ΓΙΩΡΓΟΣ ΝΤΕΛΛΑΣ Αρχιτέκτων 4ης ΕΒΑ

ΗΡόδος και τα Δωδεκάνησα γενικότερα αποshyτέλεσαν έναν στρατηγικό κόμβο στην αναshy

τολική Μεσόγειο σε όλη τη διάρκεια της ιστοshyρίας Η κατάκτηση τους από τους Ιωαννίτες Ιππότες των Ιεροσολύμων στις αρχές του 14ου αιώνα σηματοδότησε μια νέα εποχή Στην ταshyραγμένη ύστερη βυζαντινή περίοδο των σταυshyροφοριών το λιμάνι της Ρόδου ήταν ένας σημαshyντικός εμπορικός σταθμός πάνω στο πέρασμα για τους Αγίους Τόπους ευνοϊκός για την προshyσάραξη πλοίων με εμπόρους και προσκυνητές1 Ο έλεγχος των θαλάσσιων δρόμων επιβλήθηκε με την οργάνωση εμπορικού και στρατιωτικοί) στόλου ο οποίος πολλές φορές κατεύφευγε και σε πειρατικές μεθόδους2 Η ιδιότητα των στρα-τιωτών-μοναχών που είχαν οι Ιωαννίτες Ιππόshyτες τούς έδωσε τη δυνατότητα της πλήρους ορshyγάνωσης του χώρου στα πλαίσια του φεουδαρshyχικού συστήματος διοίκησης κατά τους δύο αιshyώνες κατοχής Οι άμεσες πολιτικές και οικονοshyμικές σχέσεις με τη δυτική Ευρώπη -όπου διαshyτηρούσαν ιδιόκτητες γαίες- και την παπική εκshyκλησία ισχυροποιούσαν τη θέση τους Η οικοshyνομική ως εκ τούτου ευημερία τους σε μια πεshyρίοδο αναστάτωσης από τον κίνδυνο κατάληshyψης από τους Οθωμανούς Τούρκους είχε ξεχω-

ριστά αποτελέσματα Πρωταρχικό βεβαίως μέshyλημα είχαν τη στρατιωτική οργάνωση και την οχύρωση της πρωτεύουσας της Ρόδου και των σημαντικότερων πόλεων με ισχυρά κάστρα για την ασφάλεια τους Σημαντικά ήταν όμως τα επιτεύγματα και σε άλλους τομείς ακόμη και στον κοινωνικό με τη δημιουργία ιδρυμάτων περίθαλψης ασθενών και περιηγητών (νοσοκοshyμεία ξενώνες καταλύματα μοναστήρια)

Έτσι οι Ιωαννίτες Ιππότες ανέπτυξαν από τα πρώτα χρόνια που εγκαταστάθηκαν στη Ρόδο έντονη οικοδομική δραστηριότητα Η διαμόρφωση ενός επαρχιακού υστερογοτθικού και στη συνέχεια αναγεννησιακού ιδιώματος στη ροδίτικη αρχιτεκτονική με προφανείς δυτιshyκές επιδράσεις συνδυάζοντας τα τοπικά υλικά και τις παραδοσιακές βυζαντινές τεχνικές είshyναι το αποτέλεσμα αυτής της περιόδου με ξεshyχωριστά δείγματα3 Ανάλογη εξέλιξη παρατηshyρείται και στις άλλες τέχνες όπως άνθηση ενός τοπικού εκλεκτικού στυλ στη ζωγραφική παshyράλληλα με το δυτικό και το παλαιολόγειο που απαντούν στις ροδίτικες εκκλησίες και εικόshyνες4

Κατασκεύασαν μεγάλες εκκλησίες όπου λάμβαναν χώρα οι θρησκευτικές αλλά και πολι-

Οι μεγάλες ιπποτικές εκκλησίες της Ρόδου Παναγία του Κάστρου Άγιος Ιωάννης του Κολλάκιου

Παναγία του Μπούργκου

τικές δραστηριότητες του Τάγματος όπως για παράδειγμα η εκλογή του μεγάλου μαγίστρου Η θεμελίωση της σημαντικότερης του κοινοshyβιακού ναού του αγίου Ιωάννη του Κολλάκιου ξεκίνησε πιθανότατα πολύ νωρίς με την εγκαshyτάσταση τους στη Ρόδο το 13105 Η πρώτη μέχρι σήμερα γραπτή πληροφορία είναι της Γενικής Συνόδου του Τάγματος στις 4 Νοεμβρίου του 1314 που αναφέρεται στην οργάνωση του ιεραshyτείου του καθολικού του μοναστηριού laquoliglise monstre et Acreraquo6 Ένα άλλο έγγραφο του πάπα Ιωάννη XXII της 1ης Μαρτίου 1322 επιβεβαιώshyνει τη λειτουργία λατινικού καθεδρικού ναού και αρχιεπισκοπικού μεγάρου και τα ταυτίζει με την παλιά βυζαντινή μητρόπολη της Παναshyγίας και την επισκοπή του ορθόδοξου μητροποshyλίτη στο Κάστρο της Ρόδου7 Η κατασκευή τον μεγαλύτερου καθεδρικού ναού της Παναγίας στο Μπούργκο της Ρόδου χρονολογείται στο α μισό του 14ου αιώνα πιθανώς μεταξύ του 1310 και του 1346 και αποδίδεται στον μμ Heacutelion de Villeneuve8

Η θέση των τριών αυτών μεγάλων εκκληshyσιών στη μεσαιωνική πόλη της Ρόδου ανταποshyκρίνεται στη σημασία που είχαν για τη ζωή του τάγματος Το καθολικό του Αγίου Ιωάννη βριshyσκόταν στην καρδιά του μοναστηριακού συshyγκροτήματος στο δυτικό οχυρωμένο τμήμα του Κολλάκιου δίπλα από το παλάτι του μεγάλου

μαγίστρου9 (Χάρτης μνημείων αρ 16) Η βυζαshyντινή μητρόπολη της Παναγίας του Κάστρου συνέχισε να λειτουργεί όπως και παλαιότερα ως καθεδρικός ναός των λατίνων στο ανατολιshyκό τμήμα του laquoφρουρίουraquo ή Κολλάκιου κοντά στο λιμάνι και σε άμεση γειτνίαση με το αρχιεshyπισκοπικό μέγαρο (Χάρτης μνημείων αρ 11) Ο άλλος καθεδρικός ναός της Παναγίας του Μπούργκου στο κέντρο της πλατείας της αγοshyράς (laquomagna et communis platearaquo) εξυπηρετούshyσε την πόλη των αστών (Χάρτης μνημείων αρ 47)

Ο χρόνος επεφύλαξε διαφορετική τύχη για τις τρεις εκκλησίες

Η χρονολογία κατασκευής της αρχικής εκshyκλησίας της Παναγίας του Κάστρου δεν έχει ακόμη πλήρως εξακριβωθεί10 (πίν 325α) Τα ανασκαφικά ευρήματα οδηγούν στη μετάθεση της αρχικής εκκλησίας στον 11ο αιώνα1 1 έναντι του 13ου όπως ήταν παλαιότερα αποδεκτό Η μετασκευή της τρίκλιτης σταυροειδούς εγγεshyγραμμένης μετά τρούλου βυζαντινής μητρόποshyλης σε τρίκλιτη βασιλική με το μεσαίο κλίτο υπερυψωμένο και στεγασμένο με γοτθικά σταυ-ροθόλια τοποθετείται μεταξύ των ετών 1319 και 1334 (πίν 325β) Τα οικόσημα του μμ Heacutelion de Villeneuve (1319-1346) και του πάπα Ιωάννη XXII που πέθανε το 1334 είναι τοποshyθετημένα στο άνω τμήμα της κόγχης του ιερού

εσωτερικά κατά την αρχική ιπποτική επέμβαση Η μετατροπή αυτή οφείλεται σε επισκευή λόγω πιθανής κατάρρευσης του μεσαίου κλίτους με τον τρούλο (συνολικού μήκους 27 μ) κατά το σεισμό του 130312 Παπικό έγγραφο του 1322 αναφέρεται στη φτώχεια της αρχιεπισκοπής της Ρόδου και την ενίσχυσή της από τον πάπα 1 3 Για το λόγο αυτό ίσως τίμησαν τον πάπα τοποθεshyτώντας το οικόσημό του στην εκκλησία Αναφέshyρεται επίσης συχνά και ο ρόλος της Παναγίας του Κάστρου ως καθεδρικού ναού το 134514 το 134715 και το 145316 Η μετατροπή της βυζαντιshyνής μητρόπολης σε καθεδρικό ναό επιβεβαιώνει τον κυρίαρχο ρόλο της καθολικής εκκλησίας και των κατακτητών ιπποτών πάνω στον γηγεshyνή ορθόδοξο πληθυσμό Το μέγεθος της ως η μεγαλύτερη βυζαντινή εκκλησία της Ρόδου ταίshyριαζε απόλυτα με τους στόχους της

Η διατήρηση της λειτουργίας της ως καθεshyδρικού ναού και της αρχιεπισκοπής ως έδρας

του λατίνου αρχιεπισκόπου laquoColosensisraquo επιβεshyβαιώνεται μέχρι το 1476 τουλάχιστον χρονιά μιας μεγάλης πλημμύρας που έπληξε την πεshyριοχή Τότε κατέρρευσε το ανατολικό τείχος του Κολλάκιου προς το λιμάνι βόρεια της εκshyκλησίας μέχρι την πύλη του Ταρσανά και πιθαshyνώς και το αρχιεπισκοπικό μέγαρο που βρισκόshyταν στην ίδια κατεύθυνση17 Η κατάρρευση αυτή οδήγησε πιθανώς σε αλλαγές του ρόλου της Παshyναγίας του Κάστρου σε σχέση με την Παναγία του Μπούργκου Αμφιβολίες για τον επίσημο καθεδρικό ναό και την έδρα του λατίνου αρχιεshyπισκόπου έχει προκαλέσει το κείμενο του πεshyριηγητή Jean Thenaud το 1512 που αναφέρει ότι ήταν στην Παναγία της πλατείας1 8 την οποία ο Η Balducci ταυτίζει με την Παναγία του Μπούργκου19 Ως έδρα της λατινικής αρχιεπιshyσκοπής θεωρεί το κοντινό προς την εκκλησία ιπποτικό μέγαρο γνωστό ως laquoΝαυαρχείοraquo20 ενώ άλλοι ερευνητές το ταυτίζουν με την κατοι-

κία του έλληνα επισκόπου21 Η αναμενόμενη δηshyμοσίευση των ανέκδοτων εγγράφων για τη Ρόδο και τις νότιες Σποράδες από το αρχείο των Ιω-αννιτών Ιπποτών του 1453-1522 από τον κ Ζαshyχαρία Τσιρπανλή22 ελπίζουμε να διαφωτίσει αυτό το θέμα Η ταύτιση του κατόχου του οικο-σήμου το οποίο βρίσκεται στην είσοδο την αυλή και την ξύλινη οροφή του ιπποτικού μεshyγάρου θα βοηθήσει ουσιαστικά23

Κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας η Παshyναγία του Κάστρου μετατράπηκε σε μουσουλshyμανικό τέμενος το Εντουρούμ ή Καντουρί τζαshyμί που διατηρήθηκε και κατά την ιταλοκρατία μέχρι το Β Παγκόσμιο Πόλεμο Η μετατροπή αυτή συνοδεύτηκε με την προσθήκη προστώου ή laquoρεβάκraquo (με περιμετρική τοξοστοιχία στεγαshyσμένου με τρεις μικρούς ημισφαιρικούς τρούshyλους) και μιναρέ εξωτερικά (πίν 326α) Η γνωshyστή κρήνη που εξυπηρετούσε το τζαμί στην πλατεία του Μουσείου και κάτω από τον πλάshyτανο έφερε χρονολογία του 188124 Στο εσωτεshyρικό κατασκευάσθηκε laquoμιχράμπraquo προστέθηκε laquoιμπάρraquo ενώ διαπλατύνθηκαν και τα τόξα επιshyκοινωνίας με τα πλάγια κλίτη με στόχο την ενοποίηση του χώρου για λειτουργικούς σκοshyπούς (πίν 326β) Ο συνταγματάρχης Rottiers όταν επισκέφθηκε το Εντουρούμ τζαμί λειshyτουργούσε και σχολείο για τα μουσουλμανό-παιδα δραστηριότητα που πιθανώς να είχαν

και άλλα τζαμιά της Ρόδου (πίν 326γ) Παραshyτήρησε τότε τη διατήρηση των υαλοστασίων (vitraux) (πίν 326δ) Οι παραστάσεις της αγίας Αικατερίνης και ενός γονατιστού ιππότη στο ένα παράθυρο και τα οικόσημα ιπποτών και της ρόδας -έμβλημα της αγίας Αικατερίνης-στο δεύτερο οδήγησαν στην υπόθεση ότι η εκshyκλησία ήταν αφιερωμένη στην αγία2 5 Τα οικόshyσημα ωστόσο των μμ Fluvian (1421-1437) Lastic (1437-1454) και DAubusson (1476-1503) στο τρίτο μαρτυρούν ίσως εργασίες την εποχή του τελευταίου και πιθανότατα μετά την ποshyλιορκία του 1480 κατά την οποία ίσως η εκshyκλησία να υπέστη ζημιές όπως πολλά μνημεία στην περιοχή και την οδό Ιπποτών Η ύπαρξη στο ίδιο υαλοστάσιο και των οικοσήμων δύο προγενέστερων μμ δείχνει την απόδοση τιμής σε αυτούς ίσως γιατί είχαν συμβάλει σε αντίshyστοιχες επεμβάσεις Η προέλευση του όρου laquoΚαντουρίraquo ως παραφθορά της Αικατερίνης ενίσχυσε τη θεωρία ότι η παλιά εκκλησία ήταν αφιερωμένη σε αυτήν Την άποψη αυτή υιοθέτηshyσαν και ερευνητές όπως ο Η Balducci26 Στην εκκλησία επεσήμανε επίσης αρκετές ταφόπλαshyκες των οποίων οι επιγραφές είχαν ξεθωριάσει και οι οποίες πρέπει να ανήκαν σε άγγλους ιπshyπότες 2 7

Το 1940 η ιταλική διοίκηση προχώρησε στην αποκατάσταση της εκκλησίας αφαιρώντας

όλες τις προσθήκες που είχαν γίνει κατά την προηγούμενη περίοδο της τουρκοκρατίας2 8

(πίν 327α) Στον σεισμό του 1957 υπέστη ζηshyμιές τις οποίες αποκατέστησε στη συνέχεια η Αρχαιολογική Υπηρεσία29 Τα τελευταία χρόνια η εκκλησία λειτουργεί ως επισκέψιμο μνημείο και έχει φιλοξενήσει αρκετές εκθέσεις και εκδηshyλώσεις (διαλέξεις συναυλίες κλπ) (πίν 327β)

Η κοινοβιακή εκκλησία του αγίου Ιωάννη των Ιπποτών ατύχησε όταν το 1856 εξεράγη η ξεχασμένη πυριτιδαποθήκη στο υπόγειο του καμπαναριού από κεραυνό30 (πίν 328α) Ο ρόshyλος της εκκλησίας όπως αποδεικνύεται από τις γραπτές πηγές είναι συνυφασμένος όχι μόνο με θρησκευτικές αλλά και πολιτικές δραστηριότηshyτες των ιπποτών Όλες οι μεγάλες τελετές και λειτουργίες οι τακτικές (κάθε πέντε χρόνια) αλλά και οι έκτακτες Γενικές Σύνοδοι του Τάγshyματος η εκλογή του μεγάλου μαγίστρου31 και ο ενταφιασμός των επιφανέστερων ιπποτών (μεshy

γάλων μαγίστρων πριόρηδων piliers κά) γίshyνονταν στην εκκλησία Πασίγνωστα σε όλη τη χριστιανοσύνη ήταν κατά την ιπποτική περίοδο (1310-1522) τα ιερά λείψανα και κειμήλια που διέθετε για προσκύνημα ο Αγιος Ιωάννης ή εκshyκλησία του μεγάλου μαγίστρου όπως συνηθίζεshyται να αναφέρεται από πολλούς περιηγητές -προσκυνητές του μεσαίωνα32 (πίν 328β)

Η αναγνώριση του καθολικού του Αγίου Ιωshyάννη ήταν ξεχωριστή και αυτό φαίνεται από τη θέση του ηγουμένου που κατείχε και τον τίτλο του laquoμεγάλου πριόρηraquo (τίτλος αντίστοιχος του πρωτοπρεσβυτέρου της ορθόδοξης εκκλησίας) και έφερε μίτρα και ποιμαντορική ράβδο όπως και των αντίστοιχων σταυροπηγιακών ορθόδοshyξων μοναστηριών33

Από τα ευρήματα και τις πηγές είναι εμφαshyνές ότι η εκκλησία θα πρέπει να λειτούργησε αρκετά σύντομα μετά την άφιξη των ιπποτών στη Ρόδο3 4 Το 1318 αναφέρεται συνάντηση μέσα στην εκκλησία35 εκτός από την οργάνωση

του ιερατείου το 1314 που προαναφέρθηκε36 Η ταφόπλακα κάποιας γυναίκας που πέθανε το 131837 βρέθηκε στο διαβατικό κάτω από το ιερό του Αγίου Ιωάννη και επιβεβαιώνει ότι ήταν τότε σε χρήση Είναι ευνόητο ότι επιθυμούσαν πολύ σύντομα την κατασκευή του κοινοβιακού τους ναού για τις ανάγκες του Τάγματος και αυτό ήταν εφικτό αν γίνει δεκτό ότι κατασκευshyάσθηκε αρχικά η ξυλόστεγη δυτική πτέρυγα όπως έχουν υποθέσει αρκετοί περιηγητές που την είχαν δει πριν την ανατίναξη της το Ι85638 Μια τέτοια κατασκευή γίνεται αρκετά γρηγορόshyτερα από μια θολοσκεπή εκκλησία με σταυρο-θόλια

Η προσθήκη παρεκκλησίων κατά τη διάρshyκεια της ιπποτοκρατίας αναφέρεται συχνά στις πηγές αλλά και αναγνωρίζονται ακόμη και σήshyμερα στον ανεσκαμμένο αρχαιολογικό χώρο (πίν 329) Ο Bosio αναφέρει ότι κατά την εκλογή του μμ Pierre dAubusson το 1476 υπήρχε παρεκκλήσιο του μμ Heacutelion de Villeneuve (1319-1346) όπου προφανώς ενταshyφιάστηκε και παρεκκλήσιο του Σκευοφυλακεί-ου 3 9 Φαίνεται ότι σε αυτό οφείλεται και η ανα-ναφορά ότι ο μμ Villeneuve εκτός των άλλων έργων που έκανε (τα κάστρα του Κολλάκιου και της Βιλλανόβας -σημερινής Κρεμαστής-

στη Ρόδο της Αντιμάχειας και της Νεραντζιάς στην Κω) κατασκεύασε την εκκλησία του αγίου Αντωνίου και το παρεκκλήσιο (capella) στον κοινοβιακό ναό (del Convento) του αγίου Ιωάνshyνη 4 0

Τον καστελλάνο της Αμπόστας που έκτισε παρεκκλήσιο στον ίδιο ναό το 138541 τον μιμήshyθηκε και ο Domenico dAllemagna το 1389 με την κατασκευή ενός άλλου αφιερωμένου στην Παναγία και το προικοδότησε εκτός των άλshyλων με δύο ανεμόμυλους στον μόλο των Μύshyλων για να συντηρείται από τα εισοδήματα42

Η εκκλησία είχε καμπαναριό που αναφέρεshyται για πρώτη φορά το 1436-143743 Η θέση του στο ψηλότερο σημείο της μεσαιωνικής πόλης και το μέγεθος του -αναφέρεται ότι ήταν αρκεshyτά ψηλό- βοηθούσαν στη λειτουργία του και ως παρατηρητήριο - βίγλα για τις κινήσεις των πλοίων με επόπτευση των δυτικών και ανατοshyλικών ακτών Τα οικόσημα των μμ Pierre dAubusson (1476-1503) και του Emery dAmboise με χρονολογία στο τελευταίο 1509 δηλώνουν επεμβάσεις στο τέλος του 15ου και τις αρχές του 16ου αιώνα που προφανώς θα σχετίζονταν με πιθανή καταστροφή του κατά την πολιορκία των Τούρκων το 1480 και τον σεισμό του 1481 (πίν 330α)

Στην ίδια απεικόνιση του Rottiers από βοshyρειοδυτικά παρουσιάζεται ξανά το οικόσημο του μμ Pierre dAubusson πάνω στη δυτική όψη παρεκκλησίου στη βορειοανατολική πτέρυshyγα της εκκλησίας που υποδηλώνει ότι το καταshyσκεύασε ο ίδιος και ίσως εκεί ενταφιάσηκε Στο συμμετρικό του προς τα νότια θα πρέπει να ήταν ενταφιασμένος ο μμ Emery dAmboise (1503-1512)45 Στο κέντρο περίπου του μεσαίου κλίτους της εκκλησίας υπήρχε επιδαπέδια ταφι-κή σύνθεση του μμ Fabrizio del Carretto (1513-1521) από χρωματιστά μάρμαρα με ανάγλυφη ταφόπλακα που παρίστανε τον ίδιο και επιγραshyφή 4 6 η οποία δυστυχώς λεηλατήθηκε μετά την ανατίναξη και δεν σώζεται σήμερα επιτόπου παρά μόνο ο υπόγειος() τάφος (πίν 330β) Κατά την ανασκαφή του 1990 βρέθηκε τμήμα ενεπίγραφης επιτύμβιας πλάκας του μμ Dieudonneacute de Gozon (1346-1353)47 που σήμερα βρίσκεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Ρόshyδου και βρισκόταν πιθανώς στη ίδια εκκλησία Στον χώρο της εκκλησίας εξάλλου ήταν ενταshyφιασμένοι και άλλοι μεγάλοι μάγιστροι όπως ο Heacutelion de Villeneuve (1319-1346) ο Roger de

Pins (1355-1365) ο Philibert de Naillac (1396-

1421) ο Giovanni Battista degli Orsini (1467-

1476) και ο Guy de Blanchefort (1512-1513)48

Στο μουσείο Cluny στο Παρίσι εκτίθενται εξάλλου οι λάρνακες ή επιτύμβιες πλάκες των μμ Dieudonneacute de Gozon (1353) Pierre de

Corneillan (1355) Robert de Juillac (1376)

Jacques de Milly (1461) και του Jean Baptiste des

Ursines (ή Giovanni Baptista degli Orsini) (1476) που προέρχονται πιθανώς από την εκshyκλησία του αγίου Ιωάννη49

Σε πρόσφατη ανασκαφική διερεύνηση που έγινε στο νότιο κτίριο του δυτικού άκρου της οδού Ιπποτών αποκαλύφθηκε το βόρειο τμήμα θεμελίωσης κτίσματος που βρισκόταν στην ανατολική προέκταση της κόγχης του ιερού του κοινοβιακού ναού Η κατασκευή μοιάζει με τμήμα πεντάπλευρης κόγχης ιερού με αντηρί-δες που παραπέμπει σε ανάλογες κόγχες γοτθιshyκών ναών της Ρόδου όπως της Παναγίας του Μπούργκου Είναι πιθανό να αποτελούσε σε συνδυασμό με ένα χώρο δυτικά από αυτήν και κάτω από την κόγχη του ιερού της εκκλησίας του αγίου Ιωάννη παρεκκλήσιο όμως η ύπαρshyξη νεότερης ιδιωτικής κατοικίας στη θέση του ιερού της εκκλησίας εμποδίζει δυστυχώς την περεταίρω ανασκαφική έρευνα50

Κτίσματα που είχαν άμεση σχέση με τον κοιshyνοβιακό ναό ήταν και η laquocanonicaraquo η έδρα του πριοράτου η κατοικία δηλαδή του μεγάλου

πριόρη του Αγίου Ιωάννη Αυτή βρισκόταν σε όροφο πάνω από την καμαροσκέπαστη στοά (lonium) που συνέδεε την εκκλησία με το παλάshyτι του μεγάλου μαγίστρου και τη βιβλιοθήκη του Τάγματος (libreria) που υποθέτουμε ότι ήταν το γωνιακό κτίριο της οδού Ιπποτών στο οποίο ήδη αναφερθήκαμε Τα κτίρια της βιβλιοshyθήκης και της στοάς υπήρχαν το 1437 όταν δόshyθηκε η άδεια από το μμ Antoni de Fluvian στον πριόρη του Αγίου Ιωάννη Jean Morel και αργόshyτερα αρχιεπίσκοπο Ρόδου (Colossensis) να επιshyσκευάσει τα δύο δωμάτια που παραχωρήθηκαν για να τα μετατρέψει σε πριοράτο5 1

Η μικρογραφία του Caoursin που απεικονίshyζει τον σεισμό του 1481 κατά τη διάρκεια κάshyποιας λειτουργίας στην εκκλησία του αγίου Ιωshyάννη δείχνει ότι δεν είχε πάθει σοβαρές ζημιές από την πρόσφατη πολιορκία του 1480 όπως τα περισσότερα κτίρια της περιοχής52 (πίν 331α) Φαίνεται επίσης πιθανό να μην καταshyστράφηκε ούτε κατά τη β πολιορκία των Τούρshyκων το 1522 αφού λειτούργησε αμέσως μετά την κατάκτηση ως το μεγάλο τζαμί της Ρόδου Είναι επίσης πιθανό το καμπαναριό εκτός από τις ζημιές που είχε υποστεί στην πρώτη πολιορshyκία όπως ήδη αναφέρθηκε να υπέστη σοβαρές φθορές και κατά τη β πολιορκία καθώς λείshyπουν από τις απεικονίσεις του 19ου αιώνα οι επάνω όροφοι και έχει κατασκευασθεί εκεί ο μιshyναρές του τζαμιού Αλλωστε η στρατηγική σηshyμασία η θέση και η προβολή του από παντού το καθιστούσαν πρώτο στόχο των αντιπάλων

(πίν 331β) Όταν στο τέλος του 1522 οι ιππότες αναχώshy

ρησαν από τη Ρόδο μετά τη β πολιορκία και σύμφωνα με τη συνθηκολόγηση της παράδοσης της πόλης στους Τούρκους πήραν μαζί τους όλα τα ιερά λείψανα και κειμήλια και φυσικά πρωτίστως του Αγίου Ιωάννη53

Το μέγεθος και η θέση του ναού ήταν ιδιαίshyτερα προβεβλημένη και εξυπηρετούσε άμεσα τους στόχους των Τούρκων οι οποίοι τον μετέshyτρεψαν σε laquoμεγάλο τζαμίraquo της πόλης Πρόσθεshyσαν για τον σκοπό αυτό ένα μεγάλο laquoμιχράμπraquo που καταλάμβανε όλο το πλάτος στο ανατολιshyκό άκρο του μεσαίου κλίτους διαγωνίως σύμshyφωνα με την κατεύθυνση της Μέκκας ίχνη της βάσης του οποίου διατηρούνται στον ανασκαshyφικό χώρο (πίν 329) Οι μουσουλμάνοι σεβάshyστηκαν γενικά το μνημείο και διατήρησαν ότι υπήρχε σε αυτό παρά τους βανδαλισμούς που έκαναν οι γενίτσαροι όταν κατέλαβαν τη Ρόδο και εισήλθαν στο καθολικό στους τάφους των μμ DAubusson και DAmboise54 Με τη μεταshyτροπή του σε τζαμί έπαψε να αποτελεί προσκύshyνημα των χριστιανών που απαγορευόταν να ειshyσέλθουν όπως συνέβη εξάλλου και με όλες τις εκκλησίες της μεσαιωνικής πόλης που μετατράshyπηκαν σε τζαμιά Η μοίρα ήταν σκληρή και έπειτα από δύο αιώνες που λειτουργούσε ως κοινοβιακός ναός και τρεισήμισυ περίπου αιώshyνες που λειτουργούσε ως τζαμί το μνημείο εξαshyφανίσθηκε άδοξα Η υπόθεση του Rottiers όταν το επισκέφθηκε στις αρχές του 19ου ακονα ότι

ίσως να ήταν ο τελευταίος χριστιανός που είχε εισέλθει σε αυτό φαίνεται να επαληθεύθηκε55 Λίγα χρόνια μετά το 1856 ανατινάχθηκε και οι μόνες απεικονίσεις που έχουμε από το εσωτεριshyκό του και τις διακοσμήσεις είναι αυτές που περιέχονται στον κατάλογο του5 6 Οι πληροφοshyρίες για την έκρηξη στην πυριτιδαποθήκη του καμπαναριού από κεραυνό και οι περιγραφές για τη μεγάλη καταστροφή του μνημείου και της συνοικίας εκτός από το θανατικό που έσπειρε57 πλαισιώνονται από απεικονίσεις που δείχνουν παραστατικά το μέγεθος της καταshyστροφής58

Τα ερείπια θα πρέπει να λεηλατήθηκαν συshyστηματικά όπως φάνηκε από την ανασκαφή αλλά και από τα ευρήματα που υπάρχουν στα μουσεία του Cluny και της Ρόδου και τα τεμάshyχια σε δεύτερη χρήση (spolia) που χρησιμοποιshyήθηκαν στα γύρω μνημεία59

Πάνω στα συντρίμια η τούρκικη διοίκηση έκτισε λίγα χρόνια αργότερα το 1876 ένα νεοshyκλασικό σχολείο αρχιτεκτονικό κόσμημα της πόλης της Ρόδου που κινδυνεύει σήμερα να καshyταρρεύσει και έχει άμεση ανάγκη αναστηλωτιshy

κών επεμβάσεων Η διαμόρφωση της αυλής και του περιβάλλοντος χώρου του φαίνεται ότι ολοκληρώθηκε το 188560

Κατά τη διάρκεια των ανασκαφικών διερευshyνήσεων από την ιταλική διοίκηση με τον Pietro Lojacono μεταξύ των ετών 1932-1934 ήρθαν στο φως αρκετά στοιχεία που τον οδήγησαν στη γραφική αναπαράσταση του μνημείου61 Μια νεροποντή τον Νοέμβριο του 1989 προξέshyνησε την κατάρρευση μεγάλου τμήματος του ανατολικού μανδρότοιχου του σχολείου και έτσι ξεκίνησε μια συστηματική ανασκαφή που έφερε στο φως ότι απέμεινε από την εκκλησία του αγίου Ιωάννη τα γύρω από αυτήν κτίσμαshyτα και τμήμα της νότιας οχύρωσης του βυζαντιshyνού κάστρου (και μετέπειτα Κολλάκιου)62 (πίν 332α)

Η διαμόρφωση του κοινοβιακού ναού του αγίου Ιωάννη και της ευρύτερης περιοχής μεταshyξύ του παλατιού του μεγάλου μαγίστρου και του τζαμιού του Σουλεϊμάν καθώς και η αποshyκατάσταση του νεοκλασικού σχολείου με ένταshyξη νέας χρήσης συμβατής με τον χαρακτήρα του χώρου θα παίξει καθοριστικό ρόλο στην

ανάδειξη του63 (πίν 332β) Χαρακτηριστικό παράδειγμα ένταξης στη

σύγχρονη ζωή της πόλης αποτελεί η πρόσφατη διαμόρφωση των ερειπίων της εκκλησίας της Παναγίας του Μπούργκου ως κοινόχρηστος χώρος ειδικών πολιτιστικών εκδηλώσεων ελεύθερος στο κοινό (πίν 333α 333β)

Η πρώτη γραπτή αναφορά που σχετίζεται με την Παναγία του Μπούργκου συναντάται στον Bosio όταν με την ευκαιρία του θανάτου του μμ Heacutelion de Villeneuve το 1346 κάνει μνεία των σημαντικότερων έργων του με πρώτη την laquoωραιότατηraquo (bellissima) εκκλησία στην πόλη ή το μπούργκο της Ρόδου (nella cittagrave) και όχι στο κάστρο της αφιερωμένη στην Παναγία (della gloriosa Vergine Maria)64

To πιο laquoχειροπιαστόraquo στοιχείο για τη χροshyνολόγηση του μνημείου είνα τα υπολείμματα τοιχογραφίας που είχαν δει ο Rottiers65 στις αρχές του 19ου αιώνα και οι Gabriel και Balducci66 στις αρχές του 20ού και σήμερα ελάshyχιστα διακρίνονται στη νοτιοδυτική γωνία του

(πίν 334α) Η τοιχογραφία περιείχε οικόσημα των πρώτων μμ της Ρόδου Villaret (1309-1319) Villeneuve (1319-1346) Gozon (1346-1353) και Corneillan (1353-1355) και οδηγεί στην υπόθεση ότι ο ναός κατασκευάσθηκε το α μισό του 14ου αιώνα Το μέγεθος του επιβάλλει μια μεγάλη χρονική διάρκεια στην κατασκευή του γεγονός σύνηθες σε όλους τους γοτθικούς καθεδρικούς ναούς ενώ απαιτεί και μεγάλες δαπάνες που δικαιολογούν καθυστερήσεις για την εξεύρεση των χρημάτων Στην ίδια χρονοshyλόγηση καταλήγει και ο Balducci μετά και την ανάλυση με συγκριτική μέθοδο του τρόπου δόshyμησης και της γλυπτικής διακόσμησης του μνηshyμείου67

Η εκκλησία της Παναγίας του Μπούργκου φαίνεται ότι αποτελούσε μέρος ενός μεγαλύτεshyρου ιδρύματος με κτήματα σπίτια και νοσοκοshyμείο όπου υπηρετούσαν οι αδελφοί του Τάγμαshyτος όπως μας πληροφορούν δύο έγγραφα του 134668 και του 134969 Σε μεταγενέστερο έγγραshyφο του 1437 αναφέρεται ένας laquoμεγάλος κήπος

της πλατείαςraquo (megalo quippo platea) και σπίshyτια (διώροφα και μονώροφα) της δικαιοδοσίας της εκκλησίας της Παναγίας στο μπούργκο της Ρόδου που επιβεβαιώνουν το γεγονός70

Πράγματι μέχρι σήμερα διατηρείται στα νόshyτια και σε επαφή με την εκκλησία ένας ελεύθεshyρος χώρος που χρησιμεύει ως δημοτικό πάρκο γνωστό ως laquoπάρκο Αλχαδέφraquo χώρος που δεν έχει κτιστεί ποτέ σύμφωνα με δοκιμαστικές ανασκαφικές διερευνήσεις Ίσως ο ίδιος χώρος αποτελεί και τον μεσαιωνικό laquoμεγάλο κήπο της πλατείαςraquo7 1 (πίν 334β)

Επίσημα ως εκκλησία της Παναγίας του Μπούργκου αναφέρεται συχνά το 136372 το 138273 το 143274 το 143575 το 145376 το 151277

και το 152278 Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάshyζουν οι επωνυμίες της εκκλησίας της Παναγίας στο Μπούργκο με διαφορετικά επίθετα όπως Παναγία του Ελέους (Beata Maria Misericordia Burgi Rodi)79 ενώ προβλήματα δημιουργούν στην ταύτιση τους με τα σημερινά μνημεία της

πόλης οι πληροφορίες για εκκλησία της laquoΠαναshyγίας της Μητρόποληςraquo στο μπούργκο της Ρόshyδου ή Beata Maria de Metropoli για την ορθόshyδοξη μητρόπολη δηλαδή

Η προσθήκη έξι αλλεπάλληλων ταφικών πιshyθανώς παρεκκλησίων προς τα νότια και η ένταshyξη επτά τάφων με ταφικές κόγχες στο βόρειο και μιας κόγχης στον δυτικό τοίχο της εκκληshyσίας της Παναγίας του Μπούργκου δείχνει την έντονη παρουσία του μνημείου στη ζωή της πόshyλης της Ρόδου (πίν 335) Η εύρεση μέσα σε τάφο στο δεύτερο από δυτικά παρεκκλήσιο δίshyπλα στη νότια είσοδο της εκκλησίας ενός οικο-σήμου της οικογένειας του μμ Pierre de Corneillan (1353-1355) και τμήματος επιγραφής με χρονολογία που ανάγεται στο 1377 μέσα σε τάφο του βόρειου τοίχου δείχνουν ότι οι επεμshyβάσεις αυτές άρχισαν ήδη από τον 14ο αιώνα Η επιτύμβια πλάκα εξάλλου του γιου του Ιωάνshyνη βαρόνου της Μόρφου (διαστ 067x158 μ) που βρέθηκε στον χώρο της εκκλησίας κατά την

ιταλοκρατία και εκτίθεται σήμερα στο Αρχαιοshyλογικό Μουσείο στο ιπποτικό νοσοκομείο της Ρόδου έχει χρονολογία 1365-1368 και προέρχεshyται πιθανότατα από κάλυμμα αρκοσολίου δίshyπλα στη βόρεια είσοδο Σε ομαδικό τάφο στο νοτιότερο κεντρικό παρεκκλήσιο βρέθηκε θηshyσαυρός με νομίσματα εκ των οποίων τα πιο πρόσφατα ανήκουν στην περίοδο των μμ Fabrizio del Carretto (1513-1521) και των σουλshyτάνων Βαγιαζήτ και Σελήμ (1480-1520) Ο τρόshyπος της βιαστικής ομαδικής ταφής σαράντα πεshyρίπου ατόμων και η ένδειξη ότι οι σκελετοί ανήκουν σε νεαρά άτομα οδηγούν στην ερμηshyνεία ότι οφείλεται σε αιφνίδιο θάνατο σε ταshyραγμένη περίοδο και θα μπορούσε να αποδοθεί στην πολιορκία της πόλης από τους Τούρκους το 152281 Αναφέρεται εξάλλου ότι στο παρεκshyκλήσιο του αγίου Βερναρδίνου στην Παναγία του Μπούργκου Δεν είναι εύκολο να προσδιοshyρισθεί ακριβώς το παρεκκλήσιο του αγίου Βερshyναρδίνου όπου ενταφιάσθηκε ο μεγάλος com-mandeur Fra Gabriel de Pommerol κατά τη διάρshyκεια της πολιορκίας του 152282

Πολλές πληροφορίες αντλούμε από τις μιshyκρογραφίες του Caoursin του 1483 όπου η Παshyναγία του Μπούργκου εμφανίζεται επανειλημshyμένα και ιδιαίτερα σε εκείνη που ο μμ Pierre dAubusson συζητά με τους ιππότες στην Οβριακή μπροστά από την εκκλησία (πίν 336α) Στις τρεις κόγχες του ιερού γίνονται αντίστοιχα τρεις λειτουργίες συγχρόνως με άλshyλες δύο στα δύο παράλληλα προς τα νότια παshyρεκκλήσια της εκκλησίας Η βορεινή πύλη μεγεshyθύνεται προκειμένου ο ζωγράφος να παρουshyσιάσει τα γεγονότα μέσα στην εκκλησία και τις προσευχές των πιστών για την αίσια έκβαση της πολιορκίας Η πύλη αυτή είναι μεταγενέστερη επέμβαση σε σχέση με την κατασκευή της εκκληshyσίας και η ανατολική παραστάδα της στηρίζε-

ται πάνω σε προγενέστερο τάφο που κατήργηshyσε στο τρίτο από δυτικά σταυροθόλιο όπως φάνηκε κατά τις πρόσφατες εργασίες Η διάshyνοιξη της συνδυάζεται με τις αλλαγές στην ποshyλεοδομική οργάνωση της περιοχής κατά τον 14ο και 15ο αιώνα και τη μετατόπιση του άξοshyνα της πλατείας οδού της αγοράς μπροστά από τη βόρεια όψη της εκκλησίας και όχι κατά μήshyκος το παραλιακού τείχους83 Στην περιοχή βόshyρεια της εκκλησίας βρέθηκαν τάφοι που δηλώshyνουν τη χρήση του χώρου προγενέστερα ως νεshyκροταφείου Η μετατόπιση αυτή συνδυάστηκε με την οικοδόμηση νέων κτιρίων και οικοδομιshyκών τετραγώνων μεταξύ της εκκλησίας και του παραλιακού τείχους όπως το ιπποτικό laquoΝαυshyαρχείοraquo επί μμ DAubusson (1476-1503) λίγα μέτρα δυτικότερα και η οικία Giovanni Manelli ακριβώς απέναντι84

Κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας φαίνεshyται ότι η εκκλησία δεν χρησιμοποιήθηκε όπως όλες οι άλλες ως μουσουλμανικό τέμενος Η γκραβούρα του Rottiers παρουσιάζει το μνηshyμείο σε ερειπιώδη κατάσταση στις αρχές του 19ου αιώνα και αποδίδεται λανθασμένα στον Αγιο Μάρκο85 (πίν 336β) Αβίαστα επομένως οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ίσως καταστράφηκε κατά την πολιορκία του 1522

Ωστόσο όταν ο Η Balducci μελετούσε το μνημείο στις αρχές του 20ού αιώνα ο εσωτερι-κός χώρος είχε πληρωθεί από έξι κατοικίες86

(πίν 337α) Η ιταλική διοίκηση με στόχο την ανάδειξη των μεσαιωνικών δυτικών μνημείων της Ρόδου απαλλοτρίωσε αυτές τις ιδιοκτησίες και καθαίρεσε τα νεότερα κτίσματα Προχώρηshyσε στη συνέχεια στη μερική αποκατάσταση της ανατολικής πτέρυγας εσωτερικά και στη στερέshyωση των ερειπίων (πίν 337β) Δυστυχώς όμως δεν ολοκληρώθηκαν οι εργασίες και δεν αποκαshyταστάθηκαν οι εξωτερικές όψεις ιδιαίτερα η

δυτική κυρία όψη και η ανατολική που έχουν καλυφθεί από νεότερα κτίσματα της τουρκοshyκρατίας

Το ρυθμιστικό σχέδιο (piano regolatore) της μεσαιωνικής πόλης που συντάχθηκε το 1936 προέβλεπε τη διάνοιξη περιφερειακής εσωτεριshyκής οδού και μεγάλων δρόμων τη δημιουργία πάρκων και πλατειών για την εξυπηρέτηση των αυτοκινήτων και τη laquoβελτίωσηraquo των συνθηκών διαβίωσης των κατοίκων8 7 Ως εκ τούτου η προτεινόμενη διάνοιξη νέας πύλης στη νοτιοαshyνατολική οχύρωση προς το λιμάνι της Ακα-ντιάς και δρόμου που θα έφτανε διασχίζοντας το πάρκο Αλχαδέφ (τον laquoμεγάλο κήπο της πλαshyτείαςraquo) μέχρι την εκκλησία της Παναγίας του Μπούργκου υλοποιήθηκε αμέσως Η ελληνική διοίκηση στη συνέχεια θεώρησε ιδανική τη διέshyλευση του ίδιου δρόμου εγκάρσια μέσα από την εκκλησία στο κατεστραμμένο μεσαίο τμήμα της και τη διάνοιξη νέας πύλης της Παναγιάς στο παραλιακό τείχος το 1955 επί δημαρχίας Φωτάρα και με την έγκριση της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας (πίν 338α)

Ολοκληρώθηκε έτσι η διακοπή στα δύο της μεσαιωνικής πόλης στην περιοχή της Οβριακής συνοικίας Η Παναγία του Μπούργκου έμεινε έκτοτε γνωστή με το όνομα laquoκομμένη εκκληshyσιάraquo ενώ ο κόσμος δύσκολα αναγνώριζε ότι επρόκειτο για δύο τμήματα της ίδιας εκκλησίας εκατέρωθεν της οδού Αλχαδέφ Η ελάφρυνση της κυκλοφορίας του λιμανιού μέσω της οδού Αλχαδέφ θεωρήθηκε τότε σημαντικότερη από την καταστροφή της εκκλησίας και τη διάσπαση της λειτουργίας της συνοικίας του αγίου Παshyντελεήμονα Δυστυχώς όμως το γεγονός δεν

απέτρεψε τη διαπλάτυνση του παραλιακού δρόshyμου και την καταστροφή της μεσαιωνικής διαshyμόρφωσης του προτειχίσματος της παραλίας για τις κυκλοφοριακές ανάγκες της σύγχρονης πόλης

Τα τελευταία δεκαπέντε χρονιά υπήρξαν επίμονες προσπάθειες από την Αρχαιολογική Υπηρεσία για την αποκατάσταση και την ενοshyποίηση της εκκλησίας Στα πλαίσια των κυκλοshyφοριακών ρυθμίσεων από το 1989 έως το 1994 είχε προταθεί επανειλημμένα η απαγόρευση της κυκλοφορίας στο συγκεκριμένο τμήμα της οδού Αλχαδέφ αλλά είχε βρει σθεναρή αντίσταση από τις άλλες τοπικές υπηρεσίες Όταν ξεκίνηshyσε το έργο της κατασκευής των υπογείων διshyκτύων και αποκατάστασης των οδοστρωμάτων στη μεσαιωνική πόλη το 1994 το όνειρο της καshyτάργησης της διέλευσης των αυτοκινήτων από την Παναγία του Μπούργκου έγινε πραγματιshyκότητα (πίν 338β) Η προβλεπόμενη ανασκαφή προκειμένου να περάσουν τα υπόγεια δίκτυα έκλεισε την κυκλοφορία των αυτοκινήτων διαshyμέσου της εκκλησίας Η ολοκλήρωση σε τρία περίπου χρόνια της ανασκαφής και της διαμόρshyφωσης της εκκλησίας με την ενοποίηση των δύο τμημάτων της την ελεύθερη επίσκεψη τη διέλευση των πεζών και τη διοργάνωση ειδικών μουσικών εκδηλώσεων καθώς και η θετική αποδοχή του έργου ακόμα και από τους πολέshyμιους καταστηματάρχες ανέτρεψαν το αρνητιshyκό κλίμα και έδωσαν έναν ευχάριστο επίλογο88 Μένουν ακόμη αρκετές εργασίες για την αποshyκατάσταση του μνημείου οι οποίες ήδη εκτεshyλούνται και αναμένεται σε λίγα χρόνια να αναshyδειχθεί ακόμη περισσότερο

