Γλωσσική ευτέλειαΜετά την αναγνώριση της νεοελληνικής (δημοτικής) ως επίσημης γλώσσας (το 1976), η

γλώσσα μας έχει πάρει τον σωστό δρόμο. Κι όπως κατ΄ επανάληψη έχω τονίσει, έπαψε να υφίσταται γλωσσικό ζήτημα. υπάρχει όμως πρόβλημα χρήσης της νεοελληνικής γλώσσας: πρόβλημα ποιότητας της γλώσσας που χρησιμοποιούμε σήμερα. Γιατί, βέβαια, τα ελληνικά που ακούμε ή διαβάζουμε πολύ συχνά σήμερα χαρακτηρίζονται από χαμηλή ποιότητα γλώσσας, γεγονός που υποβαθμίζει την όλη επικοινωνία μας. Και, βέβαια, δεν φταίει η δημοτική. φταίμε εμείς, που, από άγνοια, ραθυμία, προχειρότητα, βιασύνη, ή και από στρεβλή σύλληψη της δημοτικής και έλλειψη της κατάλληλης γλωσσικής πληροφόρησης, από χρήστες καταντούμε «καταχραστές» της γλώσσας μας.

Παρακολουθώντας συστηματικά - λόγω ειδικότητας - τον προφορικό και τον γραπτό μας λόγο, διαπιστώνω δύο ανησυχητικά συμπτώματα στη χρήση της: τη συρρίκνωση του λεξιλογίου που χρησιμοποιούμε στην επικοινωνία μας, μια προϊούσα αγκύλωση στη χρήση συνωνύμων, λεπτών σημασιολογικών διακρίσεων, ακριβολόγων λέξεων και φράσεων, στη χρήση απαιτητικού λόγου γενικότερα. Αόριστα, γενικόλογα και κατά προσέγγιση εκθέτουμε (με τη διπλή σημασία της λέξης) τα διανοήματά μας. Λέμε, χωρίς να μας ενδιαφέρει πώς τα λέμε. συχνά και… τι λέμε. Έχουμε δηλαδή περιπέσει σε γλωσσική ολιγωρία. Το ότι πρόκειται για ένα φαινόμενο που τείνει να λάβει ευρύτερες διαστάσεις διεθνώς, δεν σημαίνει ότι δεν πρέπει να μας ανησυχεί και ως έθνος.

Ακόμη πιο ανησυχητικό όμως σύμπτωμα είναι η λεξιλογική αδυναμία πάρα πολλών νέων μας. Παιδιά με μυαλό, με συγκρότηση και διάθεση για μάθηση βρίσκονται άθελά τους σε αδυναμία να καταλάβουν σημαντικές λέξεις-έννοιες, που παλιότερα αποτελούσαν «τρέχον νόμισμα». Στα παιδιά αυτά σήμερα η γλώσσα εγκυκλοπαιδειών, λεξικών, επιστημονικών και πάσης φύσεως βιβλίων της περασμένης εικοσαετίας αποτελεί αδιαπέραστο φράγμα (άλλωστε τη θεωρούν αρχαία!…).

Ωστόσο, υπάρχουν σήμερα μεγαλύτερης αλλά και μικρότερης ηλικίας άνθρωποι σε όλους τους τομείς, και ιδίως στη λογοτεχνία, που χειρίζονται υποδειγματικά τη νεοελληνική μας γλώσσα. Και ευτυχώς δεν είναι πια λίγοι.

Πολλοί είναι οι λόγοι που οδήγησαν στη γλωσσική μας υποβάθμιση. Είναι πως η γλώσσα χρησιμοποιήθηκε σε μεγάλη κλίμακα ως κομματική ταυτότητα. Είναι ο γλωσσικός λαϊκισμός που πήγε προς στιγμήν να επιβληθεί στη χρήση της. Είναι η γλωσσική σύγχυση και ο φανατισμός - από τις τραυματικές εμπειρίες του γλωσσικού μας «διπολισμού» (καθαρεύουσας-δημοτικής) - που επικρατεί ως τα πρώτα χρόνια της επισημοποίησης της δημοτικής. Είναι μία νοοτροπία γλωσσικής ισοπέδωσης, που κυριάρχησε εις βάρος της πολύτιμης πολυμορφίας - φωνητικής, λεξιλογικής, γραμματικής, συντακτικής- που χαρακτηρίζει την ελληνική γλώσσα στη μακραίωνη διπλή της παράδοση. Η δημοτική από μετάφραση (της καθαρεύουσας) είναι μια άλλη πληγή. Η αθρόα εισαγωγή αυτούσιων ή παραλλαγμένων ξενισμών, η γλωσσική εξάρτησή μας, έπαιξε και παίζει τον δικό της σημαντικό ρόλο στη χαμηλή ποιότητα των ελληνικών μας. Τέλος, τη σύγχυση επιτείνει συχνά και η ακαταλαβίστικη ψευτοκουλτουριάρικη γλώσσα μερικών, που προβάλλει ακατάλληλα «πρότυπα» δημοτικής.

