηροτέραν των

ποινών. Συ δε απεσταλμένε,

εάν περιέλθη εις γνώσιν Μου

ότι έλαβες, από τους ραγιά-

δες ή μη, πλείονα των ανα-

γκαιούντων διά την διατρο-

φήν των στρατευθέντων και

των συνοδών των τρόφιμα ή

χρήματα, θέλεις τιμωρηθή

ανοικτιρμόνως προς παραδειγματισμόν και των λοιπών.

Να γνωρίζητε, σεις οι ιεροδίκαι, ότι, θέλω αποστείλει κρυ-

φίως ανθρώπους προς εξακρίβωσιν της αληθείας και εάν

έγιναν κρυφαί ή φανεραί δωροληψίαι, τας οποίας καίτοι

εγνωρίζετε δεν ανεφέρετε Ημίν, τας αυτάς ποινάς θα επι-

βάλωμεν και εις ημάς, διότι η περίστασις αύτη δεν παρα-

βάλλεται με άλλας.

Εν γένει επί των ενδόξων ημερών Μου, πρέπει να μη

αδικήται ή καταπιέζηταί τις εις τα χωρία, αλλά να ενεργήτε

μετά σωφροσύνης και περισκέψεως απέχοντες πάσης

πράξεως αντιθέτου προς την Αυτοκρατορικήν θέλησίν

Μου.

Ταύτα γνωρίζοντες, δώσατε πίστιν εις το Αυτοκρατορι-

κόν σύμβολόν Μου.

Εγράφη τέλη Ρετζέπ 1076 εν τη έδρα Κωνσταντινουπό-

λεως (5 Φεβρουαρίου 1666)

Από το βιβλίο του Ιωάννη Κ. Βασδραβέλλη “Αρματολοί και κλέφτες εις

την Μακεδονίαν”.

Δημοτικά τραγούδια

Κάθε Τρίτη του Πάσχα στο Βελβεντό της Κοζάνης

τραγουδιέται το παρακάτω τραγούδι, που, καθώς ση-

μειώνει ο καθηγητής Ν. Ανδριώτης, υπαινίσσεται κά-

ποιον κρυπτοχριστιανό αγά της Μακεδονίας:

Γιε μ’ στουν Άι Λια, γιε μ’ στουν Άι Λια,/ γιε μ’ στουν

Άι Λια, μαζώνουντι πιδιά,/ γιε μ’ πίνουν κρασί, για την

Ανάσταση./ Διάβηκεν κι αγάς, τα καλημέρησιν./ -Κα-

λημέρα σας, βρε Τουρκιαϊντζόπουλα./ -Κόπιασι, σπα-

χή μ’, να πιεις γλυκό κρασί./ -Βάλλαϊ, πιδιά μ’ δεν ήρ-

θα για κρασί,/ γιε μ’, ήρθα για- μα - την Ανάσταση.

Είναι χαρακτηριστικό ότι στις ορεινές φτωχές πε-

ριοχές οι τραχείς κάτοικοι, παρά τις δελεαστικές προ-

τάσεις, δεν δέχονταν να αλλαξοπιστήσουν. Ένα τρα-

γούδι λέει:

Δυο παιδιά Ρωμιόπουλα, δυο Γρεβενιωτόπουλα,/

Τούρκα χήρα δούλευαν./ Την ημέρα δούλευαν/ και

το βράδυ έσκαφταν./ -Βρε παιδιά Ρωμιόπουλα,/ βρε

Γρεβενιωτόπουλα,/ γένεστε Τουρκόπουλα, να χαρεί-

τε την Τουρκιά,/ τ’ άλογα τα γρήγορα./ τα σπαθιά τα

δαμασκιά,// Γύρισαν και λεν κι αυτά:/ Γένεσαι, κυρά,

Ρωμιά,/ να χαρείς την Εκκλησιά,/ τ’ άγια τα ’κονίσμα-

τα/ και τα βαγγελίσματα;

Από το βιβλίο του Σοφοκλή Γ. Δημητρακόπουλου “Ιστορία και

δημοτικό τραγούδι”, εκδόσεις “Παρουσία”.