Αντιπροσωπευτικότερη και των τριών πα-ραδειγμάτων γοτθικής αρχιτεκτονικής στη Ρόδο είναι η εκκλησία της Παναγίας του Μπούργκου Ο αρχικός της τύπος ήταν τρίκλι-τη βασιλική με δύο τοξοστοιχίες από τέσσερις κολώνες και οξυκόρυφα τόξα και γενικές διαshyστάσεις 27x36 μ (πίν 339α) Το ιερό αποτελείshyται από τρεις πεντάπλευρες κόγχες Όλη η εκshyκλησία ήταν στεγασμένη από γοτθικά σταυρο-θόλια με διαγώνιες νευρώσεις σύνθετης διατοshyμής (κυκλικής με μικρή προεξοχή στο μέσον) ευρύτατα διαδεδομένες και στη Ρόδο Οι πεντάshyπλευρες κόγχες του ιερού είναι στεγασμένες με θόλους που διαθέτουν ακτινωτές νευρώσεις ανάλογης διατομής Οι νευρώσεις του ιερού και της ανατολικής και δυτικής πλευράς εσωτερικά καταλήγουν σε κιονίσκους κυκλικής διατομής προσαρτημένους στους τοίχους με επίκρανα Οι νευρώσεις ωστόσο της βόρειας και νότιας πλευράς εφέροντο με φουρούσια αντεστραμμέshyνου ημιοκτάπλευρου κώνου στο ύψος των κιοshyνόκρανων και όχι με κιονίσκους89 Δύο-τρία φουρούσια βρέθηκαν στον χώρο της εκκλησίας ενώ ένα άλλο επισημάνθηκε στη θέση του στον νότιο τοίχο αλλά είναι κομμένο Οι κίονες είshyχαν μεγάλη διάμετρο (130 μ) και κιονόκρανα σύνθετης κοιλόκυρτης διατομής και έφεραν τα τόξα και τις διαγώνιες νευρώσεις Ένας διασώ-θηκε στη θέση του ενώ βρέθηκε μεγάλος αριθshyμός αρχιτεκτονικών μελών από τους δόμους και τα κιονόκρανα άλλων στον ίδιο χώρο Στην ανασκαφή βρέθηκαν τα ίχνη ενός ακόμη κίονα και τα θεμέλια δύο άλλων Οι μεταγενέστερες επεμβάσεις φαίνεται να εξαφάνισαν τα ίχνη των άλλων τεσσάρων Δυστυχώς δεν σώζεται ούτε ένα σταυροθόλιο του κυρίως ναού παρά μόνο ελάχιστα τμήματα στην ανατολική και δυshyτική πλευρά

Εξωτερικά η εκκλησία στη βόρεια και νότια πλευρά καθώς και στις κόγχες του ιερού έφερε απλές ορθογώνιες αντηρίδες Μερικές διατηshyρούνται στη θέση τους ενώ τα θεμέλια των υπο-

λοιπών αποκαλύφθηκαν κατά την ανασκαφή Το πάχος της λιθοδομής είναι περίπου 090 μ και στη βάση μεγαλύτερο κατά 010 μ στη βόshyρεια νότια και ανατολική πλευρά σχηματίζοshyντας εξωτερικά μια προεξοχή σε ύψος 1 μ πεshyρίπου από το δάπεδο

Το μεσαίο κλίτος ήταν ψηλότερο και έφερε έναν φεγγίτη κυκλικό στο δυτικό μέτωπο του σταυροθολίου) ίχνη του οποίου διατηρούνται και πιθανώς οξυκόρυφους στη βόρεια και τη νότια πλευρά πάνω από το δώμα των πλάγιων κλιτών όπως δείχνουν οι μικρογραφίες του Caoursin Δεν υπάρχουν ενδείξεις για ξύλινη στέγη πάνω από τα σταυροθόλια όπως γίνεται στους γοτθικούς καθεδρικούς ναούς αντίθετα τα σωζόμενα ίχνη δείχνουν ότι οι απολήξεις των όψεων εξωτερικά προς τα άνω ακολουθούshyσαν τη γραμμή των οξυκόρυφων τυμπάνων των σταυροθολίων και όχι τριγωνικά αετώματα σύμφωνα με τον Balducci90 Τα πλάγια κλίτη έφεραν λεπτά και υψηλά οξυκόρυφα παράθυρα στη βόρεια και τη νότια πλευρά και έναν ρομ-βοειδή φεγγίτη στο τύμπανο του σταυροθολίου στη δυτική όψη Από τρία αντίστοιχα παράθυshyρα έφεραν και οι κόγχες του ιερού Το δάπεδο της εκκλησίας ήταν στρωμένο πιθανώς με μαρ-μαρόπλακες λάρτιου λίθου όπως δείχνουν τα κατώφλια της βόρειας και της δυτικής εισόδου Το δάπεδο του ιερού ήταν υπερυψωμένο κατά 4-5 σκαλοπάτια91 Στην τελική της μορφή η εκshyκλησία είχε τρεις πύλες Εκτός της βόρειας ορshyθογώνιας η κεντρική οξυκόρυφη πύλη πλάshyτους 250 μ καταλαμβάνει το μέσον της δυτιshyκής όψης που σήμερα είναι φραγμένη από γειshyτονική ιδιοκτησία Μία δεύτερη οξυκόρυφη θύρα αντιστοιχεί στο δεύτερο από δυτικά σταυshyροθόλιο του νότιου κλίτους και επικοινωνεί με το πάρκο Αλχαδέφ τον laquoμεγάλο κήπο της πλαshyτείαςraquo

Η ένταξη των επτά ταφικών κογχών στο πλάτος του βόρειου τοίχου έγινε μετά την καshyτασκευή της εκκλησίας όπως φαίνεται από τον

τρόπο κατασκευής τους Η επίστεψη τους θα πρέπει να ήταν οξυκόρυφα τόξα σύμφωνα με το ίχνος της δεύτερης από τα δυτικά κόγχης που διατηρείται Το ίδιο εξάλλου συμβαίνει και στην εκκλησία της Παναγίας του Κάστρου

Σημαντική αλλαγή στην τυπολογία αλλά και στην εξωτερική εμφάνιση επέφερε η προσθήκη των νότιων παρεκκλησίων (πίν 339β) Η χρήση τους θα πρέπει να ήταν ταφική παράλληλα με τη λειτουργία τους ως παρεκκλήσια όπως συshyνηθίζεται σε καθεδρικούς ναούς Προστέθηκαν συνολικά έξι παρεκκλήσια Το τρίτο και το τέshyταρτο από ανατολικά και σε άμεση επαφή με τον νότιο τοίχο της εκκλησίας μπορούν να αναχθούν περίπου στο β μισό του Μου αιώνα με βάση το οικόσημο της οικογένειας Corneillan Νοτιότερα προστέθηκε ένα ακόμη σύμφωνα με οικοδομικές παρατηρήσεις το οποίο όπως φαίνεται από τη μικρογραφία του Caoursin προϋπήρχε του 1480 (πίν 336α) Τα υπόλοιπα θα πρέπει να ανήκουν στην περίοδο 1480-1522 Για την ενοποίηση τους με την κυshyρίως εκκλησία διανοίχθηκαν μεγάλα οξυκόρυshyφα τόξα εκτός του νοτιοανατολικού και του νοτιοδυτικού παρεκκλησίου που είναι ημικυshyκλικά

Τα αρχιτεκτονικά μέλη που βρέθηκαν κατά την ανασκαφή και στον περιβάλλοντα χώρο και τα διατηρημένα παρεκκλήσια τεκμηριώνουν ότι ήταν στεγασμένα από σταυροθόλια με διαγώshyνιες νευρώσεις Οι νευρώσεις αυτές κατέληγαν σε φουρούσια Τα τρία φουρούσια που βρέθηshyκαν στο χώρο έχουν σφαιρική απόληξη προς τα κάτω με ίχνη ανάγλυφων οικοσήμων και θα πρέπει να ανήκαν στο μεσαίο και νοτιότερο παshyρεκκλήσιο

Η εμφανής δυτική προέλευση της γοτθικής αρχιτεκτονικής της εκκλησίας αν και απλουshyστευμένη δηλώνει τους χορηγούς της που θα πρέπει να ήταν ιππότες ή φράγκοι αστοί καθώς και τη χρήση της ως ναού των καθολικών Υπάρχουν ωστόσο στοιχεία που παραπέμπουν

και στη βυζαντινή αρχιτεκτονική όπως οι τρεις κόγχες του ιερού Αυτή η τυπολογική συνύπαρshyξη είχε προηγηθεί στα Ιεροσόλυμα και την Κύshyπρο Ανάλογος σε κάτοψη τουλάχιστον είναι ο ναός του αγίου Νικολάου στην Αμμόχωστο του 13ου αιώνα της εποχής του Lousignan92 Είshyναι πολύ πιθανό Κύπριοι τεχνίτες να εργάστηshyκαν στη Ρόδο και το αντίστροφο καθώς εκτός από τις πολιτικές οι οικονομικές και εμποριshyκές σχέσεις των δύο νησιών ήταν έντονες Η ιστορία του Τάγματος των Ιπποτών του αγίου Ιωάννη των Ιεροσολύμων εξάλλου ερμηνεύει το γεγονός αυτό Μετά τους Αγίους Τόπους το Τάγμα παρέμεινε για λίγα χρόνια στην Κύπρο πριν εγκατασταθεί οριστικά στα Δωδεκάνησα ενώ κατά την περίοδο της διαμονής των ιπποshyτών στη Ρόδο διατηρούσαν laquoκομενταρίαraquo στο Κολόσσι Έτσι τα δυτικά πρότυπα που εφαρshyμόσθηκαν στη Ρόδο τον 14ο αιώνα είχαν laquoφιλshyτραριστείraquo από τις επιδράσεις της αρχιτεκτονιshyκής των Αγίων Τόπων και της Κύπρου Η διαshyμόρφωση στη συνέχεια μιας τοπικής αρχιτεshyκτονικής έκφρασης με κύρια υστερογοτθικά και τοπικά χαρακτηριστικά καθιερώνεται τον 15ο αιώνα9 3

Ανάλογη εκκλησία θα πρέπει να ήταν η αρshyχική φάση της εκκλησίας των αγίων Αποστόshyλων στο παλιό Συσσίτιο από την οποία δυστυshyχώς το μόνο που διατηρείται όρθιο είναι μια κολώνα ενταγμένη σε μεταγενέστερο εκκλησάshyκι της περιόδου 1480-152294 Μικρότερη τυποshyλογική συγγένεια παρουσιάζει με τις μονόχώ-ρες βασιλικές στεγασμένες με σταυροθόλια όπως η Παναγία της Φιλερήμου η Παναγία της Νίκης οι Αγιοι Θεόδωροι και η δεύτερη φάση της εκκλησίας των αγίων Αποστόλων95

Στον κοινοβιακό ναό του αγίου Ιωάννη χρηshyσιμοποιήθηκε αρχικά ο τύπος της τρίκλιτης ξυ-λόστεγης βασιλικής για την κυρίως εκκλησία με εγκάρσιο κλίτος και ορθογώνιας κάτοψης ιερό στεγασμένα με γοτθικά σταυροθόλια με

διαγώνιες νευρώσεις (πίν 329) Τα κλίτη του κυρίως ναού διαχωρίζονται από δύο τοξοστοι-χίες με τέσσερις κυλινδρικές κολώνες Το μεshyσαίο κλίτος ήταν υπερυψωμένο και φωτιζόταν από τη βόρεια και τη νότια πλευρά με οξυκόρυshyφους φεγγίτες πάνω από τη στέγη των πλάγιων κλιτών και από κυκλικούς στα μέτωπα της αναshyτολικής και δυτικής πλευράς (πίν 330α) Η δίρριχτη στέγη του κεντρικού κλίτους διαμορshyφωνόταν εσωτερικά με ημικυλινδρική ξύλινη οροφή (πίν 328β) Τα πλάγια κλίτη ήταν στεγαshyσμένα με μονόρριχτη στέγη καλυμμένη με κεshyραμίδια

Το εγκάρσιο κλίτος και το ιερό θα πρέπει να ανήκαν και αυτά στην αρχική φάση όπως δείshyχνει ο τρόπος δόμησης και σύνδεσης τους με τον κυρίως ναό Αποτελούνταν από τρία σταυshyροθόλια που αντιστοιχούσαν στα κλίτη και ένα τέταρτο στο ιερό Εφέροντο από την εξωτεshyρική τοιχοποιία και από σύνθετους πεσσούς με κιονίσκους που αντιστοιχούσαν στα οξυκόρυshyφα τόξα επικοινωνίας και τις διαγώνιες νευρώshyσεις Το μεσαίο σταυροθόλιο ήταν πιο ψηλό από τα άλλα και χαμηλότερο από τη στέγη του μεσαίου κλίτους και του κυκλικού φεγγίτη

Το ιερό και το εγκάρσιο κλίτος φαίνεται ότι φωτίζονταν με μεγάλα οξυκόρυφα παράθυρα αντίστοιχα με τον υπόλοιπο ναό

Κάτω από την κόγχη του ιερού διερχόταν σε χαμηλότερο επίπεδο -λόγω της διαμόρφωσης του εδάφους- στοά επικοινωνίας της νότιας πεshyριοχής της εκκλησίας με τη βόρεια καθώς και με το παλάτι του μεγάλου μαγίστρου μέσω της laquoλόντζιαςraquo (ανοικτής στοάς με σταυροθόλια στο άνω άκρο της οδού Ιπποτών) (πίν 340α) Από την ίδια στοά και κάτω από την κόγχη του ιερού είχε πιθανώς πρόσβαση παρεκκλήσιο ή κρύπτη τμήμα της βάσης του οποίου αποκαλύshyφθηκε κατά τη διάρκεια της πρόσφατης αναshyσκαφής

Κάτω από το εγκάρσιο κλίτος διατηρούνται τα ερείπια τριών ημιυπόγειων χωρών αντί-

στοίχων με τα τρία σταυροθόλια του ορόφου που στεγάζονταν με θόλους και κατά πάσα πιshyθανότητα χρησίμευαν ως αποθήκες ή υπόγειες κρύπτες (πίν 332α 332β)

Κατά τη διάρκεια της ιπποτοκρατίας η εκshyκλησία δέχθηκε πολλές προσθήκες όπως γίνεshyται φανερό από τις πηγές τις γκραβούρες και τα ευρήματα είναι όμως αρκετά δύσκολο να αναπαρασταθούν με ακρίβεια και να γίνει απόshyλυτα σαφής η τελική μορφή του μνημειακού συshyγκροτήματος και ο αριθμός των παρεκκλησίων

Ο P Lojacono το 1935 προσπάθησε -μετά από ενδεικτικές αρχαιολογικές τομές και μελέshyτη των πηγών- να αναπαραστήσει το συγκρότηshyμα γραφικά (πίν 340β) Υπέθεσε τότε ότι προshyστέθηκαν οκτώ χώροι στο επίπεδο της εκκληshyσίας και γύρω από το εγκάρσιο κλίτος και το ιερό96 Σύμφωνα με τις πρόσφατες αποκαλύψεις από την ανασκαφή και τις έρευνες των πηγών μπορούμε να κάνουμε μια καινούρια υπόθεση για τις προσθήκες και την πιθανή χρήση τους Έτσι το πλάτος της κάτοψης της τετράπλευρης κόγχης του ιερού δεν πρέπει να ήταν μεγαλύτεshyρο από το μεσαίο κλίτος ενώ το νότιο παρεκshyκλήσιο του Villeneuve σύμφωνα με τον Ρ Lojacono στο ύψος του εγκάρσιου κλίτους ήταν μεγαλύτερων διαστάσεων και φαίνεται ότι μετέτρεψε τον τρόπο επικοινωνίας και κάλυψε το νότιο δρομάκι πλάι από την εκκλησία που ήταν στρωμένο με πωρόπετρες (πίν 329) Θα πρέπει επίσης να υποθέσουμε σύμφωνα με τα στοιχεία που βρήκε ο P Lojacono ότι δεν πρέshyπει να υπήρχε κτίσμα στη θέση του βορειότερουraquo προσκτίσματος του laquoθησαυροφυλακείουraquo (tesoro della chiesa) αλλά να ήταν άκτιστο ενώ στη θέση του αμέσως νοτιότερου παρεκκλησίου (capella della Sagrestia) ήταν η κατοικία του πριόρη ή laquocanonicaraquo στα μέσα του 15ου αιώνα όπως έχει προαναφερθεί Μπορούμε λοιπόν να δεχθούμε τις υποθέσεις του Lojacono για τη χρήση μερικών παρεκκλησίων όπως για παράshyδειγμα του Villeneuve της Sagrestia του

DAubusson και του DAmboise και να χωρο-θετήσουμε την laquocanonicaraquo στη θέση της capella della Segrestia Οι θέσεις των άλλων παρεκκληshyσίων -που γνωρίζουμε ότι προστέθηκαν στον Άγιο Ιωάννη- της Παναγίας που έκτισε ο Allemagna και του καστελλάνου της Αμπόστας δεν είναι εύκολο να ταυτιστούν πιθανώς όμως ένα από αυτά να είναι εκείνο τμήμα του οποίου βρέθηκε κάτω από το ιερό κάτι που δηλώνει ότι ίσως υπήρξε επέμβαση σε αυτό

Σχετικά με το καμπαναριό δεν μπορούμε να έχουμε σαφή μορφή καθότι οι μικρογραφίες του Caoursin του 1483 είναι πολύ σχηματικές ενώ στις γκραβούρες του 19ου αιώνα λείπει το άνω τμήμα που πιθανώς είχε καταρρεύσει κατά την πολιορκία του 1522 Μια ιδέα των δύο χαμηλότερων ορόφων μάς δίνει ο Rottiers97

(πίν 330α) Αποτελούνταν από έναν τετράγωνο πύργο με βάση και οριζόντια γείσα Ο όροφος ήταν ενισχυμένος στις γωνίες με ορθογωνικές παραστάδες και εκτός από τα οικόσμημα των μμ DAubusson και DAmboise είχε παράθυshyρα οξυκόρυφα και έναν ορθογώνιο φεγγίτη στη βόρεια όψη Η πρόσβαση γινόταν από μία βόshyρεια οξυκόρυφη είσοδο στο ύψος του ισογείου και μία ορθογώνια ανατολική στο ύψος του ορόφου όπου ανέβαινε κανείς με σκάλα από τη νότια όψη της εκκλησίας ίσως της περιόδου της τουρκοκρατίας98

Ο τύπος της τρίκλιτης ξυλόστεγης βασιλιshyκής με εγκάρσιο κλίτος και τετράπλευρη κόγχη στεγασμένα από σταυροθόλια με νευρώσεις του καθολικού του Αγίου Ιωάννη δείχνει μια σαφή επιρροή των αντιλήψεων του Τάγματος των κινστερκιανών μοναχών ειδικά αλλά και γενικότερα στη ροδίτικη ιπποτική εκκλησιαστιshyκή αρχιτεκτονική (πίν 329) Οι ιππότες φορείς αναμφισβήτητα αυτής της επιρροής έφεραν

προφανώς δυτικούς μαστόρους στη Ρόδο για την υλοποίηση αυτής της αρχιτεκτονικής

Στη Δύση η τυπολογία αυτή εφαρμοζόταν κυρίως στη Μεγάλη Βρετανία και λιγότερο στην κεντρική και τη νότια Ευρώπη9 9 Δείγματα αυτής της αρχιτεκτονικής εμφανίζονται στην κεντρική Ελλάδα ήδη από τον 13ο αιώνα όπως στην Αγία Σοφία Ανδραβίδας στο φράγκικο πριγκιπάτο της Αχαΐας και στην Αγία Παραshyσκευή της βενετοκρατούμενης Χαλκίδας Ανάshyλογα παραδείγματα με θολοσκεπείς βασιλικές παρουσιάζονται στη μονή Ζάρακα κοντά στην αρχαία Στυμφαλία και στον Άγιο Λέο έξω από τη Μεθώνη100 Στην Κρήτη και συγκεκριμένα στο Ηράκλειο κατά τον 13ο αιώνα την εποχή της ενετοκρατίας έχουμε τις μεγάλες ξυλόστε-γες βασιλικές του αγίου Φραγκίσκου του Σω-τήρος και του αγίου Πέτρου του μάρτυρος που ανήκε στο Τάγμα των Δομινικανών101 Παρόshyμοιο παράδειγμα στο Ρέθυμνο του 14ου αιώνα είναι και το καθολικό των φραγκισκανών μοshyναχών με ξυλόστεγη βασιλική τετράπλευρο ιερό και εγκάρσιο κλίτος κάτοψης σε σχήμα Τ Το εγκάρσιο κλίτος που σήμερα είναι γκρεμιshyσμένο ήταν πιθανώς στεγασμένο με γοτθικά σταυροθόλια όπως ίσως και το ιερό που αποshyτελεί ιδιόκτητο κατάστημα Η προσθήκη γωνιαshyκών παρεκκλησίων εκατέρωθεν του ιερού ανάshyγεται για το μεν βόρειο που είναι γοτθικό στον 14ο αιώνα και για το νότιο που καλύπτεται με αναγεννησιακό τρούλο στον 16ο αιώνα 1 0 2

Στην κοντινή για τα Δωδεκάνησα Κύπρο το πιο ενδιαφέρον παράδειγμα είναι το καθολικό του μοναστηριού της Πελλαπαϊδος του 13ου αιώνα αποτελούμενο από τρία κλίτη και τεshyτράπλευρο ιερό στεγασμένα με σταυροθόλια103 και ένα ανάλογο παράδειγμα στο Der Simam στη Συρία104

Ειδικότερα η ξύλινη στέγη του μεσαίου κλίshyτους που έχει τη μορφή ανεστραμμένης καρίshyνας πλοίου (πίν 328β) παρουσιάζει κοινά στοιχεία με αντίστοιχες στον καθεδρικό ναό της Aquileja και τον San Zeno της Βερόνα105 αλλά και γενικότερα της κεντρικής Ευρώπης όπως στις εκκλησίες Notre-Dame-du-Grann στο Speacutezet και της Sainte Brigitte στο Montreff στην περιοχή Finisteacutere της Γαλλίας106

Ο σημερινός τύπος της Παναγίας του Κάshyστρου δεν είναι όπως αναφέρθηκε καθαρά βυshyζαντινός ή γοτθικός αλλά συνδυασμός και των δύο (πίν 341 α) Έχει διατηρήσει αρκετά τυποshyλογικά χαρακτηριστικά της τρίκλιτης σταυροshyειδούς εγγεγραμμένης εκκλησίας τουλάχιστον σε κάτοψη και τον εγκάρσιο θόλο (πίν 325β) χωρίς όμως τον ημικυλινδρικό θόλο του μεσαίshyου κλίτους τον τρούλο και την τεταρτοσφαιρι-κή κάλυψη της κεντρικής κόγχης του ιερού Στη θέση του κατασκευάσθηκαν τρία γοτθικά σταυshyροθόλια υπερυψωμένα (ως προς τον εγκάρσιο θόλο) που αντιστοιχούν στη δυτική κεραία του σταυρού στη θέση του παλαιότερου τρούλου και στην ανατολική κεραία μαζί με την κόγχη του ιερού (πίν 341 β) Έτσι η ημικυκλική εσωτεshyρικά και τρίπλευρη εξωτερικά κάτοψη της κόγshyχης του ιερού (πίν 341 α) μετατράπηκε ψηλότεshyρα σε γοτθική πεντάπλευρη χρησιμοποιώντας τις τρεις πλευρές της και τις δυο της ανατολιshyκής κεραίας του σταυρού σχηματίζοντας έναν θόλο με ακτινωτές νευρώσεις και θολίσκους (πίν 342) Οι νευρώσεις έχουν διατομή απλή ορθογώνια με απότμηση στις γωνίες Οι τοίχοι των σταυροθολίων είναι λεπτότεροι και δημιshyουργούν αντηρίδες στο άνω τμήμα της λιθοδο-μής που εντάσσονται στο πάχος της βυζαντιshyνής Είναι προφανές ότι η μετατροπή της βυζαshy

ντινής μητρόπολης αποσκοπούσε εκτός από την επισκευή της στο να προβάλλει το γοτθικό ύψος στην αρχιτεκτονική του νέου καθεδρικού ναού

Παρότι διασώζονται ελάχιστα στοιχεία του τρούλου όπως τα μαρμάρινα φουρούσια πάνω από τους τέσσερις γωνιακούς πεσσούς που έφεραν τα τέσσερα τόξα και τα γωνιακά σφαιshyρικά τρίγωνα εντούτοις ο Ορλάνδος αποτόλshyμησε τη γραφική του αποκατάσταση107 (πίν 325α)

Οι χαμηλότεροι δόμοι των λιθοδομών της εκκλησίας διαφέρουν ως προς το μέγεθος από τους ψηλότερους της βυζαντινής εκκλησίας και οι βάσεις δύο παραστάδων στην εξωτερική παshyρειά της βόρειας κεραίας του σταυρού και των παλαιότερων ημικυκλικών εσωτερικά και τρί-πλευρων εξωτερικά κογχών στο ιερό1 0 8 οδηγούν στην υπόθεση ύπαρξης προγενέστερου ναού (πίν 325β 341α 341 β) Οι βάσεις των παραshyστάδων μπορούν να οδηγήσουν στη γραφική αναπαράσταση της όψης της βόρειας κεραίας με τοξωτό πλαίσιο και τριγωνική στέγαση ανάshyλογη με άλλα μεσοβυζαντινά μνημεία της Ελλάshyδας 1 0 9 Αντίστοιχη λογικά θα πρέπει να ήταν και η νότια κεραία αν και δεν διατηρούνται κάποια στοιχεία Πιθανώς να καταργήθηκαν στην επόshyμενη φάση Οι μέχρι σήμερα ωστόσο ανασκαφιshyκές διερευνήσεις δεν τεκμηριώνουν την ύπαρξη παλαιότερης παλαιοχριστιανικής βασιλικής110 ενώ τα στοιχεία που βρέθηκαν κατά τις εργαshyσίες διέλευσης των υπογείων δικτύων δείχνουν την πιθανή ύπαρξη δυτικού προνάου ή νάρθηshyκα111 (πίν 341α) Παράλληλα τα ευρήματα της εκκλησίας και της υπόγειας κρύπτης του 11ου αιώνα112 συνηγορούν στην ίδια υπόθεση και τη διάκριση των δύο φάσεων στη βυζαντινή μη-

τρόπολη πριν τη μετασκευή της από τους ιπshyπότες στο α μισό του 14ου αιώνα Για την αρshyχική κάτοψη δεν είναι γνωστά περισσότερα στοιχεία από την κάτοψη της σε πολύ χαμηλό επίπεδο και πιθανώς να είναι ανάλογης τυποshyλογίας με τη δεύτερη Είναι εύλογη ως εκ τούshyτου η υπόθεση ότι η πρώτη μπορεί να ανήκει στον 11ο αιώνα και η δεύτερη μεταξύ του 11ου και των αρχών του 14ου αιώνα

Στη Ρόδο υπάρχουν δύο ακόμη βυζαντινά μνημεία του ίδιου τύπου ο Αγιος Ιωάννης στο κάστρο της Λίνδου ίσως του 13ου αιώνα1 1 3 και το Ντεμιρλί τζαμί στη μεσαιωνική πόλη της Ρόshyδου του 14ου αιώνα1 1 4 Και οι δύο αυτές εκκληshyσίες είναι πιθανώς μεταγενέστερες της Παναshyγίας του Κάστρου και προφανώς επηρεάσθηshyκαν από αυτή Κοινά στοιχείο και των τριών είshyναι η πεσσοστοιχία το μεσαίου κλίτους αντί του τύπου του τετρακιόνιου σταυροειδούς εγshyγεγραμμένου ναού ο οποίος χρησιμοποιήθηκε ευρύτατα σε όλο το Βυζάντιο και μοναδικό παshyράδειγμα του του 10ου αιώνα βρίσκεται σε ερείπια ανασκαφής του λόφου της Φιλερήμου της Ρόδου1 1 5 Η αύξηση του μήκους της μητρόshyπολης της Ρόδου επιτεύχθηκε για προφανείς λειτουργικούς λόγους με ένα επιπλέον ζεύγος πεσσών στη δυτική κεραία Το ίδιο μιμήθηκαν και οι δύο άλλες μεταγενέστερες εκκλησίες

Η σύγκριση του τελικού όπως διαμορφώθηshyκε τύπου με τη γοτθική προσθήκη της Παναshyγίας του Κάστρου με άλλα μνημεία είναι αδύshyνατη Το υπερυψωμένο κεντρικό κλίτος με τα γοτθικά σταυροθόλια έχει οπωσδήποτε δυτικές επιδράσεις και συγγενεύει με αρκετά μνημεία της Συρίας της Κύπρου και της Κρήτης116 Η απλούστευση χαρακτηρίζει και αυτή την επέμshyβαση που δικαιολογείται ως επαρχιακή πόλη αλλά και γενικά το κινστερκιανό πνεύμα των ιπποτικών μνημείων της Ρόδου

Η Παναγία του Κάστρου αποτελεί το πα-

λαιότερο παράδειγμα άμεσης αλληλεπίδρασης των βυζαντινών και γοτθικών μορφολογικών στοιχείων στη Ρόδο Μοναδικό από άποψη διαshyκοσμητικού πλούτου μορφολογικό στοιχείο βυshyζαντινής παράδοσης που διατηρείται είναι το τρίλοβο παράθυρο της κεντρικής κόγχης του ιεshyρού της βυζαντινής μητρόπολης (πίν 343) Τα τρία ισοϋψή ημικυκλικά ανοίγματα πλαισιώνοshyνται από ημικυκλική αψίδα με δύο εσοχές Οι αμφικιονίσκοι που τα χωρίζουν φέρουν κο-λουροπυραμιδοειδή επιθήματα117

Η ημικυκλική πόρτα στη βόρεια είσοδο πιshyθανώς προέρχεται από μετασκευή της παλαιόshyτερης κατά τη μετατροπή της βυζαντινής μηshyτρόπολης σε καθεδρικό ναό της λατινικής αρshyχιεπισκοπής της Ρόδου στις αρχές του 14ου αιshyώνα (πίν 344) Το τόξο της έχει διπλή εσοχή η εσωτερική της οποίας είναι κυκλικής διατομής Εξωτερικά πλαισιώνεται με απλή ανάγλυφη laquoπριονωτήraquo διακόσμηση ασυνήθιστη στη Ρόδο

Τα δίλοβα ημικυκλικά παράθυρα στο βόρειο και το νότιο τύμπανο ίσως να είναι και αυτά μετασκευή παλαιότερων βυζαντινών Οι εσοχές των ημικυκλικών κογχών μέσα στις οποίες εντάσσονται τα δίλοβα παράθυρα προδίδουν τη βυζαντινή τους προέλευση Η διακόσμηση όμως με laquoπριονωτήraquo ταινία λαξευμένη στην εξωτερική παρειά της ημικυκλικής κόγχης του βόρειου τυμπάνου είναι όμοια με την αντίστοιshyχη της προηγούμενης θύρας και των κυκλικών φεγγιτών που διανοίχθηκαν προφανώς στις πλάγιες πλευρές της κεντρικής κόγχης του ιεshyρού κατά την ιπποτική επέμβαση όπως δείχνει ο τρόπος δόμησης τους (πίν 345α) Η διακόshyσμηση αυτή συναντάται πιο συχνά σε γοτθικά μνημεία της δυτικής Ευρώπης και ιδιαίτερα της Αγγλίας όπως στον καθεδρικό ναό του Κα-ντέρμπορι118 είτε σε περιφερειακά κέντρα της δυτικής αρχιτεκτονικής όπως σε τόξα και θυ-ρώματα των Αγίων Τόπων και της Κύπρου1 1 9

Η laquoπριονωτήraquo διακόσμηση συναντάται σπαshyνίως στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική της Ελλάδας όπως κατά την περίοδο της φραγκοshyκρατίας με προφανείς δυτικές επιρροές120 Το δίλοβο παράθυρο της δυτικής όψης βρίσκεται στο άνω τμήμα του δυτικού τυμπάνου του αντίshyστοιχου σταυροθολίου του κεντρικού κλίτους ψηλότερα από το τύμπανο της προηγούμενης βυζαντινής κεραίας και χρονολογείται επομέshyνως στην ίδια ιπποτική επισκευή των αρχών του 14ου αιώνα (πίν 345β) Οι διατομές εξάλshyλου των λαμπάδων των ημικυκλικών παραθύshyρων φέρουν γωνιακή απότμηση ενώ η εσωτερι-κή τους πλευρά καλύπτεται από ενιαίο χαμηshyλωμένο τόξο στοιχεία που συνηγορούν στη δυshyτική τους προέλευση

Τα μορφολογικά στοιχεία γοτθικής αρχιτεshyκτονικής είναι περισσότεραmiddot και αυτά όμως παshyραμένουν φτωχά ως προς τον γλυπτικό διάκοshyσμο Η δυτική όψη της Παναγίας του Κάστρου πλήρως μετασκευασμένη κατά την ιπποτοκρα-τία έχει επίπεδη μορφή αντεστραμμένου Τ (πίν 346) Η ιπποτική κεντρική είσοδος με χαμηλωshyμένο τόξο είναι συνηθισμένη στη Ρόδο (πίν 347α 347β) Είχε σύνθετη διατομή και για άγνωστους λόγους αντικαταστάθηκε με μία απλούστερη laquoβυζαντινίζουσαraquo κατά τη διάρshyκεια των ιταλικών επεμβάσεων το 1940121 Η ορshyθογώνια υπέρθυρη κόγχη με εξέχον πλαίσιο σύνθετης διατομής εντυπωσιάζει με το μέγεθος της και δίνει ένα ιδιαίτερο στυλ στην εξωτερική εμφάνιση της εκκλησίας Ανάλογη κόγχη έφερε

και η κεντρική είσοδος του παλατιού του μεγάshyλου μαγίστρου που περιελάμβανε τα οικόσημα του μεγάλου μαγίστρου Heacutelion de Villeneuve

και του πάπα Ιωάννη XXII στις αρχές του 14ου αιώνα Τα ίδια οικόσημα έφερε και η Παναγία του Κάστρου122 κάτι που δείχνει ότι και η διαshyμόρφωση της όψης της θα πρέπει να είναι της ίδιας εποχής123 Παρόμοιες διαμορφώσεις παshyρουσιάζουν και όψεις κτιρίων στην Ισπανία όπως πχ στο Caceres Δεν διατηρούνται τμήshyματα της ζωγραφικής σύνθεσης της τοιχογραshyφίας που πλαισίωνε παρά μόνο λίγα ίχνη αλλά είναι βέβαιη η εντύπωση που θα προκαλούσε με τα χρώματα και το μέγεθος της

Τα οξυκόρυφα παράθυρα των τυμπάνων στη νότια και τη βόρεια όψη στο ιερό και των σταυροθολίων είχαν σύνθετη διατομή και ήταν δίλοβα με υαλοστάσια του 15ου αιώνα 1 2 4 Τα οξυκόρυφα παράθυρα αντικατέστησαν παλαιόshyτερα όπως φάνηκε κατά τις εργασίες του 1940 όταν αποκαλύφθηκε τμήμα προγενέστερου δί-λοβου παραθύρου με ημικυκλικά τόξα στο νόshyτιο τύμπανο του δυτικού σταυροθολίου ανάλοshyγου με άλλα δίλοβα παράθυρα της αρχικής ιπshyποτικής επέμβασης των αρχών του 14ου αιώshyνα 1 2 5 (πίν 348α)

Στη χαμένη πια εκκλησία του αγίου Ιωάννη η αετωματική απόληξη της δυτικής όψης υπαshyγορευόταν από την ξύλινη στέγη και περιείχε την κεντρική είσοδο έναν κυκλικό φεγγίτη στο άνω τμήμα και δύο παράθυρα εκατέρωθεν Η

κεντρική είσοδος ήταν οξυκόρυφη με σύνθετη διατομή και πλαισιωνόταν από γείσο ειδικής διατομής με κλίση προς τα κάτω φυτικές διαshyκοσμήσεις τριγωνική απόληξη και γλυπτό αν-θέμιο στην κορυφή Το γείσο χωρίς τις φυτικές διακοσμήσεις διέτρεχε όλη την εκκλησία στη βάση των παραθύρων ξεκινώντας από τη γένεshyση του τόξου του θυρώματος Το θύρωμα αποshyτελούσε απλουστευμένη μορφή αντίστοιχων θυ-ρωμάτων των ναών της Δύσης126 αλλά και της Κύπρου 1 2 7 Ο κυκλικός φεγγίτης της ίδιας όψης αλλά και ο αντίστοιχος της ανατολικής διέθεshyταν σύνθετη γοτθική διακόσμηση σε μορφή Χ και τριφυλλόσχημα ανοίγματα ενδιάμεσα όπως δείχνουν οι γκραβούρες του Rottiers128

(πίν 330α) Τα τόξα των παραθύρων μετά από έρευνα και μελέτη φαίνεται ότι ήταν ελαφρά οξυκόρυφα και όχι ημικυκλικά όπως παρουshyσιάσθηκαν από τον Rottiers και επικράτησε να θεωρούνται στη συνέχεια129 Το προστατευτικό γείσο των παραθύρων είχε σύνθετη διατομή με καμπύλο εξωρράχιο έφθανε μέχρι τη γένεση των τόξων και περιέτρεχε όλη την εκκλησία Αντίστοιχη επίστεψη παρουσιάζεται σε πολλά παραδείγματα θυρωμάτων και παραθύρων της Ρόδου1 3 0 όπως και στην Κρήτη131 την Κύπρο 1 3 2

και τους Αγίους Τόπους 1 3 3 εκτός φυσικά από τη Λύση

Τα παράθυρα περιείχαν υαλοστάσια -δύο από τα οποία παρουσίασε ο Rottiers (XXXVII)- με απλή διακόσμηση και τα οικόσηshyμα των μμ Fluvian (1421-1437) στο ένα και Orsini (1467-1476) στο άλλο τα οποία τους συνδέουν με πιθανές επεμβάσεις στην εκκληshyσία1 3 4 Δείχνουν επίσης ότι διασώθηκαν από τις δύο πολιορκίες των Τούρκων (του 1480 και του 1522) αφού διατηρήθηκαν μέχρι τον 19ο αιώshyνα

Η βόρεια είσοδος θα πρέπει να ήταν επίσης οξυκόρυφη και να διέθετε τριγωνική επίστεψη από γείσο όπως διακρίνεται σε γκραβούρα του Flandin135 (πίν 340α 348β) ενώ η νότια θα πρέshyπει να είχε ορθογώνια μορφή με πρέκι σύνθετης ιπποτικής διατομής από οριζόντιο τόξο (πίν 349α) Η πόρτα φαίνεται ότι αποτελεί μεταγεshyνέστερη ιπποτική επέμβαση από τον τρόπο καshyτασκευής έχοντας μειώσει για τον λόγο αυτό το ύψος του αρχικού παραθύρου1 3 6 Η αντίστοιχη οξυκόρυφη θύρα που παρουσίασε ο Rottiers δεν μοιάζει αληθοφανής137

Μια σύγχρονη μορφολογική απόδοση του Αγίου Ιωάννη αποτελεί η σημερινή εκκλησία του Ευαγγελισμού στο Μανδράκι της Ρόδου που κτίστηκε το 1924-1925 από τους Ιταλούς με αρχιτέκτονα τον Florestano di Fausto βασισμέshyνη στα σχέδια του Rottiers138 (πίν 349β)

Ο εσωτερικός χώρος όπως τον παρουσιάζει η γκραβούρα που δημοσίευσε ο Rottiers φαίνεshyται ιδιαίτερα ελκυστικός με τις δύο τοξοστοι-χίες τους κυλινδρικούς κίονες και τα κιονόshyκρανα αρχιτεκτονικά μέλη της αρχαιότητας σε δεύτερη χρήση τα οξυκόρυφα τόξα και τους ενshyδιάμεσους κυκλικούς φεγγίτες (πίν 328β) Ήταν πλαισιωμένος από την ξύλινη ημικυλιν-δρική οροφή διακοσμημένη με φατνώματα και άστρα και φωτισμένος από τα μεγάλα οξυκόρυshyφα παράθυρα και τους φεγγίτες139 Το δάπεδο από πωρόπετρες και μαρμαρόπετρες διέκοπταν επιτάφιες πλάκες προσωπικοτήτων της ιπποτο-κρατίας μάρτυρες της ιστορίας του μνημείου και του τόπου

Ξεχωριστά μορφολογικά στοιχεία διέθεταν το εγκάρσιο κλίτος και η τετράπλευρη κόγχη του ιερού Τα ανατολικά παράθυρα ήταν δίλοshyβα πλαισιωμένα από οξυκόρυφα τόξα ανάλοshyγα με της Παναγίας του Κάστρου Η απεικόνιshyση του Rottiers διέσωσε την ιδιαίτερη διακόshyσμηση του κεντρικού παραθύρου της κόγχης του ιερού Από την άλλη διακόσμηση του καθοshyλικού ο Rottiers παρουσίασε ένα ξυλόγλυπτο έπιπλο του ιερού140 το πλαίσιο κόγχης οικοσή-μου του παρεκκλησίου ενός εκ των μμ DAubusson ή DAmboise141 και την επιδαπέδια ταφική σύνθεση του μμ Del Carretto142 (πίν 330β)

Αντίστοιχη με τις κύριες όψεις των δύο άλshyλων εκκλησιών φαίνεται να ήταν και εκείνη της Παναγίας του Μπούργκου (πίν 350α) η οποία σήμερα δεν είναι ορατή από τις μεταγενέστερες

προσθήκες κατοικιών όπως και η ανατολική όψη Ελάχιστα είναι τα στοιχεία που διατηρούshyνται και από τις δύο άλλες όψεις Τα υπάρχοshyντα στοιχεία όμως έδωσαν τη δυνατότητα της γραφικής τους αποκατάστασης Η απόληξη προς τα άνω των όψεων της εκκλησίας ακολουshyθούσε την οξυκόρυφη όψη των τυμπάνων των σταυροθολίων Υπάρχει μεγάλη πιθανότητα να διατηρείται η εξωτερική όψη της κύριας εισόshyδου πλάτους 250 μ και ύψους 365 μ της οποίας είναι ορατή μόνο η εσωτερική μορφή (πίν 350β) Είναι ελαφρά οξυκόρυφη με περίshyτεχνη σύνθετη διατομή και πλασιωνόταν εξωshyτερικά πιθανότατα από τριγωνικό οξυκόρυφο γείσο σύνθετης διατομής πάνω από τη γένεση του τόξου που διέτρεχε όλη την όψη εκατέρωshyθεν (πίν 35 1α) Είναι ανάλογο με το θύρωμα του Αγίου Ιωάννη (πίν 330α) όπως και ο κυshyκλικός φεγγίτης του δυτικού τυμπάνου του σταυροθολίου του κεντρικού κλίτους του οποίου δεν διατηρήθηκε η διακόσμηση Αντίshyστοιχοι ρομβοειδείς φεγγίτες υπήρχαν στα τύshyμπανα των σταυροθολίων των πλάγιων κλιτών στην ίδια όψη ενώ χαμηλότερα υπήρχε ελαφρά οξυκόρυφη κόγχη με σύνθετη διατομή η οποία προοριζόταν πιθανώς για κάποιες τοιχογραshyφίες143 (πίν 351β) Δεν διατηρήθηκε κάποιο ίχνος αντηρίδας πάνω στη δυτική όψη με τονιshyσμό των οριζόντιων και όχι των κάθετων στοιshyχείων Ως εκ τούτου η αρχιτεκτονική της διαshyφέρει από την υπόλοιπη εκκλησία που χαραshyκτηρίζεται από τις ψηλές αντηρίδες και τα ψηλά οξυκόρυφα παράθυρα (πίν 351γ) Έγινε δυνατή η γραφική αποκατάσταση της βόρειας

και νότιας όψης της αρχικής τουλάχιστον εκshyκλησίας παρά τον μικρό αριθμό των διατηρηshyμένων μορφολογικών της στοιχείων Βρέθηκε έτσι η μορφή των οξυκόρυφων παραθύρων σύνθετης διατομής από τα οποία δεν διατηρείshyται κανένα ολόκληρο (πίν 352α) ενώ η νότια οξυκόρυφη είσοδος διατηρεί την αρχική της μορφή Έγινε επίσης εφικτή η γραφική αποκαshyτάσταση της βόρειας μεταγενέστερης ορθογώshyνιας πύλης με σύνθετη διατομή καθώς επίσης και οι όψεις του νοτιοδυτικού και νοτιοανατοshyλικού παρεκκλησίου144 Έχουν χαθεί τα υαλοshyστάσια (vitraux) και η πιθανή γλυπτική διακόshyσμηση των τυμπάνων των τόξων των παραθύshyρων εκτός από δύο παραδείγματα του νοτιοαshyνατολικού παρεκκλησίου που έχουν απλή τρι-φυλλόσχημη μορφή

Η ανατολική όψη διατηρεί αντίθετα περισshyσότερα αυθεντικά μορφολογικά στοιχεία των οξυκόρυφων παραθύρων της με σύνθετη διατοshyμή και μεγάλο ύψος τουλάχιστον στην εσωτεshyρική πλευρά τους (πίν 352β) Μόνο τα τρία παshyράθυρα της κεντρικής κόγχης είχαν υποστεί ποικίλες αλλοιώσεις κατά την ιταλική αποκαshyτάσταση μετατρέποντας τη μορφή τους από οξυκόρυφη σε ημικυκλική ενώ επεμβάσεις της περιόδου της τουρκοκρατίας είχαν αλλοιώσει την εξωτερική τους μορφή Οι εργασίες όμως καθαίρεσης των πρόσθετων κατοικιών και επιshyσκευής των υπολειμμάτων της εκκλησίας κατά την ιταλική περίοδο οδήγησαν στην αποκατάshyσταση της ανατολικής πτέρυγας του ιερού εσωshyτερικά συμβάλλοντας στην αναγνώριση του μνημείου Οι εργασίες αυτές οδήγησαν και στην

αποκατάσταση των λίγων κογχών που είχαν τα παραπάνω παρεκκλήσια145 Πρόσφατα ολοκληshyρώθηκε και η αποκατάσταση όλων των παραθύshyρων σε αυτά146

Οι φυτικές ανάγλυφες διακοσμήσεις στα επίκρανα των τόξων και των νευρώσεων των σταυροθολίων που διατηρούνται στην εσωτεshyρική πλευρά πάνω στην ανατολική (πίν 353α) και δυτική όψη (πίν 353β) της εκκλησίας αν και απλουστευμένες μορφές δυτικών επιρροών προκαλούν ιδιαίτερη προσοχή Κιονόκρανα με ανάλογη διακόσμηση συναντώνται στην κεντριshyκή Γαλλία όπως στον καθεδρικό ναό της Reims147 αλλά και στην Κύπρο όπως στην Αγία Σοφία Λευκωσίας και στο μοναστήρι της Πελ-λαπαίδος1 4 8 Αξιόλογα μορφολογικά στοιχεία είναι επίσης τα κιονόκρανα των κυλινδρικών κιόνων σύνθετης κοιλόκυρτης διατομής149 (πίν 333β 353γ 354α) οι διακοσμήσεις με τον ροδίshyτικο laquoπλοχμόraquo και φυτά των φουρουσιών των νευρώσεων των σταυροθολίων που αποτελούν τμήματα κυλίνδρου του νοτιοανατολικού παshyρεκκλησίου αλλά και αυτών που βρέθηκαν στο χώρο της εκκλησίας καθώς και οι διακοσμημέshyνοι ρόδακες των κλειδιών των ακτινωτών νευshyρώσεων των θόλων των κογχών του ιερού150

Η αίσθηση πάντως μιας εσωτερικής ανάταshyσης και ελαφρότητας δημιουργείται ακόμη από τη γοτθική αρχιτεκτονική του μνημείου (πίν 353γ 354α) παρά το μικρό τμήμα του που διαshyτηρείται σήμερα ενώ είναι βέβαιο ότι αποτέλεσε πρότυπο για την εξέλιξη της εκκλησιαστικής αρshyχιτεκτονικής στα Δωδεκάνησα τον 18ο αιώνα