Αρκετές φορές επίσης έχω αναπτύξει τη σημασία και την ευθύνη του σχολείου, των ακουσμάτων, των διαβασμάτων, των μέσων μαζικής ενημέρωσης κλπ. στη διαμόρφωση του γλωσσικού μας αισθήματος. Ας αρκεστώ εδώ να επαναλάβω, για μιαν ακόμη φορά, πως οι κίνδυνοι από μία όλο και πιο χαμηλής ποιότητας γλωσσική επικοινωνία είναι προφανείς: όσο υποβαθμίζεται επικοινωνιακά μια εθνική γλώσσα, τόσο μειώνεται το κύρος της στη συνείδηση των ομιλητών της, και τόσο πιο ευάλωτη γίνεται σε ξενισμούς και σε ανάσχεση της χρήσης και της καλλιέργειάς της. Στον αιώνα της ραγδαίας επικοινωνίας, που εξομοιώνει τους ανθρώπους, η γλωσσική αλλοτρίωση, προϋπόθεση και προανάκρουσμα οποιασδήποτε αλλοτρίωσης της εθνικής φυσιογνωμίας ενός λαού και ουσιαστικής αλλοτρίωσης της ύπαρξης κάθε ατόμου, αποτελεί ορατό κίνδυνο.

Μολονότι προσωπικά παραμένω αισιόδοξος για το μέλλον της ελληνικής γλώσσας, προκειμένου να μπορέσουμε να μιλήσουμε πραγματικά για «γλωσσική ανάκαμψη» στον τόπο μας απαιτούνται ορισμένα ριζικά μέτρα. Τέτοια είναι: Μία συντονισμένη προσπάθεια από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης να ανεβάσουν τη στάθμη της γλωσσικής επικοινωνίας τους με καλύτερα ελληνικά, που σημαίνει αυτομάτως καλύτερη γλωσσική τροφή για εκατομμύρια Ελλήνων - κατάλληλη γλωσσική ενημέρωση του κόσμου και προβολή επιτυχημένων γλωσσικών (λογοτεχνικών, επιστημονικών κ.ά.) προτύπων, μπορούν να είναι μια άλλη

ουσιώδης συμβολή των Μ.Μ.Ε. Επίσης, καλύτερη γλωσσική παιδεία και εκπαίδευση που σημαίνει περισσότερη γραμματική στο δημοτικό σχολείο, καλύτερα γλωσσικά πρότυπα σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης, άσκηση στη δημιουργική γνώση και χρήση της γλώσσας και, τελευταίο αλλά εξίσου σημαντικό, διαχρονική προσπέλαση της γλώσσας μας στο σχολείο. Το τελευταίο σημαίνει ότι λέξεις-έννοιες των προηγούμενων περιόδων ή μορφών της γλώσσας μας πρέπει να διδαχθούν (μέσα από κατάλληλα κείμενα) συστηματικά στους μαθητές μας: χωρίς την επαφή με βασικές ρίζες και πρώτες έννοιες της γλώσσας μας (νους, ον, βίος, εκ, πέμπω, βούλομαι, αγορά, ναός, αίρω, αιρώ, άρχω, δήμος, εν, δια, εις, κ.ά.π.), δεν θα κατακτήσουμε ποτέ σωστά και δημιουργικά τη σύγχρονη γλώσσα μας.

(Γ. Μπαμπινιώτης, από δημοσίευμα στον Τύπο)

Θέματα:

Α. Να συντάξετε την περίληψη του κειμένου (120 λέξεις).

Β1. «… όσο υποβαθμίζεται επικοινωνιακά μια εθνική γλώσσα, τόσο μειώνεται το κύρος της στη συνείδηση των ομιλητών της, και τόσο πιο ευάλωτη γίνεται σε ξενισμούς και σε ανάσχεση της χρήσης και της καλλιέργειάς της»: να αναπτύξετε σε μία παράγραφο το νόημα αυτής της διαπίστωσης.

Β2. Ποια τα δομικά στοιχεία της 5ης § και με ποιον τρόπο αναπτύσσεται;

Β3. Να γράψτε έναν πλαγιότιτλο για κάθε παράγραφο του κειμένου.

Β4. «Γιατί, βέβαια, τα ελληνικά που ακούμε ή διαβάζουμε πολύ συχνά σήμερα χαρακτηρίζονται από χαμηλή ποιότητα γλώσσας, γεγονός που υποβαθμίζει την όλη επικοινωνία μας. Και, βέβαια, δεν φταίει η δημοτική. φταίμε εμείς, που, από άγνοια, ραθυμία, προχειρότητα, βιασύνη, ή και από στρεβλή σύλληψη της δημοτικής και έλλειψη της κατάλληλης γλωσσικής πληροφόρησης, από χρήστες καταντούμε «καταχραστές» της γλώσσας μας»: ποιο είδος συλλογισμού χρησιμοποιείται στο παραπάνω απόσπασμα. Να δικαιολογήσετε την απάντησή σας.

Β5. Να αντικαταστήσετε τις υπογραμμισμένες λέξεις στο κείμενο με συνώνυμες, ώστε να μην αλλοιωθεί το νόημα των προτάσεων.

Γ. Ποιοι παράγοντες ευθύνονται, κατά τη γνώμη σας, για την υποβάθμιση της γλωσσικής ποιότητας; Να απαντήσετε αναλυτικά στο ερώτημα αυτό στα πλαίσια μιας δημοσιογραφικής έρευνας για το ηλεκτρονικό περιοδικό του σχολείου σας.