Διάταγμα σουλτάνου

για παιδομάζωμα

Τούρκοι στρατιώτες συγκεντρώνουν τα παιδιά κατά τη διάρκεια παιδομαζώματος.



Γράφει ο Σάββας Μαυρίδηςδιδάσκων κοινωνιολογίας στο ΑΤΕΙΘεσσαλονίκης

Για τις υπηρεσίες που πρόσφερε στην

πατρίδα του του απονεμήθηκε ο τίτ-

λος του ιππότη. Η κατοικία του Pro-

kesch von Osten στην Αθήνα σώζε-

ται και σήμερα στην οδό Φειδίου 3,

αλλά καθώς είναι εγκαταλελειμμέ-

νη, ερειπώνεται καθημερινά.

Ως αριστοκράτης κοσμοπολίτης ο Pro-

kesch von Osten έβλεπε τα πράγματα από

τη σκοπιά της κοινωνικής του τάξης, αλλά

και της Μεγάλης Δύναμης -δηλαδή της Αυ-

στρίας- που εκπροσωπούσε τότε ο ίδιος σε

βαλκανικές χώρες.

Στη Θεσσαλονίκη αποβιβάστηκε στις 24

Αυγούστου 1828 και περιγράφει με τη γλα-

φυρή του πένα την πόλη. Με τη δέουσα ευ-

γνωμοσύνη αφηγείται την ένθερμη υποδο-

χή που έτυχε εκ μέρους του πασά της Θεσ-

σαλονίκης, Χατζή Μουσταφά.

Πρώτα, λέει ο αυστριακός διπλωμάτης,

περιδιάβηκε την εβραϊκή γειτονιά. Το στρί-

μωγμα των αποκρουστικών κατοικιών είναι

τέτοιο που νομίζεις ότι τις έβαψε κανείς με

κόκκινο χρώμα. Είναι αδιανόητο πώς μπο-

ρούν να ζουν άνθρωποι σ’ έναν τέτοιο βάλ-

το, αναρωτιέται. Εντύπωση ακόμη του προ-

καλούν τα κίτρινα και κοκαλιάρικα πρόσω-

πα των κατοίκων. Κοντά στο τζαμί της Αγίας

Σοφίας, που συναντά κανείς σ’ αυτή την

πλευρά της πόλης, απλώνεται μια πλατεία

που σκεπάζεται από πλατάνια και μουριές.

Εκεί, όπως περιγράφει ο πρέσβης, ένα

τσούρμο περαστικών Τούρκων έστησαν

μια πρόχειρη εστία και έβραζαν καφέ δί-

πλα σ’ ένα σιντριβάνι με λουλούδια γύρω

γύρω. Ο καφές που τους προσέφεραν στη

στάση που έκαναν εκεί, μαζί με την πίπα

που κάπνισαν, ήταν μια απόλαυση, λέει ο

ίδιος.

Και συνεχίζει:

“Μια ευχάριστη θέα προσφέρει το κτίριο

του τζαμιού που ανεγέρθηκε προς τιμήν

του Σελίμ Πασά, στην είσοδο του οποίου

μια ομάδα νέων Τούρκων μας κάλεσε να

το επισκεφθούμε. Το εσωτερικό του ήταν

καθαρό και σε μια γωνία κρεμόταν ένα εκ-

κρεμές ρολόι από τη Βιέννη. Στη νότια πλευ-

ρά στέκει ένας μιναρές και στο καμπανα-

ριό του υπάρχει ρολόι που δουλεύει. Η βρύ-

ση και η βιβλιοθήκη δεν λείπουν από την

κατοικία του ιμάμη. Λεύκες, πλατάνια και

κλαίουσες ιτιές περιβάλλουν το κτίριο. Εκεί

κοντά βρίσκεται και το τζαμί του Μουστα-

φά Πασά. Ανάμεσα στα δύο κτίρια υψώνε-

ται το παλάτι του πασά της πόλης, το οποίο

είχε καεί από μια πυρκαγιά. Η πόλη έχει 39

τουρκικά τζαμιά, 30 ελληνικές εκκλησίες

και οι Εβραίοι διατηρούν μία συναγωγή.