Η δυτική προέλευση των Ιπποτών του Αγί-

ου Ιωάννη και οι ανατολίτικες επιρροές που δέshyχθηκαν στο πέρασμα τους από τους Αγίους Τόshyπους και την Κύπρο σε συνδυασμό με τη βυζαshyντινή τοπική παράδοση συνθέτουν τους βασιshyκούς παράγοντες που επέδρασαν στη δημιουρshyγία και την ανάπτυξη της ροδίτικης αρχιτεκτοshyνικής την περίοδο 1310-1522 Η συμβίωση Λαshyτίνων και Ελλήνων για μεγάλο χρονικό διάστηshyμα οδήγησε στην αφομοίωση και αλληλεπίδραshyση στις μορφές της εκκλησιαστικής αρχιτεκτοshyνικής

Η δημιουργία ενός ιδιόρρυθμου υστερογοτ-θικού -και στη συνέχεια αναγεννησιακού- τοshyπικού στυλ στα μορφολογικά στοιχεία των εκshyκλησιών της Ρόδου όπως θυρώματα παράθυshyρα και κόγχες το οποίο συνδυάζει στοιχεία από τη βυζαντινή και τη γοτθική αρχιτεκτονική καθιερώνεται σταδιακά τον 15ο αιώνα 1 5 1

Η επιβ ίωη αρχιτεκτονικών μορφών κατά τους δύο επόμενους αιώνες (1522-1750) στη

Λίνδο και τα Τριάντα στην Πάτμο στη Λέρο και σε άλλα νησιά της Δωδεκανήσου αλλά και στις Κυκλάδες152 θα οδηγήσει στη διατήρηση των τεχνικών αυτών Με αυτόν τον τρόπο μποshyρεί να εξηγηθεί η αναβίωση όχι μόνο μορφολοshyγικών στοιχείων αλλά και αρχιτεκτονικών τύshyπων εκκλησιών με την δημιουργία laquoδωδεκανηshyσιακούraquo τύπου τρίκλιτων και μονόκλιτων βασιshyλικών στεγασμένων από γοτθικά σταυροθόλια με νευρώσεις σε όλα τα Δωδεκάνησα (πίν 354β) και τη Μικρά Ασία από το 1750 έως τον 20ό αιώνα που επιβεβαιώνει τη σημασία της εκκλησιαστικής ιπποτικής αρχιτεκτονικής της Ρόδου153 Τα μορφολογικά διακοσμητικά στοιshyχεία της ιπποτικής Ρόδου δεν παρέλειψαν να μιμηθούν και οι Ιταλοί με ενδιαφέροντα παραshyδείγματα εκλεκτικής αρχιτεκτονικής στη Ρόδο κυρίως και τα Δωδεκάνησα κατά την εποχή της ιταλοκρατίας (1912-1943)154

Large Hospitaller churches on Rhodes Our Lady of the Castle St John of the Collachio Our Lady of the Burgh

Giorgos Dellas

The foundation stone of the conventual church of St John of the Hospital was laid on the saints feast day the 24th of June 1310 The document signed by pope John XXII on 1 March 1322 confirms that Ihe Byzantine cathedral of Our Lady of the Castle in Rhodes is the same church as the then in use cathedral of the Latins The construction of Our Lady of the Burgh on the other hand is placed between 1310 and 1346 Their location in the medieval town reflects their respective roles the coventual church of St John in the heart of the Orders laquoconventraquo -the western fortified enclave of the Collachio- opposite the palace of the Grand Master the cathedral of Our Lady of the Castle at the eastern part of the Collachio and Our Lady of the Burgh at the marketplace of the lay part of the town

The conversion of the Byzantine cathedral of Our Lady of the Castle -a three-aisled cross-inscribed domed building- into a basilical structure with a cross-vaulted central aisle is placed between 1319 and 1334 During the Ottoman period (1522-1912) and for most of the Italian occupation (until World War II) the building operated as a mosque and was known as Kantouri Djami In the war years the Italian administration endeavoured to restore the church which in recent years has been a venue for cultural events

In the Ottoman period St John of the Collachio served as the laquoMain Mosqueraquo but in 1856 a neglected powder magazine underneath its belfry was struck by lightning and exploded destroying the church Afterwards the gutted site was banked up and a large neoclassical school was raised there in 1876 In 1989 archaeological excavation brought to light the remains of the devastated church

In its two centuries as a place of worship Our Lady of the Burgh received several additions and underwent modifications An engraving of 1828 shows the church in ruins in the 19th and early 20th century six houses were built upon those ruins The Italians pulled down the housing and restored part of the church in the 1930s In 1955 the Gate of the Virgin was opened to connect Alhadeff Street with the port and the church was split into two henceforth to become known as the laquosplit churchraquo In 1994 works for the installantion of new drains provided the opportunity to investigate and partially restore the church making it whole once more Since 1997 the site is open to visitors and is also used for open-air events

Of these three examples of gothic ecclesiastical architecture on Rhodes Our Lady of the Burgh is the most representative The church was a three-aisled timber-roofed basilica with twin colonnades The sanctuary consists of three five-sided apses and the roof was carried on gothic cross-vaults with ribs of composite cross-section Externally there were buttresses on all sides except the western facade

The conventual church of St John was also a three-aisled timber-roofed basilica with twin colonnades The central aisle bore a coffered timber laquowagonraquo vault which supported a ridge roof The transverse aisle consisted of three pointed cross-vaults corresponding to the three divisions of the nave and was lower than the latter The sanctuary was square in plan possibly influenced by the architecture of the Cistercian Order

Our Lady of the Castle underwent alterations that would bring this Byzantine edifice closer to

gothic architectural aesthetics Its early Hospitaller phase is marked by simplified forms such as the arched windows of Byzantine influence The cornices pointed windows and the main entrance with the dropped arch on the western facade (replaced by the Italians with a semicircular arch) belong to a second Hospitaller phase

A feature common to the three churches is the absence of buttresses and strong vertical elements on the west side Unfortunately only in Our Lady of the Castle is the western facade accessible today Its scenic presence in the form of a reverse Τ and the large rectangular frame in the centre above the main entrance are impressive The pediment-like upper part of the western side of the destroyed church of St John was a consequence of the ridge roof The pointed main entrance had a gable-like dripstone capped by a sculptured palmette underneath a circular window The west side of Our Lady of the Burgh today concealed behind accretions of later housing seems to have been similar Plain flat surfaces and decorative horizontal cornices are features common to all three monuments To the writers knowledge this style appears only in Italy

The churches just described have exercised a strong influence in Rhodes and the other Dodecanese islands particularly in the 18th and 19th centuries which saw the emergence of a special laquoDodecanesianraquo architectural type

τικές δραστηριότητες του Τάγματος όπως για παράδειγμα η εκλογή του μεγάλου μαγίστρου Η θεμελίωση της σημαντικότερης του κοινοshyβιακού ναού του αγίου Ιωάννη του Κολλάκιου ξεκίνησε πιθανότατα πολύ νωρίς με την εγκαshyτάσταση τους στη Ρόδο το 13105 Η πρώτη μέχρι σήμερα γραπτή πληροφορία είναι της Γενικής Συνόδου του Τάγματος στις 4 Νοεμβρίου του 1314 που αναφέρεται στην οργάνωση του ιεραshyτείου του καθολικού του μοναστηριού laquoliglise monstre et Acreraquo6 Ένα άλλο έγγραφο του πάπα Ιωάννη XXII της 1ης Μαρτίου 1322 επιβεβαιώshyνει τη λειτουργία λατινικού καθεδρικού ναού και αρχιεπισκοπικού μεγάρου και τα ταυτίζει με την παλιά βυζαντινή μητρόπολη της Παναshyγίας και την επισκοπή του ορθόδοξου μητροποshyλίτη στο Κάστρο της Ρόδου7 Η κατασκευή τον μεγαλύτερου καθεδρικού ναού της Παναγίας στο Μπούργκο της Ρόδου χρονολογείται στο α μισό του 14ου αιώνα πιθανώς μεταξύ του 1310 και του 1346 και αποδίδεται στον μμ Heacutelion de Villeneuve8

Η θέση των τριών αυτών μεγάλων εκκληshyσιών στη μεσαιωνική πόλη της Ρόδου ανταποshyκρίνεται στη σημασία που είχαν για τη ζωή του τάγματος Το καθολικό του Αγίου Ιωάννη βριshyσκόταν στην καρδιά του μοναστηριακού συshyγκροτήματος στο δυτικό οχυρωμένο τμήμα του Κολλάκιου δίπλα από το παλάτι του μεγάλου

μαγίστρου9 (Χάρτης μνημείων αρ 16) Η βυζαshyντινή μητρόπολη της Παναγίας του Κάστρου συνέχισε να λειτουργεί όπως και παλαιότερα ως καθεδρικός ναός των λατίνων στο ανατολιshyκό τμήμα του laquoφρουρίουraquo ή Κολλάκιου κοντά στο λιμάνι και σε άμεση γειτνίαση με το αρχιεshyπισκοπικό μέγαρο (Χάρτης μνημείων αρ 11) Ο άλλος καθεδρικός ναός της Παναγίας του Μπούργκου στο κέντρο της πλατείας της αγοshyράς (laquomagna et communis platearaquo) εξυπηρετούshyσε την πόλη των αστών (Χάρτης μνημείων αρ 47)

Ο χρόνος επεφύλαξε διαφορετική τύχη για τις τρεις εκκλησίες

Η χρονολογία κατασκευής της αρχικής εκshyκλησίας της Παναγίας του Κάστρου δεν έχει ακόμη πλήρως εξακριβωθεί10 (πίν 325α) Τα ανασκαφικά ευρήματα οδηγούν στη μετάθεση της αρχικής εκκλησίας στον 11ο αιώνα1 1 έναντι του 13ου όπως ήταν παλαιότερα αποδεκτό Η μετασκευή της τρίκλιτης σταυροειδούς εγγεshyγραμμένης μετά τρούλου βυζαντινής μητρόποshyλης σε τρίκλιτη βασιλική με το μεσαίο κλίτο υπερυψωμένο και στεγασμένο με γοτθικά σταυ-ροθόλια τοποθετείται μεταξύ των ετών 1319 και 1334 (πίν 325β) Τα οικόσημα του μμ Heacutelion de Villeneuve (1319-1346) και του πάπα Ιωάννη XXII που πέθανε το 1334 είναι τοποshyθετημένα στο άνω τμήμα της κόγχης του ιερού

εσωτερικά κατά την αρχική ιπποτική επέμβαση Η μετατροπή αυτή οφείλεται σε επισκευή λόγω πιθανής κατάρρευσης του μεσαίου κλίτους με τον τρούλο (συνολικού μήκους 27 μ) κατά το σεισμό του 130312 Παπικό έγγραφο του 1322 αναφέρεται στη φτώχεια της αρχιεπισκοπής της Ρόδου και την ενίσχυσή της από τον πάπα 1 3 Για το λόγο αυτό ίσως τίμησαν τον πάπα τοποθεshyτώντας το οικόσημό του στην εκκλησία Αναφέshyρεται επίσης συχνά και ο ρόλος της Παναγίας του Κάστρου ως καθεδρικού ναού το 134514 το 134715 και το 145316 Η μετατροπή της βυζαντιshyνής μητρόπολης σε καθεδρικό ναό επιβεβαιώνει τον κυρίαρχο ρόλο της καθολικής εκκλησίας και των κατακτητών ιπποτών πάνω στον γηγεshyνή ορθόδοξο πληθυσμό Το μέγεθος της ως η μεγαλύτερη βυζαντινή εκκλησία της Ρόδου ταίshyριαζε απόλυτα με τους στόχους της

Η διατήρηση της λειτουργίας της ως καθεshyδρικού ναού και της αρχιεπισκοπής ως έδρας

του λατίνου αρχιεπισκόπου laquoColosensisraquo επιβεshyβαιώνεται μέχρι το 1476 τουλάχιστον χρονιά μιας μεγάλης πλημμύρας που έπληξε την πεshyριοχή Τότε κατέρρευσε το ανατολικό τείχος του Κολλάκιου προς το λιμάνι βόρεια της εκshyκλησίας μέχρι την πύλη του Ταρσανά και πιθαshyνώς και το αρχιεπισκοπικό μέγαρο που βρισκόshyταν στην ίδια κατεύθυνση17 Η κατάρρευση αυτή οδήγησε πιθανώς σε αλλαγές του ρόλου της Παshyναγίας του Κάστρου σε σχέση με την Παναγία του Μπούργκου Αμφιβολίες για τον επίσημο καθεδρικό ναό και την έδρα του λατίνου αρχιεshyπισκόπου έχει προκαλέσει το κείμενο του πεshyριηγητή Jean Thenaud το 1512 που αναφέρει ότι ήταν στην Παναγία της πλατείας1 8 την οποία ο Η Balducci ταυτίζει με την Παναγία του Μπούργκου19 Ως έδρα της λατινικής αρχιεπιshyσκοπής θεωρεί το κοντινό προς την εκκλησία ιπποτικό μέγαρο γνωστό ως laquoΝαυαρχείοraquo20 ενώ άλλοι ερευνητές το ταυτίζουν με την κατοι-

κία του έλληνα επισκόπου21 Η αναμενόμενη δηshyμοσίευση των ανέκδοτων εγγράφων για τη Ρόδο και τις νότιες Σποράδες από το αρχείο των Ιω-αννιτών Ιπποτών του 1453-1522 από τον κ Ζαshyχαρία Τσιρπανλή22 ελπίζουμε να διαφωτίσει αυτό το θέμα Η ταύτιση του κατόχου του οικο-σήμου το οποίο βρίσκεται στην είσοδο την αυλή και την ξύλινη οροφή του ιπποτικού μεshyγάρου θα βοηθήσει ουσιαστικά23

Κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας η Παshyναγία του Κάστρου μετατράπηκε σε μουσουλshyμανικό τέμενος το Εντουρούμ ή Καντουρί τζαshyμί που διατηρήθηκε και κατά την ιταλοκρατία μέχρι το Β Παγκόσμιο Πόλεμο Η μετατροπή αυτή συνοδεύτηκε με την προσθήκη προστώου ή laquoρεβάκraquo (με περιμετρική τοξοστοιχία στεγαshyσμένου με τρεις μικρούς ημισφαιρικούς τρούshyλους) και μιναρέ εξωτερικά (πίν 326α) Η γνωshyστή κρήνη που εξυπηρετούσε το τζαμί στην πλατεία του Μουσείου και κάτω από τον πλάshyτανο έφερε χρονολογία του 188124 Στο εσωτεshyρικό κατασκευάσθηκε laquoμιχράμπraquo προστέθηκε laquoιμπάρraquo ενώ διαπλατύνθηκαν και τα τόξα επιshyκοινωνίας με τα πλάγια κλίτη με στόχο την ενοποίηση του χώρου για λειτουργικούς σκοshyπούς (πίν 326β) Ο συνταγματάρχης Rottiers όταν επισκέφθηκε το Εντουρούμ τζαμί λειshyτουργούσε και σχολείο για τα μουσουλμανό-παιδα δραστηριότητα που πιθανώς να είχαν

και άλλα τζαμιά της Ρόδου (πίν 326γ) Παραshyτήρησε τότε τη διατήρηση των υαλοστασίων (vitraux) (πίν 326δ) Οι παραστάσεις της αγίας Αικατερίνης και ενός γονατιστού ιππότη στο ένα παράθυρο και τα οικόσημα ιπποτών και της ρόδας -έμβλημα της αγίας Αικατερίνης-στο δεύτερο οδήγησαν στην υπόθεση ότι η εκshyκλησία ήταν αφιερωμένη στην αγία2 5 Τα οικόshyσημα ωστόσο των μμ Fluvian (1421-1437) Lastic (1437-1454) και DAubusson (1476-1503) στο τρίτο μαρτυρούν ίσως εργασίες την εποχή του τελευταίου και πιθανότατα μετά την ποshyλιορκία του 1480 κατά την οποία ίσως η εκshyκλησία να υπέστη ζημιές όπως πολλά μνημεία στην περιοχή και την οδό Ιπποτών Η ύπαρξη στο ίδιο υαλοστάσιο και των οικοσήμων δύο προγενέστερων μμ δείχνει την απόδοση τιμής σε αυτούς ίσως γιατί είχαν συμβάλει σε αντίshyστοιχες επεμβάσεις Η προέλευση του όρου laquoΚαντουρίraquo ως παραφθορά της Αικατερίνης ενίσχυσε τη θεωρία ότι η παλιά εκκλησία ήταν αφιερωμένη σε αυτήν Την άποψη αυτή υιοθέτηshyσαν και ερευνητές όπως ο Η Balducci26 Στην εκκλησία επεσήμανε επίσης αρκετές ταφόπλαshyκες των οποίων οι επιγραφές είχαν ξεθωριάσει και οι οποίες πρέπει να ανήκαν σε άγγλους ιπshyπότες 2 7

Το 1940 η ιταλική διοίκηση προχώρησε στην αποκατάσταση της εκκλησίας αφαιρώντας

όλες τις προσθήκες που είχαν γίνει κατά την προηγούμενη περίοδο της τουρκοκρατίας2 8

(πίν 327α) Στον σεισμό του 1957 υπέστη ζηshyμιές τις οποίες αποκατέστησε στη συνέχεια η Αρχαιολογική Υπηρεσία29 Τα τελευταία χρόνια η εκκλησία λειτουργεί ως επισκέψιμο μνημείο και έχει φιλοξενήσει αρκετές εκθέσεις και εκδηshyλώσεις (διαλέξεις συναυλίες κλπ) (πίν 327β)

Η κοινοβιακή εκκλησία του αγίου Ιωάννη των Ιπποτών ατύχησε όταν το 1856 εξεράγη η ξεχασμένη πυριτιδαποθήκη στο υπόγειο του καμπαναριού από κεραυνό30 (πίν 328α) Ο ρόshyλος της εκκλησίας όπως αποδεικνύεται από τις γραπτές πηγές είναι συνυφασμένος όχι μόνο με θρησκευτικές αλλά και πολιτικές δραστηριότηshyτες των ιπποτών Όλες οι μεγάλες τελετές και λειτουργίες οι τακτικές (κάθε πέντε χρόνια) αλλά και οι έκτακτες Γενικές Σύνοδοι του Τάγshyματος η εκλογή του μεγάλου μαγίστρου31 και ο ενταφιασμός των επιφανέστερων ιπποτών (μεshy

γάλων μαγίστρων πριόρηδων piliers κά) γίshyνονταν στην εκκλησία Πασίγνωστα σε όλη τη χριστιανοσύνη ήταν κατά την ιπποτική περίοδο (1310-1522) τα ιερά λείψανα και κειμήλια που διέθετε για προσκύνημα ο Αγιος Ιωάννης ή εκshyκλησία του μεγάλου μαγίστρου όπως συνηθίζεshyται να αναφέρεται από πολλούς περιηγητές -προσκυνητές του μεσαίωνα32 (πίν 328β)

Η αναγνώριση του καθολικού του Αγίου Ιωshyάννη ήταν ξεχωριστή και αυτό φαίνεται από τη θέση του ηγουμένου που κατείχε και τον τίτλο του laquoμεγάλου πριόρηraquo (τίτλος αντίστοιχος του πρωτοπρεσβυτέρου της ορθόδοξης εκκλησίας) και έφερε μίτρα και ποιμαντορική ράβδο όπως και των αντίστοιχων σταυροπηγιακών ορθόδοshyξων μοναστηριών33

Από τα ευρήματα και τις πηγές είναι εμφαshyνές ότι η εκκλησία θα πρέπει να λειτούργησε αρκετά σύντομα μετά την άφιξη των ιπποτών στη Ρόδο3 4 Το 1318 αναφέρεται συνάντηση μέσα στην εκκλησία35 εκτός από την οργάνωση

του ιερατείου το 1314 που προαναφέρθηκε36 Η ταφόπλακα κάποιας γυναίκας που πέθανε το 131837 βρέθηκε στο διαβατικό κάτω από το ιερό του Αγίου Ιωάννη και επιβεβαιώνει ότι ήταν τότε σε χρήση Είναι ευνόητο ότι επιθυμούσαν πολύ σύντομα την κατασκευή του κοινοβιακού τους ναού για τις ανάγκες του Τάγματος και αυτό ήταν εφικτό αν γίνει δεκτό ότι κατασκευshyάσθηκε αρχικά η ξυλόστεγη δυτική πτέρυγα όπως έχουν υποθέσει αρκετοί περιηγητές που την είχαν δει πριν την ανατίναξη της το Ι85638 Μια τέτοια κατασκευή γίνεται αρκετά γρηγορόshyτερα από μια θολοσκεπή εκκλησία με σταυρο-θόλια

Η προσθήκη παρεκκλησίων κατά τη διάρshyκεια της ιπποτοκρατίας αναφέρεται συχνά στις πηγές αλλά και αναγνωρίζονται ακόμη και σήshyμερα στον ανεσκαμμένο αρχαιολογικό χώρο (πίν 329) Ο Bosio αναφέρει ότι κατά την εκλογή του μμ Pierre dAubusson το 1476 υπήρχε παρεκκλήσιο του μμ Heacutelion de Villeneuve (1319-1346) όπου προφανώς ενταshyφιάστηκε και παρεκκλήσιο του Σκευοφυλακεί-ου 3 9 Φαίνεται ότι σε αυτό οφείλεται και η ανα-ναφορά ότι ο μμ Villeneuve εκτός των άλλων έργων που έκανε (τα κάστρα του Κολλάκιου και της Βιλλανόβας -σημερινής Κρεμαστής-

στη Ρόδο της Αντιμάχειας και της Νεραντζιάς στην Κω) κατασκεύασε την εκκλησία του αγίου Αντωνίου και το παρεκκλήσιο (capella) στον κοινοβιακό ναό (del Convento) του αγίου Ιωάνshyνη 4 0

Τον καστελλάνο της Αμπόστας που έκτισε παρεκκλήσιο στον ίδιο ναό το 138541 τον μιμήshyθηκε και ο Domenico dAllemagna το 1389 με την κατασκευή ενός άλλου αφιερωμένου στην Παναγία και το προικοδότησε εκτός των άλshyλων με δύο ανεμόμυλους στον μόλο των Μύshyλων για να συντηρείται από τα εισοδήματα42

Η εκκλησία είχε καμπαναριό που αναφέρεshyται για πρώτη φορά το 1436-143743 Η θέση του στο ψηλότερο σημείο της μεσαιωνικής πόλης και το μέγεθος του -αναφέρεται ότι ήταν αρκεshyτά ψηλό- βοηθούσαν στη λειτουργία του και ως παρατηρητήριο - βίγλα για τις κινήσεις των πλοίων με επόπτευση των δυτικών και ανατοshyλικών ακτών Τα οικόσημα των μμ Pierre dAubusson (1476-1503) και του Emery dAmboise με χρονολογία στο τελευταίο 1509 δηλώνουν επεμβάσεις στο τέλος του 15ου και τις αρχές του 16ου αιώνα που προφανώς θα σχετίζονταν με πιθανή καταστροφή του κατά την πολιορκία των Τούρκων το 1480 και τον σεισμό του 1481 (πίν 330α)

Στην ίδια απεικόνιση του Rottiers από βοshyρειοδυτικά παρουσιάζεται ξανά το οικόσημο του μμ Pierre dAubusson πάνω στη δυτική όψη παρεκκλησίου στη βορειοανατολική πτέρυshyγα της εκκλησίας που υποδηλώνει ότι το καταshyσκεύασε ο ίδιος και ίσως εκεί ενταφιάσηκε Στο συμμετρικό του προς τα νότια θα πρέπει να ήταν ενταφιασμένος ο μμ Emery dAmboise (1503-1512)45 Στο κέντρο περίπου του μεσαίου κλίτους της εκκλησίας υπήρχε επιδαπέδια ταφι-κή σύνθεση του μμ Fabrizio del Carretto (1513-1521) από χρωματιστά μάρμαρα με ανάγλυφη ταφόπλακα που παρίστανε τον ίδιο και επιγραshyφή 4 6 η οποία δυστυχώς λεηλατήθηκε μετά την ανατίναξη και δεν σώζεται σήμερα επιτόπου παρά μόνο ο υπόγειος() τάφος (πίν 330β) Κατά την ανασκαφή του 1990 βρέθηκε τμήμα ενεπίγραφης επιτύμβιας πλάκας του μμ Dieudonneacute de Gozon (1346-1353)47 που σήμερα βρίσκεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Ρόshyδου και βρισκόταν πιθανώς στη ίδια εκκλησία Στον χώρο της εκκλησίας εξάλλου ήταν ενταshyφιασμένοι και άλλοι μεγάλοι μάγιστροι όπως ο Heacutelion de Villeneuve (1319-1346) ο Roger de

Pins (1355-1365) ο Philibert de Naillac (1396-

1421) ο Giovanni Battista degli Orsini (1467-

1476) και ο Guy de Blanchefort (1512-1513)48

Στο μουσείο Cluny στο Παρίσι εκτίθενται εξάλλου οι λάρνακες ή επιτύμβιες πλάκες των μμ Dieudonneacute de Gozon (1353) Pierre de

Corneillan (1355) Robert de Juillac (1376)

Jacques de Milly (1461) και του Jean Baptiste des

Ursines (ή Giovanni Baptista degli Orsini) (1476) που προέρχονται πιθανώς από την εκshyκλησία του αγίου Ιωάννη49

Σε πρόσφατη ανασκαφική διερεύνηση που έγινε στο νότιο κτίριο του δυτικού άκρου της οδού Ιπποτών αποκαλύφθηκε το βόρειο τμήμα θεμελίωσης κτίσματος που βρισκόταν στην ανατολική προέκταση της κόγχης του ιερού του κοινοβιακού ναού Η κατασκευή μοιάζει με τμήμα πεντάπλευρης κόγχης ιερού με αντηρί-δες που παραπέμπει σε ανάλογες κόγχες γοτθιshyκών ναών της Ρόδου όπως της Παναγίας του Μπούργκου Είναι πιθανό να αποτελούσε σε συνδυασμό με ένα χώρο δυτικά από αυτήν και κάτω από την κόγχη του ιερού της εκκλησίας του αγίου Ιωάννη παρεκκλήσιο όμως η ύπαρshyξη νεότερης ιδιωτικής κατοικίας στη θέση του ιερού της εκκλησίας εμποδίζει δυστυχώς την περεταίρω ανασκαφική έρευνα50

Κτίσματα που είχαν άμεση σχέση με τον κοιshyνοβιακό ναό ήταν και η laquocanonicaraquo η έδρα του πριοράτου η κατοικία δηλαδή του μεγάλου

πριόρη του Αγίου Ιωάννη Αυτή βρισκόταν σε όροφο πάνω από την καμαροσκέπαστη στοά (lonium) που συνέδεε την εκκλησία με το παλάshyτι του μεγάλου μαγίστρου και τη βιβλιοθήκη του Τάγματος (libreria) που υποθέτουμε ότι ήταν το γωνιακό κτίριο της οδού Ιπποτών στο οποίο ήδη αναφερθήκαμε Τα κτίρια της βιβλιοshyθήκης και της στοάς υπήρχαν το 1437 όταν δόshyθηκε η άδεια από το μμ Antoni de Fluvian στον πριόρη του Αγίου Ιωάννη Jean Morel και αργόshyτερα αρχιεπίσκοπο Ρόδου (Colossensis) να επιshyσκευάσει τα δύο δωμάτια που παραχωρήθηκαν για να τα μετατρέψει σε πριοράτο5 1

Η μικρογραφία του Caoursin που απεικονίshyζει τον σεισμό του 1481 κατά τη διάρκεια κάshyποιας λειτουργίας στην εκκλησία του αγίου Ιωshyάννη δείχνει ότι δεν είχε πάθει σοβαρές ζημιές από την πρόσφατη πολιορκία του 1480 όπως τα περισσότερα κτίρια της περιοχής52 (πίν 331α) Φαίνεται επίσης πιθανό να μην καταshyστράφηκε ούτε κατά τη β πολιορκία των Τούρshyκων το 1522 αφού λειτούργησε αμέσως μετά την κατάκτηση ως το μεγάλο τζαμί της Ρόδου Είναι επίσης πιθανό το καμπαναριό εκτός από τις ζημιές που είχε υποστεί στην πρώτη πολιορshyκία όπως ήδη αναφέρθηκε να υπέστη σοβαρές φθορές και κατά τη β πολιορκία καθώς λείshyπουν από τις απεικονίσεις του 19ου αιώνα οι επάνω όροφοι και έχει κατασκευασθεί εκεί ο μιshyναρές του τζαμιού Αλλωστε η στρατηγική σηshyμασία η θέση και η προβολή του από παντού το καθιστούσαν πρώτο στόχο των αντιπάλων

(πίν 331β) Όταν στο τέλος του 1522 οι ιππότες αναχώshy

ρησαν από τη Ρόδο μετά τη β πολιορκία και σύμφωνα με τη συνθηκολόγηση της παράδοσης της πόλης στους Τούρκους πήραν μαζί τους όλα τα ιερά λείψανα και κειμήλια και φυσικά πρωτίστως του Αγίου Ιωάννη53

Το μέγεθος και η θέση του ναού ήταν ιδιαίshyτερα προβεβλημένη και εξυπηρετούσε άμεσα τους στόχους των Τούρκων οι οποίοι τον μετέshyτρεψαν σε laquoμεγάλο τζαμίraquo της πόλης Πρόσθεshyσαν για τον σκοπό αυτό ένα μεγάλο laquoμιχράμπraquo που καταλάμβανε όλο το πλάτος στο ανατολιshyκό άκρο του μεσαίου κλίτους διαγωνίως σύμshyφωνα με την κατεύθυνση της Μέκκας ίχνη της βάσης του οποίου διατηρούνται στον ανασκαshyφικό χώρο (πίν 329) Οι μουσουλμάνοι σεβάshyστηκαν γενικά το μνημείο και διατήρησαν ότι υπήρχε σε αυτό παρά τους βανδαλισμούς που έκαναν οι γενίτσαροι όταν κατέλαβαν τη Ρόδο και εισήλθαν στο καθολικό στους τάφους των μμ DAubusson και DAmboise54 Με τη μεταshyτροπή του σε τζαμί έπαψε να αποτελεί προσκύshyνημα των χριστιανών που απαγορευόταν να ειshyσέλθουν όπως συνέβη εξάλλου και με όλες τις εκκλησίες της μεσαιωνικής πόλης που μετατράshyπηκαν σε τζαμιά Η μοίρα ήταν σκληρή και έπειτα από δύο αιώνες που λειτουργούσε ως κοινοβιακός ναός και τρεισήμισυ περίπου αιώshyνες που λειτουργούσε ως τζαμί το μνημείο εξαshyφανίσθηκε άδοξα Η υπόθεση του Rottiers όταν το επισκέφθηκε στις αρχές του 19ου ακονα ότι

ίσως να ήταν ο τελευταίος χριστιανός που είχε εισέλθει σε αυτό φαίνεται να επαληθεύθηκε55 Λίγα χρόνια μετά το 1856 ανατινάχθηκε και οι μόνες απεικονίσεις που έχουμε από το εσωτεριshyκό του και τις διακοσμήσεις είναι αυτές που περιέχονται στον κατάλογο του5 6 Οι πληροφοshyρίες για την έκρηξη στην πυριτιδαποθήκη του καμπαναριού από κεραυνό και οι περιγραφές για τη μεγάλη καταστροφή του μνημείου και της συνοικίας εκτός από το θανατικό που έσπειρε57 πλαισιώνονται από απεικονίσεις που δείχνουν παραστατικά το μέγεθος της καταshyστροφής58

Τα ερείπια θα πρέπει να λεηλατήθηκαν συshyστηματικά όπως φάνηκε από την ανασκαφή αλλά και από τα ευρήματα που υπάρχουν στα μουσεία του Cluny και της Ρόδου και τα τεμάshyχια σε δεύτερη χρήση (spolia) που χρησιμοποιshyήθηκαν στα γύρω μνημεία59

Πάνω στα συντρίμια η τούρκικη διοίκηση έκτισε λίγα χρόνια αργότερα το 1876 ένα νεοshyκλασικό σχολείο αρχιτεκτονικό κόσμημα της πόλης της Ρόδου που κινδυνεύει σήμερα να καshyταρρεύσει και έχει άμεση ανάγκη αναστηλωτιshy

κών επεμβάσεων Η διαμόρφωση της αυλής και του περιβάλλοντος χώρου του φαίνεται ότι ολοκληρώθηκε το 188560

Κατά τη διάρκεια των ανασκαφικών διερευshyνήσεων από την ιταλική διοίκηση με τον Pietro Lojacono μεταξύ των ετών 1932-1934 ήρθαν στο φως αρκετά στοιχεία που τον οδήγησαν στη γραφική αναπαράσταση του μνημείου61 Μια νεροποντή τον Νοέμβριο του 1989 προξέshyνησε την κατάρρευση μεγάλου τμήματος του ανατολικού μανδρότοιχου του σχολείου και έτσι ξεκίνησε μια συστηματική ανασκαφή που έφερε στο φως ότι απέμεινε από την εκκλησία του αγίου Ιωάννη τα γύρω από αυτήν κτίσμαshyτα και τμήμα της νότιας οχύρωσης του βυζαντιshyνού κάστρου (και μετέπειτα Κολλάκιου)62 (πίν 332α)

Η διαμόρφωση του κοινοβιακού ναού του αγίου Ιωάννη και της ευρύτερης περιοχής μεταshyξύ του παλατιού του μεγάλου μαγίστρου και του τζαμιού του Σουλεϊμάν καθώς και η αποshyκατάσταση του νεοκλασικού σχολείου με ένταshyξη νέας χρήσης συμβατής με τον χαρακτήρα του χώρου θα παίξει καθοριστικό ρόλο στην

ανάδειξη του63 (πίν 332β) Χαρακτηριστικό παράδειγμα ένταξης στη

σύγχρονη ζωή της πόλης αποτελεί η πρόσφατη διαμόρφωση των ερειπίων της εκκλησίας της Παναγίας του Μπούργκου ως κοινόχρηστος χώρος ειδικών πολιτιστικών εκδηλώσεων ελεύθερος στο κοινό (πίν 333α 333β)

Η πρώτη γραπτή αναφορά που σχετίζεται με την Παναγία του Μπούργκου συναντάται στον Bosio όταν με την ευκαιρία του θανάτου του μμ Heacutelion de Villeneuve το 1346 κάνει μνεία των σημαντικότερων έργων του με πρώτη την laquoωραιότατηraquo (bellissima) εκκλησία στην πόλη ή το μπούργκο της Ρόδου (nella cittagrave) και όχι στο κάστρο της αφιερωμένη στην Παναγία (della gloriosa Vergine Maria)64

To πιο laquoχειροπιαστόraquo στοιχείο για τη χροshyνολόγηση του μνημείου είνα τα υπολείμματα τοιχογραφίας που είχαν δει ο Rottiers65 στις αρχές του 19ου αιώνα και οι Gabriel και Balducci66 στις αρχές του 20ού και σήμερα ελάshyχιστα διακρίνονται στη νοτιοδυτική γωνία του

(πίν 334α) Η τοιχογραφία περιείχε οικόσημα των πρώτων μμ της Ρόδου Villaret (1309-1319) Villeneuve (1319-1346) Gozon (1346-1353) και Corneillan (1353-1355) και οδηγεί στην υπόθεση ότι ο ναός κατασκευάσθηκε το α μισό του 14ου αιώνα Το μέγεθος του επιβάλλει μια μεγάλη χρονική διάρκεια στην κατασκευή του γεγονός σύνηθες σε όλους τους γοτθικούς καθεδρικούς ναούς ενώ απαιτεί και μεγάλες δαπάνες που δικαιολογούν καθυστερήσεις για την εξεύρεση των χρημάτων Στην ίδια χρονοshyλόγηση καταλήγει και ο Balducci μετά και την ανάλυση με συγκριτική μέθοδο του τρόπου δόshyμησης και της γλυπτικής διακόσμησης του μνηshyμείου67

Η εκκλησία της Παναγίας του Μπούργκου φαίνεται ότι αποτελούσε μέρος ενός μεγαλύτεshyρου ιδρύματος με κτήματα σπίτια και νοσοκοshyμείο όπου υπηρετούσαν οι αδελφοί του Τάγμαshyτος όπως μας πληροφορούν δύο έγγραφα του 134668 και του 134969 Σε μεταγενέστερο έγγραshyφο του 1437 αναφέρεται ένας laquoμεγάλος κήπος

της πλατείαςraquo (megalo quippo platea) και σπίshyτια (διώροφα και μονώροφα) της δικαιοδοσίας της εκκλησίας της Παναγίας στο μπούργκο της Ρόδου που επιβεβαιώνουν το γεγονός70

Πράγματι μέχρι σήμερα διατηρείται στα νόshyτια και σε επαφή με την εκκλησία ένας ελεύθεshyρος χώρος που χρησιμεύει ως δημοτικό πάρκο γνωστό ως laquoπάρκο Αλχαδέφraquo χώρος που δεν έχει κτιστεί ποτέ σύμφωνα με δοκιμαστικές ανασκαφικές διερευνήσεις Ίσως ο ίδιος χώρος αποτελεί και τον μεσαιωνικό laquoμεγάλο κήπο της πλατείαςraquo7 1 (πίν 334β)

Επίσημα ως εκκλησία της Παναγίας του Μπούργκου αναφέρεται συχνά το 136372 το 138273 το 143274 το 143575 το 145376 το 151277

και το 152278 Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάshyζουν οι επωνυμίες της εκκλησίας της Παναγίας στο Μπούργκο με διαφορετικά επίθετα όπως Παναγία του Ελέους (Beata Maria Misericordia Burgi Rodi)79 ενώ προβλήματα δημιουργούν στην ταύτιση τους με τα σημερινά μνημεία της

πόλης οι πληροφορίες για εκκλησία της laquoΠαναshyγίας της Μητρόποληςraquo στο μπούργκο της Ρόshyδου ή Beata Maria de Metropoli για την ορθόshyδοξη μητρόπολη δηλαδή

Η προσθήκη έξι αλλεπάλληλων ταφικών πιshyθανώς παρεκκλησίων προς τα νότια και η ένταshyξη επτά τάφων με ταφικές κόγχες στο βόρειο και μιας κόγχης στον δυτικό τοίχο της εκκληshyσίας της Παναγίας του Μπούργκου δείχνει την έντονη παρουσία του μνημείου στη ζωή της πόshyλης της Ρόδου (πίν 335) Η εύρεση μέσα σε τάφο στο δεύτερο από δυτικά παρεκκλήσιο δίshyπλα στη νότια είσοδο της εκκλησίας ενός οικο-σήμου της οικογένειας του μμ Pierre de Corneillan (1353-1355) και τμήματος επιγραφής με χρονολογία που ανάγεται στο 1377 μέσα σε τάφο του βόρειου τοίχου δείχνουν ότι οι επεμshyβάσεις αυτές άρχισαν ήδη από τον 14ο αιώνα Η επιτύμβια πλάκα εξάλλου του γιου του Ιωάνshyνη βαρόνου της Μόρφου (διαστ 067x158 μ) που βρέθηκε στον χώρο της εκκλησίας κατά την

ιταλοκρατία και εκτίθεται σήμερα στο Αρχαιοshyλογικό Μουσείο στο ιπποτικό νοσοκομείο της Ρόδου έχει χρονολογία 1365-1368 και προέρχεshyται πιθανότατα από κάλυμμα αρκοσολίου δίshyπλα στη βόρεια είσοδο Σε ομαδικό τάφο στο νοτιότερο κεντρικό παρεκκλήσιο βρέθηκε θηshyσαυρός με νομίσματα εκ των οποίων τα πιο πρόσφατα ανήκουν στην περίοδο των μμ Fabrizio del Carretto (1513-1521) και των σουλshyτάνων Βαγιαζήτ και Σελήμ (1480-1520) Ο τρόshyπος της βιαστικής ομαδικής ταφής σαράντα πεshyρίπου ατόμων και η ένδειξη ότι οι σκελετοί ανήκουν σε νεαρά άτομα οδηγούν στην ερμηshyνεία ότι οφείλεται σε αιφνίδιο θάνατο σε ταshyραγμένη περίοδο και θα μπορούσε να αποδοθεί στην πολιορκία της πόλης από τους Τούρκους το 152281 Αναφέρεται εξάλλου ότι στο παρεκshyκλήσιο του αγίου Βερναρδίνου στην Παναγία του Μπούργκου Δεν είναι εύκολο να προσδιοshyρισθεί ακριβώς το παρεκκλήσιο του αγίου Βερshyναρδίνου όπου ενταφιάσθηκε ο μεγάλος com-mandeur Fra Gabriel de Pommerol κατά τη διάρshyκεια της πολιορκίας του 152282

Πολλές πληροφορίες αντλούμε από τις μιshyκρογραφίες του Caoursin του 1483 όπου η Παshyναγία του Μπούργκου εμφανίζεται επανειλημshyμένα και ιδιαίτερα σε εκείνη που ο μμ Pierre dAubusson συζητά με τους ιππότες στην Οβριακή μπροστά από την εκκλησία (πίν 336α) Στις τρεις κόγχες του ιερού γίνονται αντίστοιχα τρεις λειτουργίες συγχρόνως με άλshyλες δύο στα δύο παράλληλα προς τα νότια παshyρεκκλήσια της εκκλησίας Η βορεινή πύλη μεγεshyθύνεται προκειμένου ο ζωγράφος να παρουshyσιάσει τα γεγονότα μέσα στην εκκλησία και τις προσευχές των πιστών για την αίσια έκβαση της πολιορκίας Η πύλη αυτή είναι μεταγενέστερη επέμβαση σε σχέση με την κατασκευή της εκκληshyσίας και η ανατολική παραστάδα της στηρίζε-

ται πάνω σε προγενέστερο τάφο που κατήργηshyσε στο τρίτο από δυτικά σταυροθόλιο όπως φάνηκε κατά τις πρόσφατες εργασίες Η διάshyνοιξη της συνδυάζεται με τις αλλαγές στην ποshyλεοδομική οργάνωση της περιοχής κατά τον 14ο και 15ο αιώνα και τη μετατόπιση του άξοshyνα της πλατείας οδού της αγοράς μπροστά από τη βόρεια όψη της εκκλησίας και όχι κατά μήshyκος το παραλιακού τείχους83 Στην περιοχή βόshyρεια της εκκλησίας βρέθηκαν τάφοι που δηλώshyνουν τη χρήση του χώρου προγενέστερα ως νεshyκροταφείου Η μετατόπιση αυτή συνδυάστηκε με την οικοδόμηση νέων κτιρίων και οικοδομιshyκών τετραγώνων μεταξύ της εκκλησίας και του παραλιακού τείχους όπως το ιπποτικό laquoΝαυshyαρχείοraquo επί μμ DAubusson (1476-1503) λίγα μέτρα δυτικότερα και η οικία Giovanni Manelli ακριβώς απέναντι84

Κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας φαίνεshyται ότι η εκκλησία δεν χρησιμοποιήθηκε όπως όλες οι άλλες ως μουσουλμανικό τέμενος Η γκραβούρα του Rottiers παρουσιάζει το μνηshyμείο σε ερειπιώδη κατάσταση στις αρχές του 19ου αιώνα και αποδίδεται λανθασμένα στον Αγιο Μάρκο85 (πίν 336β) Αβίαστα επομένως οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ίσως καταστράφηκε κατά την πολιορκία του 1522

Ωστόσο όταν ο Η Balducci μελετούσε το μνημείο στις αρχές του 20ού αιώνα ο εσωτερι-κός χώρος είχε πληρωθεί από έξι κατοικίες86

(πίν 337α) Η ιταλική διοίκηση με στόχο την ανάδειξη των μεσαιωνικών δυτικών μνημείων της Ρόδου απαλλοτρίωσε αυτές τις ιδιοκτησίες και καθαίρεσε τα νεότερα κτίσματα Προχώρηshyσε στη συνέχεια στη μερική αποκατάσταση της ανατολικής πτέρυγας εσωτερικά και στη στερέshyωση των ερειπίων (πίν 337β) Δυστυχώς όμως δεν ολοκληρώθηκαν οι εργασίες και δεν αποκαshyταστάθηκαν οι εξωτερικές όψεις ιδιαίτερα η

δυτική κυρία όψη και η ανατολική που έχουν καλυφθεί από νεότερα κτίσματα της τουρκοshyκρατίας

Το ρυθμιστικό σχέδιο (piano regolatore) της μεσαιωνικής πόλης που συντάχθηκε το 1936 προέβλεπε τη διάνοιξη περιφερειακής εσωτεριshyκής οδού και μεγάλων δρόμων τη δημιουργία πάρκων και πλατειών για την εξυπηρέτηση των αυτοκινήτων και τη laquoβελτίωσηraquo των συνθηκών διαβίωσης των κατοίκων8 7 Ως εκ τούτου η προτεινόμενη διάνοιξη νέας πύλης στη νοτιοαshyνατολική οχύρωση προς το λιμάνι της Ακα-ντιάς και δρόμου που θα έφτανε διασχίζοντας το πάρκο Αλχαδέφ (τον laquoμεγάλο κήπο της πλαshyτείαςraquo) μέχρι την εκκλησία της Παναγίας του Μπούργκου υλοποιήθηκε αμέσως Η ελληνική διοίκηση στη συνέχεια θεώρησε ιδανική τη διέshyλευση του ίδιου δρόμου εγκάρσια μέσα από την εκκλησία στο κατεστραμμένο μεσαίο τμήμα της και τη διάνοιξη νέας πύλης της Παναγιάς στο παραλιακό τείχος το 1955 επί δημαρχίας Φωτάρα και με την έγκριση της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας (πίν 338α)

Ολοκληρώθηκε έτσι η διακοπή στα δύο της μεσαιωνικής πόλης στην περιοχή της Οβριακής συνοικίας Η Παναγία του Μπούργκου έμεινε έκτοτε γνωστή με το όνομα laquoκομμένη εκκληshyσιάraquo ενώ ο κόσμος δύσκολα αναγνώριζε ότι επρόκειτο για δύο τμήματα της ίδιας εκκλησίας εκατέρωθεν της οδού Αλχαδέφ Η ελάφρυνση της κυκλοφορίας του λιμανιού μέσω της οδού Αλχαδέφ θεωρήθηκε τότε σημαντικότερη από την καταστροφή της εκκλησίας και τη διάσπαση της λειτουργίας της συνοικίας του αγίου Παshyντελεήμονα Δυστυχώς όμως το γεγονός δεν

απέτρεψε τη διαπλάτυνση του παραλιακού δρόshyμου και την καταστροφή της μεσαιωνικής διαshyμόρφωσης του προτειχίσματος της παραλίας για τις κυκλοφοριακές ανάγκες της σύγχρονης πόλης

Τα τελευταία δεκαπέντε χρονιά υπήρξαν επίμονες προσπάθειες από την Αρχαιολογική Υπηρεσία για την αποκατάσταση και την ενοshyποίηση της εκκλησίας Στα πλαίσια των κυκλοshyφοριακών ρυθμίσεων από το 1989 έως το 1994 είχε προταθεί επανειλημμένα η απαγόρευση της κυκλοφορίας στο συγκεκριμένο τμήμα της οδού Αλχαδέφ αλλά είχε βρει σθεναρή αντίσταση από τις άλλες τοπικές υπηρεσίες Όταν ξεκίνηshyσε το έργο της κατασκευής των υπογείων διshyκτύων και αποκατάστασης των οδοστρωμάτων στη μεσαιωνική πόλη το 1994 το όνειρο της καshyτάργησης της διέλευσης των αυτοκινήτων από την Παναγία του Μπούργκου έγινε πραγματιshyκότητα (πίν 338β) Η προβλεπόμενη ανασκαφή προκειμένου να περάσουν τα υπόγεια δίκτυα έκλεισε την κυκλοφορία των αυτοκινήτων διαshyμέσου της εκκλησίας Η ολοκλήρωση σε τρία περίπου χρόνια της ανασκαφής και της διαμόρshyφωσης της εκκλησίας με την ενοποίηση των δύο τμημάτων της την ελεύθερη επίσκεψη τη διέλευση των πεζών και τη διοργάνωση ειδικών μουσικών εκδηλώσεων καθώς και η θετική αποδοχή του έργου ακόμα και από τους πολέshyμιους καταστηματάρχες ανέτρεψαν το αρνητιshyκό κλίμα και έδωσαν έναν ευχάριστο επίλογο88 Μένουν ακόμη αρκετές εργασίες για την αποshyκατάσταση του μνημείου οι οποίες ήδη εκτεshyλούνται και αναμένεται σε λίγα χρόνια να αναshyδειχθεί ακόμη περισσότερο

Αντιπροσωπευτικότερη και των τριών πα-ραδειγμάτων γοτθικής αρχιτεκτονικής στη Ρόδο είναι η εκκλησία της Παναγίας του Μπούργκου Ο αρχικός της τύπος ήταν τρίκλι-τη βασιλική με δύο τοξοστοιχίες από τέσσερις κολώνες και οξυκόρυφα τόξα και γενικές διαshyστάσεις 27x36 μ (πίν 339α) Το ιερό αποτελείshyται από τρεις πεντάπλευρες κόγχες Όλη η εκshyκλησία ήταν στεγασμένη από γοτθικά σταυρο-θόλια με διαγώνιες νευρώσεις σύνθετης διατοshyμής (κυκλικής με μικρή προεξοχή στο μέσον) ευρύτατα διαδεδομένες και στη Ρόδο Οι πεντάshyπλευρες κόγχες του ιερού είναι στεγασμένες με θόλους που διαθέτουν ακτινωτές νευρώσεις ανάλογης διατομής Οι νευρώσεις του ιερού και της ανατολικής και δυτικής πλευράς εσωτερικά καταλήγουν σε κιονίσκους κυκλικής διατομής προσαρτημένους στους τοίχους με επίκρανα Οι νευρώσεις ωστόσο της βόρειας και νότιας πλευράς εφέροντο με φουρούσια αντεστραμμέshyνου ημιοκτάπλευρου κώνου στο ύψος των κιοshyνόκρανων και όχι με κιονίσκους89 Δύο-τρία φουρούσια βρέθηκαν στον χώρο της εκκλησίας ενώ ένα άλλο επισημάνθηκε στη θέση του στον νότιο τοίχο αλλά είναι κομμένο Οι κίονες είshyχαν μεγάλη διάμετρο (130 μ) και κιονόκρανα σύνθετης κοιλόκυρτης διατομής και έφεραν τα τόξα και τις διαγώνιες νευρώσεις Ένας διασώ-θηκε στη θέση του ενώ βρέθηκε μεγάλος αριθshyμός αρχιτεκτονικών μελών από τους δόμους και τα κιονόκρανα άλλων στον ίδιο χώρο Στην ανασκαφή βρέθηκαν τα ίχνη ενός ακόμη κίονα και τα θεμέλια δύο άλλων Οι μεταγενέστερες επεμβάσεις φαίνεται να εξαφάνισαν τα ίχνη των άλλων τεσσάρων Δυστυχώς δεν σώζεται ούτε ένα σταυροθόλιο του κυρίως ναού παρά μόνο ελάχιστα τμήματα στην ανατολική και δυshyτική πλευρά

Εξωτερικά η εκκλησία στη βόρεια και νότια πλευρά καθώς και στις κόγχες του ιερού έφερε απλές ορθογώνιες αντηρίδες Μερικές διατηshyρούνται στη θέση τους ενώ τα θεμέλια των υπο-

λοιπών αποκαλύφθηκαν κατά την ανασκαφή Το πάχος της λιθοδομής είναι περίπου 090 μ και στη βάση μεγαλύτερο κατά 010 μ στη βόshyρεια νότια και ανατολική πλευρά σχηματίζοshyντας εξωτερικά μια προεξοχή σε ύψος 1 μ πεshyρίπου από το δάπεδο

Το μεσαίο κλίτος ήταν ψηλότερο και έφερε έναν φεγγίτη κυκλικό στο δυτικό μέτωπο του σταυροθολίου) ίχνη του οποίου διατηρούνται και πιθανώς οξυκόρυφους στη βόρεια και τη νότια πλευρά πάνω από το δώμα των πλάγιων κλιτών όπως δείχνουν οι μικρογραφίες του Caoursin Δεν υπάρχουν ενδείξεις για ξύλινη στέγη πάνω από τα σταυροθόλια όπως γίνεται στους γοτθικούς καθεδρικούς ναούς αντίθετα τα σωζόμενα ίχνη δείχνουν ότι οι απολήξεις των όψεων εξωτερικά προς τα άνω ακολουθούshyσαν τη γραμμή των οξυκόρυφων τυμπάνων των σταυροθολίων και όχι τριγωνικά αετώματα σύμφωνα με τον Balducci90 Τα πλάγια κλίτη έφεραν λεπτά και υψηλά οξυκόρυφα παράθυρα στη βόρεια και τη νότια πλευρά και έναν ρομ-βοειδή φεγγίτη στο τύμπανο του σταυροθολίου στη δυτική όψη Από τρία αντίστοιχα παράθυshyρα έφεραν και οι κόγχες του ιερού Το δάπεδο της εκκλησίας ήταν στρωμένο πιθανώς με μαρ-μαρόπλακες λάρτιου λίθου όπως δείχνουν τα κατώφλια της βόρειας και της δυτικής εισόδου Το δάπεδο του ιερού ήταν υπερυψωμένο κατά 4-5 σκαλοπάτια91 Στην τελική της μορφή η εκshyκλησία είχε τρεις πύλες Εκτός της βόρειας ορshyθογώνιας η κεντρική οξυκόρυφη πύλη πλάshyτους 250 μ καταλαμβάνει το μέσον της δυτιshyκής όψης που σήμερα είναι φραγμένη από γειshyτονική ιδιοκτησία Μία δεύτερη οξυκόρυφη θύρα αντιστοιχεί στο δεύτερο από δυτικά σταυshyροθόλιο του νότιου κλίτους και επικοινωνεί με το πάρκο Αλχαδέφ τον laquoμεγάλο κήπο της πλαshyτείαςraquo

Η ένταξη των επτά ταφικών κογχών στο πλάτος του βόρειου τοίχου έγινε μετά την καshyτασκευή της εκκλησίας όπως φαίνεται από τον

τρόπο κατασκευής τους Η επίστεψη τους θα πρέπει να ήταν οξυκόρυφα τόξα σύμφωνα με το ίχνος της δεύτερης από τα δυτικά κόγχης που διατηρείται Το ίδιο εξάλλου συμβαίνει και στην εκκλησία της Παναγίας του Κάστρου

Σημαντική αλλαγή στην τυπολογία αλλά και στην εξωτερική εμφάνιση επέφερε η προσθήκη των νότιων παρεκκλησίων (πίν 339β) Η χρήση τους θα πρέπει να ήταν ταφική παράλληλα με τη λειτουργία τους ως παρεκκλήσια όπως συshyνηθίζεται σε καθεδρικούς ναούς Προστέθηκαν συνολικά έξι παρεκκλήσια Το τρίτο και το τέshyταρτο από ανατολικά και σε άμεση επαφή με τον νότιο τοίχο της εκκλησίας μπορούν να αναχθούν περίπου στο β μισό του Μου αιώνα με βάση το οικόσημο της οικογένειας Corneillan Νοτιότερα προστέθηκε ένα ακόμη σύμφωνα με οικοδομικές παρατηρήσεις το οποίο όπως φαίνεται από τη μικρογραφία του Caoursin προϋπήρχε του 1480 (πίν 336α) Τα υπόλοιπα θα πρέπει να ανήκουν στην περίοδο 1480-1522 Για την ενοποίηση τους με την κυshyρίως εκκλησία διανοίχθηκαν μεγάλα οξυκόρυshyφα τόξα εκτός του νοτιοανατολικού και του νοτιοδυτικού παρεκκλησίου που είναι ημικυshyκλικά

Τα αρχιτεκτονικά μέλη που βρέθηκαν κατά την ανασκαφή και στον περιβάλλοντα χώρο και τα διατηρημένα παρεκκλήσια τεκμηριώνουν ότι ήταν στεγασμένα από σταυροθόλια με διαγώshyνιες νευρώσεις Οι νευρώσεις αυτές κατέληγαν σε φουρούσια Τα τρία φουρούσια που βρέθηshyκαν στο χώρο έχουν σφαιρική απόληξη προς τα κάτω με ίχνη ανάγλυφων οικοσήμων και θα πρέπει να ανήκαν στο μεσαίο και νοτιότερο παshyρεκκλήσιο

Η εμφανής δυτική προέλευση της γοτθικής αρχιτεκτονικής της εκκλησίας αν και απλουshyστευμένη δηλώνει τους χορηγούς της που θα πρέπει να ήταν ιππότες ή φράγκοι αστοί καθώς και τη χρήση της ως ναού των καθολικών Υπάρχουν ωστόσο στοιχεία που παραπέμπουν

και στη βυζαντινή αρχιτεκτονική όπως οι τρεις κόγχες του ιερού Αυτή η τυπολογική συνύπαρshyξη είχε προηγηθεί στα Ιεροσόλυμα και την Κύshyπρο Ανάλογος σε κάτοψη τουλάχιστον είναι ο ναός του αγίου Νικολάου στην Αμμόχωστο του 13ου αιώνα της εποχής του Lousignan92 Είshyναι πολύ πιθανό Κύπριοι τεχνίτες να εργάστηshyκαν στη Ρόδο και το αντίστροφο καθώς εκτός από τις πολιτικές οι οικονομικές και εμποριshyκές σχέσεις των δύο νησιών ήταν έντονες Η ιστορία του Τάγματος των Ιπποτών του αγίου Ιωάννη των Ιεροσολύμων εξάλλου ερμηνεύει το γεγονός αυτό Μετά τους Αγίους Τόπους το Τάγμα παρέμεινε για λίγα χρόνια στην Κύπρο πριν εγκατασταθεί οριστικά στα Δωδεκάνησα ενώ κατά την περίοδο της διαμονής των ιπποshyτών στη Ρόδο διατηρούσαν laquoκομενταρίαraquo στο Κολόσσι Έτσι τα δυτικά πρότυπα που εφαρshyμόσθηκαν στη Ρόδο τον 14ο αιώνα είχαν laquoφιλshyτραριστείraquo από τις επιδράσεις της αρχιτεκτονιshyκής των Αγίων Τόπων και της Κύπρου Η διαshyμόρφωση στη συνέχεια μιας τοπικής αρχιτεshyκτονικής έκφρασης με κύρια υστερογοτθικά και τοπικά χαρακτηριστικά καθιερώνεται τον 15ο αιώνα9 3

Ανάλογη εκκλησία θα πρέπει να ήταν η αρshyχική φάση της εκκλησίας των αγίων Αποστόshyλων στο παλιό Συσσίτιο από την οποία δυστυshyχώς το μόνο που διατηρείται όρθιο είναι μια κολώνα ενταγμένη σε μεταγενέστερο εκκλησάshyκι της περιόδου 1480-152294 Μικρότερη τυποshyλογική συγγένεια παρουσιάζει με τις μονόχώ-ρες βασιλικές στεγασμένες με σταυροθόλια όπως η Παναγία της Φιλερήμου η Παναγία της Νίκης οι Αγιοι Θεόδωροι και η δεύτερη φάση της εκκλησίας των αγίων Αποστόλων95

Στον κοινοβιακό ναό του αγίου Ιωάννη χρηshyσιμοποιήθηκε αρχικά ο τύπος της τρίκλιτης ξυ-λόστεγης βασιλικής για την κυρίως εκκλησία με εγκάρσιο κλίτος και ορθογώνιας κάτοψης ιερό στεγασμένα με γοτθικά σταυροθόλια με

διαγώνιες νευρώσεις (πίν 329) Τα κλίτη του κυρίως ναού διαχωρίζονται από δύο τοξοστοι-χίες με τέσσερις κυλινδρικές κολώνες Το μεshyσαίο κλίτος ήταν υπερυψωμένο και φωτιζόταν από τη βόρεια και τη νότια πλευρά με οξυκόρυshyφους φεγγίτες πάνω από τη στέγη των πλάγιων κλιτών και από κυκλικούς στα μέτωπα της αναshyτολικής και δυτικής πλευράς (πίν 330α) Η δίρριχτη στέγη του κεντρικού κλίτους διαμορshyφωνόταν εσωτερικά με ημικυλινδρική ξύλινη οροφή (πίν 328β) Τα πλάγια κλίτη ήταν στεγαshyσμένα με μονόρριχτη στέγη καλυμμένη με κεshyραμίδια

Το εγκάρσιο κλίτος και το ιερό θα πρέπει να ανήκαν και αυτά στην αρχική φάση όπως δείshyχνει ο τρόπος δόμησης και σύνδεσης τους με τον κυρίως ναό Αποτελούνταν από τρία σταυshyροθόλια που αντιστοιχούσαν στα κλίτη και ένα τέταρτο στο ιερό Εφέροντο από την εξωτεshyρική τοιχοποιία και από σύνθετους πεσσούς με κιονίσκους που αντιστοιχούσαν στα οξυκόρυshyφα τόξα επικοινωνίας και τις διαγώνιες νευρώshyσεις Το μεσαίο σταυροθόλιο ήταν πιο ψηλό από τα άλλα και χαμηλότερο από τη στέγη του μεσαίου κλίτους και του κυκλικού φεγγίτη

Το ιερό και το εγκάρσιο κλίτος φαίνεται ότι φωτίζονταν με μεγάλα οξυκόρυφα παράθυρα αντίστοιχα με τον υπόλοιπο ναό

Κάτω από την κόγχη του ιερού διερχόταν σε χαμηλότερο επίπεδο -λόγω της διαμόρφωσης του εδάφους- στοά επικοινωνίας της νότιας πεshyριοχής της εκκλησίας με τη βόρεια καθώς και με το παλάτι του μεγάλου μαγίστρου μέσω της laquoλόντζιαςraquo (ανοικτής στοάς με σταυροθόλια στο άνω άκρο της οδού Ιπποτών) (πίν 340α) Από την ίδια στοά και κάτω από την κόγχη του ιερού είχε πιθανώς πρόσβαση παρεκκλήσιο ή κρύπτη τμήμα της βάσης του οποίου αποκαλύshyφθηκε κατά τη διάρκεια της πρόσφατης αναshyσκαφής

Κάτω από το εγκάρσιο κλίτος διατηρούνται τα ερείπια τριών ημιυπόγειων χωρών αντί-

στοίχων με τα τρία σταυροθόλια του ορόφου που στεγάζονταν με θόλους και κατά πάσα πιshyθανότητα χρησίμευαν ως αποθήκες ή υπόγειες κρύπτες (πίν 332α 332β)

Κατά τη διάρκεια της ιπποτοκρατίας η εκshyκλησία δέχθηκε πολλές προσθήκες όπως γίνεshyται φανερό από τις πηγές τις γκραβούρες και τα ευρήματα είναι όμως αρκετά δύσκολο να αναπαρασταθούν με ακρίβεια και να γίνει απόshyλυτα σαφής η τελική μορφή του μνημειακού συshyγκροτήματος και ο αριθμός των παρεκκλησίων

Ο P Lojacono το 1935 προσπάθησε -μετά από ενδεικτικές αρχαιολογικές τομές και μελέshyτη των πηγών- να αναπαραστήσει το συγκρότηshyμα γραφικά (πίν 340β) Υπέθεσε τότε ότι προshyστέθηκαν οκτώ χώροι στο επίπεδο της εκκληshyσίας και γύρω από το εγκάρσιο κλίτος και το ιερό96 Σύμφωνα με τις πρόσφατες αποκαλύψεις από την ανασκαφή και τις έρευνες των πηγών μπορούμε να κάνουμε μια καινούρια υπόθεση για τις προσθήκες και την πιθανή χρήση τους Έτσι το πλάτος της κάτοψης της τετράπλευρης κόγχης του ιερού δεν πρέπει να ήταν μεγαλύτεshyρο από το μεσαίο κλίτος ενώ το νότιο παρεκshyκλήσιο του Villeneuve σύμφωνα με τον Ρ Lojacono στο ύψος του εγκάρσιου κλίτους ήταν μεγαλύτερων διαστάσεων και φαίνεται ότι μετέτρεψε τον τρόπο επικοινωνίας και κάλυψε το νότιο δρομάκι πλάι από την εκκλησία που ήταν στρωμένο με πωρόπετρες (πίν 329) Θα πρέπει επίσης να υποθέσουμε σύμφωνα με τα στοιχεία που βρήκε ο P Lojacono ότι δεν πρέshyπει να υπήρχε κτίσμα στη θέση του βορειότερουraquo προσκτίσματος του laquoθησαυροφυλακείουraquo (tesoro della chiesa) αλλά να ήταν άκτιστο ενώ στη θέση του αμέσως νοτιότερου παρεκκλησίου (capella della Sagrestia) ήταν η κατοικία του πριόρη ή laquocanonicaraquo στα μέσα του 15ου αιώνα όπως έχει προαναφερθεί Μπορούμε λοιπόν να δεχθούμε τις υποθέσεις του Lojacono για τη χρήση μερικών παρεκκλησίων όπως για παράshyδειγμα του Villeneuve της Sagrestia του

DAubusson και του DAmboise και να χωρο-θετήσουμε την laquocanonicaraquo στη θέση της capella della Segrestia Οι θέσεις των άλλων παρεκκληshyσίων -που γνωρίζουμε ότι προστέθηκαν στον Άγιο Ιωάννη- της Παναγίας που έκτισε ο Allemagna και του καστελλάνου της Αμπόστας δεν είναι εύκολο να ταυτιστούν πιθανώς όμως ένα από αυτά να είναι εκείνο τμήμα του οποίου βρέθηκε κάτω από το ιερό κάτι που δηλώνει ότι ίσως υπήρξε επέμβαση σε αυτό

Σχετικά με το καμπαναριό δεν μπορούμε να έχουμε σαφή μορφή καθότι οι μικρογραφίες του Caoursin του 1483 είναι πολύ σχηματικές ενώ στις γκραβούρες του 19ου αιώνα λείπει το άνω τμήμα που πιθανώς είχε καταρρεύσει κατά την πολιορκία του 1522 Μια ιδέα των δύο χαμηλότερων ορόφων μάς δίνει ο Rottiers97

(πίν 330α) Αποτελούνταν από έναν τετράγωνο πύργο με βάση και οριζόντια γείσα Ο όροφος ήταν ενισχυμένος στις γωνίες με ορθογωνικές παραστάδες και εκτός από τα οικόσμημα των μμ DAubusson και DAmboise είχε παράθυshyρα οξυκόρυφα και έναν ορθογώνιο φεγγίτη στη βόρεια όψη Η πρόσβαση γινόταν από μία βόshyρεια οξυκόρυφη είσοδο στο ύψος του ισογείου και μία ορθογώνια ανατολική στο ύψος του ορόφου όπου ανέβαινε κανείς με σκάλα από τη νότια όψη της εκκλησίας ίσως της περιόδου της τουρκοκρατίας98

Ο τύπος της τρίκλιτης ξυλόστεγης βασιλιshyκής με εγκάρσιο κλίτος και τετράπλευρη κόγχη στεγασμένα από σταυροθόλια με νευρώσεις του καθολικού του Αγίου Ιωάννη δείχνει μια σαφή επιρροή των αντιλήψεων του Τάγματος των κινστερκιανών μοναχών ειδικά αλλά και γενικότερα στη ροδίτικη ιπποτική εκκλησιαστιshyκή αρχιτεκτονική (πίν 329) Οι ιππότες φορείς αναμφισβήτητα αυτής της επιρροής έφεραν

προφανώς δυτικούς μαστόρους στη Ρόδο για την υλοποίηση αυτής της αρχιτεκτονικής

Στη Δύση η τυπολογία αυτή εφαρμοζόταν κυρίως στη Μεγάλη Βρετανία και λιγότερο στην κεντρική και τη νότια Ευρώπη9 9 Δείγματα αυτής της αρχιτεκτονικής εμφανίζονται στην κεντρική Ελλάδα ήδη από τον 13ο αιώνα όπως στην Αγία Σοφία Ανδραβίδας στο φράγκικο πριγκιπάτο της Αχαΐας και στην Αγία Παραshyσκευή της βενετοκρατούμενης Χαλκίδας Ανάshyλογα παραδείγματα με θολοσκεπείς βασιλικές παρουσιάζονται στη μονή Ζάρακα κοντά στην αρχαία Στυμφαλία και στον Άγιο Λέο έξω από τη Μεθώνη100 Στην Κρήτη και συγκεκριμένα στο Ηράκλειο κατά τον 13ο αιώνα την εποχή της ενετοκρατίας έχουμε τις μεγάλες ξυλόστε-γες βασιλικές του αγίου Φραγκίσκου του Σω-τήρος και του αγίου Πέτρου του μάρτυρος που ανήκε στο Τάγμα των Δομινικανών101 Παρόshyμοιο παράδειγμα στο Ρέθυμνο του 14ου αιώνα είναι και το καθολικό των φραγκισκανών μοshyναχών με ξυλόστεγη βασιλική τετράπλευρο ιερό και εγκάρσιο κλίτος κάτοψης σε σχήμα Τ Το εγκάρσιο κλίτος που σήμερα είναι γκρεμιshyσμένο ήταν πιθανώς στεγασμένο με γοτθικά σταυροθόλια όπως ίσως και το ιερό που αποshyτελεί ιδιόκτητο κατάστημα Η προσθήκη γωνιαshyκών παρεκκλησίων εκατέρωθεν του ιερού ανάshyγεται για το μεν βόρειο που είναι γοτθικό στον 14ο αιώνα και για το νότιο που καλύπτεται με αναγεννησιακό τρούλο στον 16ο αιώνα 1 0 2

Στην κοντινή για τα Δωδεκάνησα Κύπρο το πιο ενδιαφέρον παράδειγμα είναι το καθολικό του μοναστηριού της Πελλαπαϊδος του 13ου αιώνα αποτελούμενο από τρία κλίτη και τεshyτράπλευρο ιερό στεγασμένα με σταυροθόλια103 και ένα ανάλογο παράδειγμα στο Der Simam στη Συρία104

Ειδικότερα η ξύλινη στέγη του μεσαίου κλίshyτους που έχει τη μορφή ανεστραμμένης καρίshyνας πλοίου (πίν 328β) παρουσιάζει κοινά στοιχεία με αντίστοιχες στον καθεδρικό ναό της Aquileja και τον San Zeno της Βερόνα105 αλλά και γενικότερα της κεντρικής Ευρώπης όπως στις εκκλησίες Notre-Dame-du-Grann στο Speacutezet και της Sainte Brigitte στο Montreff στην περιοχή Finisteacutere της Γαλλίας106

Ο σημερινός τύπος της Παναγίας του Κάshyστρου δεν είναι όπως αναφέρθηκε καθαρά βυshyζαντινός ή γοτθικός αλλά συνδυασμός και των δύο (πίν 341 α) Έχει διατηρήσει αρκετά τυποshyλογικά χαρακτηριστικά της τρίκλιτης σταυροshyειδούς εγγεγραμμένης εκκλησίας τουλάχιστον σε κάτοψη και τον εγκάρσιο θόλο (πίν 325β) χωρίς όμως τον ημικυλινδρικό θόλο του μεσαίshyου κλίτους τον τρούλο και την τεταρτοσφαιρι-κή κάλυψη της κεντρικής κόγχης του ιερού Στη θέση του κατασκευάσθηκαν τρία γοτθικά σταυshyροθόλια υπερυψωμένα (ως προς τον εγκάρσιο θόλο) που αντιστοιχούν στη δυτική κεραία του σταυρού στη θέση του παλαιότερου τρούλου και στην ανατολική κεραία μαζί με την κόγχη του ιερού (πίν 341 β) Έτσι η ημικυκλική εσωτεshyρικά και τρίπλευρη εξωτερικά κάτοψη της κόγshyχης του ιερού (πίν 341 α) μετατράπηκε ψηλότεshyρα σε γοτθική πεντάπλευρη χρησιμοποιώντας τις τρεις πλευρές της και τις δυο της ανατολιshyκής κεραίας του σταυρού σχηματίζοντας έναν θόλο με ακτινωτές νευρώσεις και θολίσκους (πίν 342) Οι νευρώσεις έχουν διατομή απλή ορθογώνια με απότμηση στις γωνίες Οι τοίχοι των σταυροθολίων είναι λεπτότεροι και δημιshyουργούν αντηρίδες στο άνω τμήμα της λιθοδο-μής που εντάσσονται στο πάχος της βυζαντιshyνής Είναι προφανές ότι η μετατροπή της βυζαshy

ντινής μητρόπολης αποσκοπούσε εκτός από την επισκευή της στο να προβάλλει το γοτθικό ύψος στην αρχιτεκτονική του νέου καθεδρικού ναού

Παρότι διασώζονται ελάχιστα στοιχεία του τρούλου όπως τα μαρμάρινα φουρούσια πάνω από τους τέσσερις γωνιακούς πεσσούς που έφεραν τα τέσσερα τόξα και τα γωνιακά σφαιshyρικά τρίγωνα εντούτοις ο Ορλάνδος αποτόλshyμησε τη γραφική του αποκατάσταση107 (πίν 325α)

Οι χαμηλότεροι δόμοι των λιθοδομών της εκκλησίας διαφέρουν ως προς το μέγεθος από τους ψηλότερους της βυζαντινής εκκλησίας και οι βάσεις δύο παραστάδων στην εξωτερική παshyρειά της βόρειας κεραίας του σταυρού και των παλαιότερων ημικυκλικών εσωτερικά και τρί-πλευρων εξωτερικά κογχών στο ιερό1 0 8 οδηγούν στην υπόθεση ύπαρξης προγενέστερου ναού (πίν 325β 341α 341 β) Οι βάσεις των παραshyστάδων μπορούν να οδηγήσουν στη γραφική αναπαράσταση της όψης της βόρειας κεραίας με τοξωτό πλαίσιο και τριγωνική στέγαση ανάshyλογη με άλλα μεσοβυζαντινά μνημεία της Ελλάshyδας 1 0 9 Αντίστοιχη λογικά θα πρέπει να ήταν και η νότια κεραία αν και δεν διατηρούνται κάποια στοιχεία Πιθανώς να καταργήθηκαν στην επόshyμενη φάση Οι μέχρι σήμερα ωστόσο ανασκαφιshyκές διερευνήσεις δεν τεκμηριώνουν την ύπαρξη παλαιότερης παλαιοχριστιανικής βασιλικής110 ενώ τα στοιχεία που βρέθηκαν κατά τις εργαshyσίες διέλευσης των υπογείων δικτύων δείχνουν την πιθανή ύπαρξη δυτικού προνάου ή νάρθηshyκα111 (πίν 341α) Παράλληλα τα ευρήματα της εκκλησίας και της υπόγειας κρύπτης του 11ου αιώνα112 συνηγορούν στην ίδια υπόθεση και τη διάκριση των δύο φάσεων στη βυζαντινή μη-

τρόπολη πριν τη μετασκευή της από τους ιπshyπότες στο α μισό του 14ου αιώνα Για την αρshyχική κάτοψη δεν είναι γνωστά περισσότερα στοιχεία από την κάτοψη της σε πολύ χαμηλό επίπεδο και πιθανώς να είναι ανάλογης τυποshyλογίας με τη δεύτερη Είναι εύλογη ως εκ τούshyτου η υπόθεση ότι η πρώτη μπορεί να ανήκει στον 11ο αιώνα και η δεύτερη μεταξύ του 11ου και των αρχών του 14ου αιώνα

Στη Ρόδο υπάρχουν δύο ακόμη βυζαντινά μνημεία του ίδιου τύπου ο Αγιος Ιωάννης στο κάστρο της Λίνδου ίσως του 13ου αιώνα1 1 3 και το Ντεμιρλί τζαμί στη μεσαιωνική πόλη της Ρόshyδου του 14ου αιώνα1 1 4 Και οι δύο αυτές εκκληshyσίες είναι πιθανώς μεταγενέστερες της Παναshyγίας του Κάστρου και προφανώς επηρεάσθηshyκαν από αυτή Κοινά στοιχείο και των τριών είshyναι η πεσσοστοιχία το μεσαίου κλίτους αντί του τύπου του τετρακιόνιου σταυροειδούς εγshyγεγραμμένου ναού ο οποίος χρησιμοποιήθηκε ευρύτατα σε όλο το Βυζάντιο και μοναδικό παshyράδειγμα του του 10ου αιώνα βρίσκεται σε ερείπια ανασκαφής του λόφου της Φιλερήμου της Ρόδου1 1 5 Η αύξηση του μήκους της μητρόshyπολης της Ρόδου επιτεύχθηκε για προφανείς λειτουργικούς λόγους με ένα επιπλέον ζεύγος πεσσών στη δυτική κεραία Το ίδιο μιμήθηκαν και οι δύο άλλες μεταγενέστερες εκκλησίες

Η σύγκριση του τελικού όπως διαμορφώθηshyκε τύπου με τη γοτθική προσθήκη της Παναshyγίας του Κάστρου με άλλα μνημεία είναι αδύshyνατη Το υπερυψωμένο κεντρικό κλίτος με τα γοτθικά σταυροθόλια έχει οπωσδήποτε δυτικές επιδράσεις και συγγενεύει με αρκετά μνημεία της Συρίας της Κύπρου και της Κρήτης116 Η απλούστευση χαρακτηρίζει και αυτή την επέμshyβαση που δικαιολογείται ως επαρχιακή πόλη αλλά και γενικά το κινστερκιανό πνεύμα των ιπποτικών μνημείων της Ρόδου

Η Παναγία του Κάστρου αποτελεί το πα-

λαιότερο παράδειγμα άμεσης αλληλεπίδρασης των βυζαντινών και γοτθικών μορφολογικών στοιχείων στη Ρόδο Μοναδικό από άποψη διαshyκοσμητικού πλούτου μορφολογικό στοιχείο βυshyζαντινής παράδοσης που διατηρείται είναι το τρίλοβο παράθυρο της κεντρικής κόγχης του ιεshyρού της βυζαντινής μητρόπολης (πίν 343) Τα τρία ισοϋψή ημικυκλικά ανοίγματα πλαισιώνοshyνται από ημικυκλική αψίδα με δύο εσοχές Οι αμφικιονίσκοι που τα χωρίζουν φέρουν κο-λουροπυραμιδοειδή επιθήματα117

Η ημικυκλική πόρτα στη βόρεια είσοδο πιshyθανώς προέρχεται από μετασκευή της παλαιόshyτερης κατά τη μετατροπή της βυζαντινής μηshyτρόπολης σε καθεδρικό ναό της λατινικής αρshyχιεπισκοπής της Ρόδου στις αρχές του 14ου αιshyώνα (πίν 344) Το τόξο της έχει διπλή εσοχή η εσωτερική της οποίας είναι κυκλικής διατομής Εξωτερικά πλαισιώνεται με απλή ανάγλυφη laquoπριονωτήraquo διακόσμηση ασυνήθιστη στη Ρόδο

Τα δίλοβα ημικυκλικά παράθυρα στο βόρειο και το νότιο τύμπανο ίσως να είναι και αυτά μετασκευή παλαιότερων βυζαντινών Οι εσοχές των ημικυκλικών κογχών μέσα στις οποίες εντάσσονται τα δίλοβα παράθυρα προδίδουν τη βυζαντινή τους προέλευση Η διακόσμηση όμως με laquoπριονωτήraquo ταινία λαξευμένη στην εξωτερική παρειά της ημικυκλικής κόγχης του βόρειου τυμπάνου είναι όμοια με την αντίστοιshyχη της προηγούμενης θύρας και των κυκλικών φεγγιτών που διανοίχθηκαν προφανώς στις πλάγιες πλευρές της κεντρικής κόγχης του ιεshyρού κατά την ιπποτική επέμβαση όπως δείχνει ο τρόπος δόμησης τους (πίν 345α) Η διακόshyσμηση αυτή συναντάται πιο συχνά σε γοτθικά μνημεία της δυτικής Ευρώπης και ιδιαίτερα της Αγγλίας όπως στον καθεδρικό ναό του Κα-ντέρμπορι118 είτε σε περιφερειακά κέντρα της δυτικής αρχιτεκτονικής όπως σε τόξα και θυ-ρώματα των Αγίων Τόπων και της Κύπρου1 1 9

Η laquoπριονωτήraquo διακόσμηση συναντάται σπαshyνίως στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική της Ελλάδας όπως κατά την περίοδο της φραγκοshyκρατίας με προφανείς δυτικές επιρροές120 Το δίλοβο παράθυρο της δυτικής όψης βρίσκεται στο άνω τμήμα του δυτικού τυμπάνου του αντίshyστοιχου σταυροθολίου του κεντρικού κλίτους ψηλότερα από το τύμπανο της προηγούμενης βυζαντινής κεραίας και χρονολογείται επομέshyνως στην ίδια ιπποτική επισκευή των αρχών του 14ου αιώνα (πίν 345β) Οι διατομές εξάλshyλου των λαμπάδων των ημικυκλικών παραθύshyρων φέρουν γωνιακή απότμηση ενώ η εσωτερι-κή τους πλευρά καλύπτεται από ενιαίο χαμηshyλωμένο τόξο στοιχεία που συνηγορούν στη δυshyτική τους προέλευση

Τα μορφολογικά στοιχεία γοτθικής αρχιτεshyκτονικής είναι περισσότεραmiddot και αυτά όμως παshyραμένουν φτωχά ως προς τον γλυπτικό διάκοshyσμο Η δυτική όψη της Παναγίας του Κάστρου πλήρως μετασκευασμένη κατά την ιπποτοκρα-τία έχει επίπεδη μορφή αντεστραμμένου Τ (πίν 346) Η ιπποτική κεντρική είσοδος με χαμηλωshyμένο τόξο είναι συνηθισμένη στη Ρόδο (πίν 347α 347β) Είχε σύνθετη διατομή και για άγνωστους λόγους αντικαταστάθηκε με μία απλούστερη laquoβυζαντινίζουσαraquo κατά τη διάρshyκεια των ιταλικών επεμβάσεων το 1940121 Η ορshyθογώνια υπέρθυρη κόγχη με εξέχον πλαίσιο σύνθετης διατομής εντυπωσιάζει με το μέγεθος της και δίνει ένα ιδιαίτερο στυλ στην εξωτερική εμφάνιση της εκκλησίας Ανάλογη κόγχη έφερε

και η κεντρική είσοδος του παλατιού του μεγάshyλου μαγίστρου που περιελάμβανε τα οικόσημα του μεγάλου μαγίστρου Heacutelion de Villeneuve

και του πάπα Ιωάννη XXII στις αρχές του 14ου αιώνα Τα ίδια οικόσημα έφερε και η Παναγία του Κάστρου122 κάτι που δείχνει ότι και η διαshyμόρφωση της όψης της θα πρέπει να είναι της ίδιας εποχής123 Παρόμοιες διαμορφώσεις παshyρουσιάζουν και όψεις κτιρίων στην Ισπανία όπως πχ στο Caceres Δεν διατηρούνται τμήshyματα της ζωγραφικής σύνθεσης της τοιχογραshyφίας που πλαισίωνε παρά μόνο λίγα ίχνη αλλά είναι βέβαιη η εντύπωση που θα προκαλούσε με τα χρώματα και το μέγεθος της

Τα οξυκόρυφα παράθυρα των τυμπάνων στη νότια και τη βόρεια όψη στο ιερό και των σταυροθολίων είχαν σύνθετη διατομή και ήταν δίλοβα με υαλοστάσια του 15ου αιώνα 1 2 4 Τα οξυκόρυφα παράθυρα αντικατέστησαν παλαιόshyτερα όπως φάνηκε κατά τις εργασίες του 1940 όταν αποκαλύφθηκε τμήμα προγενέστερου δί-λοβου παραθύρου με ημικυκλικά τόξα στο νόshyτιο τύμπανο του δυτικού σταυροθολίου ανάλοshyγου με άλλα δίλοβα παράθυρα της αρχικής ιπshyποτικής επέμβασης των αρχών του 14ου αιώshyνα 1 2 5 (πίν 348α)

Στη χαμένη πια εκκλησία του αγίου Ιωάννη η αετωματική απόληξη της δυτικής όψης υπαshyγορευόταν από την ξύλινη στέγη και περιείχε την κεντρική είσοδο έναν κυκλικό φεγγίτη στο άνω τμήμα και δύο παράθυρα εκατέρωθεν Η

κεντρική είσοδος ήταν οξυκόρυφη με σύνθετη διατομή και πλαισιωνόταν από γείσο ειδικής διατομής με κλίση προς τα κάτω φυτικές διαshyκοσμήσεις τριγωνική απόληξη και γλυπτό αν-θέμιο στην κορυφή Το γείσο χωρίς τις φυτικές διακοσμήσεις διέτρεχε όλη την εκκλησία στη βάση των παραθύρων ξεκινώντας από τη γένεshyση του τόξου του θυρώματος Το θύρωμα αποshyτελούσε απλουστευμένη μορφή αντίστοιχων θυ-ρωμάτων των ναών της Δύσης126 αλλά και της Κύπρου 1 2 7 Ο κυκλικός φεγγίτης της ίδιας όψης αλλά και ο αντίστοιχος της ανατολικής διέθεshyταν σύνθετη γοτθική διακόσμηση σε μορφή Χ και τριφυλλόσχημα ανοίγματα ενδιάμεσα όπως δείχνουν οι γκραβούρες του Rottiers128

(πίν 330α) Τα τόξα των παραθύρων μετά από έρευνα και μελέτη φαίνεται ότι ήταν ελαφρά οξυκόρυφα και όχι ημικυκλικά όπως παρουshyσιάσθηκαν από τον Rottiers και επικράτησε να θεωρούνται στη συνέχεια129 Το προστατευτικό γείσο των παραθύρων είχε σύνθετη διατομή με καμπύλο εξωρράχιο έφθανε μέχρι τη γένεση των τόξων και περιέτρεχε όλη την εκκλησία Αντίστοιχη επίστεψη παρουσιάζεται σε πολλά παραδείγματα θυρωμάτων και παραθύρων της Ρόδου1 3 0 όπως και στην Κρήτη131 την Κύπρο 1 3 2

και τους Αγίους Τόπους 1 3 3 εκτός φυσικά από τη Λύση

Τα παράθυρα περιείχαν υαλοστάσια -δύο από τα οποία παρουσίασε ο Rottiers (XXXVII)- με απλή διακόσμηση και τα οικόσηshyμα των μμ Fluvian (1421-1437) στο ένα και Orsini (1467-1476) στο άλλο τα οποία τους συνδέουν με πιθανές επεμβάσεις στην εκκληshyσία1 3 4 Δείχνουν επίσης ότι διασώθηκαν από τις δύο πολιορκίες των Τούρκων (του 1480 και του 1522) αφού διατηρήθηκαν μέχρι τον 19ο αιώshyνα

Η βόρεια είσοδος θα πρέπει να ήταν επίσης οξυκόρυφη και να διέθετε τριγωνική επίστεψη από γείσο όπως διακρίνεται σε γκραβούρα του Flandin135 (πίν 340α 348β) ενώ η νότια θα πρέshyπει να είχε ορθογώνια μορφή με πρέκι σύνθετης ιπποτικής διατομής από οριζόντιο τόξο (πίν 349α) Η πόρτα φαίνεται ότι αποτελεί μεταγεshyνέστερη ιπποτική επέμβαση από τον τρόπο καshyτασκευής έχοντας μειώσει για τον λόγο αυτό το ύψος του αρχικού παραθύρου1 3 6 Η αντίστοιχη οξυκόρυφη θύρα που παρουσίασε ο Rottiers δεν μοιάζει αληθοφανής137

Μια σύγχρονη μορφολογική απόδοση του Αγίου Ιωάννη αποτελεί η σημερινή εκκλησία του Ευαγγελισμού στο Μανδράκι της Ρόδου που κτίστηκε το 1924-1925 από τους Ιταλούς με αρχιτέκτονα τον Florestano di Fausto βασισμέshyνη στα σχέδια του Rottiers138 (πίν 349β)

Ο εσωτερικός χώρος όπως τον παρουσιάζει η γκραβούρα που δημοσίευσε ο Rottiers φαίνεshyται ιδιαίτερα ελκυστικός με τις δύο τοξοστοι-χίες τους κυλινδρικούς κίονες και τα κιονόshyκρανα αρχιτεκτονικά μέλη της αρχαιότητας σε δεύτερη χρήση τα οξυκόρυφα τόξα και τους ενshyδιάμεσους κυκλικούς φεγγίτες (πίν 328β) Ήταν πλαισιωμένος από την ξύλινη ημικυλιν-δρική οροφή διακοσμημένη με φατνώματα και άστρα και φωτισμένος από τα μεγάλα οξυκόρυshyφα παράθυρα και τους φεγγίτες139 Το δάπεδο από πωρόπετρες και μαρμαρόπετρες διέκοπταν επιτάφιες πλάκες προσωπικοτήτων της ιπποτο-κρατίας μάρτυρες της ιστορίας του μνημείου και του τόπου

Ξεχωριστά μορφολογικά στοιχεία διέθεταν το εγκάρσιο κλίτος και η τετράπλευρη κόγχη του ιερού Τα ανατολικά παράθυρα ήταν δίλοshyβα πλαισιωμένα από οξυκόρυφα τόξα ανάλοshyγα με της Παναγίας του Κάστρου Η απεικόνιshyση του Rottiers διέσωσε την ιδιαίτερη διακόshyσμηση του κεντρικού παραθύρου της κόγχης του ιερού Από την άλλη διακόσμηση του καθοshyλικού ο Rottiers παρουσίασε ένα ξυλόγλυπτο έπιπλο του ιερού140 το πλαίσιο κόγχης οικοσή-μου του παρεκκλησίου ενός εκ των μμ DAubusson ή DAmboise141 και την επιδαπέδια ταφική σύνθεση του μμ Del Carretto142 (πίν 330β)

Αντίστοιχη με τις κύριες όψεις των δύο άλshyλων εκκλησιών φαίνεται να ήταν και εκείνη της Παναγίας του Μπούργκου (πίν 350α) η οποία σήμερα δεν είναι ορατή από τις μεταγενέστερες

προσθήκες κατοικιών όπως και η ανατολική όψη Ελάχιστα είναι τα στοιχεία που διατηρούshyνται και από τις δύο άλλες όψεις Τα υπάρχοshyντα στοιχεία όμως έδωσαν τη δυνατότητα της γραφικής τους αποκατάστασης Η απόληξη προς τα άνω των όψεων της εκκλησίας ακολουshyθούσε την οξυκόρυφη όψη των τυμπάνων των σταυροθολίων Υπάρχει μεγάλη πιθανότητα να διατηρείται η εξωτερική όψη της κύριας εισόshyδου πλάτους 250 μ και ύψους 365 μ της οποίας είναι ορατή μόνο η εσωτερική μορφή (πίν 350β) Είναι ελαφρά οξυκόρυφη με περίshyτεχνη σύνθετη διατομή και πλασιωνόταν εξωshyτερικά πιθανότατα από τριγωνικό οξυκόρυφο γείσο σύνθετης διατομής πάνω από τη γένεση του τόξου που διέτρεχε όλη την όψη εκατέρωshyθεν (πίν 35 1α) Είναι ανάλογο με το θύρωμα του Αγίου Ιωάννη (πίν 330α) όπως και ο κυshyκλικός φεγγίτης του δυτικού τυμπάνου του σταυροθολίου του κεντρικού κλίτους του οποίου δεν διατηρήθηκε η διακόσμηση Αντίshyστοιχοι ρομβοειδείς φεγγίτες υπήρχαν στα τύshyμπανα των σταυροθολίων των πλάγιων κλιτών στην ίδια όψη ενώ χαμηλότερα υπήρχε ελαφρά οξυκόρυφη κόγχη με σύνθετη διατομή η οποία προοριζόταν πιθανώς για κάποιες τοιχογραshyφίες143 (πίν 351β) Δεν διατηρήθηκε κάποιο ίχνος αντηρίδας πάνω στη δυτική όψη με τονιshyσμό των οριζόντιων και όχι των κάθετων στοιshyχείων Ως εκ τούτου η αρχιτεκτονική της διαshyφέρει από την υπόλοιπη εκκλησία που χαραshyκτηρίζεται από τις ψηλές αντηρίδες και τα ψηλά οξυκόρυφα παράθυρα (πίν 351γ) Έγινε δυνατή η γραφική αποκατάσταση της βόρειας

και νότιας όψης της αρχικής τουλάχιστον εκshyκλησίας παρά τον μικρό αριθμό των διατηρηshyμένων μορφολογικών της στοιχείων Βρέθηκε έτσι η μορφή των οξυκόρυφων παραθύρων σύνθετης διατομής από τα οποία δεν διατηρείshyται κανένα ολόκληρο (πίν 352α) ενώ η νότια οξυκόρυφη είσοδος διατηρεί την αρχική της μορφή Έγινε επίσης εφικτή η γραφική αποκαshyτάσταση της βόρειας μεταγενέστερης ορθογώshyνιας πύλης με σύνθετη διατομή καθώς επίσης και οι όψεις του νοτιοδυτικού και νοτιοανατοshyλικού παρεκκλησίου144 Έχουν χαθεί τα υαλοshyστάσια (vitraux) και η πιθανή γλυπτική διακόshyσμηση των τυμπάνων των τόξων των παραθύshyρων εκτός από δύο παραδείγματα του νοτιοαshyνατολικού παρεκκλησίου που έχουν απλή τρι-φυλλόσχημη μορφή