Βαδίζοντας στις ελληνικές ενορίες φθά-

σαμε στην ευθεία οδό η οποία διασχίζει την

πόλη από την Ανατολή προς τη Δύση. Η

οδός θα πρέπει να στρώθηκε ήδη στην επο-

χή που η πόλη βρισκόταν στη μεγάλη της

ακμή, διότι περνά μέσα από την αψίδα του

θριάμβου του Φιλίππου. [Ο Prokesch von

Osten συγχέει εδώ προφανώς τον ρωμαίο

ύπατο Γαλέριο με τον Φίλιππο, τον βασιλιά

της Μακεδονίας. Ο πρέσβης μάς πληρο-

φορεί πάντως ότι το μνημείο είναι ρωμαϊκό

έργο, παρόλο που έχει επιγραφή στην ελ-

ληνική γλώσσα, και ότι η οδός διέρχεται

κάτω από τη μεσαία αψίδα του μνημείου,

καθότι αυτό έχει τρεις]. Αυτό το έργο είναι

κτισμένο από ψημένο πηλό και καλύπτεται

από γλυπτά έργα πάνω σε μάρμαρο. Δύο

σειρές των γλυπτών του μαρμάρου διακρί-

νονται με ευκολία. Η τρίτη θα βρίσκεται

μάλλον θαμμένη στα χαλάσματα. Αυτές οι

δύο σειρές των μαρμάρινων γλυπτών της

αψίδας του θριάμβου παριστάνουν μια μά-

χη και την τελετή ενός θριάμβου. Ο νικη-

τής κάθεται πάνω σε μια άμαξα. Ο λαός

ακολουθεί εν μέρει πεζή εν μέρει έφιππος

και σπρώχνει να πλησιάσει προς το μέρος

του. Στο μάρμαρο άφησε τα ίχνη της κά-

ποια πυρκαγιά και τα γλυπτά είναι σε κακή

κατάσταση. Κακόγουστες καλύβες επιβα-

ρύνουν την εικόνα του έργου. Αναγκαστή-

καμε να σκαρφαλώσουμε πάνω σε σκεπές

για να το δούμε καλύτερα. Στην ενορία της

Παναγίας είδα ένα γλυπτό που παριστάνει

μια δίκη.

Ο δικαστής κάθεται στον θρόνο του και

τρεις άνδρες σκεπασμένοι με χιτώνες στέ-

κονται μπροστά του.

Όχι μακριά από την αψίδα του θριάμβου

βρίσκεται ένα όχι και τόσο καλαίσθητο κτί-

σμα, που χρησιμοποιείται από τους Τούρ-

κους ως τζαμί.

Πολλοί υποστηρίζουν ότι πρόκειται για

πολύ παλιό οικοδόμημα. Η βάση έχει

διάμετρο σαράντα βήματα και η αρχιτε-

κτονική του θυμίζει σε μεγάλο βαθμό

τον Άγιο Μάρκο της Βενετίας (προφα-

νώς πρόκειται για τη Ροτόντα)”.

Η Θεσσαλονίκη του 1828όπως την είδε ο Αντώνιος Prokesch von Osten

Ο Αυστριακός Αντώνιος

Prokesch von Osten (1795-

1876) υπήρξε διπλωμάτης

και συγγραφέας αλλά

πολέμησε και ως

στρατιωτικός εναντίον του

Ναπολέοντα. Διετέλεσε

πρέσβης της χώρας του

στην Αθήνα και την

Κωνσταντινούπολη.

Η Ροτόντα, σε χαρακτικό της εποχής.

μακεδονία στην τουρκοκρατία

Documents

Transcript of μακεδονία στην τουρκοκρατία