Η ανατολική όψη διατηρεί αντίθετα περισshyσότερα αυθεντικά μορφολογικά στοιχεία των οξυκόρυφων παραθύρων της με σύνθετη διατοshyμή και μεγάλο ύψος τουλάχιστον στην εσωτεshyρική πλευρά τους (πίν 352β) Μόνο τα τρία παshyράθυρα της κεντρικής κόγχης είχαν υποστεί ποικίλες αλλοιώσεις κατά την ιταλική αποκαshyτάσταση μετατρέποντας τη μορφή τους από οξυκόρυφη σε ημικυκλική ενώ επεμβάσεις της περιόδου της τουρκοκρατίας είχαν αλλοιώσει την εξωτερική τους μορφή Οι εργασίες όμως καθαίρεσης των πρόσθετων κατοικιών και επιshyσκευής των υπολειμμάτων της εκκλησίας κατά την ιταλική περίοδο οδήγησαν στην αποκατάshyσταση της ανατολικής πτέρυγας του ιερού εσωshyτερικά συμβάλλοντας στην αναγνώριση του μνημείου Οι εργασίες αυτές οδήγησαν και στην

αποκατάσταση των λίγων κογχών που είχαν τα παραπάνω παρεκκλήσια145 Πρόσφατα ολοκληshyρώθηκε και η αποκατάσταση όλων των παραθύshyρων σε αυτά146

Οι φυτικές ανάγλυφες διακοσμήσεις στα επίκρανα των τόξων και των νευρώσεων των σταυροθολίων που διατηρούνται στην εσωτεshyρική πλευρά πάνω στην ανατολική (πίν 353α) και δυτική όψη (πίν 353β) της εκκλησίας αν και απλουστευμένες μορφές δυτικών επιρροών προκαλούν ιδιαίτερη προσοχή Κιονόκρανα με ανάλογη διακόσμηση συναντώνται στην κεντριshyκή Γαλλία όπως στον καθεδρικό ναό της Reims147 αλλά και στην Κύπρο όπως στην Αγία Σοφία Λευκωσίας και στο μοναστήρι της Πελ-λαπαίδος1 4 8 Αξιόλογα μορφολογικά στοιχεία είναι επίσης τα κιονόκρανα των κυλινδρικών κιόνων σύνθετης κοιλόκυρτης διατομής149 (πίν 333β 353γ 354α) οι διακοσμήσεις με τον ροδίshyτικο laquoπλοχμόraquo και φυτά των φουρουσιών των νευρώσεων των σταυροθολίων που αποτελούν τμήματα κυλίνδρου του νοτιοανατολικού παshyρεκκλησίου αλλά και αυτών που βρέθηκαν στο χώρο της εκκλησίας καθώς και οι διακοσμημέshyνοι ρόδακες των κλειδιών των ακτινωτών νευshyρώσεων των θόλων των κογχών του ιερού150

Η αίσθηση πάντως μιας εσωτερικής ανάταshyσης και ελαφρότητας δημιουργείται ακόμη από τη γοτθική αρχιτεκτονική του μνημείου (πίν 353γ 354α) παρά το μικρό τμήμα του που διαshyτηρείται σήμερα ενώ είναι βέβαιο ότι αποτέλεσε πρότυπο για την εξέλιξη της εκκλησιαστικής αρshyχιτεκτονικής στα Δωδεκάνησα τον 18ο αιώνα

Η δυτική προέλευση των Ιπποτών του Αγί-

ου Ιωάννη και οι ανατολίτικες επιρροές που δέshyχθηκαν στο πέρασμα τους από τους Αγίους Τόshyπους και την Κύπρο σε συνδυασμό με τη βυζαshyντινή τοπική παράδοση συνθέτουν τους βασιshyκούς παράγοντες που επέδρασαν στη δημιουρshyγία και την ανάπτυξη της ροδίτικης αρχιτεκτοshyνικής την περίοδο 1310-1522 Η συμβίωση Λαshyτίνων και Ελλήνων για μεγάλο χρονικό διάστηshyμα οδήγησε στην αφομοίωση και αλληλεπίδραshyση στις μορφές της εκκλησιαστικής αρχιτεκτοshyνικής

Η δημιουργία ενός ιδιόρρυθμου υστερογοτ-θικού -και στη συνέχεια αναγεννησιακού- τοshyπικού στυλ στα μορφολογικά στοιχεία των εκshyκλησιών της Ρόδου όπως θυρώματα παράθυshyρα και κόγχες το οποίο συνδυάζει στοιχεία από τη βυζαντινή και τη γοτθική αρχιτεκτονική καθιερώνεται σταδιακά τον 15ο αιώνα 1 5 1

Η επιβ ίωη αρχιτεκτονικών μορφών κατά τους δύο επόμενους αιώνες (1522-1750) στη

Λίνδο και τα Τριάντα στην Πάτμο στη Λέρο και σε άλλα νησιά της Δωδεκανήσου αλλά και στις Κυκλάδες152 θα οδηγήσει στη διατήρηση των τεχνικών αυτών Με αυτόν τον τρόπο μποshyρεί να εξηγηθεί η αναβίωση όχι μόνο μορφολοshyγικών στοιχείων αλλά και αρχιτεκτονικών τύshyπων εκκλησιών με την δημιουργία laquoδωδεκανηshyσιακούraquo τύπου τρίκλιτων και μονόκλιτων βασιshyλικών στεγασμένων από γοτθικά σταυροθόλια με νευρώσεις σε όλα τα Δωδεκάνησα (πίν 354β) και τη Μικρά Ασία από το 1750 έως τον 20ό αιώνα που επιβεβαιώνει τη σημασία της εκκλησιαστικής ιπποτικής αρχιτεκτονικής της Ρόδου153 Τα μορφολογικά διακοσμητικά στοιshyχεία της ιπποτικής Ρόδου δεν παρέλειψαν να μιμηθούν και οι Ιταλοί με ενδιαφέροντα παραshyδείγματα εκλεκτικής αρχιτεκτονικής στη Ρόδο κυρίως και τα Δωδεκάνησα κατά την εποχή της ιταλοκρατίας (1912-1943)154

Large Hospitaller churches on Rhodes Our Lady of the Castle St John of the Collachio Our Lady of the Burgh

Giorgos Dellas

The foundation stone of the conventual church of St John of the Hospital was laid on the saints feast day the 24th of June 1310 The document signed by pope John XXII on 1 March 1322 confirms that Ihe Byzantine cathedral of Our Lady of the Castle in Rhodes is the same church as the then in use cathedral of the Latins The construction of Our Lady of the Burgh on the other hand is placed between 1310 and 1346 Their location in the medieval town reflects their respective roles the coventual church of St John in the heart of the Orders laquoconventraquo -the western fortified enclave of the Collachio- opposite the palace of the Grand Master the cathedral of Our Lady of the Castle at the eastern part of the Collachio and Our Lady of the Burgh at the marketplace of the lay part of the town

The conversion of the Byzantine cathedral of Our Lady of the Castle -a three-aisled cross-inscribed domed building- into a basilical structure with a cross-vaulted central aisle is placed between 1319 and 1334 During the Ottoman period (1522-1912) and for most of the Italian occupation (until World War II) the building operated as a mosque and was known as Kantouri Djami In the war years the Italian administration endeavoured to restore the church which in recent years has been a venue for cultural events

In the Ottoman period St John of the Collachio served as the laquoMain Mosqueraquo but in 1856 a neglected powder magazine underneath its belfry was struck by lightning and exploded destroying the church Afterwards the gutted site was banked up and a large neoclassical school was raised there in 1876 In 1989 archaeological excavation brought to light the remains of the devastated church

In its two centuries as a place of worship Our Lady of the Burgh received several additions and underwent modifications An engraving of 1828 shows the church in ruins in the 19th and early 20th century six houses were built upon those ruins The Italians pulled down the housing and restored part of the church in the 1930s In 1955 the Gate of the Virgin was opened to connect Alhadeff Street with the port and the church was split into two henceforth to become known as the laquosplit churchraquo In 1994 works for the installantion of new drains provided the opportunity to investigate and partially restore the church making it whole once more Since 1997 the site is open to visitors and is also used for open-air events

Of these three examples of gothic ecclesiastical architecture on Rhodes Our Lady of the Burgh is the most representative The church was a three-aisled timber-roofed basilica with twin colonnades The sanctuary consists of three five-sided apses and the roof was carried on gothic cross-vaults with ribs of composite cross-section Externally there were buttresses on all sides except the western facade

The conventual church of St John was also a three-aisled timber-roofed basilica with twin colonnades The central aisle bore a coffered timber laquowagonraquo vault which supported a ridge roof The transverse aisle consisted of three pointed cross-vaults corresponding to the three divisions of the nave and was lower than the latter The sanctuary was square in plan possibly influenced by the architecture of the Cistercian Order

Our Lady of the Castle underwent alterations that would bring this Byzantine edifice closer to

gothic architectural aesthetics Its early Hospitaller phase is marked by simplified forms such as the arched windows of Byzantine influence The cornices pointed windows and the main entrance with the dropped arch on the western facade (replaced by the Italians with a semicircular arch) belong to a second Hospitaller phase

A feature common to the three churches is the absence of buttresses and strong vertical elements on the west side Unfortunately only in Our Lady of the Castle is the western facade accessible today Its scenic presence in the form of a reverse Τ and the large rectangular frame in the centre above the main entrance are impressive The pediment-like upper part of the western side of the destroyed church of St John was a consequence of the ridge roof The pointed main entrance had a gable-like dripstone capped by a sculptured palmette underneath a circular window The west side of Our Lady of the Burgh today concealed behind accretions of later housing seems to have been similar Plain flat surfaces and decorative horizontal cornices are features common to all three monuments To the writers knowledge this style appears only in Italy

The churches just described have exercised a strong influence in Rhodes and the other Dodecanese islands particularly in the 18th and 19th centuries which saw the emergence of a special laquoDodecanesianraquo architectural type

εσωτερικά κατά την αρχική ιπποτική επέμβαση Η μετατροπή αυτή οφείλεται σε επισκευή λόγω πιθανής κατάρρευσης του μεσαίου κλίτους με τον τρούλο (συνολικού μήκους 27 μ) κατά το σεισμό του 130312 Παπικό έγγραφο του 1322 αναφέρεται στη φτώχεια της αρχιεπισκοπής της Ρόδου και την ενίσχυσή της από τον πάπα 1 3 Για το λόγο αυτό ίσως τίμησαν τον πάπα τοποθεshyτώντας το οικόσημό του στην εκκλησία Αναφέshyρεται επίσης συχνά και ο ρόλος της Παναγίας του Κάστρου ως καθεδρικού ναού το 134514 το 134715 και το 145316 Η μετατροπή της βυζαντιshyνής μητρόπολης σε καθεδρικό ναό επιβεβαιώνει τον κυρίαρχο ρόλο της καθολικής εκκλησίας και των κατακτητών ιπποτών πάνω στον γηγεshyνή ορθόδοξο πληθυσμό Το μέγεθος της ως η μεγαλύτερη βυζαντινή εκκλησία της Ρόδου ταίshyριαζε απόλυτα με τους στόχους της

Η διατήρηση της λειτουργίας της ως καθεshyδρικού ναού και της αρχιεπισκοπής ως έδρας

του λατίνου αρχιεπισκόπου laquoColosensisraquo επιβεshyβαιώνεται μέχρι το 1476 τουλάχιστον χρονιά μιας μεγάλης πλημμύρας που έπληξε την πεshyριοχή Τότε κατέρρευσε το ανατολικό τείχος του Κολλάκιου προς το λιμάνι βόρεια της εκshyκλησίας μέχρι την πύλη του Ταρσανά και πιθαshyνώς και το αρχιεπισκοπικό μέγαρο που βρισκόshyταν στην ίδια κατεύθυνση17 Η κατάρρευση αυτή οδήγησε πιθανώς σε αλλαγές του ρόλου της Παshyναγίας του Κάστρου σε σχέση με την Παναγία του Μπούργκου Αμφιβολίες για τον επίσημο καθεδρικό ναό και την έδρα του λατίνου αρχιεshyπισκόπου έχει προκαλέσει το κείμενο του πεshyριηγητή Jean Thenaud το 1512 που αναφέρει ότι ήταν στην Παναγία της πλατείας1 8 την οποία ο Η Balducci ταυτίζει με την Παναγία του Μπούργκου19 Ως έδρα της λατινικής αρχιεπιshyσκοπής θεωρεί το κοντινό προς την εκκλησία ιπποτικό μέγαρο γνωστό ως laquoΝαυαρχείοraquo20 ενώ άλλοι ερευνητές το ταυτίζουν με την κατοι-

κία του έλληνα επισκόπου21 Η αναμενόμενη δηshyμοσίευση των ανέκδοτων εγγράφων για τη Ρόδο και τις νότιες Σποράδες από το αρχείο των Ιω-αννιτών Ιπποτών του 1453-1522 από τον κ Ζαshyχαρία Τσιρπανλή22 ελπίζουμε να διαφωτίσει αυτό το θέμα Η ταύτιση του κατόχου του οικο-σήμου το οποίο βρίσκεται στην είσοδο την αυλή και την ξύλινη οροφή του ιπποτικού μεshyγάρου θα βοηθήσει ουσιαστικά23

Κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας η Παshyναγία του Κάστρου μετατράπηκε σε μουσουλshyμανικό τέμενος το Εντουρούμ ή Καντουρί τζαshyμί που διατηρήθηκε και κατά την ιταλοκρατία μέχρι το Β Παγκόσμιο Πόλεμο Η μετατροπή αυτή συνοδεύτηκε με την προσθήκη προστώου ή laquoρεβάκraquo (με περιμετρική τοξοστοιχία στεγαshyσμένου με τρεις μικρούς ημισφαιρικούς τρούshyλους) και μιναρέ εξωτερικά (πίν 326α) Η γνωshyστή κρήνη που εξυπηρετούσε το τζαμί στην πλατεία του Μουσείου και κάτω από τον πλάshyτανο έφερε χρονολογία του 188124 Στο εσωτεshyρικό κατασκευάσθηκε laquoμιχράμπraquo προστέθηκε laquoιμπάρraquo ενώ διαπλατύνθηκαν και τα τόξα επιshyκοινωνίας με τα πλάγια κλίτη με στόχο την ενοποίηση του χώρου για λειτουργικούς σκοshyπούς (πίν 326β) Ο συνταγματάρχης Rottiers όταν επισκέφθηκε το Εντουρούμ τζαμί λειshyτουργούσε και σχολείο για τα μουσουλμανό-παιδα δραστηριότητα που πιθανώς να είχαν

και άλλα τζαμιά της Ρόδου (πίν 326γ) Παραshyτήρησε τότε τη διατήρηση των υαλοστασίων (vitraux) (πίν 326δ) Οι παραστάσεις της αγίας Αικατερίνης και ενός γονατιστού ιππότη στο ένα παράθυρο και τα οικόσημα ιπποτών και της ρόδας -έμβλημα της αγίας Αικατερίνης-στο δεύτερο οδήγησαν στην υπόθεση ότι η εκshyκλησία ήταν αφιερωμένη στην αγία2 5 Τα οικόshyσημα ωστόσο των μμ Fluvian (1421-1437) Lastic (1437-1454) και DAubusson (1476-1503) στο τρίτο μαρτυρούν ίσως εργασίες την εποχή του τελευταίου και πιθανότατα μετά την ποshyλιορκία του 1480 κατά την οποία ίσως η εκshyκλησία να υπέστη ζημιές όπως πολλά μνημεία στην περιοχή και την οδό Ιπποτών Η ύπαρξη στο ίδιο υαλοστάσιο και των οικοσήμων δύο προγενέστερων μμ δείχνει την απόδοση τιμής σε αυτούς ίσως γιατί είχαν συμβάλει σε αντίshyστοιχες επεμβάσεις Η προέλευση του όρου laquoΚαντουρίraquo ως παραφθορά της Αικατερίνης ενίσχυσε τη θεωρία ότι η παλιά εκκλησία ήταν αφιερωμένη σε αυτήν Την άποψη αυτή υιοθέτηshyσαν και ερευνητές όπως ο Η Balducci26 Στην εκκλησία επεσήμανε επίσης αρκετές ταφόπλαshyκες των οποίων οι επιγραφές είχαν ξεθωριάσει και οι οποίες πρέπει να ανήκαν σε άγγλους ιπshyπότες 2 7

Το 1940 η ιταλική διοίκηση προχώρησε στην αποκατάσταση της εκκλησίας αφαιρώντας

όλες τις προσθήκες που είχαν γίνει κατά την προηγούμενη περίοδο της τουρκοκρατίας2 8

(πίν 327α) Στον σεισμό του 1957 υπέστη ζηshyμιές τις οποίες αποκατέστησε στη συνέχεια η Αρχαιολογική Υπηρεσία29 Τα τελευταία χρόνια η εκκλησία λειτουργεί ως επισκέψιμο μνημείο και έχει φιλοξενήσει αρκετές εκθέσεις και εκδηshyλώσεις (διαλέξεις συναυλίες κλπ) (πίν 327β)

Η κοινοβιακή εκκλησία του αγίου Ιωάννη των Ιπποτών ατύχησε όταν το 1856 εξεράγη η ξεχασμένη πυριτιδαποθήκη στο υπόγειο του καμπαναριού από κεραυνό30 (πίν 328α) Ο ρόshyλος της εκκλησίας όπως αποδεικνύεται από τις γραπτές πηγές είναι συνυφασμένος όχι μόνο με θρησκευτικές αλλά και πολιτικές δραστηριότηshyτες των ιπποτών Όλες οι μεγάλες τελετές και λειτουργίες οι τακτικές (κάθε πέντε χρόνια) αλλά και οι έκτακτες Γενικές Σύνοδοι του Τάγshyματος η εκλογή του μεγάλου μαγίστρου31 και ο ενταφιασμός των επιφανέστερων ιπποτών (μεshy

γάλων μαγίστρων πριόρηδων piliers κά) γίshyνονταν στην εκκλησία Πασίγνωστα σε όλη τη χριστιανοσύνη ήταν κατά την ιπποτική περίοδο (1310-1522) τα ιερά λείψανα και κειμήλια που διέθετε για προσκύνημα ο Αγιος Ιωάννης ή εκshyκλησία του μεγάλου μαγίστρου όπως συνηθίζεshyται να αναφέρεται από πολλούς περιηγητές -προσκυνητές του μεσαίωνα32 (πίν 328β)

Η αναγνώριση του καθολικού του Αγίου Ιωshyάννη ήταν ξεχωριστή και αυτό φαίνεται από τη θέση του ηγουμένου που κατείχε και τον τίτλο του laquoμεγάλου πριόρηraquo (τίτλος αντίστοιχος του πρωτοπρεσβυτέρου της ορθόδοξης εκκλησίας) και έφερε μίτρα και ποιμαντορική ράβδο όπως και των αντίστοιχων σταυροπηγιακών ορθόδοshyξων μοναστηριών33

Από τα ευρήματα και τις πηγές είναι εμφαshyνές ότι η εκκλησία θα πρέπει να λειτούργησε αρκετά σύντομα μετά την άφιξη των ιπποτών στη Ρόδο3 4 Το 1318 αναφέρεται συνάντηση μέσα στην εκκλησία35 εκτός από την οργάνωση

του ιερατείου το 1314 που προαναφέρθηκε36 Η ταφόπλακα κάποιας γυναίκας που πέθανε το 131837 βρέθηκε στο διαβατικό κάτω από το ιερό του Αγίου Ιωάννη και επιβεβαιώνει ότι ήταν τότε σε χρήση Είναι ευνόητο ότι επιθυμούσαν πολύ σύντομα την κατασκευή του κοινοβιακού τους ναού για τις ανάγκες του Τάγματος και αυτό ήταν εφικτό αν γίνει δεκτό ότι κατασκευshyάσθηκε αρχικά η ξυλόστεγη δυτική πτέρυγα όπως έχουν υποθέσει αρκετοί περιηγητές που την είχαν δει πριν την ανατίναξη της το Ι85638 Μια τέτοια κατασκευή γίνεται αρκετά γρηγορόshyτερα από μια θολοσκεπή εκκλησία με σταυρο-θόλια

Η προσθήκη παρεκκλησίων κατά τη διάρshyκεια της ιπποτοκρατίας αναφέρεται συχνά στις πηγές αλλά και αναγνωρίζονται ακόμη και σήshyμερα στον ανεσκαμμένο αρχαιολογικό χώρο (πίν 329) Ο Bosio αναφέρει ότι κατά την εκλογή του μμ Pierre dAubusson το 1476 υπήρχε παρεκκλήσιο του μμ Heacutelion de Villeneuve (1319-1346) όπου προφανώς ενταshyφιάστηκε και παρεκκλήσιο του Σκευοφυλακεί-ου 3 9 Φαίνεται ότι σε αυτό οφείλεται και η ανα-ναφορά ότι ο μμ Villeneuve εκτός των άλλων έργων που έκανε (τα κάστρα του Κολλάκιου και της Βιλλανόβας -σημερινής Κρεμαστής-

στη Ρόδο της Αντιμάχειας και της Νεραντζιάς στην Κω) κατασκεύασε την εκκλησία του αγίου Αντωνίου και το παρεκκλήσιο (capella) στον κοινοβιακό ναό (del Convento) του αγίου Ιωάνshyνη 4 0

Τον καστελλάνο της Αμπόστας που έκτισε παρεκκλήσιο στον ίδιο ναό το 138541 τον μιμήshyθηκε και ο Domenico dAllemagna το 1389 με την κατασκευή ενός άλλου αφιερωμένου στην Παναγία και το προικοδότησε εκτός των άλshyλων με δύο ανεμόμυλους στον μόλο των Μύshyλων για να συντηρείται από τα εισοδήματα42

Η εκκλησία είχε καμπαναριό που αναφέρεshyται για πρώτη φορά το 1436-143743 Η θέση του στο ψηλότερο σημείο της μεσαιωνικής πόλης και το μέγεθος του -αναφέρεται ότι ήταν αρκεshyτά ψηλό- βοηθούσαν στη λειτουργία του και ως παρατηρητήριο - βίγλα για τις κινήσεις των πλοίων με επόπτευση των δυτικών και ανατοshyλικών ακτών Τα οικόσημα των μμ Pierre dAubusson (1476-1503) και του Emery dAmboise με χρονολογία στο τελευταίο 1509 δηλώνουν επεμβάσεις στο τέλος του 15ου και τις αρχές του 16ου αιώνα που προφανώς θα σχετίζονταν με πιθανή καταστροφή του κατά την πολιορκία των Τούρκων το 1480 και τον σεισμό του 1481 (πίν 330α)

Στην ίδια απεικόνιση του Rottiers από βοshyρειοδυτικά παρουσιάζεται ξανά το οικόσημο του μμ Pierre dAubusson πάνω στη δυτική όψη παρεκκλησίου στη βορειοανατολική πτέρυshyγα της εκκλησίας που υποδηλώνει ότι το καταshyσκεύασε ο ίδιος και ίσως εκεί ενταφιάσηκε Στο συμμετρικό του προς τα νότια θα πρέπει να ήταν ενταφιασμένος ο μμ Emery dAmboise (1503-1512)45 Στο κέντρο περίπου του μεσαίου κλίτους της εκκλησίας υπήρχε επιδαπέδια ταφι-κή σύνθεση του μμ Fabrizio del Carretto (1513-1521) από χρωματιστά μάρμαρα με ανάγλυφη ταφόπλακα που παρίστανε τον ίδιο και επιγραshyφή 4 6 η οποία δυστυχώς λεηλατήθηκε μετά την ανατίναξη και δεν σώζεται σήμερα επιτόπου παρά μόνο ο υπόγειος() τάφος (πίν 330β) Κατά την ανασκαφή του 1990 βρέθηκε τμήμα ενεπίγραφης επιτύμβιας πλάκας του μμ Dieudonneacute de Gozon (1346-1353)47 που σήμερα βρίσκεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Ρόshyδου και βρισκόταν πιθανώς στη ίδια εκκλησία Στον χώρο της εκκλησίας εξάλλου ήταν ενταshyφιασμένοι και άλλοι μεγάλοι μάγιστροι όπως ο Heacutelion de Villeneuve (1319-1346) ο Roger de

Pins (1355-1365) ο Philibert de Naillac (1396-

1421) ο Giovanni Battista degli Orsini (1467-

1476) και ο Guy de Blanchefort (1512-1513)48

Στο μουσείο Cluny στο Παρίσι εκτίθενται εξάλλου οι λάρνακες ή επιτύμβιες πλάκες των μμ Dieudonneacute de Gozon (1353) Pierre de

Corneillan (1355) Robert de Juillac (1376)

Jacques de Milly (1461) και του Jean Baptiste des

Ursines (ή Giovanni Baptista degli Orsini) (1476) που προέρχονται πιθανώς από την εκshyκλησία του αγίου Ιωάννη49

Σε πρόσφατη ανασκαφική διερεύνηση που έγινε στο νότιο κτίριο του δυτικού άκρου της οδού Ιπποτών αποκαλύφθηκε το βόρειο τμήμα θεμελίωσης κτίσματος που βρισκόταν στην ανατολική προέκταση της κόγχης του ιερού του κοινοβιακού ναού Η κατασκευή μοιάζει με τμήμα πεντάπλευρης κόγχης ιερού με αντηρί-δες που παραπέμπει σε ανάλογες κόγχες γοτθιshyκών ναών της Ρόδου όπως της Παναγίας του Μπούργκου Είναι πιθανό να αποτελούσε σε συνδυασμό με ένα χώρο δυτικά από αυτήν και κάτω από την κόγχη του ιερού της εκκλησίας του αγίου Ιωάννη παρεκκλήσιο όμως η ύπαρshyξη νεότερης ιδιωτικής κατοικίας στη θέση του ιερού της εκκλησίας εμποδίζει δυστυχώς την περεταίρω ανασκαφική έρευνα50

Κτίσματα που είχαν άμεση σχέση με τον κοιshyνοβιακό ναό ήταν και η laquocanonicaraquo η έδρα του πριοράτου η κατοικία δηλαδή του μεγάλου

πριόρη του Αγίου Ιωάννη Αυτή βρισκόταν σε όροφο πάνω από την καμαροσκέπαστη στοά (lonium) που συνέδεε την εκκλησία με το παλάshyτι του μεγάλου μαγίστρου και τη βιβλιοθήκη του Τάγματος (libreria) που υποθέτουμε ότι ήταν το γωνιακό κτίριο της οδού Ιπποτών στο οποίο ήδη αναφερθήκαμε Τα κτίρια της βιβλιοshyθήκης και της στοάς υπήρχαν το 1437 όταν δόshyθηκε η άδεια από το μμ Antoni de Fluvian στον πριόρη του Αγίου Ιωάννη Jean Morel και αργόshyτερα αρχιεπίσκοπο Ρόδου (Colossensis) να επιshyσκευάσει τα δύο δωμάτια που παραχωρήθηκαν για να τα μετατρέψει σε πριοράτο5 1

Η μικρογραφία του Caoursin που απεικονίshyζει τον σεισμό του 1481 κατά τη διάρκεια κάshyποιας λειτουργίας στην εκκλησία του αγίου Ιωshyάννη δείχνει ότι δεν είχε πάθει σοβαρές ζημιές από την πρόσφατη πολιορκία του 1480 όπως τα περισσότερα κτίρια της περιοχής52 (πίν 331α) Φαίνεται επίσης πιθανό να μην καταshyστράφηκε ούτε κατά τη β πολιορκία των Τούρshyκων το 1522 αφού λειτούργησε αμέσως μετά την κατάκτηση ως το μεγάλο τζαμί της Ρόδου Είναι επίσης πιθανό το καμπαναριό εκτός από τις ζημιές που είχε υποστεί στην πρώτη πολιορshyκία όπως ήδη αναφέρθηκε να υπέστη σοβαρές φθορές και κατά τη β πολιορκία καθώς λείshyπουν από τις απεικονίσεις του 19ου αιώνα οι επάνω όροφοι και έχει κατασκευασθεί εκεί ο μιshyναρές του τζαμιού Αλλωστε η στρατηγική σηshyμασία η θέση και η προβολή του από παντού το καθιστούσαν πρώτο στόχο των αντιπάλων

(πίν 331β) Όταν στο τέλος του 1522 οι ιππότες αναχώshy

ρησαν από τη Ρόδο μετά τη β πολιορκία και σύμφωνα με τη συνθηκολόγηση της παράδοσης της πόλης στους Τούρκους πήραν μαζί τους όλα τα ιερά λείψανα και κειμήλια και φυσικά πρωτίστως του Αγίου Ιωάννη53

Το μέγεθος και η θέση του ναού ήταν ιδιαίshyτερα προβεβλημένη και εξυπηρετούσε άμεσα τους στόχους των Τούρκων οι οποίοι τον μετέshyτρεψαν σε laquoμεγάλο τζαμίraquo της πόλης Πρόσθεshyσαν για τον σκοπό αυτό ένα μεγάλο laquoμιχράμπraquo που καταλάμβανε όλο το πλάτος στο ανατολιshyκό άκρο του μεσαίου κλίτους διαγωνίως σύμshyφωνα με την κατεύθυνση της Μέκκας ίχνη της βάσης του οποίου διατηρούνται στον ανασκαshyφικό χώρο (πίν 329) Οι μουσουλμάνοι σεβάshyστηκαν γενικά το μνημείο και διατήρησαν ότι υπήρχε σε αυτό παρά τους βανδαλισμούς που έκαναν οι γενίτσαροι όταν κατέλαβαν τη Ρόδο και εισήλθαν στο καθολικό στους τάφους των μμ DAubusson και DAmboise54 Με τη μεταshyτροπή του σε τζαμί έπαψε να αποτελεί προσκύshyνημα των χριστιανών που απαγορευόταν να ειshyσέλθουν όπως συνέβη εξάλλου και με όλες τις εκκλησίες της μεσαιωνικής πόλης που μετατράshyπηκαν σε τζαμιά Η μοίρα ήταν σκληρή και έπειτα από δύο αιώνες που λειτουργούσε ως κοινοβιακός ναός και τρεισήμισυ περίπου αιώshyνες που λειτουργούσε ως τζαμί το μνημείο εξαshyφανίσθηκε άδοξα Η υπόθεση του Rottiers όταν το επισκέφθηκε στις αρχές του 19ου ακονα ότι

ίσως να ήταν ο τελευταίος χριστιανός που είχε εισέλθει σε αυτό φαίνεται να επαληθεύθηκε55 Λίγα χρόνια μετά το 1856 ανατινάχθηκε και οι μόνες απεικονίσεις που έχουμε από το εσωτεριshyκό του και τις διακοσμήσεις είναι αυτές που περιέχονται στον κατάλογο του5 6 Οι πληροφοshyρίες για την έκρηξη στην πυριτιδαποθήκη του καμπαναριού από κεραυνό και οι περιγραφές για τη μεγάλη καταστροφή του μνημείου και της συνοικίας εκτός από το θανατικό που έσπειρε57 πλαισιώνονται από απεικονίσεις που δείχνουν παραστατικά το μέγεθος της καταshyστροφής58

Τα ερείπια θα πρέπει να λεηλατήθηκαν συshyστηματικά όπως φάνηκε από την ανασκαφή αλλά και από τα ευρήματα που υπάρχουν στα μουσεία του Cluny και της Ρόδου και τα τεμάshyχια σε δεύτερη χρήση (spolia) που χρησιμοποιshyήθηκαν στα γύρω μνημεία59

Πάνω στα συντρίμια η τούρκικη διοίκηση έκτισε λίγα χρόνια αργότερα το 1876 ένα νεοshyκλασικό σχολείο αρχιτεκτονικό κόσμημα της πόλης της Ρόδου που κινδυνεύει σήμερα να καshyταρρεύσει και έχει άμεση ανάγκη αναστηλωτιshy

κών επεμβάσεων Η διαμόρφωση της αυλής και του περιβάλλοντος χώρου του φαίνεται ότι ολοκληρώθηκε το 188560

Κατά τη διάρκεια των ανασκαφικών διερευshyνήσεων από την ιταλική διοίκηση με τον Pietro Lojacono μεταξύ των ετών 1932-1934 ήρθαν στο φως αρκετά στοιχεία που τον οδήγησαν στη γραφική αναπαράσταση του μνημείου61 Μια νεροποντή τον Νοέμβριο του 1989 προξέshyνησε την κατάρρευση μεγάλου τμήματος του ανατολικού μανδρότοιχου του σχολείου και έτσι ξεκίνησε μια συστηματική ανασκαφή που έφερε στο φως ότι απέμεινε από την εκκλησία του αγίου Ιωάννη τα γύρω από αυτήν κτίσμαshyτα και τμήμα της νότιας οχύρωσης του βυζαντιshyνού κάστρου (και μετέπειτα Κολλάκιου)62 (πίν 332α)

Η διαμόρφωση του κοινοβιακού ναού του αγίου Ιωάννη και της ευρύτερης περιοχής μεταshyξύ του παλατιού του μεγάλου μαγίστρου και του τζαμιού του Σουλεϊμάν καθώς και η αποshyκατάσταση του νεοκλασικού σχολείου με ένταshyξη νέας χρήσης συμβατής με τον χαρακτήρα του χώρου θα παίξει καθοριστικό ρόλο στην

ανάδειξη του63 (πίν 332β) Χαρακτηριστικό παράδειγμα ένταξης στη

σύγχρονη ζωή της πόλης αποτελεί η πρόσφατη διαμόρφωση των ερειπίων της εκκλησίας της Παναγίας του Μπούργκου ως κοινόχρηστος χώρος ειδικών πολιτιστικών εκδηλώσεων ελεύθερος στο κοινό (πίν 333α 333β)

Η πρώτη γραπτή αναφορά που σχετίζεται με την Παναγία του Μπούργκου συναντάται στον Bosio όταν με την ευκαιρία του θανάτου του μμ Heacutelion de Villeneuve το 1346 κάνει μνεία των σημαντικότερων έργων του με πρώτη την laquoωραιότατηraquo (bellissima) εκκλησία στην πόλη ή το μπούργκο της Ρόδου (nella cittagrave) και όχι στο κάστρο της αφιερωμένη στην Παναγία (della gloriosa Vergine Maria)64

To πιο laquoχειροπιαστόraquo στοιχείο για τη χροshyνολόγηση του μνημείου είνα τα υπολείμματα τοιχογραφίας που είχαν δει ο Rottiers65 στις αρχές του 19ου αιώνα και οι Gabriel και Balducci66 στις αρχές του 20ού και σήμερα ελάshyχιστα διακρίνονται στη νοτιοδυτική γωνία του

(πίν 334α) Η τοιχογραφία περιείχε οικόσημα των πρώτων μμ της Ρόδου Villaret (1309-1319) Villeneuve (1319-1346) Gozon (1346-1353) και Corneillan (1353-1355) και οδηγεί στην υπόθεση ότι ο ναός κατασκευάσθηκε το α μισό του 14ου αιώνα Το μέγεθος του επιβάλλει μια μεγάλη χρονική διάρκεια στην κατασκευή του γεγονός σύνηθες σε όλους τους γοτθικούς καθεδρικούς ναούς ενώ απαιτεί και μεγάλες δαπάνες που δικαιολογούν καθυστερήσεις για την εξεύρεση των χρημάτων Στην ίδια χρονοshyλόγηση καταλήγει και ο Balducci μετά και την ανάλυση με συγκριτική μέθοδο του τρόπου δόshyμησης και της γλυπτικής διακόσμησης του μνηshyμείου67

Η εκκλησία της Παναγίας του Μπούργκου φαίνεται ότι αποτελούσε μέρος ενός μεγαλύτεshyρου ιδρύματος με κτήματα σπίτια και νοσοκοshyμείο όπου υπηρετούσαν οι αδελφοί του Τάγμαshyτος όπως μας πληροφορούν δύο έγγραφα του 134668 και του 134969 Σε μεταγενέστερο έγγραshyφο του 1437 αναφέρεται ένας laquoμεγάλος κήπος

της πλατείαςraquo (megalo quippo platea) και σπίshyτια (διώροφα και μονώροφα) της δικαιοδοσίας της εκκλησίας της Παναγίας στο μπούργκο της Ρόδου που επιβεβαιώνουν το γεγονός70

Πράγματι μέχρι σήμερα διατηρείται στα νόshyτια και σε επαφή με την εκκλησία ένας ελεύθεshyρος χώρος που χρησιμεύει ως δημοτικό πάρκο γνωστό ως laquoπάρκο Αλχαδέφraquo χώρος που δεν έχει κτιστεί ποτέ σύμφωνα με δοκιμαστικές ανασκαφικές διερευνήσεις Ίσως ο ίδιος χώρος αποτελεί και τον μεσαιωνικό laquoμεγάλο κήπο της πλατείαςraquo7 1 (πίν 334β)

Επίσημα ως εκκλησία της Παναγίας του Μπούργκου αναφέρεται συχνά το 136372 το 138273 το 143274 το 143575 το 145376 το 151277

και το 152278 Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάshyζουν οι επωνυμίες της εκκλησίας της Παναγίας στο Μπούργκο με διαφορετικά επίθετα όπως Παναγία του Ελέους (Beata Maria Misericordia Burgi Rodi)79 ενώ προβλήματα δημιουργούν στην ταύτιση τους με τα σημερινά μνημεία της

πόλης οι πληροφορίες για εκκλησία της laquoΠαναshyγίας της Μητρόποληςraquo στο μπούργκο της Ρόshyδου ή Beata Maria de Metropoli για την ορθόshyδοξη μητρόπολη δηλαδή

Η προσθήκη έξι αλλεπάλληλων ταφικών πιshyθανώς παρεκκλησίων προς τα νότια και η ένταshyξη επτά τάφων με ταφικές κόγχες στο βόρειο και μιας κόγχης στον δυτικό τοίχο της εκκληshyσίας της Παναγίας του Μπούργκου δείχνει την έντονη παρουσία του μνημείου στη ζωή της πόshyλης της Ρόδου (πίν 335) Η εύρεση μέσα σε τάφο στο δεύτερο από δυτικά παρεκκλήσιο δίshyπλα στη νότια είσοδο της εκκλησίας ενός οικο-σήμου της οικογένειας του μμ Pierre de Corneillan (1353-1355) και τμήματος επιγραφής με χρονολογία που ανάγεται στο 1377 μέσα σε τάφο του βόρειου τοίχου δείχνουν ότι οι επεμshyβάσεις αυτές άρχισαν ήδη από τον 14ο αιώνα Η επιτύμβια πλάκα εξάλλου του γιου του Ιωάνshyνη βαρόνου της Μόρφου (διαστ 067x158 μ) που βρέθηκε στον χώρο της εκκλησίας κατά την

ιταλοκρατία και εκτίθεται σήμερα στο Αρχαιοshyλογικό Μουσείο στο ιπποτικό νοσοκομείο της Ρόδου έχει χρονολογία 1365-1368 και προέρχεshyται πιθανότατα από κάλυμμα αρκοσολίου δίshyπλα στη βόρεια είσοδο Σε ομαδικό τάφο στο νοτιότερο κεντρικό παρεκκλήσιο βρέθηκε θηshyσαυρός με νομίσματα εκ των οποίων τα πιο πρόσφατα ανήκουν στην περίοδο των μμ Fabrizio del Carretto (1513-1521) και των σουλshyτάνων Βαγιαζήτ και Σελήμ (1480-1520) Ο τρόshyπος της βιαστικής ομαδικής ταφής σαράντα πεshyρίπου ατόμων και η ένδειξη ότι οι σκελετοί ανήκουν σε νεαρά άτομα οδηγούν στην ερμηshyνεία ότι οφείλεται σε αιφνίδιο θάνατο σε ταshyραγμένη περίοδο και θα μπορούσε να αποδοθεί στην πολιορκία της πόλης από τους Τούρκους το 152281 Αναφέρεται εξάλλου ότι στο παρεκshyκλήσιο του αγίου Βερναρδίνου στην Παναγία του Μπούργκου Δεν είναι εύκολο να προσδιοshyρισθεί ακριβώς το παρεκκλήσιο του αγίου Βερshyναρδίνου όπου ενταφιάσθηκε ο μεγάλος com-mandeur Fra Gabriel de Pommerol κατά τη διάρshyκεια της πολιορκίας του 152282

Πολλές πληροφορίες αντλούμε από τις μιshyκρογραφίες του Caoursin του 1483 όπου η Παshyναγία του Μπούργκου εμφανίζεται επανειλημshyμένα και ιδιαίτερα σε εκείνη που ο μμ Pierre dAubusson συζητά με τους ιππότες στην Οβριακή μπροστά από την εκκλησία (πίν 336α) Στις τρεις κόγχες του ιερού γίνονται αντίστοιχα τρεις λειτουργίες συγχρόνως με άλshyλες δύο στα δύο παράλληλα προς τα νότια παshyρεκκλήσια της εκκλησίας Η βορεινή πύλη μεγεshyθύνεται προκειμένου ο ζωγράφος να παρουshyσιάσει τα γεγονότα μέσα στην εκκλησία και τις προσευχές των πιστών για την αίσια έκβαση της πολιορκίας Η πύλη αυτή είναι μεταγενέστερη επέμβαση σε σχέση με την κατασκευή της εκκληshyσίας και η ανατολική παραστάδα της στηρίζε-

ται πάνω σε προγενέστερο τάφο που κατήργηshyσε στο τρίτο από δυτικά σταυροθόλιο όπως φάνηκε κατά τις πρόσφατες εργασίες Η διάshyνοιξη της συνδυάζεται με τις αλλαγές στην ποshyλεοδομική οργάνωση της περιοχής κατά τον 14ο και 15ο αιώνα και τη μετατόπιση του άξοshyνα της πλατείας οδού της αγοράς μπροστά από τη βόρεια όψη της εκκλησίας και όχι κατά μήshyκος το παραλιακού τείχους83 Στην περιοχή βόshyρεια της εκκλησίας βρέθηκαν τάφοι που δηλώshyνουν τη χρήση του χώρου προγενέστερα ως νεshyκροταφείου Η μετατόπιση αυτή συνδυάστηκε με την οικοδόμηση νέων κτιρίων και οικοδομιshyκών τετραγώνων μεταξύ της εκκλησίας και του παραλιακού τείχους όπως το ιπποτικό laquoΝαυshyαρχείοraquo επί μμ DAubusson (1476-1503) λίγα μέτρα δυτικότερα και η οικία Giovanni Manelli ακριβώς απέναντι84

Κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας φαίνεshyται ότι η εκκλησία δεν χρησιμοποιήθηκε όπως όλες οι άλλες ως μουσουλμανικό τέμενος Η γκραβούρα του Rottiers παρουσιάζει το μνηshyμείο σε ερειπιώδη κατάσταση στις αρχές του 19ου αιώνα και αποδίδεται λανθασμένα στον Αγιο Μάρκο85 (πίν 336β) Αβίαστα επομένως οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ίσως καταστράφηκε κατά την πολιορκία του 1522

Ωστόσο όταν ο Η Balducci μελετούσε το μνημείο στις αρχές του 20ού αιώνα ο εσωτερι-κός χώρος είχε πληρωθεί από έξι κατοικίες86

(πίν 337α) Η ιταλική διοίκηση με στόχο την ανάδειξη των μεσαιωνικών δυτικών μνημείων της Ρόδου απαλλοτρίωσε αυτές τις ιδιοκτησίες και καθαίρεσε τα νεότερα κτίσματα Προχώρηshyσε στη συνέχεια στη μερική αποκατάσταση της ανατολικής πτέρυγας εσωτερικά και στη στερέshyωση των ερειπίων (πίν 337β) Δυστυχώς όμως δεν ολοκληρώθηκαν οι εργασίες και δεν αποκαshyταστάθηκαν οι εξωτερικές όψεις ιδιαίτερα η

δυτική κυρία όψη και η ανατολική που έχουν καλυφθεί από νεότερα κτίσματα της τουρκοshyκρατίας

Το ρυθμιστικό σχέδιο (piano regolatore) της μεσαιωνικής πόλης που συντάχθηκε το 1936 προέβλεπε τη διάνοιξη περιφερειακής εσωτεριshyκής οδού και μεγάλων δρόμων τη δημιουργία πάρκων και πλατειών για την εξυπηρέτηση των αυτοκινήτων και τη laquoβελτίωσηraquo των συνθηκών διαβίωσης των κατοίκων8 7 Ως εκ τούτου η προτεινόμενη διάνοιξη νέας πύλης στη νοτιοαshyνατολική οχύρωση προς το λιμάνι της Ακα-ντιάς και δρόμου που θα έφτανε διασχίζοντας το πάρκο Αλχαδέφ (τον laquoμεγάλο κήπο της πλαshyτείαςraquo) μέχρι την εκκλησία της Παναγίας του Μπούργκου υλοποιήθηκε αμέσως Η ελληνική διοίκηση στη συνέχεια θεώρησε ιδανική τη διέshyλευση του ίδιου δρόμου εγκάρσια μέσα από την εκκλησία στο κατεστραμμένο μεσαίο τμήμα της και τη διάνοιξη νέας πύλης της Παναγιάς στο παραλιακό τείχος το 1955 επί δημαρχίας Φωτάρα και με την έγκριση της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας (πίν 338α)

Ολοκληρώθηκε έτσι η διακοπή στα δύο της μεσαιωνικής πόλης στην περιοχή της Οβριακής συνοικίας Η Παναγία του Μπούργκου έμεινε έκτοτε γνωστή με το όνομα laquoκομμένη εκκληshyσιάraquo ενώ ο κόσμος δύσκολα αναγνώριζε ότι επρόκειτο για δύο τμήματα της ίδιας εκκλησίας εκατέρωθεν της οδού Αλχαδέφ Η ελάφρυνση της κυκλοφορίας του λιμανιού μέσω της οδού Αλχαδέφ θεωρήθηκε τότε σημαντικότερη από την καταστροφή της εκκλησίας και τη διάσπαση της λειτουργίας της συνοικίας του αγίου Παshyντελεήμονα Δυστυχώς όμως το γεγονός δεν

απέτρεψε τη διαπλάτυνση του παραλιακού δρόshyμου και την καταστροφή της μεσαιωνικής διαshyμόρφωσης του προτειχίσματος της παραλίας για τις κυκλοφοριακές ανάγκες της σύγχρονης πόλης

Τα τελευταία δεκαπέντε χρονιά υπήρξαν επίμονες προσπάθειες από την Αρχαιολογική Υπηρεσία για την αποκατάσταση και την ενοshyποίηση της εκκλησίας Στα πλαίσια των κυκλοshyφοριακών ρυθμίσεων από το 1989 έως το 1994 είχε προταθεί επανειλημμένα η απαγόρευση της κυκλοφορίας στο συγκεκριμένο τμήμα της οδού Αλχαδέφ αλλά είχε βρει σθεναρή αντίσταση από τις άλλες τοπικές υπηρεσίες Όταν ξεκίνηshyσε το έργο της κατασκευής των υπογείων διshyκτύων και αποκατάστασης των οδοστρωμάτων στη μεσαιωνική πόλη το 1994 το όνειρο της καshyτάργησης της διέλευσης των αυτοκινήτων από την Παναγία του Μπούργκου έγινε πραγματιshyκότητα (πίν 338β) Η προβλεπόμενη ανασκαφή προκειμένου να περάσουν τα υπόγεια δίκτυα έκλεισε την κυκλοφορία των αυτοκινήτων διαshyμέσου της εκκλησίας Η ολοκλήρωση σε τρία περίπου χρόνια της ανασκαφής και της διαμόρshyφωσης της εκκλησίας με την ενοποίηση των δύο τμημάτων της την ελεύθερη επίσκεψη τη διέλευση των πεζών και τη διοργάνωση ειδικών μουσικών εκδηλώσεων καθώς και η θετική αποδοχή του έργου ακόμα και από τους πολέshyμιους καταστηματάρχες ανέτρεψαν το αρνητιshyκό κλίμα και έδωσαν έναν ευχάριστο επίλογο88 Μένουν ακόμη αρκετές εργασίες για την αποshyκατάσταση του μνημείου οι οποίες ήδη εκτεshyλούνται και αναμένεται σε λίγα χρόνια να αναshyδειχθεί ακόμη περισσότερο

Αντιπροσωπευτικότερη και των τριών πα-ραδειγμάτων γοτθικής αρχιτεκτονικής στη Ρόδο είναι η εκκλησία της Παναγίας του Μπούργκου Ο αρχικός της τύπος ήταν τρίκλι-τη βασιλική με δύο τοξοστοιχίες από τέσσερις κολώνες και οξυκόρυφα τόξα και γενικές διαshyστάσεις 27x36 μ (πίν 339α) Το ιερό αποτελείshyται από τρεις πεντάπλευρες κόγχες Όλη η εκshyκλησία ήταν στεγασμένη από γοτθικά σταυρο-θόλια με διαγώνιες νευρώσεις σύνθετης διατοshyμής (κυκλικής με μικρή προεξοχή στο μέσον) ευρύτατα διαδεδομένες και στη Ρόδο Οι πεντάshyπλευρες κόγχες του ιερού είναι στεγασμένες με θόλους που διαθέτουν ακτινωτές νευρώσεις ανάλογης διατομής Οι νευρώσεις του ιερού και της ανατολικής και δυτικής πλευράς εσωτερικά καταλήγουν σε κιονίσκους κυκλικής διατομής προσαρτημένους στους τοίχους με επίκρανα Οι νευρώσεις ωστόσο της βόρειας και νότιας πλευράς εφέροντο με φουρούσια αντεστραμμέshyνου ημιοκτάπλευρου κώνου στο ύψος των κιοshyνόκρανων και όχι με κιονίσκους89 Δύο-τρία φουρούσια βρέθηκαν στον χώρο της εκκλησίας ενώ ένα άλλο επισημάνθηκε στη θέση του στον νότιο τοίχο αλλά είναι κομμένο Οι κίονες είshyχαν μεγάλη διάμετρο (130 μ) και κιονόκρανα σύνθετης κοιλόκυρτης διατομής και έφεραν τα τόξα και τις διαγώνιες νευρώσεις Ένας διασώ-θηκε στη θέση του ενώ βρέθηκε μεγάλος αριθshyμός αρχιτεκτονικών μελών από τους δόμους και τα κιονόκρανα άλλων στον ίδιο χώρο Στην ανασκαφή βρέθηκαν τα ίχνη ενός ακόμη κίονα και τα θεμέλια δύο άλλων Οι μεταγενέστερες επεμβάσεις φαίνεται να εξαφάνισαν τα ίχνη των άλλων τεσσάρων Δυστυχώς δεν σώζεται ούτε ένα σταυροθόλιο του κυρίως ναού παρά μόνο ελάχιστα τμήματα στην ανατολική και δυshyτική πλευρά

Εξωτερικά η εκκλησία στη βόρεια και νότια πλευρά καθώς και στις κόγχες του ιερού έφερε απλές ορθογώνιες αντηρίδες Μερικές διατηshyρούνται στη θέση τους ενώ τα θεμέλια των υπο-

λοιπών αποκαλύφθηκαν κατά την ανασκαφή Το πάχος της λιθοδομής είναι περίπου 090 μ και στη βάση μεγαλύτερο κατά 010 μ στη βόshyρεια νότια και ανατολική πλευρά σχηματίζοshyντας εξωτερικά μια προεξοχή σε ύψος 1 μ πεshyρίπου από το δάπεδο

Το μεσαίο κλίτος ήταν ψηλότερο και έφερε έναν φεγγίτη κυκλικό στο δυτικό μέτωπο του σταυροθολίου) ίχνη του οποίου διατηρούνται και πιθανώς οξυκόρυφους στη βόρεια και τη νότια πλευρά πάνω από το δώμα των πλάγιων κλιτών όπως δείχνουν οι μικρογραφίες του Caoursin Δεν υπάρχουν ενδείξεις για ξύλινη στέγη πάνω από τα σταυροθόλια όπως γίνεται στους γοτθικούς καθεδρικούς ναούς αντίθετα τα σωζόμενα ίχνη δείχνουν ότι οι απολήξεις των όψεων εξωτερικά προς τα άνω ακολουθούshyσαν τη γραμμή των οξυκόρυφων τυμπάνων των σταυροθολίων και όχι τριγωνικά αετώματα σύμφωνα με τον Balducci90 Τα πλάγια κλίτη έφεραν λεπτά και υψηλά οξυκόρυφα παράθυρα στη βόρεια και τη νότια πλευρά και έναν ρομ-βοειδή φεγγίτη στο τύμπανο του σταυροθολίου στη δυτική όψη Από τρία αντίστοιχα παράθυshyρα έφεραν και οι κόγχες του ιερού Το δάπεδο της εκκλησίας ήταν στρωμένο πιθανώς με μαρ-μαρόπλακες λάρτιου λίθου όπως δείχνουν τα κατώφλια της βόρειας και της δυτικής εισόδου Το δάπεδο του ιερού ήταν υπερυψωμένο κατά 4-5 σκαλοπάτια91 Στην τελική της μορφή η εκshyκλησία είχε τρεις πύλες Εκτός της βόρειας ορshyθογώνιας η κεντρική οξυκόρυφη πύλη πλάshyτους 250 μ καταλαμβάνει το μέσον της δυτιshyκής όψης που σήμερα είναι φραγμένη από γειshyτονική ιδιοκτησία Μία δεύτερη οξυκόρυφη θύρα αντιστοιχεί στο δεύτερο από δυτικά σταυshyροθόλιο του νότιου κλίτους και επικοινωνεί με το πάρκο Αλχαδέφ τον laquoμεγάλο κήπο της πλαshyτείαςraquo

Η ένταξη των επτά ταφικών κογχών στο πλάτος του βόρειου τοίχου έγινε μετά την καshyτασκευή της εκκλησίας όπως φαίνεται από τον

τρόπο κατασκευής τους Η επίστεψη τους θα πρέπει να ήταν οξυκόρυφα τόξα σύμφωνα με το ίχνος της δεύτερης από τα δυτικά κόγχης που διατηρείται Το ίδιο εξάλλου συμβαίνει και στην εκκλησία της Παναγίας του Κάστρου

Σημαντική αλλαγή στην τυπολογία αλλά και στην εξωτερική εμφάνιση επέφερε η προσθήκη των νότιων παρεκκλησίων (πίν 339β) Η χρήση τους θα πρέπει να ήταν ταφική παράλληλα με τη λειτουργία τους ως παρεκκλήσια όπως συshyνηθίζεται σε καθεδρικούς ναούς Προστέθηκαν συνολικά έξι παρεκκλήσια Το τρίτο και το τέshyταρτο από ανατολικά και σε άμεση επαφή με τον νότιο τοίχο της εκκλησίας μπορούν να αναχθούν περίπου στο β μισό του Μου αιώνα με βάση το οικόσημο της οικογένειας Corneillan Νοτιότερα προστέθηκε ένα ακόμη σύμφωνα με οικοδομικές παρατηρήσεις το οποίο όπως φαίνεται από τη μικρογραφία του Caoursin προϋπήρχε του 1480 (πίν 336α) Τα υπόλοιπα θα πρέπει να ανήκουν στην περίοδο 1480-1522 Για την ενοποίηση τους με την κυshyρίως εκκλησία διανοίχθηκαν μεγάλα οξυκόρυshyφα τόξα εκτός του νοτιοανατολικού και του νοτιοδυτικού παρεκκλησίου που είναι ημικυshyκλικά

Τα αρχιτεκτονικά μέλη που βρέθηκαν κατά την ανασκαφή και στον περιβάλλοντα χώρο και τα διατηρημένα παρεκκλήσια τεκμηριώνουν ότι ήταν στεγασμένα από σταυροθόλια με διαγώshyνιες νευρώσεις Οι νευρώσεις αυτές κατέληγαν σε φουρούσια Τα τρία φουρούσια που βρέθηshyκαν στο χώρο έχουν σφαιρική απόληξη προς τα κάτω με ίχνη ανάγλυφων οικοσήμων και θα πρέπει να ανήκαν στο μεσαίο και νοτιότερο παshyρεκκλήσιο

Η εμφανής δυτική προέλευση της γοτθικής αρχιτεκτονικής της εκκλησίας αν και απλουshyστευμένη δηλώνει τους χορηγούς της που θα πρέπει να ήταν ιππότες ή φράγκοι αστοί καθώς και τη χρήση της ως ναού των καθολικών Υπάρχουν ωστόσο στοιχεία που παραπέμπουν

και στη βυζαντινή αρχιτεκτονική όπως οι τρεις κόγχες του ιερού Αυτή η τυπολογική συνύπαρshyξη είχε προηγηθεί στα Ιεροσόλυμα και την Κύshyπρο Ανάλογος σε κάτοψη τουλάχιστον είναι ο ναός του αγίου Νικολάου στην Αμμόχωστο του 13ου αιώνα της εποχής του Lousignan92 Είshyναι πολύ πιθανό Κύπριοι τεχνίτες να εργάστηshyκαν στη Ρόδο και το αντίστροφο καθώς εκτός από τις πολιτικές οι οικονομικές και εμποριshyκές σχέσεις των δύο νησιών ήταν έντονες Η ιστορία του Τάγματος των Ιπποτών του αγίου Ιωάννη των Ιεροσολύμων εξάλλου ερμηνεύει το γεγονός αυτό Μετά τους Αγίους Τόπους το Τάγμα παρέμεινε για λίγα χρόνια στην Κύπρο πριν εγκατασταθεί οριστικά στα Δωδεκάνησα ενώ κατά την περίοδο της διαμονής των ιπποshyτών στη Ρόδο διατηρούσαν laquoκομενταρίαraquo στο Κολόσσι Έτσι τα δυτικά πρότυπα που εφαρshyμόσθηκαν στη Ρόδο τον 14ο αιώνα είχαν laquoφιλshyτραριστείraquo από τις επιδράσεις της αρχιτεκτονιshyκής των Αγίων Τόπων και της Κύπρου Η διαshyμόρφωση στη συνέχεια μιας τοπικής αρχιτεshyκτονικής έκφρασης με κύρια υστερογοτθικά και τοπικά χαρακτηριστικά καθιερώνεται τον 15ο αιώνα9 3

Ανάλογη εκκλησία θα πρέπει να ήταν η αρshyχική φάση της εκκλησίας των αγίων Αποστόshyλων στο παλιό Συσσίτιο από την οποία δυστυshyχώς το μόνο που διατηρείται όρθιο είναι μια κολώνα ενταγμένη σε μεταγενέστερο εκκλησάshyκι της περιόδου 1480-152294 Μικρότερη τυποshyλογική συγγένεια παρουσιάζει με τις μονόχώ-ρες βασιλικές στεγασμένες με σταυροθόλια όπως η Παναγία της Φιλερήμου η Παναγία της Νίκης οι Αγιοι Θεόδωροι και η δεύτερη φάση της εκκλησίας των αγίων Αποστόλων95

Στον κοινοβιακό ναό του αγίου Ιωάννη χρηshyσιμοποιήθηκε αρχικά ο τύπος της τρίκλιτης ξυ-λόστεγης βασιλικής για την κυρίως εκκλησία με εγκάρσιο κλίτος και ορθογώνιας κάτοψης ιερό στεγασμένα με γοτθικά σταυροθόλια με

διαγώνιες νευρώσεις (πίν 329) Τα κλίτη του κυρίως ναού διαχωρίζονται από δύο τοξοστοι-χίες με τέσσερις κυλινδρικές κολώνες Το μεshyσαίο κλίτος ήταν υπερυψωμένο και φωτιζόταν από τη βόρεια και τη νότια πλευρά με οξυκόρυshyφους φεγγίτες πάνω από τη στέγη των πλάγιων κλιτών και από κυκλικούς στα μέτωπα της αναshyτολικής και δυτικής πλευράς (πίν 330α) Η δίρριχτη στέγη του κεντρικού κλίτους διαμορshyφωνόταν εσωτερικά με ημικυλινδρική ξύλινη οροφή (πίν 328β) Τα πλάγια κλίτη ήταν στεγαshyσμένα με μονόρριχτη στέγη καλυμμένη με κεshyραμίδια

Το εγκάρσιο κλίτος και το ιερό θα πρέπει να ανήκαν και αυτά στην αρχική φάση όπως δείshyχνει ο τρόπος δόμησης και σύνδεσης τους με τον κυρίως ναό Αποτελούνταν από τρία σταυshyροθόλια που αντιστοιχούσαν στα κλίτη και ένα τέταρτο στο ιερό Εφέροντο από την εξωτεshyρική τοιχοποιία και από σύνθετους πεσσούς με κιονίσκους που αντιστοιχούσαν στα οξυκόρυshyφα τόξα επικοινωνίας και τις διαγώνιες νευρώshyσεις Το μεσαίο σταυροθόλιο ήταν πιο ψηλό από τα άλλα και χαμηλότερο από τη στέγη του μεσαίου κλίτους και του κυκλικού φεγγίτη

Το ιερό και το εγκάρσιο κλίτος φαίνεται ότι φωτίζονταν με μεγάλα οξυκόρυφα παράθυρα αντίστοιχα με τον υπόλοιπο ναό

Κάτω από την κόγχη του ιερού διερχόταν σε χαμηλότερο επίπεδο -λόγω της διαμόρφωσης του εδάφους- στοά επικοινωνίας της νότιας πεshyριοχής της εκκλησίας με τη βόρεια καθώς και με το παλάτι του μεγάλου μαγίστρου μέσω της laquoλόντζιαςraquo (ανοικτής στοάς με σταυροθόλια στο άνω άκρο της οδού Ιπποτών) (πίν 340α) Από την ίδια στοά και κάτω από την κόγχη του ιερού είχε πιθανώς πρόσβαση παρεκκλήσιο ή κρύπτη τμήμα της βάσης του οποίου αποκαλύshyφθηκε κατά τη διάρκεια της πρόσφατης αναshyσκαφής

Κάτω από το εγκάρσιο κλίτος διατηρούνται τα ερείπια τριών ημιυπόγειων χωρών αντί-

στοίχων με τα τρία σταυροθόλια του ορόφου που στεγάζονταν με θόλους και κατά πάσα πιshyθανότητα χρησίμευαν ως αποθήκες ή υπόγειες κρύπτες (πίν 332α 332β)

Κατά τη διάρκεια της ιπποτοκρατίας η εκshyκλησία δέχθηκε πολλές προσθήκες όπως γίνεshyται φανερό από τις πηγές τις γκραβούρες και τα ευρήματα είναι όμως αρκετά δύσκολο να αναπαρασταθούν με ακρίβεια και να γίνει απόshyλυτα σαφής η τελική μορφή του μνημειακού συshyγκροτήματος και ο αριθμός των παρεκκλησίων

Ο P Lojacono το 1935 προσπάθησε -μετά από ενδεικτικές αρχαιολογικές τομές και μελέshyτη των πηγών- να αναπαραστήσει το συγκρότηshyμα γραφικά (πίν 340β) Υπέθεσε τότε ότι προshyστέθηκαν οκτώ χώροι στο επίπεδο της εκκληshyσίας και γύρω από το εγκάρσιο κλίτος και το ιερό96 Σύμφωνα με τις πρόσφατες αποκαλύψεις από την ανασκαφή και τις έρευνες των πηγών μπορούμε να κάνουμε μια καινούρια υπόθεση για τις προσθήκες και την πιθανή χρήση τους Έτσι το πλάτος της κάτοψης της τετράπλευρης κόγχης του ιερού δεν πρέπει να ήταν μεγαλύτεshyρο από το μεσαίο κλίτος ενώ το νότιο παρεκshyκλήσιο του Villeneuve σύμφωνα με τον Ρ Lojacono στο ύψος του εγκάρσιου κλίτους ήταν μεγαλύτερων διαστάσεων και φαίνεται ότι μετέτρεψε τον τρόπο επικοινωνίας και κάλυψε το νότιο δρομάκι πλάι από την εκκλησία που ήταν στρωμένο με πωρόπετρες (πίν 329) Θα πρέπει επίσης να υποθέσουμε σύμφωνα με τα στοιχεία που βρήκε ο P Lojacono ότι δεν πρέshyπει να υπήρχε κτίσμα στη θέση του βορειότερουraquo προσκτίσματος του laquoθησαυροφυλακείουraquo (tesoro della chiesa) αλλά να ήταν άκτιστο ενώ στη θέση του αμέσως νοτιότερου παρεκκλησίου (capella della Sagrestia) ήταν η κατοικία του πριόρη ή laquocanonicaraquo στα μέσα του 15ου αιώνα όπως έχει προαναφερθεί Μπορούμε λοιπόν να δεχθούμε τις υποθέσεις του Lojacono για τη χρήση μερικών παρεκκλησίων όπως για παράshyδειγμα του Villeneuve της Sagrestia του

DAubusson και του DAmboise και να χωρο-θετήσουμε την laquocanonicaraquo στη θέση της capella della Segrestia Οι θέσεις των άλλων παρεκκληshyσίων -που γνωρίζουμε ότι προστέθηκαν στον Άγιο Ιωάννη- της Παναγίας που έκτισε ο Allemagna και του καστελλάνου της Αμπόστας δεν είναι εύκολο να ταυτιστούν πιθανώς όμως ένα από αυτά να είναι εκείνο τμήμα του οποίου βρέθηκε κάτω από το ιερό κάτι που δηλώνει ότι ίσως υπήρξε επέμβαση σε αυτό

Σχετικά με το καμπαναριό δεν μπορούμε να έχουμε σαφή μορφή καθότι οι μικρογραφίες του Caoursin του 1483 είναι πολύ σχηματικές ενώ στις γκραβούρες του 19ου αιώνα λείπει το άνω τμήμα που πιθανώς είχε καταρρεύσει κατά την πολιορκία του 1522 Μια ιδέα των δύο χαμηλότερων ορόφων μάς δίνει ο Rottiers97

(πίν 330α) Αποτελούνταν από έναν τετράγωνο πύργο με βάση και οριζόντια γείσα Ο όροφος ήταν ενισχυμένος στις γωνίες με ορθογωνικές παραστάδες και εκτός από τα οικόσμημα των μμ DAubusson και DAmboise είχε παράθυshyρα οξυκόρυφα και έναν ορθογώνιο φεγγίτη στη βόρεια όψη Η πρόσβαση γινόταν από μία βόshyρεια οξυκόρυφη είσοδο στο ύψος του ισογείου και μία ορθογώνια ανατολική στο ύψος του ορόφου όπου ανέβαινε κανείς με σκάλα από τη νότια όψη της εκκλησίας ίσως της περιόδου της τουρκοκρατίας98

Ο τύπος της τρίκλιτης ξυλόστεγης βασιλιshyκής με εγκάρσιο κλίτος και τετράπλευρη κόγχη στεγασμένα από σταυροθόλια με νευρώσεις του καθολικού του Αγίου Ιωάννη δείχνει μια σαφή επιρροή των αντιλήψεων του Τάγματος των κινστερκιανών μοναχών ειδικά αλλά και γενικότερα στη ροδίτικη ιπποτική εκκλησιαστιshyκή αρχιτεκτονική (πίν 329) Οι ιππότες φορείς αναμφισβήτητα αυτής της επιρροής έφεραν

προφανώς δυτικούς μαστόρους στη Ρόδο για την υλοποίηση αυτής της αρχιτεκτονικής

Στη Δύση η τυπολογία αυτή εφαρμοζόταν κυρίως στη Μεγάλη Βρετανία και λιγότερο στην κεντρική και τη νότια Ευρώπη9 9 Δείγματα αυτής της αρχιτεκτονικής εμφανίζονται στην κεντρική Ελλάδα ήδη από τον 13ο αιώνα όπως στην Αγία Σοφία Ανδραβίδας στο φράγκικο πριγκιπάτο της Αχαΐας και στην Αγία Παραshyσκευή της βενετοκρατούμενης Χαλκίδας Ανάshyλογα παραδείγματα με θολοσκεπείς βασιλικές παρουσιάζονται στη μονή Ζάρακα κοντά στην αρχαία Στυμφαλία και στον Άγιο Λέο έξω από τη Μεθώνη100 Στην Κρήτη και συγκεκριμένα στο Ηράκλειο κατά τον 13ο αιώνα την εποχή της ενετοκρατίας έχουμε τις μεγάλες ξυλόστε-γες βασιλικές του αγίου Φραγκίσκου του Σω-τήρος και του αγίου Πέτρου του μάρτυρος που ανήκε στο Τάγμα των Δομινικανών101 Παρόshyμοιο παράδειγμα στο Ρέθυμνο του 14ου αιώνα είναι και το καθολικό των φραγκισκανών μοshyναχών με ξυλόστεγη βασιλική τετράπλευρο ιερό και εγκάρσιο κλίτος κάτοψης σε σχήμα Τ Το εγκάρσιο κλίτος που σήμερα είναι γκρεμιshyσμένο ήταν πιθανώς στεγασμένο με γοτθικά σταυροθόλια όπως ίσως και το ιερό που αποshyτελεί ιδιόκτητο κατάστημα Η προσθήκη γωνιαshyκών παρεκκλησίων εκατέρωθεν του ιερού ανάshyγεται για το μεν βόρειο που είναι γοτθικό στον 14ο αιώνα και για το νότιο που καλύπτεται με αναγεννησιακό τρούλο στον 16ο αιώνα 1 0 2

Στην κοντινή για τα Δωδεκάνησα Κύπρο το πιο ενδιαφέρον παράδειγμα είναι το καθολικό του μοναστηριού της Πελλαπαϊδος του 13ου αιώνα αποτελούμενο από τρία κλίτη και τεshyτράπλευρο ιερό στεγασμένα με σταυροθόλια103 και ένα ανάλογο παράδειγμα στο Der Simam στη Συρία104

Ειδικότερα η ξύλινη στέγη του μεσαίου κλίshyτους που έχει τη μορφή ανεστραμμένης καρίshyνας πλοίου (πίν 328β) παρουσιάζει κοινά στοιχεία με αντίστοιχες στον καθεδρικό ναό της Aquileja και τον San Zeno της Βερόνα105 αλλά και γενικότερα της κεντρικής Ευρώπης όπως στις εκκλησίες Notre-Dame-du-Grann στο Speacutezet και της Sainte Brigitte στο Montreff στην περιοχή Finisteacutere της Γαλλίας106

Ο σημερινός τύπος της Παναγίας του Κάshyστρου δεν είναι όπως αναφέρθηκε καθαρά βυshyζαντινός ή γοτθικός αλλά συνδυασμός και των δύο (πίν 341 α) Έχει διατηρήσει αρκετά τυποshyλογικά χαρακτηριστικά της τρίκλιτης σταυροshyειδούς εγγεγραμμένης εκκλησίας τουλάχιστον σε κάτοψη και τον εγκάρσιο θόλο (πίν 325β) χωρίς όμως τον ημικυλινδρικό θόλο του μεσαίshyου κλίτους τον τρούλο και την τεταρτοσφαιρι-κή κάλυψη της κεντρικής κόγχης του ιερού Στη θέση του κατασκευάσθηκαν τρία γοτθικά σταυshyροθόλια υπερυψωμένα (ως προς τον εγκάρσιο θόλο) που αντιστοιχούν στη δυτική κεραία του σταυρού στη θέση του παλαιότερου τρούλου και στην ανατολική κεραία μαζί με την κόγχη του ιερού (πίν 341 β) Έτσι η ημικυκλική εσωτεshyρικά και τρίπλευρη εξωτερικά κάτοψη της κόγshyχης του ιερού (πίν 341 α) μετατράπηκε ψηλότεshyρα σε γοτθική πεντάπλευρη χρησιμοποιώντας τις τρεις πλευρές της και τις δυο της ανατολιshyκής κεραίας του σταυρού σχηματίζοντας έναν θόλο με ακτινωτές νευρώσεις και θολίσκους (πίν 342) Οι νευρώσεις έχουν διατομή απλή ορθογώνια με απότμηση στις γωνίες Οι τοίχοι των σταυροθολίων είναι λεπτότεροι και δημιshyουργούν αντηρίδες στο άνω τμήμα της λιθοδο-μής που εντάσσονται στο πάχος της βυζαντιshyνής Είναι προφανές ότι η μετατροπή της βυζαshy

ντινής μητρόπολης αποσκοπούσε εκτός από την επισκευή της στο να προβάλλει το γοτθικό ύψος στην αρχιτεκτονική του νέου καθεδρικού ναού

Παρότι διασώζονται ελάχιστα στοιχεία του τρούλου όπως τα μαρμάρινα φουρούσια πάνω από τους τέσσερις γωνιακούς πεσσούς που έφεραν τα τέσσερα τόξα και τα γωνιακά σφαιshyρικά τρίγωνα εντούτοις ο Ορλάνδος αποτόλshyμησε τη γραφική του αποκατάσταση107 (πίν 325α)

Οι χαμηλότεροι δόμοι των λιθοδομών της εκκλησίας διαφέρουν ως προς το μέγεθος από τους ψηλότερους της βυζαντινής εκκλησίας και οι βάσεις δύο παραστάδων στην εξωτερική παshyρειά της βόρειας κεραίας του σταυρού και των παλαιότερων ημικυκλικών εσωτερικά και τρί-πλευρων εξωτερικά κογχών στο ιερό1 0 8 οδηγούν στην υπόθεση ύπαρξης προγενέστερου ναού (πίν 325β 341α 341 β) Οι βάσεις των παραshyστάδων μπορούν να οδηγήσουν στη γραφική αναπαράσταση της όψης της βόρειας κεραίας με τοξωτό πλαίσιο και τριγωνική στέγαση ανάshyλογη με άλλα μεσοβυζαντινά μνημεία της Ελλάshyδας 1 0 9 Αντίστοιχη λογικά θα πρέπει να ήταν και η νότια κεραία αν και δεν διατηρούνται κάποια στοιχεία Πιθανώς να καταργήθηκαν στην επόshyμενη φάση Οι μέχρι σήμερα ωστόσο ανασκαφιshyκές διερευνήσεις δεν τεκμηριώνουν την ύπαρξη παλαιότερης παλαιοχριστιανικής βασιλικής110 ενώ τα στοιχεία που βρέθηκαν κατά τις εργαshyσίες διέλευσης των υπογείων δικτύων δείχνουν την πιθανή ύπαρξη δυτικού προνάου ή νάρθηshyκα111 (πίν 341α) Παράλληλα τα ευρήματα της εκκλησίας και της υπόγειας κρύπτης του 11ου αιώνα112 συνηγορούν στην ίδια υπόθεση και τη διάκριση των δύο φάσεων στη βυζαντινή μη-

τρόπολη πριν τη μετασκευή της από τους ιπshyπότες στο α μισό του 14ου αιώνα Για την αρshyχική κάτοψη δεν είναι γνωστά περισσότερα στοιχεία από την κάτοψη της σε πολύ χαμηλό επίπεδο και πιθανώς να είναι ανάλογης τυποshyλογίας με τη δεύτερη Είναι εύλογη ως εκ τούshyτου η υπόθεση ότι η πρώτη μπορεί να ανήκει στον 11ο αιώνα και η δεύτερη μεταξύ του 11ου και των αρχών του 14ου αιώνα

Στη Ρόδο υπάρχουν δύο ακόμη βυζαντινά μνημεία του ίδιου τύπου ο Αγιος Ιωάννης στο κάστρο της Λίνδου ίσως του 13ου αιώνα1 1 3 και το Ντεμιρλί τζαμί στη μεσαιωνική πόλη της Ρόshyδου του 14ου αιώνα1 1 4 Και οι δύο αυτές εκκληshyσίες είναι πιθανώς μεταγενέστερες της Παναshyγίας του Κάστρου και προφανώς επηρεάσθηshyκαν από αυτή Κοινά στοιχείο και των τριών είshyναι η πεσσοστοιχία το μεσαίου κλίτους αντί του τύπου του τετρακιόνιου σταυροειδούς εγshyγεγραμμένου ναού ο οποίος χρησιμοποιήθηκε ευρύτατα σε όλο το Βυζάντιο και μοναδικό παshyράδειγμα του του 10ου αιώνα βρίσκεται σε ερείπια ανασκαφής του λόφου της Φιλερήμου της Ρόδου1 1 5 Η αύξηση του μήκους της μητρόshyπολης της Ρόδου επιτεύχθηκε για προφανείς λειτουργικούς λόγους με ένα επιπλέον ζεύγος πεσσών στη δυτική κεραία Το ίδιο μιμήθηκαν και οι δύο άλλες μεταγενέστερες εκκλησίες

Η σύγκριση του τελικού όπως διαμορφώθηshyκε τύπου με τη γοτθική προσθήκη της Παναshyγίας του Κάστρου με άλλα μνημεία είναι αδύshyνατη Το υπερυψωμένο κεντρικό κλίτος με τα γοτθικά σταυροθόλια έχει οπωσδήποτε δυτικές επιδράσεις και συγγενεύει με αρκετά μνημεία της Συρίας της Κύπρου και της Κρήτης116 Η απλούστευση χαρακτηρίζει και αυτή την επέμshyβαση που δικαιολογείται ως επαρχιακή πόλη αλλά και γενικά το κινστερκιανό πνεύμα των ιπποτικών μνημείων της Ρόδου

Η Παναγία του Κάστρου αποτελεί το πα-

λαιότερο παράδειγμα άμεσης αλληλεπίδρασης των βυζαντινών και γοτθικών μορφολογικών στοιχείων στη Ρόδο Μοναδικό από άποψη διαshyκοσμητικού πλούτου μορφολογικό στοιχείο βυshyζαντινής παράδοσης που διατηρείται είναι το τρίλοβο παράθυρο της κεντρικής κόγχης του ιεshyρού της βυζαντινής μητρόπολης (πίν 343) Τα τρία ισοϋψή ημικυκλικά ανοίγματα πλαισιώνοshyνται από ημικυκλική αψίδα με δύο εσοχές Οι αμφικιονίσκοι που τα χωρίζουν φέρουν κο-λουροπυραμιδοειδή επιθήματα117

Η ημικυκλική πόρτα στη βόρεια είσοδο πιshyθανώς προέρχεται από μετασκευή της παλαιόshyτερης κατά τη μετατροπή της βυζαντινής μηshyτρόπολης σε καθεδρικό ναό της λατινικής αρshyχιεπισκοπής της Ρόδου στις αρχές του 14ου αιshyώνα (πίν 344) Το τόξο της έχει διπλή εσοχή η εσωτερική της οποίας είναι κυκλικής διατομής Εξωτερικά πλαισιώνεται με απλή ανάγλυφη laquoπριονωτήraquo διακόσμηση ασυνήθιστη στη Ρόδο

Τα δίλοβα ημικυκλικά παράθυρα στο βόρειο και το νότιο τύμπανο ίσως να είναι και αυτά μετασκευή παλαιότερων βυζαντινών Οι εσοχές των ημικυκλικών κογχών μέσα στις οποίες εντάσσονται τα δίλοβα παράθυρα προδίδουν τη βυζαντινή τους προέλευση Η διακόσμηση όμως με laquoπριονωτήraquo ταινία λαξευμένη στην εξωτερική παρειά της ημικυκλικής κόγχης του βόρειου τυμπάνου είναι όμοια με την αντίστοιshyχη της προηγούμενης θύρας και των κυκλικών φεγγιτών που διανοίχθηκαν προφανώς στις πλάγιες πλευρές της κεντρικής κόγχης του ιεshyρού κατά την ιπποτική επέμβαση όπως δείχνει ο τρόπος δόμησης τους (πίν 345α) Η διακόshyσμηση αυτή συναντάται πιο συχνά σε γοτθικά μνημεία της δυτικής Ευρώπης και ιδιαίτερα της Αγγλίας όπως στον καθεδρικό ναό του Κα-ντέρμπορι118 είτε σε περιφερειακά κέντρα της δυτικής αρχιτεκτονικής όπως σε τόξα και θυ-ρώματα των Αγίων Τόπων και της Κύπρου1 1 9

Η laquoπριονωτήraquo διακόσμηση συναντάται σπαshyνίως στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική της Ελλάδας όπως κατά την περίοδο της φραγκοshyκρατίας με προφανείς δυτικές επιρροές120 Το δίλοβο παράθυρο της δυτικής όψης βρίσκεται στο άνω τμήμα του δυτικού τυμπάνου του αντίshyστοιχου σταυροθολίου του κεντρικού κλίτους ψηλότερα από το τύμπανο της προηγούμενης βυζαντινής κεραίας και χρονολογείται επομέshyνως στην ίδια ιπποτική επισκευή των αρχών του 14ου αιώνα (πίν 345β) Οι διατομές εξάλshyλου των λαμπάδων των ημικυκλικών παραθύshyρων φέρουν γωνιακή απότμηση ενώ η εσωτερι-κή τους πλευρά καλύπτεται από ενιαίο χαμηshyλωμένο τόξο στοιχεία που συνηγορούν στη δυshyτική τους προέλευση

Τα μορφολογικά στοιχεία γοτθικής αρχιτεshyκτονικής είναι περισσότεραmiddot και αυτά όμως παshyραμένουν φτωχά ως προς τον γλυπτικό διάκοshyσμο Η δυτική όψη της Παναγίας του Κάστρου πλήρως μετασκευασμένη κατά την ιπποτοκρα-τία έχει επίπεδη μορφή αντεστραμμένου Τ (πίν 346) Η ιπποτική κεντρική είσοδος με χαμηλωshyμένο τόξο είναι συνηθισμένη στη Ρόδο (πίν 347α 347β) Είχε σύνθετη διατομή και για άγνωστους λόγους αντικαταστάθηκε με μία απλούστερη laquoβυζαντινίζουσαraquo κατά τη διάρshyκεια των ιταλικών επεμβάσεων το 1940121 Η ορshyθογώνια υπέρθυρη κόγχη με εξέχον πλαίσιο σύνθετης διατομής εντυπωσιάζει με το μέγεθος της και δίνει ένα ιδιαίτερο στυλ στην εξωτερική εμφάνιση της εκκλησίας Ανάλογη κόγχη έφερε

και η κεντρική είσοδος του παλατιού του μεγάshyλου μαγίστρου που περιελάμβανε τα οικόσημα του μεγάλου μαγίστρου Heacutelion de Villeneuve

και του πάπα Ιωάννη XXII στις αρχές του 14ου αιώνα Τα ίδια οικόσημα έφερε και η Παναγία του Κάστρου122 κάτι που δείχνει ότι και η διαshyμόρφωση της όψης της θα πρέπει να είναι της ίδιας εποχής123 Παρόμοιες διαμορφώσεις παshyρουσιάζουν και όψεις κτιρίων στην Ισπανία όπως πχ στο Caceres Δεν διατηρούνται τμήshyματα της ζωγραφικής σύνθεσης της τοιχογραshyφίας που πλαισίωνε παρά μόνο λίγα ίχνη αλλά είναι βέβαιη η εντύπωση που θα προκαλούσε με τα χρώματα και το μέγεθος της

Τα οξυκόρυφα παράθυρα των τυμπάνων στη νότια και τη βόρεια όψη στο ιερό και των σταυροθολίων είχαν σύνθετη διατομή και ήταν δίλοβα με υαλοστάσια του 15ου αιώνα 1 2 4 Τα οξυκόρυφα παράθυρα αντικατέστησαν παλαιόshyτερα όπως φάνηκε κατά τις εργασίες του 1940 όταν αποκαλύφθηκε τμήμα προγενέστερου δί-λοβου παραθύρου με ημικυκλικά τόξα στο νόshyτιο τύμπανο του δυτικού σταυροθολίου ανάλοshyγου με άλλα δίλοβα παράθυρα της αρχικής ιπshyποτικής επέμβασης των αρχών του 14ου αιώshyνα 1 2 5 (πίν 348α)

Στη χαμένη πια εκκλησία του αγίου Ιωάννη η αετωματική απόληξη της δυτικής όψης υπαshyγορευόταν από την ξύλινη στέγη και περιείχε την κεντρική είσοδο έναν κυκλικό φεγγίτη στο άνω τμήμα και δύο παράθυρα εκατέρωθεν Η

κεντρική είσοδος ήταν οξυκόρυφη με σύνθετη διατομή και πλαισιωνόταν από γείσο ειδικής διατομής με κλίση προς τα κάτω φυτικές διαshyκοσμήσεις τριγωνική απόληξη και γλυπτό αν-θέμιο στην κορυφή Το γείσο χωρίς τις φυτικές διακοσμήσεις διέτρεχε όλη την εκκλησία στη βάση των παραθύρων ξεκινώντας από τη γένεshyση του τόξου του θυρώματος Το θύρωμα αποshyτελούσε απλουστευμένη μορφή αντίστοιχων θυ-ρωμάτων των ναών της Δύσης126 αλλά και της Κύπρου 1 2 7 Ο κυκλικός φεγγίτης της ίδιας όψης αλλά και ο αντίστοιχος της ανατολικής διέθεshyταν σύνθετη γοτθική διακόσμηση σε μορφή Χ και τριφυλλόσχημα ανοίγματα ενδιάμεσα όπως δείχνουν οι γκραβούρες του Rottiers128

(πίν 330α) Τα τόξα των παραθύρων μετά από έρευνα και μελέτη φαίνεται ότι ήταν ελαφρά οξυκόρυφα και όχι ημικυκλικά όπως παρουshyσιάσθηκαν από τον Rottiers και επικράτησε να θεωρούνται στη συνέχεια129 Το προστατευτικό γείσο των παραθύρων είχε σύνθετη διατομή με καμπύλο εξωρράχιο έφθανε μέχρι τη γένεση των τόξων και περιέτρεχε όλη την εκκλησία Αντίστοιχη επίστεψη παρουσιάζεται σε πολλά παραδείγματα θυρωμάτων και παραθύρων της Ρόδου1 3 0 όπως και στην Κρήτη131 την Κύπρο 1 3 2

και τους Αγίους Τόπους 1 3 3 εκτός φυσικά από τη Λύση

Τα παράθυρα περιείχαν υαλοστάσια -δύο από τα οποία παρουσίασε ο Rottiers (XXXVII)- με απλή διακόσμηση και τα οικόσηshyμα των μμ Fluvian (1421-1437) στο ένα και Orsini (1467-1476) στο άλλο τα οποία τους συνδέουν με πιθανές επεμβάσεις στην εκκληshyσία1 3 4 Δείχνουν επίσης ότι διασώθηκαν από τις δύο πολιορκίες των Τούρκων (του 1480 και του 1522) αφού διατηρήθηκαν μέχρι τον 19ο αιώshyνα

Η βόρεια είσοδος θα πρέπει να ήταν επίσης οξυκόρυφη και να διέθετε τριγωνική επίστεψη από γείσο όπως διακρίνεται σε γκραβούρα του Flandin135 (πίν 340α 348β) ενώ η νότια θα πρέshyπει να είχε ορθογώνια μορφή με πρέκι σύνθετης ιπποτικής διατομής από οριζόντιο τόξο (πίν 349α) Η πόρτα φαίνεται ότι αποτελεί μεταγεshyνέστερη ιπποτική επέμβαση από τον τρόπο καshyτασκευής έχοντας μειώσει για τον λόγο αυτό το ύψος του αρχικού παραθύρου1 3 6 Η αντίστοιχη οξυκόρυφη θύρα που παρουσίασε ο Rottiers δεν μοιάζει αληθοφανής137

Μια σύγχρονη μορφολογική απόδοση του Αγίου Ιωάννη αποτελεί η σημερινή εκκλησία του Ευαγγελισμού στο Μανδράκι της Ρόδου που κτίστηκε το 1924-1925 από τους Ιταλούς με αρχιτέκτονα τον Florestano di Fausto βασισμέshyνη στα σχέδια του Rottiers138 (πίν 349β)

Ο εσωτερικός χώρος όπως τον παρουσιάζει η γκραβούρα που δημοσίευσε ο Rottiers φαίνεshyται ιδιαίτερα ελκυστικός με τις δύο τοξοστοι-χίες τους κυλινδρικούς κίονες και τα κιονόshyκρανα αρχιτεκτονικά μέλη της αρχαιότητας σε δεύτερη χρήση τα οξυκόρυφα τόξα και τους ενshyδιάμεσους κυκλικούς φεγγίτες (πίν 328β) Ήταν πλαισιωμένος από την ξύλινη ημικυλιν-δρική οροφή διακοσμημένη με φατνώματα και άστρα και φωτισμένος από τα μεγάλα οξυκόρυshyφα παράθυρα και τους φεγγίτες139 Το δάπεδο από πωρόπετρες και μαρμαρόπετρες διέκοπταν επιτάφιες πλάκες προσωπικοτήτων της ιπποτο-κρατίας μάρτυρες της ιστορίας του μνημείου και του τόπου

Ξεχωριστά μορφολογικά στοιχεία διέθεταν το εγκάρσιο κλίτος και η τετράπλευρη κόγχη του ιερού Τα ανατολικά παράθυρα ήταν δίλοshyβα πλαισιωμένα από οξυκόρυφα τόξα ανάλοshyγα με της Παναγίας του Κάστρου Η απεικόνιshyση του Rottiers διέσωσε την ιδιαίτερη διακόshyσμηση του κεντρικού παραθύρου της κόγχης του ιερού Από την άλλη διακόσμηση του καθοshyλικού ο Rottiers παρουσίασε ένα ξυλόγλυπτο έπιπλο του ιερού140 το πλαίσιο κόγχης οικοσή-μου του παρεκκλησίου ενός εκ των μμ DAubusson ή DAmboise141 και την επιδαπέδια ταφική σύνθεση του μμ Del Carretto142 (πίν 330β)

Αντίστοιχη με τις κύριες όψεις των δύο άλshyλων εκκλησιών φαίνεται να ήταν και εκείνη της Παναγίας του Μπούργκου (πίν 350α) η οποία σήμερα δεν είναι ορατή από τις μεταγενέστερες

προσθήκες κατοικιών όπως και η ανατολική όψη Ελάχιστα είναι τα στοιχεία που διατηρούshyνται και από τις δύο άλλες όψεις Τα υπάρχοshyντα στοιχεία όμως έδωσαν τη δυνατότητα της γραφικής τους αποκατάστασης Η απόληξη προς τα άνω των όψεων της εκκλησίας ακολουshyθούσε την οξυκόρυφη όψη των τυμπάνων των σταυροθολίων Υπάρχει μεγάλη πιθανότητα να διατηρείται η εξωτερική όψη της κύριας εισόshyδου πλάτους 250 μ και ύψους 365 μ της οποίας είναι ορατή μόνο η εσωτερική μορφή (πίν 350β) Είναι ελαφρά οξυκόρυφη με περίshyτεχνη σύνθετη διατομή και πλασιωνόταν εξωshyτερικά πιθανότατα από τριγωνικό οξυκόρυφο γείσο σύνθετης διατομής πάνω από τη γένεση του τόξου που διέτρεχε όλη την όψη εκατέρωshyθεν (πίν 35 1α) Είναι ανάλογο με το θύρωμα του Αγίου Ιωάννη (πίν 330α) όπως και ο κυshyκλικός φεγγίτης του δυτικού τυμπάνου του σταυροθολίου του κεντρικού κλίτους του οποίου δεν διατηρήθηκε η διακόσμηση Αντίshyστοιχοι ρομβοειδείς φεγγίτες υπήρχαν στα τύshyμπανα των σταυροθολίων των πλάγιων κλιτών στην ίδια όψη ενώ χαμηλότερα υπήρχε ελαφρά οξυκόρυφη κόγχη με σύνθετη διατομή η οποία προοριζόταν πιθανώς για κάποιες τοιχογραshyφίες143 (πίν 351β) Δεν διατηρήθηκε κάποιο ίχνος αντηρίδας πάνω στη δυτική όψη με τονιshyσμό των οριζόντιων και όχι των κάθετων στοιshyχείων Ως εκ τούτου η αρχιτεκτονική της διαshyφέρει από την υπόλοιπη εκκλησία που χαραshyκτηρίζεται από τις ψηλές αντηρίδες και τα ψηλά οξυκόρυφα παράθυρα (πίν 351γ) Έγινε δυνατή η γραφική αποκατάσταση της βόρειας

και νότιας όψης της αρχικής τουλάχιστον εκshyκλησίας παρά τον μικρό αριθμό των διατηρηshyμένων μορφολογικών της στοιχείων Βρέθηκε έτσι η μορφή των οξυκόρυφων παραθύρων σύνθετης διατομής από τα οποία δεν διατηρείshyται κανένα ολόκληρο (πίν 352α) ενώ η νότια οξυκόρυφη είσοδος διατηρεί την αρχική της μορφή Έγινε επίσης εφικτή η γραφική αποκαshyτάσταση της βόρειας μεταγενέστερης ορθογώshyνιας πύλης με σύνθετη διατομή καθώς επίσης και οι όψεις του νοτιοδυτικού και νοτιοανατοshyλικού παρεκκλησίου144 Έχουν χαθεί τα υαλοshyστάσια (vitraux) και η πιθανή γλυπτική διακόshyσμηση των τυμπάνων των τόξων των παραθύshyρων εκτός από δύο παραδείγματα του νοτιοαshyνατολικού παρεκκλησίου που έχουν απλή τρι-φυλλόσχημη μορφή

Η ανατολική όψη διατηρεί αντίθετα περισshyσότερα αυθεντικά μορφολογικά στοιχεία των οξυκόρυφων παραθύρων της με σύνθετη διατοshyμή και μεγάλο ύψος τουλάχιστον στην εσωτεshyρική πλευρά τους (πίν 352β) Μόνο τα τρία παshyράθυρα της κεντρικής κόγχης είχαν υποστεί ποικίλες αλλοιώσεις κατά την ιταλική αποκαshyτάσταση μετατρέποντας τη μορφή τους από οξυκόρυφη σε ημικυκλική ενώ επεμβάσεις της περιόδου της τουρκοκρατίας είχαν αλλοιώσει την εξωτερική τους μορφή Οι εργασίες όμως καθαίρεσης των πρόσθετων κατοικιών και επιshyσκευής των υπολειμμάτων της εκκλησίας κατά την ιταλική περίοδο οδήγησαν στην αποκατάshyσταση της ανατολικής πτέρυγας του ιερού εσωshyτερικά συμβάλλοντας στην αναγνώριση του μνημείου Οι εργασίες αυτές οδήγησαν και στην

αποκατάσταση των λίγων κογχών που είχαν τα παραπάνω παρεκκλήσια145 Πρόσφατα ολοκληshyρώθηκε και η αποκατάσταση όλων των παραθύshyρων σε αυτά146

Οι φυτικές ανάγλυφες διακοσμήσεις στα επίκρανα των τόξων και των νευρώσεων των σταυροθολίων που διατηρούνται στην εσωτεshyρική πλευρά πάνω στην ανατολική (πίν 353α) και δυτική όψη (πίν 353β) της εκκλησίας αν και απλουστευμένες μορφές δυτικών επιρροών προκαλούν ιδιαίτερη προσοχή Κιονόκρανα με ανάλογη διακόσμηση συναντώνται στην κεντριshyκή Γαλλία όπως στον καθεδρικό ναό της Reims147 αλλά και στην Κύπρο όπως στην Αγία Σοφία Λευκωσίας και στο μοναστήρι της Πελ-λαπαίδος1 4 8 Αξιόλογα μορφολογικά στοιχεία είναι επίσης τα κιονόκρανα των κυλινδρικών κιόνων σύνθετης κοιλόκυρτης διατομής149 (πίν 333β 353γ 354α) οι διακοσμήσεις με τον ροδίshyτικο laquoπλοχμόraquo και φυτά των φουρουσιών των νευρώσεων των σταυροθολίων που αποτελούν τμήματα κυλίνδρου του νοτιοανατολικού παshyρεκκλησίου αλλά και αυτών που βρέθηκαν στο χώρο της εκκλησίας καθώς και οι διακοσμημέshyνοι ρόδακες των κλειδιών των ακτινωτών νευshyρώσεων των θόλων των κογχών του ιερού150

Η αίσθηση πάντως μιας εσωτερικής ανάταshyσης και ελαφρότητας δημιουργείται ακόμη από τη γοτθική αρχιτεκτονική του μνημείου (πίν 353γ 354α) παρά το μικρό τμήμα του που διαshyτηρείται σήμερα ενώ είναι βέβαιο ότι αποτέλεσε πρότυπο για την εξέλιξη της εκκλησιαστικής αρshyχιτεκτονικής στα Δωδεκάνησα τον 18ο αιώνα

Η δυτική προέλευση των Ιπποτών του Αγί-

ου Ιωάννη και οι ανατολίτικες επιρροές που δέshyχθηκαν στο πέρασμα τους από τους Αγίους Τόshyπους και την Κύπρο σε συνδυασμό με τη βυζαshyντινή τοπική παράδοση συνθέτουν τους βασιshyκούς παράγοντες που επέδρασαν στη δημιουρshyγία και την ανάπτυξη της ροδίτικης αρχιτεκτοshyνικής την περίοδο 1310-1522 Η συμβίωση Λαshyτίνων και Ελλήνων για μεγάλο χρονικό διάστηshyμα οδήγησε στην αφομοίωση και αλληλεπίδραshyση στις μορφές της εκκλησιαστικής αρχιτεκτοshyνικής

Η δημιουργία ενός ιδιόρρυθμου υστερογοτ-θικού -και στη συνέχεια αναγεννησιακού- τοshyπικού στυλ στα μορφολογικά στοιχεία των εκshyκλησιών της Ρόδου όπως θυρώματα παράθυshyρα και κόγχες το οποίο συνδυάζει στοιχεία από τη βυζαντινή και τη γοτθική αρχιτεκτονική καθιερώνεται σταδιακά τον 15ο αιώνα 1 5 1

Η επιβ ίωη αρχιτεκτονικών μορφών κατά τους δύο επόμενους αιώνες (1522-1750) στη

Λίνδο και τα Τριάντα στην Πάτμο στη Λέρο και σε άλλα νησιά της Δωδεκανήσου αλλά και στις Κυκλάδες152 θα οδηγήσει στη διατήρηση των τεχνικών αυτών Με αυτόν τον τρόπο μποshyρεί να εξηγηθεί η αναβίωση όχι μόνο μορφολοshyγικών στοιχείων αλλά και αρχιτεκτονικών τύshyπων εκκλησιών με την δημιουργία laquoδωδεκανηshyσιακούraquo τύπου τρίκλιτων και μονόκλιτων βασιshyλικών στεγασμένων από γοτθικά σταυροθόλια με νευρώσεις σε όλα τα Δωδεκάνησα (πίν 354β) και τη Μικρά Ασία από το 1750 έως τον 20ό αιώνα που επιβεβαιώνει τη σημασία της εκκλησιαστικής ιπποτικής αρχιτεκτονικής της Ρόδου153 Τα μορφολογικά διακοσμητικά στοιshyχεία της ιπποτικής Ρόδου δεν παρέλειψαν να μιμηθούν και οι Ιταλοί με ενδιαφέροντα παραshyδείγματα εκλεκτικής αρχιτεκτονικής στη Ρόδο κυρίως και τα Δωδεκάνησα κατά την εποχή της ιταλοκρατίας (1912-1943)154

Large Hospitaller churches on Rhodes Our Lady of the Castle St John of the Collachio Our Lady of the Burgh

Giorgos Dellas

The foundation stone of the conventual church of St John of the Hospital was laid on the saints feast day the 24th of June 1310 The document signed by pope John XXII on 1 March 1322 confirms that Ihe Byzantine cathedral of Our Lady of the Castle in Rhodes is the same church as the then in use cathedral of the Latins The construction of Our Lady of the Burgh on the other hand is placed between 1310 and 1346 Their location in the medieval town reflects their respective roles the coventual church of St John in the heart of the Orders laquoconventraquo -the western fortified enclave of the Collachio- opposite the palace of the Grand Master the cathedral of Our Lady of the Castle at the eastern part of the Collachio and Our Lady of the Burgh at the marketplace of the lay part of the town

The conversion of the Byzantine cathedral of Our Lady of the Castle -a three-aisled cross-inscribed domed building- into a basilical structure with a cross-vaulted central aisle is placed between 1319 and 1334 During the Ottoman period (1522-1912) and for most of the Italian occupation (until World War II) the building operated as a mosque and was known as Kantouri Djami In the war years the Italian administration endeavoured to restore the church which in recent years has been a venue for cultural events

In the Ottoman period St John of the Collachio served as the laquoMain Mosqueraquo but in 1856 a neglected powder magazine underneath its belfry was struck by lightning and exploded destroying the church Afterwards the gutted site was banked up and a large neoclassical school was raised there in 1876 In 1989 archaeological excavation brought to light the remains of the devastated church

In its two centuries as a place of worship Our Lady of the Burgh received several additions and underwent modifications An engraving of 1828 shows the church in ruins in the 19th and early 20th century six houses were built upon those ruins The Italians pulled down the housing and restored part of the church in the 1930s In 1955 the Gate of the Virgin was opened to connect Alhadeff Street with the port and the church was split into two henceforth to become known as the laquosplit churchraquo In 1994 works for the installantion of new drains provided the opportunity to investigate and partially restore the church making it whole once more Since 1997 the site is open to visitors and is also used for open-air events

Of these three examples of gothic ecclesiastical architecture on Rhodes Our Lady of the Burgh is the most representative The church was a three-aisled timber-roofed basilica with twin colonnades The sanctuary consists of three five-sided apses and the roof was carried on gothic cross-vaults with ribs of composite cross-section Externally there were buttresses on all sides except the western facade

The conventual church of St John was also a three-aisled timber-roofed basilica with twin colonnades The central aisle bore a coffered timber laquowagonraquo vault which supported a ridge roof The transverse aisle consisted of three pointed cross-vaults corresponding to the three divisions of the nave and was lower than the latter The sanctuary was square in plan possibly influenced by the architecture of the Cistercian Order

Our Lady of the Castle underwent alterations that would bring this Byzantine edifice closer to

gothic architectural aesthetics Its early Hospitaller phase is marked by simplified forms such as the arched windows of Byzantine influence The cornices pointed windows and the main entrance with the dropped arch on the western facade (replaced by the Italians with a semicircular arch) belong to a second Hospitaller phase

A feature common to the three churches is the absence of buttresses and strong vertical elements on the west side Unfortunately only in Our Lady of the Castle is the western facade accessible today Its scenic presence in the form of a reverse Τ and the large rectangular frame in the centre above the main entrance are impressive The pediment-like upper part of the western side of the destroyed church of St John was a consequence of the ridge roof The pointed main entrance had a gable-like dripstone capped by a sculptured palmette underneath a circular window The west side of Our Lady of the Burgh today concealed behind accretions of later housing seems to have been similar Plain flat surfaces and decorative horizontal cornices are features common to all three monuments To the writers knowledge this style appears only in Italy

The churches just described have exercised a strong influence in Rhodes and the other Dodecanese islands particularly in the 18th and 19th centuries which saw the emergence of a special laquoDodecanesianraquo architectural type

κία του έλληνα επισκόπου21 Η αναμενόμενη δηshyμοσίευση των ανέκδοτων εγγράφων για τη Ρόδο και τις νότιες Σποράδες από το αρχείο των Ιω-αννιτών Ιπποτών του 1453-1522 από τον κ Ζαshyχαρία Τσιρπανλή22 ελπίζουμε να διαφωτίσει αυτό το θέμα Η ταύτιση του κατόχου του οικο-σήμου το οποίο βρίσκεται στην είσοδο την αυλή και την ξύλινη οροφή του ιπποτικού μεshyγάρου θα βοηθήσει ουσιαστικά23

Κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας η Παshyναγία του Κάστρου μετατράπηκε σε μουσουλshyμανικό τέμενος το Εντουρούμ ή Καντουρί τζαshyμί που διατηρήθηκε και κατά την ιταλοκρατία μέχρι το Β Παγκόσμιο Πόλεμο Η μετατροπή αυτή συνοδεύτηκε με την προσθήκη προστώου ή laquoρεβάκraquo (με περιμετρική τοξοστοιχία στεγαshyσμένου με τρεις μικρούς ημισφαιρικούς τρούshyλους) και μιναρέ εξωτερικά (πίν 326α) Η γνωshyστή κρήνη που εξυπηρετούσε το τζαμί στην πλατεία του Μουσείου και κάτω από τον πλάshyτανο έφερε χρονολογία του 188124 Στο εσωτεshyρικό κατασκευάσθηκε laquoμιχράμπraquo προστέθηκε laquoιμπάρraquo ενώ διαπλατύνθηκαν και τα τόξα επιshyκοινωνίας με τα πλάγια κλίτη με στόχο την ενοποίηση του χώρου για λειτουργικούς σκοshyπούς (πίν 326β) Ο συνταγματάρχης Rottiers όταν επισκέφθηκε το Εντουρούμ τζαμί λειshyτουργούσε και σχολείο για τα μουσουλμανό-παιδα δραστηριότητα που πιθανώς να είχαν

και άλλα τζαμιά της Ρόδου (πίν 326γ) Παραshyτήρησε τότε τη διατήρηση των υαλοστασίων (vitraux) (πίν 326δ) Οι παραστάσεις της αγίας Αικατερίνης και ενός γονατιστού ιππότη στο ένα παράθυρο και τα οικόσημα ιπποτών και της ρόδας -έμβλημα της αγίας Αικατερίνης-στο δεύτερο οδήγησαν στην υπόθεση ότι η εκshyκλησία ήταν αφιερωμένη στην αγία2 5 Τα οικόshyσημα ωστόσο των μμ Fluvian (1421-1437) Lastic (1437-1454) και DAubusson (1476-1503) στο τρίτο μαρτυρούν ίσως εργασίες την εποχή του τελευταίου και πιθανότατα μετά την ποshyλιορκία του 1480 κατά την οποία ίσως η εκshyκλησία να υπέστη ζημιές όπως πολλά μνημεία στην περιοχή και την οδό Ιπποτών Η ύπαρξη στο ίδιο υαλοστάσιο και των οικοσήμων δύο προγενέστερων μμ δείχνει την απόδοση τιμής σε αυτούς ίσως γιατί είχαν συμβάλει σε αντίshyστοιχες επεμβάσεις Η προέλευση του όρου laquoΚαντουρίraquo ως παραφθορά της Αικατερίνης ενίσχυσε τη θεωρία ότι η παλιά εκκλησία ήταν αφιερωμένη σε αυτήν Την άποψη αυτή υιοθέτηshyσαν και ερευνητές όπως ο Η Balducci26 Στην εκκλησία επεσήμανε επίσης αρκετές ταφόπλαshyκες των οποίων οι επιγραφές είχαν ξεθωριάσει και οι οποίες πρέπει να ανήκαν σε άγγλους ιπshyπότες 2 7

Το 1940 η ιταλική διοίκηση προχώρησε στην αποκατάσταση της εκκλησίας αφαιρώντας

όλες τις προσθήκες που είχαν γίνει κατά την προηγούμενη περίοδο της τουρκοκρατίας2 8

(πίν 327α) Στον σεισμό του 1957 υπέστη ζηshyμιές τις οποίες αποκατέστησε στη συνέχεια η Αρχαιολογική Υπηρεσία29 Τα τελευταία χρόνια η εκκλησία λειτουργεί ως επισκέψιμο μνημείο και έχει φιλοξενήσει αρκετές εκθέσεις και εκδηshyλώσεις (διαλέξεις συναυλίες κλπ) (πίν 327β)

Η κοινοβιακή εκκλησία του αγίου Ιωάννη των Ιπποτών ατύχησε όταν το 1856 εξεράγη η ξεχασμένη πυριτιδαποθήκη στο υπόγειο του καμπαναριού από κεραυνό30 (πίν 328α) Ο ρόshyλος της εκκλησίας όπως αποδεικνύεται από τις γραπτές πηγές είναι συνυφασμένος όχι μόνο με θρησκευτικές αλλά και πολιτικές δραστηριότηshyτες των ιπποτών Όλες οι μεγάλες τελετές και λειτουργίες οι τακτικές (κάθε πέντε χρόνια) αλλά και οι έκτακτες Γενικές Σύνοδοι του Τάγshyματος η εκλογή του μεγάλου μαγίστρου31 και ο ενταφιασμός των επιφανέστερων ιπποτών (μεshy

γάλων μαγίστρων πριόρηδων piliers κά) γίshyνονταν στην εκκλησία Πασίγνωστα σε όλη τη χριστιανοσύνη ήταν κατά την ιπποτική περίοδο (1310-1522) τα ιερά λείψανα και κειμήλια που διέθετε για προσκύνημα ο Αγιος Ιωάννης ή εκshyκλησία του μεγάλου μαγίστρου όπως συνηθίζεshyται να αναφέρεται από πολλούς περιηγητές -προσκυνητές του μεσαίωνα32 (πίν 328β)

Η αναγνώριση του καθολικού του Αγίου Ιωshyάννη ήταν ξεχωριστή και αυτό φαίνεται από τη θέση του ηγουμένου που κατείχε και τον τίτλο του laquoμεγάλου πριόρηraquo (τίτλος αντίστοιχος του πρωτοπρεσβυτέρου της ορθόδοξης εκκλησίας) και έφερε μίτρα και ποιμαντορική ράβδο όπως και των αντίστοιχων σταυροπηγιακών ορθόδοshyξων μοναστηριών33

Από τα ευρήματα και τις πηγές είναι εμφαshyνές ότι η εκκλησία θα πρέπει να λειτούργησε αρκετά σύντομα μετά την άφιξη των ιπποτών στη Ρόδο3 4 Το 1318 αναφέρεται συνάντηση μέσα στην εκκλησία35 εκτός από την οργάνωση

του ιερατείου το 1314 που προαναφέρθηκε36 Η ταφόπλακα κάποιας γυναίκας που πέθανε το 131837 βρέθηκε στο διαβατικό κάτω από το ιερό του Αγίου Ιωάννη και επιβεβαιώνει ότι ήταν τότε σε χρήση Είναι ευνόητο ότι επιθυμούσαν πολύ σύντομα την κατασκευή του κοινοβιακού τους ναού για τις ανάγκες του Τάγματος και αυτό ήταν εφικτό αν γίνει δεκτό ότι κατασκευshyάσθηκε αρχικά η ξυλόστεγη δυτική πτέρυγα όπως έχουν υποθέσει αρκετοί περιηγητές που την είχαν δει πριν την ανατίναξη της το Ι85638 Μια τέτοια κατασκευή γίνεται αρκετά γρηγορόshyτερα από μια θολοσκεπή εκκλησία με σταυρο-θόλια

Η προσθήκη παρεκκλησίων κατά τη διάρshyκεια της ιπποτοκρατίας αναφέρεται συχνά στις πηγές αλλά και αναγνωρίζονται ακόμη και σήshyμερα στον ανεσκαμμένο αρχαιολογικό χώρο (πίν 329) Ο Bosio αναφέρει ότι κατά την εκλογή του μμ Pierre dAubusson το 1476 υπήρχε παρεκκλήσιο του μμ Heacutelion de Villeneuve (1319-1346) όπου προφανώς ενταshyφιάστηκε και παρεκκλήσιο του Σκευοφυλακεί-ου 3 9 Φαίνεται ότι σε αυτό οφείλεται και η ανα-ναφορά ότι ο μμ Villeneuve εκτός των άλλων έργων που έκανε (τα κάστρα του Κολλάκιου και της Βιλλανόβας -σημερινής Κρεμαστής-

στη Ρόδο της Αντιμάχειας και της Νεραντζιάς στην Κω) κατασκεύασε την εκκλησία του αγίου Αντωνίου και το παρεκκλήσιο (capella) στον κοινοβιακό ναό (del Convento) του αγίου Ιωάνshyνη 4 0

Τον καστελλάνο της Αμπόστας που έκτισε παρεκκλήσιο στον ίδιο ναό το 138541 τον μιμήshyθηκε και ο Domenico dAllemagna το 1389 με την κατασκευή ενός άλλου αφιερωμένου στην Παναγία και το προικοδότησε εκτός των άλshyλων με δύο ανεμόμυλους στον μόλο των Μύshyλων για να συντηρείται από τα εισοδήματα42

Η εκκλησία είχε καμπαναριό που αναφέρεshyται για πρώτη φορά το 1436-143743 Η θέση του στο ψηλότερο σημείο της μεσαιωνικής πόλης και το μέγεθος του -αναφέρεται ότι ήταν αρκεshyτά ψηλό- βοηθούσαν στη λειτουργία του και ως παρατηρητήριο - βίγλα για τις κινήσεις των πλοίων με επόπτευση των δυτικών και ανατοshyλικών ακτών Τα οικόσημα των μμ Pierre dAubusson (1476-1503) και του Emery dAmboise με χρονολογία στο τελευταίο 1509 δηλώνουν επεμβάσεις στο τέλος του 15ου και τις αρχές του 16ου αιώνα που προφανώς θα σχετίζονταν με πιθανή καταστροφή του κατά την πολιορκία των Τούρκων το 1480 και τον σεισμό του 1481 (πίν 330α)

Στην ίδια απεικόνιση του Rottiers από βοshyρειοδυτικά παρουσιάζεται ξανά το οικόσημο του μμ Pierre dAubusson πάνω στη δυτική όψη παρεκκλησίου στη βορειοανατολική πτέρυshyγα της εκκλησίας που υποδηλώνει ότι το καταshyσκεύασε ο ίδιος και ίσως εκεί ενταφιάσηκε Στο συμμετρικό του προς τα νότια θα πρέπει να ήταν ενταφιασμένος ο μμ Emery dAmboise (1503-1512)45 Στο κέντρο περίπου του μεσαίου κλίτους της εκκλησίας υπήρχε επιδαπέδια ταφι-κή σύνθεση του μμ Fabrizio del Carretto (1513-1521) από χρωματιστά μάρμαρα με ανάγλυφη ταφόπλακα που παρίστανε τον ίδιο και επιγραshyφή 4 6 η οποία δυστυχώς λεηλατήθηκε μετά την ανατίναξη και δεν σώζεται σήμερα επιτόπου παρά μόνο ο υπόγειος() τάφος (πίν 330β) Κατά την ανασκαφή του 1990 βρέθηκε τμήμα ενεπίγραφης επιτύμβιας πλάκας του μμ Dieudonneacute de Gozon (1346-1353)47 που σήμερα βρίσκεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Ρόshyδου και βρισκόταν πιθανώς στη ίδια εκκλησία Στον χώρο της εκκλησίας εξάλλου ήταν ενταshyφιασμένοι και άλλοι μεγάλοι μάγιστροι όπως ο Heacutelion de Villeneuve (1319-1346) ο Roger de

Pins (1355-1365) ο Philibert de Naillac (1396-

1421) ο Giovanni Battista degli Orsini (1467-

1476) και ο Guy de Blanchefort (1512-1513)48

Στο μουσείο Cluny στο Παρίσι εκτίθενται εξάλλου οι λάρνακες ή επιτύμβιες πλάκες των μμ Dieudonneacute de Gozon (1353) Pierre de

Corneillan (1355) Robert de Juillac (1376)

Jacques de Milly (1461) και του Jean Baptiste des

Ursines (ή Giovanni Baptista degli Orsini) (1476) που προέρχονται πιθανώς από την εκshyκλησία του αγίου Ιωάννη49

Σε πρόσφατη ανασκαφική διερεύνηση που έγινε στο νότιο κτίριο του δυτικού άκρου της οδού Ιπποτών αποκαλύφθηκε το βόρειο τμήμα θεμελίωσης κτίσματος που βρισκόταν στην ανατολική προέκταση της κόγχης του ιερού του κοινοβιακού ναού Η κατασκευή μοιάζει με τμήμα πεντάπλευρης κόγχης ιερού με αντηρί-δες που παραπέμπει σε ανάλογες κόγχες γοτθιshyκών ναών της Ρόδου όπως της Παναγίας του Μπούργκου Είναι πιθανό να αποτελούσε σε συνδυασμό με ένα χώρο δυτικά από αυτήν και κάτω από την κόγχη του ιερού της εκκλησίας του αγίου Ιωάννη παρεκκλήσιο όμως η ύπαρshyξη νεότερης ιδιωτικής κατοικίας στη θέση του ιερού της εκκλησίας εμποδίζει δυστυχώς την περεταίρω ανασκαφική έρευνα50

Κτίσματα που είχαν άμεση σχέση με τον κοιshyνοβιακό ναό ήταν και η laquocanonicaraquo η έδρα του πριοράτου η κατοικία δηλαδή του μεγάλου

πριόρη του Αγίου Ιωάννη Αυτή βρισκόταν σε όροφο πάνω από την καμαροσκέπαστη στοά (lonium) που συνέδεε την εκκλησία με το παλάshyτι του μεγάλου μαγίστρου και τη βιβλιοθήκη του Τάγματος (libreria) που υποθέτουμε ότι ήταν το γωνιακό κτίριο της οδού Ιπποτών στο οποίο ήδη αναφερθήκαμε Τα κτίρια της βιβλιοshyθήκης και της στοάς υπήρχαν το 1437 όταν δόshyθηκε η άδεια από το μμ Antoni de Fluvian στον πριόρη του Αγίου Ιωάννη Jean Morel και αργόshyτερα αρχιεπίσκοπο Ρόδου (Colossensis) να επιshyσκευάσει τα δύο δωμάτια που παραχωρήθηκαν για να τα μετατρέψει σε πριοράτο5 1

Η μικρογραφία του Caoursin που απεικονίshyζει τον σεισμό του 1481 κατά τη διάρκεια κάshyποιας λειτουργίας στην εκκλησία του αγίου Ιωshyάννη δείχνει ότι δεν είχε πάθει σοβαρές ζημιές από την πρόσφατη πολιορκία του 1480 όπως τα περισσότερα κτίρια της περιοχής52 (πίν 331α) Φαίνεται επίσης πιθανό να μην καταshyστράφηκε ούτε κατά τη β πολιορκία των Τούρshyκων το 1522 αφού λειτούργησε αμέσως μετά την κατάκτηση ως το μεγάλο τζαμί της Ρόδου Είναι επίσης πιθανό το καμπαναριό εκτός από τις ζημιές που είχε υποστεί στην πρώτη πολιορshyκία όπως ήδη αναφέρθηκε να υπέστη σοβαρές φθορές και κατά τη β πολιορκία καθώς λείshyπουν από τις απεικονίσεις του 19ου αιώνα οι επάνω όροφοι και έχει κατασκευασθεί εκεί ο μιshyναρές του τζαμιού Αλλωστε η στρατηγική σηshyμασία η θέση και η προβολή του από παντού το καθιστούσαν πρώτο στόχο των αντιπάλων

(πίν 331β) Όταν στο τέλος του 1522 οι ιππότες αναχώshy

ρησαν από τη Ρόδο μετά τη β πολιορκία και σύμφωνα με τη συνθηκολόγηση της παράδοσης της πόλης στους Τούρκους πήραν μαζί τους όλα τα ιερά λείψανα και κειμήλια και φυσικά πρωτίστως του Αγίου Ιωάννη53

Το μέγεθος και η θέση του ναού ήταν ιδιαίshyτερα προβεβλημένη και εξυπηρετούσε άμεσα τους στόχους των Τούρκων οι οποίοι τον μετέshyτρεψαν σε laquoμεγάλο τζαμίraquo της πόλης Πρόσθεshyσαν για τον σκοπό αυτό ένα μεγάλο laquoμιχράμπraquo που καταλάμβανε όλο το πλάτος στο ανατολιshyκό άκρο του μεσαίου κλίτους διαγωνίως σύμshyφωνα με την κατεύθυνση της Μέκκας ίχνη της βάσης του οποίου διατηρούνται στον ανασκαshyφικό χώρο (πίν 329) Οι μουσουλμάνοι σεβάshyστηκαν γενικά το μνημείο και διατήρησαν ότι υπήρχε σε αυτό παρά τους βανδαλισμούς που έκαναν οι γενίτσαροι όταν κατέλαβαν τη Ρόδο και εισήλθαν στο καθολικό στους τάφους των μμ DAubusson και DAmboise54 Με τη μεταshyτροπή του σε τζαμί έπαψε να αποτελεί προσκύshyνημα των χριστιανών που απαγορευόταν να ειshyσέλθουν όπως συνέβη εξάλλου και με όλες τις εκκλησίες της μεσαιωνικής πόλης που μετατράshyπηκαν σε τζαμιά Η μοίρα ήταν σκληρή και έπειτα από δύο αιώνες που λειτουργούσε ως κοινοβιακός ναός και τρεισήμισυ περίπου αιώshyνες που λειτουργούσε ως τζαμί το μνημείο εξαshyφανίσθηκε άδοξα Η υπόθεση του Rottiers όταν το επισκέφθηκε στις αρχές του 19ου ακονα ότι

ίσως να ήταν ο τελευταίος χριστιανός που είχε εισέλθει σε αυτό φαίνεται να επαληθεύθηκε55 Λίγα χρόνια μετά το 1856 ανατινάχθηκε και οι μόνες απεικονίσεις που έχουμε από το εσωτεριshyκό του και τις διακοσμήσεις είναι αυτές που περιέχονται στον κατάλογο του5 6 Οι πληροφοshyρίες για την έκρηξη στην πυριτιδαποθήκη του καμπαναριού από κεραυνό και οι περιγραφές για τη μεγάλη καταστροφή του μνημείου και της συνοικίας εκτός από το θανατικό που έσπειρε57 πλαισιώνονται από απεικονίσεις που δείχνουν παραστατικά το μέγεθος της καταshyστροφής58

Τα ερείπια θα πρέπει να λεηλατήθηκαν συshyστηματικά όπως φάνηκε από την ανασκαφή αλλά και από τα ευρήματα που υπάρχουν στα μουσεία του Cluny και της Ρόδου και τα τεμάshyχια σε δεύτερη χρήση (spolia) που χρησιμοποιshyήθηκαν στα γύρω μνημεία59

Πάνω στα συντρίμια η τούρκικη διοίκηση έκτισε λίγα χρόνια αργότερα το 1876 ένα νεοshyκλασικό σχολείο αρχιτεκτονικό κόσμημα της πόλης της Ρόδου που κινδυνεύει σήμερα να καshyταρρεύσει και έχει άμεση ανάγκη αναστηλωτιshy

κών επεμβάσεων Η διαμόρφωση της αυλής και του περιβάλλοντος χώρου του φαίνεται ότι ολοκληρώθηκε το 188560

Κατά τη διάρκεια των ανασκαφικών διερευshyνήσεων από την ιταλική διοίκηση με τον Pietro Lojacono μεταξύ των ετών 1932-1934 ήρθαν στο φως αρκετά στοιχεία που τον οδήγησαν στη γραφική αναπαράσταση του μνημείου61 Μια νεροποντή τον Νοέμβριο του 1989 προξέshyνησε την κατάρρευση μεγάλου τμήματος του ανατολικού μανδρότοιχου του σχολείου και έτσι ξεκίνησε μια συστηματική ανασκαφή που έφερε στο φως ότι απέμεινε από την εκκλησία του αγίου Ιωάννη τα γύρω από αυτήν κτίσμαshyτα και τμήμα της νότιας οχύρωσης του βυζαντιshyνού κάστρου (και μετέπειτα Κολλάκιου)62 (πίν 332α)

Η διαμόρφωση του κοινοβιακού ναού του αγίου Ιωάννη και της ευρύτερης περιοχής μεταshyξύ του παλατιού του μεγάλου μαγίστρου και του τζαμιού του Σουλεϊμάν καθώς και η αποshyκατάσταση του νεοκλασικού σχολείου με ένταshyξη νέας χρήσης συμβατής με τον χαρακτήρα του χώρου θα παίξει καθοριστικό ρόλο στην

ανάδειξη του63 (πίν 332β) Χαρακτηριστικό παράδειγμα ένταξης στη

σύγχρονη ζωή της πόλης αποτελεί η πρόσφατη διαμόρφωση των ερειπίων της εκκλησίας της Παναγίας του Μπούργκου ως κοινόχρηστος χώρος ειδικών πολιτιστικών εκδηλώσεων ελεύθερος στο κοινό (πίν 333α 333β)

Η πρώτη γραπτή αναφορά που σχετίζεται με την Παναγία του Μπούργκου συναντάται στον Bosio όταν με την ευκαιρία του θανάτου του μμ Heacutelion de Villeneuve το 1346 κάνει μνεία των σημαντικότερων έργων του με πρώτη την laquoωραιότατηraquo (bellissima) εκκλησία στην πόλη ή το μπούργκο της Ρόδου (nella cittagrave) και όχι στο κάστρο της αφιερωμένη στην Παναγία (della gloriosa Vergine Maria)64

To πιο laquoχειροπιαστόraquo στοιχείο για τη χροshyνολόγηση του μνημείου είνα τα υπολείμματα τοιχογραφίας που είχαν δει ο Rottiers65 στις αρχές του 19ου αιώνα και οι Gabriel και Balducci66 στις αρχές του 20ού και σήμερα ελάshyχιστα διακρίνονται στη νοτιοδυτική γωνία του

(πίν 334α) Η τοιχογραφία περιείχε οικόσημα των πρώτων μμ της Ρόδου Villaret (1309-1319) Villeneuve (1319-1346) Gozon (1346-1353) και Corneillan (1353-1355) και οδηγεί στην υπόθεση ότι ο ναός κατασκευάσθηκε το α μισό του 14ου αιώνα Το μέγεθος του επιβάλλει μια μεγάλη χρονική διάρκεια στην κατασκευή του γεγονός σύνηθες σε όλους τους γοτθικούς καθεδρικούς ναούς ενώ απαιτεί και μεγάλες δαπάνες που δικαιολογούν καθυστερήσεις για την εξεύρεση των χρημάτων Στην ίδια χρονοshyλόγηση καταλήγει και ο Balducci μετά και την ανάλυση με συγκριτική μέθοδο του τρόπου δόshyμησης και της γλυπτικής διακόσμησης του μνηshyμείου67

Η εκκλησία της Παναγίας του Μπούργκου φαίνεται ότι αποτελούσε μέρος ενός μεγαλύτεshyρου ιδρύματος με κτήματα σπίτια και νοσοκοshyμείο όπου υπηρετούσαν οι αδελφοί του Τάγμαshyτος όπως μας πληροφορούν δύο έγγραφα του 134668 και του 134969 Σε μεταγενέστερο έγγραshyφο του 1437 αναφέρεται ένας laquoμεγάλος κήπος

της πλατείαςraquo (megalo quippo platea) και σπίshyτια (διώροφα και μονώροφα) της δικαιοδοσίας της εκκλησίας της Παναγίας στο μπούργκο της Ρόδου που επιβεβαιώνουν το γεγονός70

Πράγματι μέχρι σήμερα διατηρείται στα νόshyτια και σε επαφή με την εκκλησία ένας ελεύθεshyρος χώρος που χρησιμεύει ως δημοτικό πάρκο γνωστό ως laquoπάρκο Αλχαδέφraquo χώρος που δεν έχει κτιστεί ποτέ σύμφωνα με δοκιμαστικές ανασκαφικές διερευνήσεις Ίσως ο ίδιος χώρος αποτελεί και τον μεσαιωνικό laquoμεγάλο κήπο της πλατείαςraquo7 1 (πίν 334β)

Επίσημα ως εκκλησία της Παναγίας του Μπούργκου αναφέρεται συχνά το 136372 το 138273 το 143274 το 143575 το 145376 το 151277

και το 152278 Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάshyζουν οι επωνυμίες της εκκλησίας της Παναγίας στο Μπούργκο με διαφορετικά επίθετα όπως Παναγία του Ελέους (Beata Maria Misericordia Burgi Rodi)79 ενώ προβλήματα δημιουργούν στην ταύτιση τους με τα σημερινά μνημεία της

πόλης οι πληροφορίες για εκκλησία της laquoΠαναshyγίας της Μητρόποληςraquo στο μπούργκο της Ρόshyδου ή Beata Maria de Metropoli για την ορθόshyδοξη μητρόπολη δηλαδή

Η προσθήκη έξι αλλεπάλληλων ταφικών πιshyθανώς παρεκκλησίων προς τα νότια και η ένταshyξη επτά τάφων με ταφικές κόγχες στο βόρειο και μιας κόγχης στον δυτικό τοίχο της εκκληshyσίας της Παναγίας του Μπούργκου δείχνει την έντονη παρουσία του μνημείου στη ζωή της πόshyλης της Ρόδου (πίν 335) Η εύρεση μέσα σε τάφο στο δεύτερο από δυτικά παρεκκλήσιο δίshyπλα στη νότια είσοδο της εκκλησίας ενός οικο-σήμου της οικογένειας του μμ Pierre de Corneillan (1353-1355) και τμήματος επιγραφής με χρονολογία που ανάγεται στο 1377 μέσα σε τάφο του βόρειου τοίχου δείχνουν ότι οι επεμshyβάσεις αυτές άρχισαν ήδη από τον 14ο αιώνα Η επιτύμβια πλάκα εξάλλου του γιου του Ιωάνshyνη βαρόνου της Μόρφου (διαστ 067x158 μ) που βρέθηκε στον χώρο της εκκλησίας κατά την

ιταλοκρατία και εκτίθεται σήμερα στο Αρχαιοshyλογικό Μουσείο στο ιπποτικό νοσοκομείο της Ρόδου έχει χρονολογία 1365-1368 και προέρχεshyται πιθανότατα από κάλυμμα αρκοσολίου δίshyπλα στη βόρεια είσοδο Σε ομαδικό τάφο στο νοτιότερο κεντρικό παρεκκλήσιο βρέθηκε θηshyσαυρός με νομίσματα εκ των οποίων τα πιο πρόσφατα ανήκουν στην περίοδο των μμ Fabrizio del Carretto (1513-1521) και των σουλshyτάνων Βαγιαζήτ και Σελήμ (1480-1520) Ο τρόshyπος της βιαστικής ομαδικής ταφής σαράντα πεshyρίπου ατόμων και η ένδειξη ότι οι σκελετοί ανήκουν σε νεαρά άτομα οδηγούν στην ερμηshyνεία ότι οφείλεται σε αιφνίδιο θάνατο σε ταshyραγμένη περίοδο και θα μπορούσε να αποδοθεί στην πολιορκία της πόλης από τους Τούρκους το 152281 Αναφέρεται εξάλλου ότι στο παρεκshyκλήσιο του αγίου Βερναρδίνου στην Παναγία του Μπούργκου Δεν είναι εύκολο να προσδιοshyρισθεί ακριβώς το παρεκκλήσιο του αγίου Βερshyναρδίνου όπου ενταφιάσθηκε ο μεγάλος com-mandeur Fra Gabriel de Pommerol κατά τη διάρshyκεια της πολιορκίας του 152282

Πολλές πληροφορίες αντλούμε από τις μιshyκρογραφίες του Caoursin του 1483 όπου η Παshyναγία του Μπούργκου εμφανίζεται επανειλημshyμένα και ιδιαίτερα σε εκείνη που ο μμ Pierre dAubusson συζητά με τους ιππότες στην Οβριακή μπροστά από την εκκλησία (πίν 336α) Στις τρεις κόγχες του ιερού γίνονται αντίστοιχα τρεις λειτουργίες συγχρόνως με άλshyλες δύο στα δύο παράλληλα προς τα νότια παshyρεκκλήσια της εκκλησίας Η βορεινή πύλη μεγεshyθύνεται προκειμένου ο ζωγράφος να παρουshyσιάσει τα γεγονότα μέσα στην εκκλησία και τις προσευχές των πιστών για την αίσια έκβαση της πολιορκίας Η πύλη αυτή είναι μεταγενέστερη επέμβαση σε σχέση με την κατασκευή της εκκληshyσίας και η ανατολική παραστάδα της στηρίζε-

ται πάνω σε προγενέστερο τάφο που κατήργηshyσε στο τρίτο από δυτικά σταυροθόλιο όπως φάνηκε κατά τις πρόσφατες εργασίες Η διάshyνοιξη της συνδυάζεται με τις αλλαγές στην ποshyλεοδομική οργάνωση της περιοχής κατά τον 14ο και 15ο αιώνα και τη μετατόπιση του άξοshyνα της πλατείας οδού της αγοράς μπροστά από τη βόρεια όψη της εκκλησίας και όχι κατά μήshyκος το παραλιακού τείχους83 Στην περιοχή βόshyρεια της εκκλησίας βρέθηκαν τάφοι που δηλώshyνουν τη χρήση του χώρου προγενέστερα ως νεshyκροταφείου Η μετατόπιση αυτή συνδυάστηκε με την οικοδόμηση νέων κτιρίων και οικοδομιshyκών τετραγώνων μεταξύ της εκκλησίας και του παραλιακού τείχους όπως το ιπποτικό laquoΝαυshyαρχείοraquo επί μμ DAubusson (1476-1503) λίγα μέτρα δυτικότερα και η οικία Giovanni Manelli ακριβώς απέναντι84

Κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας φαίνεshyται ότι η εκκλησία δεν χρησιμοποιήθηκε όπως όλες οι άλλες ως μουσουλμανικό τέμενος Η γκραβούρα του Rottiers παρουσιάζει το μνηshyμείο σε ερειπιώδη κατάσταση στις αρχές του 19ου αιώνα και αποδίδεται λανθασμένα στον Αγιο Μάρκο85 (πίν 336β) Αβίαστα επομένως οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ίσως καταστράφηκε κατά την πολιορκία του 1522

Ωστόσο όταν ο Η Balducci μελετούσε το μνημείο στις αρχές του 20ού αιώνα ο εσωτερι-κός χώρος είχε πληρωθεί από έξι κατοικίες86

(πίν 337α) Η ιταλική διοίκηση με στόχο την ανάδειξη των μεσαιωνικών δυτικών μνημείων της Ρόδου απαλλοτρίωσε αυτές τις ιδιοκτησίες και καθαίρεσε τα νεότερα κτίσματα Προχώρηshyσε στη συνέχεια στη μερική αποκατάσταση της ανατολικής πτέρυγας εσωτερικά και στη στερέshyωση των ερειπίων (πίν 337β) Δυστυχώς όμως δεν ολοκληρώθηκαν οι εργασίες και δεν αποκαshyταστάθηκαν οι εξωτερικές όψεις ιδιαίτερα η

δυτική κυρία όψη και η ανατολική που έχουν καλυφθεί από νεότερα κτίσματα της τουρκοshyκρατίας

Το ρυθμιστικό σχέδιο (piano regolatore) της μεσαιωνικής πόλης που συντάχθηκε το 1936 προέβλεπε τη διάνοιξη περιφερειακής εσωτεριshyκής οδού και μεγάλων δρόμων τη δημιουργία πάρκων και πλατειών για την εξυπηρέτηση των αυτοκινήτων και τη laquoβελτίωσηraquo των συνθηκών διαβίωσης των κατοίκων8 7 Ως εκ τούτου η προτεινόμενη διάνοιξη νέας πύλης στη νοτιοαshyνατολική οχύρωση προς το λιμάνι της Ακα-ντιάς και δρόμου που θα έφτανε διασχίζοντας το πάρκο Αλχαδέφ (τον laquoμεγάλο κήπο της πλαshyτείαςraquo) μέχρι την εκκλησία της Παναγίας του Μπούργκου υλοποιήθηκε αμέσως Η ελληνική διοίκηση στη συνέχεια θεώρησε ιδανική τη διέshyλευση του ίδιου δρόμου εγκάρσια μέσα από την εκκλησία στο κατεστραμμένο μεσαίο τμήμα της και τη διάνοιξη νέας πύλης της Παναγιάς στο παραλιακό τείχος το 1955 επί δημαρχίας Φωτάρα και με την έγκριση της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας (πίν 338α)

Ολοκληρώθηκε έτσι η διακοπή στα δύο της μεσαιωνικής πόλης στην περιοχή της Οβριακής συνοικίας Η Παναγία του Μπούργκου έμεινε έκτοτε γνωστή με το όνομα laquoκομμένη εκκληshyσιάraquo ενώ ο κόσμος δύσκολα αναγνώριζε ότι επρόκειτο για δύο τμήματα της ίδιας εκκλησίας εκατέρωθεν της οδού Αλχαδέφ Η ελάφρυνση της κυκλοφορίας του λιμανιού μέσω της οδού Αλχαδέφ θεωρήθηκε τότε σημαντικότερη από την καταστροφή της εκκλησίας και τη διάσπαση της λειτουργίας της συνοικίας του αγίου Παshyντελεήμονα Δυστυχώς όμως το γεγονός δεν

απέτρεψε τη διαπλάτυνση του παραλιακού δρόshyμου και την καταστροφή της μεσαιωνικής διαshyμόρφωσης του προτειχίσματος της παραλίας για τις κυκλοφοριακές ανάγκες της σύγχρονης πόλης

Τα τελευταία δεκαπέντε χρονιά υπήρξαν επίμονες προσπάθειες από την Αρχαιολογική Υπηρεσία για την αποκατάσταση και την ενοshyποίηση της εκκλησίας Στα πλαίσια των κυκλοshyφοριακών ρυθμίσεων από το 1989 έως το 1994 είχε προταθεί επανειλημμένα η απαγόρευση της κυκλοφορίας στο συγκεκριμένο τμήμα της οδού Αλχαδέφ αλλά είχε βρει σθεναρή αντίσταση από τις άλλες τοπικές υπηρεσίες Όταν ξεκίνηshyσε το έργο της κατασκευής των υπογείων διshyκτύων και αποκατάστασης των οδοστρωμάτων στη μεσαιωνική πόλη το 1994 το όνειρο της καshyτάργησης της διέλευσης των αυτοκινήτων από την Παναγία του Μπούργκου έγινε πραγματιshyκότητα (πίν 338β) Η προβλεπόμενη ανασκαφή προκειμένου να περάσουν τα υπόγεια δίκτυα έκλεισε την κυκλοφορία των αυτοκινήτων διαshyμέσου της εκκλησίας Η ολοκλήρωση σε τρία περίπου χρόνια της ανασκαφής και της διαμόρshyφωσης της εκκλησίας με την ενοποίηση των δύο τμημάτων της την ελεύθερη επίσκεψη τη διέλευση των πεζών και τη διοργάνωση ειδικών μουσικών εκδηλώσεων καθώς και η θετική αποδοχή του έργου ακόμα και από τους πολέshyμιους καταστηματάρχες ανέτρεψαν το αρνητιshyκό κλίμα και έδωσαν έναν ευχάριστο επίλογο88 Μένουν ακόμη αρκετές εργασίες για την αποshyκατάσταση του μνημείου οι οποίες ήδη εκτεshyλούνται και αναμένεται σε λίγα χρόνια να αναshyδειχθεί ακόμη περισσότερο

Αντιπροσωπευτικότερη και των τριών πα-ραδειγμάτων γοτθικής αρχιτεκτονικής στη Ρόδο είναι η εκκλησία της Παναγίας του Μπούργκου Ο αρχικός της τύπος ήταν τρίκλι-τη βασιλική με δύο τοξοστοιχίες από τέσσερις κολώνες και οξυκόρυφα τόξα και γενικές διαshyστάσεις 27x36 μ (πίν 339α) Το ιερό αποτελείshyται από τρεις πεντάπλευρες κόγχες Όλη η εκshyκλησία ήταν στεγασμένη από γοτθικά σταυρο-θόλια με διαγώνιες νευρώσεις σύνθετης διατοshyμής (κυκλικής με μικρή προεξοχή στο μέσον) ευρύτατα διαδεδομένες και στη Ρόδο Οι πεντάshyπλευρες κόγχες του ιερού είναι στεγασμένες με θόλους που διαθέτουν ακτινωτές νευρώσεις ανάλογης διατομής Οι νευρώσεις του ιερού και της ανατολικής και δυτικής πλευράς εσωτερικά καταλήγουν σε κιονίσκους κυκλικής διατομής προσαρτημένους στους τοίχους με επίκρανα Οι νευρώσεις ωστόσο της βόρειας και νότιας πλευράς εφέροντο με φουρούσια αντεστραμμέshyνου ημιοκτάπλευρου κώνου στο ύψος των κιοshyνόκρανων και όχι με κιονίσκους89 Δύο-τρία φουρούσια βρέθηκαν στον χώρο της εκκλησίας ενώ ένα άλλο επισημάνθηκε στη θέση του στον νότιο τοίχο αλλά είναι κομμένο Οι κίονες είshyχαν μεγάλη διάμετρο (130 μ) και κιονόκρανα σύνθετης κοιλόκυρτης διατομής και έφεραν τα τόξα και τις διαγώνιες νευρώσεις Ένας διασώ-θηκε στη θέση του ενώ βρέθηκε μεγάλος αριθshyμός αρχιτεκτονικών μελών από τους δόμους και τα κιονόκρανα άλλων στον ίδιο χώρο Στην ανασκαφή βρέθηκαν τα ίχνη ενός ακόμη κίονα και τα θεμέλια δύο άλλων Οι μεταγενέστερες επεμβάσεις φαίνεται να εξαφάνισαν τα ίχνη των άλλων τεσσάρων Δυστυχώς δεν σώζεται ούτε ένα σταυροθόλιο του κυρίως ναού παρά μόνο ελάχιστα τμήματα στην ανατολική και δυshyτική πλευρά

Εξωτερικά η εκκλησία στη βόρεια και νότια πλευρά καθώς και στις κόγχες του ιερού έφερε απλές ορθογώνιες αντηρίδες Μερικές διατηshyρούνται στη θέση τους ενώ τα θεμέλια των υπο-

λοιπών αποκαλύφθηκαν κατά την ανασκαφή Το πάχος της λιθοδομής είναι περίπου 090 μ και στη βάση μεγαλύτερο κατά 010 μ στη βόshyρεια νότια και ανατολική πλευρά σχηματίζοshyντας εξωτερικά μια προεξοχή σε ύψος 1 μ πεshyρίπου από το δάπεδο

Το μεσαίο κλίτος ήταν ψηλότερο και έφερε έναν φεγγίτη κυκλικό στο δυτικό μέτωπο του σταυροθολίου) ίχνη του οποίου διατηρούνται και πιθανώς οξυκόρυφους στη βόρεια και τη νότια πλευρά πάνω από το δώμα των πλάγιων κλιτών όπως δείχνουν οι μικρογραφίες του Caoursin Δεν υπάρχουν ενδείξεις για ξύλινη στέγη πάνω από τα σταυροθόλια όπως γίνεται στους γοτθικούς καθεδρικούς ναούς αντίθετα τα σωζόμενα ίχνη δείχνουν ότι οι απολήξεις των όψεων εξωτερικά προς τα άνω ακολουθούshyσαν τη γραμμή των οξυκόρυφων τυμπάνων των σταυροθολίων και όχι τριγωνικά αετώματα σύμφωνα με τον Balducci90 Τα πλάγια κλίτη έφεραν λεπτά και υψηλά οξυκόρυφα παράθυρα στη βόρεια και τη νότια πλευρά και έναν ρομ-βοειδή φεγγίτη στο τύμπανο του σταυροθολίου στη δυτική όψη Από τρία αντίστοιχα παράθυshyρα έφεραν και οι κόγχες του ιερού Το δάπεδο της εκκλησίας ήταν στρωμένο πιθανώς με μαρ-μαρόπλακες λάρτιου λίθου όπως δείχνουν τα κατώφλια της βόρειας και της δυτικής εισόδου Το δάπεδο του ιερού ήταν υπερυψωμένο κατά 4-5 σκαλοπάτια91 Στην τελική της μορφή η εκshyκλησία είχε τρεις πύλες Εκτός της βόρειας ορshyθογώνιας η κεντρική οξυκόρυφη πύλη πλάshyτους 250 μ καταλαμβάνει το μέσον της δυτιshyκής όψης που σήμερα είναι φραγμένη από γειshyτονική ιδιοκτησία Μία δεύτερη οξυκόρυφη θύρα αντιστοιχεί στο δεύτερο από δυτικά σταυshyροθόλιο του νότιου κλίτους και επικοινωνεί με το πάρκο Αλχαδέφ τον laquoμεγάλο κήπο της πλαshyτείαςraquo

Η ένταξη των επτά ταφικών κογχών στο πλάτος του βόρειου τοίχου έγινε μετά την καshyτασκευή της εκκλησίας όπως φαίνεται από τον

τρόπο κατασκευής τους Η επίστεψη τους θα πρέπει να ήταν οξυκόρυφα τόξα σύμφωνα με το ίχνος της δεύτερης από τα δυτικά κόγχης που διατηρείται Το ίδιο εξάλλου συμβαίνει και στην εκκλησία της Παναγίας του Κάστρου

Σημαντική αλλαγή στην τυπολογία αλλά και στην εξωτερική εμφάνιση επέφερε η προσθήκη των νότιων παρεκκλησίων (πίν 339β) Η χρήση τους θα πρέπει να ήταν ταφική παράλληλα με τη λειτουργία τους ως παρεκκλήσια όπως συshyνηθίζεται σε καθεδρικούς ναούς Προστέθηκαν συνολικά έξι παρεκκλήσια Το τρίτο και το τέshyταρτο από ανατολικά και σε άμεση επαφή με τον νότιο τοίχο της εκκλησίας μπορούν να αναχθούν περίπου στο β μισό του Μου αιώνα με βάση το οικόσημο της οικογένειας Corneillan Νοτιότερα προστέθηκε ένα ακόμη σύμφωνα με οικοδομικές παρατηρήσεις το οποίο όπως φαίνεται από τη μικρογραφία του Caoursin προϋπήρχε του 1480 (πίν 336α) Τα υπόλοιπα θα πρέπει να ανήκουν στην περίοδο 1480-1522 Για την ενοποίηση τους με την κυshyρίως εκκλησία διανοίχθηκαν μεγάλα οξυκόρυshyφα τόξα εκτός του νοτιοανατολικού και του νοτιοδυτικού παρεκκλησίου που είναι ημικυshyκλικά

Τα αρχιτεκτονικά μέλη που βρέθηκαν κατά την ανασκαφή και στον περιβάλλοντα χώρο και τα διατηρημένα παρεκκλήσια τεκμηριώνουν ότι ήταν στεγασμένα από σταυροθόλια με διαγώshyνιες νευρώσεις Οι νευρώσεις αυτές κατέληγαν σε φουρούσια Τα τρία φουρούσια που βρέθηshyκαν στο χώρο έχουν σφαιρική απόληξη προς τα κάτω με ίχνη ανάγλυφων οικοσήμων και θα πρέπει να ανήκαν στο μεσαίο και νοτιότερο παshyρεκκλήσιο

Η εμφανής δυτική προέλευση της γοτθικής αρχιτεκτονικής της εκκλησίας αν και απλουshyστευμένη δηλώνει τους χορηγούς της που θα πρέπει να ήταν ιππότες ή φράγκοι αστοί καθώς και τη χρήση της ως ναού των καθολικών Υπάρχουν ωστόσο στοιχεία που παραπέμπουν

και στη βυζαντινή αρχιτεκτονική όπως οι τρεις κόγχες του ιερού Αυτή η τυπολογική συνύπαρshyξη είχε προηγηθεί στα Ιεροσόλυμα και την Κύshyπρο Ανάλογος σε κάτοψη τουλάχιστον είναι ο ναός του αγίου Νικολάου στην Αμμόχωστο του 13ου αιώνα της εποχής του Lousignan92 Είshyναι πολύ πιθανό Κύπριοι τεχνίτες να εργάστηshyκαν στη Ρόδο και το αντίστροφο καθώς εκτός από τις πολιτικές οι οικονομικές και εμποριshyκές σχέσεις των δύο νησιών ήταν έντονες Η ιστορία του Τάγματος των Ιπποτών του αγίου Ιωάννη των Ιεροσολύμων εξάλλου ερμηνεύει το γεγονός αυτό Μετά τους Αγίους Τόπους το Τάγμα παρέμεινε για λίγα χρόνια στην Κύπρο πριν εγκατασταθεί οριστικά στα Δωδεκάνησα ενώ κατά την περίοδο της διαμονής των ιπποshyτών στη Ρόδο διατηρούσαν laquoκομενταρίαraquo στο Κολόσσι Έτσι τα δυτικά πρότυπα που εφαρshyμόσθηκαν στη Ρόδο τον 14ο αιώνα είχαν laquoφιλshyτραριστείraquo από τις επιδράσεις της αρχιτεκτονιshyκής των Αγίων Τόπων και της Κύπρου Η διαshyμόρφωση στη συνέχεια μιας τοπικής αρχιτεshyκτονικής έκφρασης με κύρια υστερογοτθικά και τοπικά χαρακτηριστικά καθιερώνεται τον 15ο αιώνα9 3

Ανάλογη εκκλησία θα πρέπει να ήταν η αρshyχική φάση της εκκλησίας των αγίων Αποστόshyλων στο παλιό Συσσίτιο από την οποία δυστυshyχώς το μόνο που διατηρείται όρθιο είναι μια κολώνα ενταγμένη σε μεταγενέστερο εκκλησάshyκι της περιόδου 1480-152294 Μικρότερη τυποshyλογική συγγένεια παρουσιάζει με τις μονόχώ-ρες βασιλικές στεγασμένες με σταυροθόλια όπως η Παναγία της Φιλερήμου η Παναγία της Νίκης οι Αγιοι Θεόδωροι και η δεύτερη φάση της εκκλησίας των αγίων Αποστόλων95

Στον κοινοβιακό ναό του αγίου Ιωάννη χρηshyσιμοποιήθηκε αρχικά ο τύπος της τρίκλιτης ξυ-λόστεγης βασιλικής για την κυρίως εκκλησία με εγκάρσιο κλίτος και ορθογώνιας κάτοψης ιερό στεγασμένα με γοτθικά σταυροθόλια με

διαγώνιες νευρώσεις (πίν 329) Τα κλίτη του κυρίως ναού διαχωρίζονται από δύο τοξοστοι-χίες με τέσσερις κυλινδρικές κολώνες Το μεshyσαίο κλίτος ήταν υπερυψωμένο και φωτιζόταν από τη βόρεια και τη νότια πλευρά με οξυκόρυshyφους φεγγίτες πάνω από τη στέγη των πλάγιων κλιτών και από κυκλικούς στα μέτωπα της αναshyτολικής και δυτικής πλευράς (πίν 330α) Η δίρριχτη στέγη του κεντρικού κλίτους διαμορshyφωνόταν εσωτερικά με ημικυλινδρική ξύλινη οροφή (πίν 328β) Τα πλάγια κλίτη ήταν στεγαshyσμένα με μονόρριχτη στέγη καλυμμένη με κεshyραμίδια

Το εγκάρσιο κλίτος και το ιερό θα πρέπει να ανήκαν και αυτά στην αρχική φάση όπως δείshyχνει ο τρόπος δόμησης και σύνδεσης τους με τον κυρίως ναό Αποτελούνταν από τρία σταυshyροθόλια που αντιστοιχούσαν στα κλίτη και ένα τέταρτο στο ιερό Εφέροντο από την εξωτεshyρική τοιχοποιία και από σύνθετους πεσσούς με κιονίσκους που αντιστοιχούσαν στα οξυκόρυshyφα τόξα επικοινωνίας και τις διαγώνιες νευρώshyσεις Το μεσαίο σταυροθόλιο ήταν πιο ψηλό από τα άλλα και χαμηλότερο από τη στέγη του μεσαίου κλίτους και του κυκλικού φεγγίτη

Το ιερό και το εγκάρσιο κλίτος φαίνεται ότι φωτίζονταν με μεγάλα οξυκόρυφα παράθυρα αντίστοιχα με τον υπόλοιπο ναό

Κάτω από την κόγχη του ιερού διερχόταν σε χαμηλότερο επίπεδο -λόγω της διαμόρφωσης του εδάφους- στοά επικοινωνίας της νότιας πεshyριοχής της εκκλησίας με τη βόρεια καθώς και με το παλάτι του μεγάλου μαγίστρου μέσω της laquoλόντζιαςraquo (ανοικτής στοάς με σταυροθόλια στο άνω άκρο της οδού Ιπποτών) (πίν 340α) Από την ίδια στοά και κάτω από την κόγχη του ιερού είχε πιθανώς πρόσβαση παρεκκλήσιο ή κρύπτη τμήμα της βάσης του οποίου αποκαλύshyφθηκε κατά τη διάρκεια της πρόσφατης αναshyσκαφής

Κάτω από το εγκάρσιο κλίτος διατηρούνται τα ερείπια τριών ημιυπόγειων χωρών αντί-

στοίχων με τα τρία σταυροθόλια του ορόφου που στεγάζονταν με θόλους και κατά πάσα πιshyθανότητα χρησίμευαν ως αποθήκες ή υπόγειες κρύπτες (πίν 332α 332β)

Κατά τη διάρκεια της ιπποτοκρατίας η εκshyκλησία δέχθηκε πολλές προσθήκες όπως γίνεshyται φανερό από τις πηγές τις γκραβούρες και τα ευρήματα είναι όμως αρκετά δύσκολο να αναπαρασταθούν με ακρίβεια και να γίνει απόshyλυτα σαφής η τελική μορφή του μνημειακού συshyγκροτήματος και ο αριθμός των παρεκκλησίων

Ο P Lojacono το 1935 προσπάθησε -μετά από ενδεικτικές αρχαιολογικές τομές και μελέshyτη των πηγών- να αναπαραστήσει το συγκρότηshyμα γραφικά (πίν 340β) Υπέθεσε τότε ότι προshyστέθηκαν οκτώ χώροι στο επίπεδο της εκκληshyσίας και γύρω από το εγκάρσιο κλίτος και το ιερό96 Σύμφωνα με τις πρόσφατες αποκαλύψεις από την ανασκαφή και τις έρευνες των πηγών μπορούμε να κάνουμε μια καινούρια υπόθεση για τις προσθήκες και την πιθανή χρήση τους Έτσι το πλάτος της κάτοψης της τετράπλευρης κόγχης του ιερού δεν πρέπει να ήταν μεγαλύτεshyρο από το μεσαίο κλίτος ενώ το νότιο παρεκshyκλήσιο του Villeneuve σύμφωνα με τον Ρ Lojacono στο ύψος του εγκάρσιου κλίτους ήταν μεγαλύτερων διαστάσεων και φαίνεται ότι μετέτρεψε τον τρόπο επικοινωνίας και κάλυψε το νότιο δρομάκι πλάι από την εκκλησία που ήταν στρωμένο με πωρόπετρες (πίν 329) Θα πρέπει επίσης να υποθέσουμε σύμφωνα με τα στοιχεία που βρήκε ο P Lojacono ότι δεν πρέshyπει να υπήρχε κτίσμα στη θέση του βορειότερουraquo προσκτίσματος του laquoθησαυροφυλακείουraquo (tesoro della chiesa) αλλά να ήταν άκτιστο ενώ στη θέση του αμέσως νοτιότερου παρεκκλησίου (capella della Sagrestia) ήταν η κατοικία του πριόρη ή laquocanonicaraquo στα μέσα του 15ου αιώνα όπως έχει προαναφερθεί Μπορούμε λοιπόν να δεχθούμε τις υποθέσεις του Lojacono για τη χρήση μερικών παρεκκλησίων όπως για παράshyδειγμα του Villeneuve της Sagrestia του

DAubusson και του DAmboise και να χωρο-θετήσουμε την laquocanonicaraquo στη θέση της capella della Segrestia Οι θέσεις των άλλων παρεκκληshyσίων -που γνωρίζουμε ότι προστέθηκαν στον Άγιο Ιωάννη- της Παναγίας που έκτισε ο Allemagna και του καστελλάνου της Αμπόστας δεν είναι εύκολο να ταυτιστούν πιθανώς όμως ένα από αυτά να είναι εκείνο τμήμα του οποίου βρέθηκε κάτω από το ιερό κάτι που δηλώνει ότι ίσως υπήρξε επέμβαση σε αυτό

Σχετικά με το καμπαναριό δεν μπορούμε να έχουμε σαφή μορφή καθότι οι μικρογραφίες του Caoursin του 1483 είναι πολύ σχηματικές ενώ στις γκραβούρες του 19ου αιώνα λείπει το άνω τμήμα που πιθανώς είχε καταρρεύσει κατά την πολιορκία του 1522 Μια ιδέα των δύο χαμηλότερων ορόφων μάς δίνει ο Rottiers97

(πίν 330α) Αποτελούνταν από έναν τετράγωνο πύργο με βάση και οριζόντια γείσα Ο όροφος ήταν ενισχυμένος στις γωνίες με ορθογωνικές παραστάδες και εκτός από τα οικόσμημα των μμ DAubusson και DAmboise είχε παράθυshyρα οξυκόρυφα και έναν ορθογώνιο φεγγίτη στη βόρεια όψη Η πρόσβαση γινόταν από μία βόshyρεια οξυκόρυφη είσοδο στο ύψος του ισογείου και μία ορθογώνια ανατολική στο ύψος του ορόφου όπου ανέβαινε κανείς με σκάλα από τη νότια όψη της εκκλησίας ίσως της περιόδου της τουρκοκρατίας98

Ο τύπος της τρίκλιτης ξυλόστεγης βασιλιshyκής με εγκάρσιο κλίτος και τετράπλευρη κόγχη στεγασμένα από σταυροθόλια με νευρώσεις του καθολικού του Αγίου Ιωάννη δείχνει μια σαφή επιρροή των αντιλήψεων του Τάγματος των κινστερκιανών μοναχών ειδικά αλλά και γενικότερα στη ροδίτικη ιπποτική εκκλησιαστιshyκή αρχιτεκτονική (πίν 329) Οι ιππότες φορείς αναμφισβήτητα αυτής της επιρροής έφεραν

προφανώς δυτικούς μαστόρους στη Ρόδο για την υλοποίηση αυτής της αρχιτεκτονικής

Στη Δύση η τυπολογία αυτή εφαρμοζόταν κυρίως στη Μεγάλη Βρετανία και λιγότερο στην κεντρική και τη νότια Ευρώπη9 9 Δείγματα αυτής της αρχιτεκτονικής εμφανίζονται στην κεντρική Ελλάδα ήδη από τον 13ο αιώνα όπως στην Αγία Σοφία Ανδραβίδας στο φράγκικο πριγκιπάτο της Αχαΐας και στην Αγία Παραshyσκευή της βενετοκρατούμενης Χαλκίδας Ανάshyλογα παραδείγματα με θολοσκεπείς βασιλικές παρουσιάζονται στη μονή Ζάρακα κοντά στην αρχαία Στυμφαλία και στον Άγιο Λέο έξω από τη Μεθώνη100 Στην Κρήτη και συγκεκριμένα στο Ηράκλειο κατά τον 13ο αιώνα την εποχή της ενετοκρατίας έχουμε τις μεγάλες ξυλόστε-γες βασιλικές του αγίου Φραγκίσκου του Σω-τήρος και του αγίου Πέτρου του μάρτυρος που ανήκε στο Τάγμα των Δομινικανών101 Παρόshyμοιο παράδειγμα στο Ρέθυμνο του 14ου αιώνα είναι και το καθολικό των φραγκισκανών μοshyναχών με ξυλόστεγη βασιλική τετράπλευρο ιερό και εγκάρσιο κλίτος κάτοψης σε σχήμα Τ Το εγκάρσιο κλίτος που σήμερα είναι γκρεμιshyσμένο ήταν πιθανώς στεγασμένο με γοτθικά σταυροθόλια όπως ίσως και το ιερό που αποshyτελεί ιδιόκτητο κατάστημα Η προσθήκη γωνιαshyκών παρεκκλησίων εκατέρωθεν του ιερού ανάshyγεται για το μεν βόρειο που είναι γοτθικό στον 14ο αιώνα και για το νότιο που καλύπτεται με αναγεννησιακό τρούλο στον 16ο αιώνα 1 0 2

Στην κοντινή για τα Δωδεκάνησα Κύπρο το πιο ενδιαφέρον παράδειγμα είναι το καθολικό του μοναστηριού της Πελλαπαϊδος του 13ου αιώνα αποτελούμενο από τρία κλίτη και τεshyτράπλευρο ιερό στεγασμένα με σταυροθόλια103 και ένα ανάλογο παράδειγμα στο Der Simam στη Συρία104

Ειδικότερα η ξύλινη στέγη του μεσαίου κλίshyτους που έχει τη μορφή ανεστραμμένης καρίshyνας πλοίου (πίν 328β) παρουσιάζει κοινά στοιχεία με αντίστοιχες στον καθεδρικό ναό της Aquileja και τον San Zeno της Βερόνα105 αλλά και γενικότερα της κεντρικής Ευρώπης όπως στις εκκλησίες Notre-Dame-du-Grann στο Speacutezet και της Sainte Brigitte στο Montreff στην περιοχή Finisteacutere της Γαλλίας106

Ο σημερινός τύπος της Παναγίας του Κάshyστρου δεν είναι όπως αναφέρθηκε καθαρά βυshyζαντινός ή γοτθικός αλλά συνδυασμός και των δύο (πίν 341 α) Έχει διατηρήσει αρκετά τυποshyλογικά χαρακτηριστικά της τρίκλιτης σταυροshyειδούς εγγεγραμμένης εκκλησίας τουλάχιστον σε κάτοψη και τον εγκάρσιο θόλο (πίν 325β) χωρίς όμως τον ημικυλινδρικό θόλο του μεσαίshyου κλίτους τον τρούλο και την τεταρτοσφαιρι-κή κάλυψη της κεντρικής κόγχης του ιερού Στη θέση του κατασκευάσθηκαν τρία γοτθικά σταυshyροθόλια υπερυψωμένα (ως προς τον εγκάρσιο θόλο) που αντιστοιχούν στη δυτική κεραία του σταυρού στη θέση του παλαιότερου τρούλου και στην ανατολική κεραία μαζί με την κόγχη του ιερού (πίν 341 β) Έτσι η ημικυκλική εσωτεshyρικά και τρίπλευρη εξωτερικά κάτοψη της κόγshyχης του ιερού (πίν 341 α) μετατράπηκε ψηλότεshyρα σε γοτθική πεντάπλευρη χρησιμοποιώντας τις τρεις πλευρές της και τις δυο της ανατολιshyκής κεραίας του σταυρού σχηματίζοντας έναν θόλο με ακτινωτές νευρώσεις και θολίσκους (πίν 342) Οι νευρώσεις έχουν διατομή απλή ορθογώνια με απότμηση στις γωνίες Οι τοίχοι των σταυροθολίων είναι λεπτότεροι και δημιshyουργούν αντηρίδες στο άνω τμήμα της λιθοδο-μής που εντάσσονται στο πάχος της βυζαντιshyνής Είναι προφανές ότι η μετατροπή της βυζαshy

ντινής μητρόπολης αποσκοπούσε εκτός από την επισκευή της στο να προβάλλει το γοτθικό ύψος στην αρχιτεκτονική του νέου καθεδρικού ναού

Παρότι διασώζονται ελάχιστα στοιχεία του τρούλου όπως τα μαρμάρινα φουρούσια πάνω από τους τέσσερις γωνιακούς πεσσούς που έφεραν τα τέσσερα τόξα και τα γωνιακά σφαιshyρικά τρίγωνα εντούτοις ο Ορλάνδος αποτόλshyμησε τη γραφική του αποκατάσταση107 (πίν 325α)

Οι χαμηλότεροι δόμοι των λιθοδομών της εκκλησίας διαφέρουν ως προς το μέγεθος από τους ψηλότερους της βυζαντινής εκκλησίας και οι βάσεις δύο παραστάδων στην εξωτερική παshyρειά της βόρειας κεραίας του σταυρού και των παλαιότερων ημικυκλικών εσωτερικά και τρί-πλευρων εξωτερικά κογχών στο ιερό1 0 8 οδηγούν στην υπόθεση ύπαρξης προγενέστερου ναού (πίν 325β 341α 341 β) Οι βάσεις των παραshyστάδων μπορούν να οδηγήσουν στη γραφική αναπαράσταση της όψης της βόρειας κεραίας με τοξωτό πλαίσιο και τριγωνική στέγαση ανάshyλογη με άλλα μεσοβυζαντινά μνημεία της Ελλάshyδας 1 0 9 Αντίστοιχη λογικά θα πρέπει να ήταν και η νότια κεραία αν και δεν διατηρούνται κάποια στοιχεία Πιθανώς να καταργήθηκαν στην επόshyμενη φάση Οι μέχρι σήμερα ωστόσο ανασκαφιshyκές διερευνήσεις δεν τεκμηριώνουν την ύπαρξη παλαιότερης παλαιοχριστιανικής βασιλικής110 ενώ τα στοιχεία που βρέθηκαν κατά τις εργαshyσίες διέλευσης των υπογείων δικτύων δείχνουν την πιθανή ύπαρξη δυτικού προνάου ή νάρθηshyκα111 (πίν 341α) Παράλληλα τα ευρήματα της εκκλησίας και της υπόγειας κρύπτης του 11ου αιώνα112 συνηγορούν στην ίδια υπόθεση και τη διάκριση των δύο φάσεων στη βυζαντινή μη-

τρόπολη πριν τη μετασκευή της από τους ιπshyπότες στο α μισό του 14ου αιώνα Για την αρshyχική κάτοψη δεν είναι γνωστά περισσότερα στοιχεία από την κάτοψη της σε πολύ χαμηλό επίπεδο και πιθανώς να είναι ανάλογης τυποshyλογίας με τη δεύτερη Είναι εύλογη ως εκ τούshyτου η υπόθεση ότι η πρώτη μπορεί να ανήκει στον 11ο αιώνα και η δεύτερη μεταξύ του 11ου και των αρχών του 14ου αιώνα

Στη Ρόδο υπάρχουν δύο ακόμη βυζαντινά μνημεία του ίδιου τύπου ο Αγιος Ιωάννης στο κάστρο της Λίνδου ίσως του 13ου αιώνα1 1 3 και το Ντεμιρλί τζαμί στη μεσαιωνική πόλη της Ρόshyδου του 14ου αιώνα1 1 4 Και οι δύο αυτές εκκληshyσίες είναι πιθανώς μεταγενέστερες της Παναshyγίας του Κάστρου και προφανώς επηρεάσθηshyκαν από αυτή Κοινά στοιχείο και των τριών είshyναι η πεσσοστοιχία το μεσαίου κλίτους αντί του τύπου του τετρακιόνιου σταυροειδούς εγshyγεγραμμένου ναού ο οποίος χρησιμοποιήθηκε ευρύτατα σε όλο το Βυζάντιο και μοναδικό παshyράδειγμα του του 10ου αιώνα βρίσκεται σε ερείπια ανασκαφής του λόφου της Φιλερήμου της Ρόδου1 1 5 Η αύξηση του μήκους της μητρόshyπολης της Ρόδου επιτεύχθηκε για προφανείς λειτουργικούς λόγους με ένα επιπλέον ζεύγος πεσσών στη δυτική κεραία Το ίδιο μιμήθηκαν και οι δύο άλλες μεταγενέστερες εκκλησίες

Η σύγκριση του τελικού όπως διαμορφώθηshyκε τύπου με τη γοτθική προσθήκη της Παναshyγίας του Κάστρου με άλλα μνημεία είναι αδύshyνατη Το υπερυψωμένο κεντρικό κλίτος με τα γοτθικά σταυροθόλια έχει οπωσδήποτε δυτικές επιδράσεις και συγγενεύει με αρκετά μνημεία της Συρίας της Κύπρου και της Κρήτης116 Η απλούστευση χαρακτηρίζει και αυτή την επέμshyβαση που δικαιολογείται ως επαρχιακή πόλη αλλά και γενικά το κινστερκιανό πνεύμα των ιπποτικών μνημείων της Ρόδου

Η Παναγία του Κάστρου αποτελεί το πα-

λαιότερο παράδειγμα άμεσης αλληλεπίδρασης των βυζαντινών και γοτθικών μορφολογικών στοιχείων στη Ρόδο Μοναδικό από άποψη διαshyκοσμητικού πλούτου μορφολογικό στοιχείο βυshyζαντινής παράδοσης που διατηρείται είναι το τρίλοβο παράθυρο της κεντρικής κόγχης του ιεshyρού της βυζαντινής μητρόπολης (πίν 343) Τα τρία ισοϋψή ημικυκλικά ανοίγματα πλαισιώνοshyνται από ημικυκλική αψίδα με δύο εσοχές Οι αμφικιονίσκοι που τα χωρίζουν φέρουν κο-λουροπυραμιδοειδή επιθήματα117

Η ημικυκλική πόρτα στη βόρεια είσοδο πιshyθανώς προέρχεται από μετασκευή της παλαιόshyτερης κατά τη μετατροπή της βυζαντινής μηshyτρόπολης σε καθεδρικό ναό της λατινικής αρshyχιεπισκοπής της Ρόδου στις αρχές του 14ου αιshyώνα (πίν 344) Το τόξο της έχει διπλή εσοχή η εσωτερική της οποίας είναι κυκλικής διατομής Εξωτερικά πλαισιώνεται με απλή ανάγλυφη laquoπριονωτήraquo διακόσμηση ασυνήθιστη στη Ρόδο

Τα δίλοβα ημικυκλικά παράθυρα στο βόρειο και το νότιο τύμπανο ίσως να είναι και αυτά μετασκευή παλαιότερων βυζαντινών Οι εσοχές των ημικυκλικών κογχών μέσα στις οποίες εντάσσονται τα δίλοβα παράθυρα προδίδουν τη βυζαντινή τους προέλευση Η διακόσμηση όμως με laquoπριονωτήraquo ταινία λαξευμένη στην εξωτερική παρειά της ημικυκλικής κόγχης του βόρειου τυμπάνου είναι όμοια με την αντίστοιshyχη της προηγούμενης θύρας και των κυκλικών φεγγιτών που διανοίχθηκαν προφανώς στις πλάγιες πλευρές της κεντρικής κόγχης του ιεshyρού κατά την ιπποτική επέμβαση όπως δείχνει ο τρόπος δόμησης τους (πίν 345α) Η διακόshyσμηση αυτή συναντάται πιο συχνά σε γοτθικά μνημεία της δυτικής Ευρώπης και ιδιαίτερα της Αγγλίας όπως στον καθεδρικό ναό του Κα-ντέρμπορι118 είτε σε περιφερειακά κέντρα της δυτικής αρχιτεκτονικής όπως σε τόξα και θυ-ρώματα των Αγίων Τόπων και της Κύπρου1 1 9

Η laquoπριονωτήraquo διακόσμηση συναντάται σπαshyνίως στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική της Ελλάδας όπως κατά την περίοδο της φραγκοshyκρατίας με προφανείς δυτικές επιρροές120 Το δίλοβο παράθυρο της δυτικής όψης βρίσκεται στο άνω τμήμα του δυτικού τυμπάνου του αντίshyστοιχου σταυροθολίου του κεντρικού κλίτους ψηλότερα από το τύμπανο της προηγούμενης βυζαντινής κεραίας και χρονολογείται επομέshyνως στην ίδια ιπποτική επισκευή των αρχών του 14ου αιώνα (πίν 345β) Οι διατομές εξάλshyλου των λαμπάδων των ημικυκλικών παραθύshyρων φέρουν γωνιακή απότμηση ενώ η εσωτερι-κή τους πλευρά καλύπτεται από ενιαίο χαμηshyλωμένο τόξο στοιχεία που συνηγορούν στη δυshyτική τους προέλευση

Τα μορφολογικά στοιχεία γοτθικής αρχιτεshyκτονικής είναι περισσότεραmiddot και αυτά όμως παshyραμένουν φτωχά ως προς τον γλυπτικό διάκοshyσμο Η δυτική όψη της Παναγίας του Κάστρου πλήρως μετασκευασμένη κατά την ιπποτοκρα-τία έχει επίπεδη μορφή αντεστραμμένου Τ (πίν 346) Η ιπποτική κεντρική είσοδος με χαμηλωshyμένο τόξο είναι συνηθισμένη στη Ρόδο (πίν 347α 347β) Είχε σύνθετη διατομή και για άγνωστους λόγους αντικαταστάθηκε με μία απλούστερη laquoβυζαντινίζουσαraquo κατά τη διάρshyκεια των ιταλικών επεμβάσεων το 1940121 Η ορshyθογώνια υπέρθυρη κόγχη με εξέχον πλαίσιο σύνθετης διατομής εντυπωσιάζει με το μέγεθος της και δίνει ένα ιδιαίτερο στυλ στην εξωτερική εμφάνιση της εκκλησίας Ανάλογη κόγχη έφερε

και η κεντρική είσοδος του παλατιού του μεγάshyλου μαγίστρου που περιελάμβανε τα οικόσημα του μεγάλου μαγίστρου Heacutelion de Villeneuve

και του πάπα Ιωάννη XXII στις αρχές του 14ου αιώνα Τα ίδια οικόσημα έφερε και η Παναγία του Κάστρου122 κάτι που δείχνει ότι και η διαshyμόρφωση της όψης της θα πρέπει να είναι της ίδιας εποχής123 Παρόμοιες διαμορφώσεις παshyρουσιάζουν και όψεις κτιρίων στην Ισπανία όπως πχ στο Caceres Δεν διατηρούνται τμήshyματα της ζωγραφικής σύνθεσης της τοιχογραshyφίας που πλαισίωνε παρά μόνο λίγα ίχνη αλλά είναι βέβαιη η εντύπωση που θα προκαλούσε με τα χρώματα και το μέγεθος της

Τα οξυκόρυφα παράθυρα των τυμπάνων στη νότια και τη βόρεια όψη στο ιερό και των σταυροθολίων είχαν σύνθετη διατομή και ήταν δίλοβα με υαλοστάσια του 15ου αιώνα 1 2 4 Τα οξυκόρυφα παράθυρα αντικατέστησαν παλαιόshyτερα όπως φάνηκε κατά τις εργασίες του 1940 όταν αποκαλύφθηκε τμήμα προγενέστερου δί-λοβου παραθύρου με ημικυκλικά τόξα στο νόshyτιο τύμπανο του δυτικού σταυροθολίου ανάλοshyγου με άλλα δίλοβα παράθυρα της αρχικής ιπshyποτικής επέμβασης των αρχών του 14ου αιώshyνα 1 2 5 (πίν 348α)

Στη χαμένη πια εκκλησία του αγίου Ιωάννη η αετωματική απόληξη της δυτικής όψης υπαshyγορευόταν από την ξύλινη στέγη και περιείχε την κεντρική είσοδο έναν κυκλικό φεγγίτη στο άνω τμήμα και δύο παράθυρα εκατέρωθεν Η

κεντρική είσοδος ήταν οξυκόρυφη με σύνθετη διατομή και πλαισιωνόταν από γείσο ειδικής διατομής με κλίση προς τα κάτω φυτικές διαshyκοσμήσεις τριγωνική απόληξη και γλυπτό αν-θέμιο στην κορυφή Το γείσο χωρίς τις φυτικές διακοσμήσεις διέτρεχε όλη την εκκλησία στη βάση των παραθύρων ξεκινώντας από τη γένεshyση του τόξου του θυρώματος Το θύρωμα αποshyτελούσε απλουστευμένη μορφή αντίστοιχων θυ-ρωμάτων των ναών της Δύσης126 αλλά και της Κύπρου 1 2 7 Ο κυκλικός φεγγίτης της ίδιας όψης αλλά και ο αντίστοιχος της ανατολικής διέθεshyταν σύνθετη γοτθική διακόσμηση σε μορφή Χ και τριφυλλόσχημα ανοίγματα ενδιάμεσα όπως δείχνουν οι γκραβούρες του Rottiers128

(πίν 330α) Τα τόξα των παραθύρων μετά από έρευνα και μελέτη φαίνεται ότι ήταν ελαφρά οξυκόρυφα και όχι ημικυκλικά όπως παρουshyσιάσθηκαν από τον Rottiers και επικράτησε να θεωρούνται στη συνέχεια129 Το προστατευτικό γείσο των παραθύρων είχε σύνθετη διατομή με καμπύλο εξωρράχιο έφθανε μέχρι τη γένεση των τόξων και περιέτρεχε όλη την εκκλησία Αντίστοιχη επίστεψη παρουσιάζεται σε πολλά παραδείγματα θυρωμάτων και παραθύρων της Ρόδου1 3 0 όπως και στην Κρήτη131 την Κύπρο 1 3 2

και τους Αγίους Τόπους 1 3 3 εκτός φυσικά από τη Λύση

Τα παράθυρα περιείχαν υαλοστάσια -δύο από τα οποία παρουσίασε ο Rottiers (XXXVII)- με απλή διακόσμηση και τα οικόσηshyμα των μμ Fluvian (1421-1437) στο ένα και Orsini (1467-1476) στο άλλο τα οποία τους συνδέουν με πιθανές επεμβάσεις στην εκκληshyσία1 3 4 Δείχνουν επίσης ότι διασώθηκαν από τις δύο πολιορκίες των Τούρκων (του 1480 και του 1522) αφού διατηρήθηκαν μέχρι τον 19ο αιώshyνα

Η βόρεια είσοδος θα πρέπει να ήταν επίσης οξυκόρυφη και να διέθετε τριγωνική επίστεψη από γείσο όπως διακρίνεται σε γκραβούρα του Flandin135 (πίν 340α 348β) ενώ η νότια θα πρέshyπει να είχε ορθογώνια μορφή με πρέκι σύνθετης ιπποτικής διατομής από οριζόντιο τόξο (πίν 349α) Η πόρτα φαίνεται ότι αποτελεί μεταγεshyνέστερη ιπποτική επέμβαση από τον τρόπο καshyτασκευής έχοντας μειώσει για τον λόγο αυτό το ύψος του αρχικού παραθύρου1 3 6 Η αντίστοιχη οξυκόρυφη θύρα που παρουσίασε ο Rottiers δεν μοιάζει αληθοφανής137

Μια σύγχρονη μορφολογική απόδοση του Αγίου Ιωάννη αποτελεί η σημερινή εκκλησία του Ευαγγελισμού στο Μανδράκι της Ρόδου που κτίστηκε το 1924-1925 από τους Ιταλούς με αρχιτέκτονα τον Florestano di Fausto βασισμέshyνη στα σχέδια του Rottiers138 (πίν 349β)

Ο εσωτερικός χώρος όπως τον παρουσιάζει η γκραβούρα που δημοσίευσε ο Rottiers φαίνεshyται ιδιαίτερα ελκυστικός με τις δύο τοξοστοι-χίες τους κυλινδρικούς κίονες και τα κιονόshyκρανα αρχιτεκτονικά μέλη της αρχαιότητας σε δεύτερη χρήση τα οξυκόρυφα τόξα και τους ενshyδιάμεσους κυκλικούς φεγγίτες (πίν 328β) Ήταν πλαισιωμένος από την ξύλινη ημικυλιν-δρική οροφή διακοσμημένη με φατνώματα και άστρα και φωτισμένος από τα μεγάλα οξυκόρυshyφα παράθυρα και τους φεγγίτες139 Το δάπεδο από πωρόπετρες και μαρμαρόπετρες διέκοπταν επιτάφιες πλάκες προσωπικοτήτων της ιπποτο-κρατίας μάρτυρες της ιστορίας του μνημείου και του τόπου

Ξεχωριστά μορφολογικά στοιχεία διέθεταν το εγκάρσιο κλίτος και η τετράπλευρη κόγχη του ιερού Τα ανατολικά παράθυρα ήταν δίλοshyβα πλαισιωμένα από οξυκόρυφα τόξα ανάλοshyγα με της Παναγίας του Κάστρου Η απεικόνιshyση του Rottiers διέσωσε την ιδιαίτερη διακόshyσμηση του κεντρικού παραθύρου της κόγχης του ιερού Από την άλλη διακόσμηση του καθοshyλικού ο Rottiers παρουσίασε ένα ξυλόγλυπτο έπιπλο του ιερού140 το πλαίσιο κόγχης οικοσή-μου του παρεκκλησίου ενός εκ των μμ DAubusson ή DAmboise141 και την επιδαπέδια ταφική σύνθεση του μμ Del Carretto142 (πίν 330β)

Αντίστοιχη με τις κύριες όψεις των δύο άλshyλων εκκλησιών φαίνεται να ήταν και εκείνη της Παναγίας του Μπούργκου (πίν 350α) η οποία σήμερα δεν είναι ορατή από τις μεταγενέστερες

προσθήκες κατοικιών όπως και η ανατολική όψη Ελάχιστα είναι τα στοιχεία που διατηρούshyνται και από τις δύο άλλες όψεις Τα υπάρχοshyντα στοιχεία όμως έδωσαν τη δυνατότητα της γραφικής τους αποκατάστασης Η απόληξη προς τα άνω των όψεων της εκκλησίας ακολουshyθούσε την οξυκόρυφη όψη των τυμπάνων των σταυροθολίων Υπάρχει μεγάλη πιθανότητα να διατηρείται η εξωτερική όψη της κύριας εισόshyδου πλάτους 250 μ και ύψους 365 μ της οποίας είναι ορατή μόνο η εσωτερική μορφή (πίν 350β) Είναι ελαφρά οξυκόρυφη με περίshyτεχνη σύνθετη διατομή και πλασιωνόταν εξωshyτερικά πιθανότατα από τριγωνικό οξυκόρυφο γείσο σύνθετης διατομής πάνω από τη γένεση του τόξου που διέτρεχε όλη την όψη εκατέρωshyθεν (πίν 35 1α) Είναι ανάλογο με το θύρωμα του Αγίου Ιωάννη (πίν 330α) όπως και ο κυshyκλικός φεγγίτης του δυτικού τυμπάνου του σταυροθολίου του κεντρικού κλίτους του οποίου δεν διατηρήθηκε η διακόσμηση Αντίshyστοιχοι ρομβοειδείς φεγγίτες υπήρχαν στα τύshyμπανα των σταυροθολίων των πλάγιων κλιτών στην ίδια όψη ενώ χαμηλότερα υπήρχε ελαφρά οξυκόρυφη κόγχη με σύνθετη διατομή η οποία προοριζόταν πιθανώς για κάποιες τοιχογραshyφίες143 (πίν 351β) Δεν διατηρήθηκε κάποιο ίχνος αντηρίδας πάνω στη δυτική όψη με τονιshyσμό των οριζόντιων και όχι των κάθετων στοιshyχείων Ως εκ τούτου η αρχιτεκτονική της διαshyφέρει από την υπόλοιπη εκκλησία που χαραshyκτηρίζεται από τις ψηλές αντηρίδες και τα ψηλά οξυκόρυφα παράθυρα (πίν 351γ) Έγινε δυνατή η γραφική αποκατάσταση της βόρειας

και νότιας όψης της αρχικής τουλάχιστον εκshyκλησίας παρά τον μικρό αριθμό των διατηρηshyμένων μορφολογικών της στοιχείων Βρέθηκε έτσι η μορφή των οξυκόρυφων παραθύρων σύνθετης διατομής από τα οποία δεν διατηρείshyται κανένα ολόκληρο (πίν 352α) ενώ η νότια οξυκόρυφη είσοδος διατηρεί την αρχική της μορφή Έγινε επίσης εφικτή η γραφική αποκαshyτάσταση της βόρειας μεταγενέστερης ορθογώshyνιας πύλης με σύνθετη διατομή καθώς επίσης και οι όψεις του νοτιοδυτικού και νοτιοανατοshyλικού παρεκκλησίου144 Έχουν χαθεί τα υαλοshyστάσια (vitraux) και η πιθανή γλυπτική διακόshyσμηση των τυμπάνων των τόξων των παραθύshyρων εκτός από δύο παραδείγματα του νοτιοαshyνατολικού παρεκκλησίου που έχουν απλή τρι-φυλλόσχημη μορφή

Η ανατολική όψη διατηρεί αντίθετα περισshyσότερα αυθεντικά μορφολογικά στοιχεία των οξυκόρυφων παραθύρων της με σύνθετη διατοshyμή και μεγάλο ύψος τουλάχιστον στην εσωτεshyρική πλευρά τους (πίν 352β) Μόνο τα τρία παshyράθυρα της κεντρικής κόγχης είχαν υποστεί ποικίλες αλλοιώσεις κατά την ιταλική αποκαshyτάσταση μετατρέποντας τη μορφή τους από οξυκόρυφη σε ημικυκλική ενώ επεμβάσεις της περιόδου της τουρκοκρατίας είχαν αλλοιώσει την εξωτερική τους μορφή Οι εργασίες όμως καθαίρεσης των πρόσθετων κατοικιών και επιshyσκευής των υπολειμμάτων της εκκλησίας κατά την ιταλική περίοδο οδήγησαν στην αποκατάshyσταση της ανατολικής πτέρυγας του ιερού εσωshyτερικά συμβάλλοντας στην αναγνώριση του μνημείου Οι εργασίες αυτές οδήγησαν και στην

αποκατάσταση των λίγων κογχών που είχαν τα παραπάνω παρεκκλήσια145 Πρόσφατα ολοκληshyρώθηκε και η αποκατάσταση όλων των παραθύshyρων σε αυτά146

Οι φυτικές ανάγλυφες διακοσμήσεις στα επίκρανα των τόξων και των νευρώσεων των σταυροθολίων που διατηρούνται στην εσωτεshyρική πλευρά πάνω στην ανατολική (πίν 353α) και δυτική όψη (πίν 353β) της εκκλησίας αν και απλουστευμένες μορφές δυτικών επιρροών προκαλούν ιδιαίτερη προσοχή Κιονόκρανα με ανάλογη διακόσμηση συναντώνται στην κεντριshyκή Γαλλία όπως στον καθεδρικό ναό της Reims147 αλλά και στην Κύπρο όπως στην Αγία Σοφία Λευκωσίας και στο μοναστήρι της Πελ-λαπαίδος1 4 8 Αξιόλογα μορφολογικά στοιχεία είναι επίσης τα κιονόκρανα των κυλινδρικών κιόνων σύνθετης κοιλόκυρτης διατομής149 (πίν 333β 353γ 354α) οι διακοσμήσεις με τον ροδίshyτικο laquoπλοχμόraquo και φυτά των φουρουσιών των νευρώσεων των σταυροθολίων που αποτελούν τμήματα κυλίνδρου του νοτιοανατολικού παshyρεκκλησίου αλλά και αυτών που βρέθηκαν στο χώρο της εκκλησίας καθώς και οι διακοσμημέshyνοι ρόδακες των κλειδιών των ακτινωτών νευshyρώσεων των θόλων των κογχών του ιερού150

Η αίσθηση πάντως μιας εσωτερικής ανάταshyσης και ελαφρότητας δημιουργείται ακόμη από τη γοτθική αρχιτεκτονική του μνημείου (πίν 353γ 354α) παρά το μικρό τμήμα του που διαshyτηρείται σήμερα ενώ είναι βέβαιο ότι αποτέλεσε πρότυπο για την εξέλιξη της εκκλησιαστικής αρshyχιτεκτονικής στα Δωδεκάνησα τον 18ο αιώνα

Η δυτική προέλευση των Ιπποτών του Αγί-

ου Ιωάννη και οι ανατολίτικες επιρροές που δέshyχθηκαν στο πέρασμα τους από τους Αγίους Τόshyπους και την Κύπρο σε συνδυασμό με τη βυζαshyντινή τοπική παράδοση συνθέτουν τους βασιshyκούς παράγοντες που επέδρασαν στη δημιουρshyγία και την ανάπτυξη της ροδίτικης αρχιτεκτοshyνικής την περίοδο 1310-1522 Η συμβίωση Λαshyτίνων και Ελλήνων για μεγάλο χρονικό διάστηshyμα οδήγησε στην αφομοίωση και αλληλεπίδραshyση στις μορφές της εκκλησιαστικής αρχιτεκτοshyνικής

Η δημιουργία ενός ιδιόρρυθμου υστερογοτ-θικού -και στη συνέχεια αναγεννησιακού- τοshyπικού στυλ στα μορφολογικά στοιχεία των εκshyκλησιών της Ρόδου όπως θυρώματα παράθυshyρα και κόγχες το οποίο συνδυάζει στοιχεία από τη βυζαντινή και τη γοτθική αρχιτεκτονική καθιερώνεται σταδιακά τον 15ο αιώνα 1 5 1

Η επιβ ίωη αρχιτεκτονικών μορφών κατά τους δύο επόμενους αιώνες (1522-1750) στη

Λίνδο και τα Τριάντα στην Πάτμο στη Λέρο και σε άλλα νησιά της Δωδεκανήσου αλλά και στις Κυκλάδες152 θα οδηγήσει στη διατήρηση των τεχνικών αυτών Με αυτόν τον τρόπο μποshyρεί να εξηγηθεί η αναβίωση όχι μόνο μορφολοshyγικών στοιχείων αλλά και αρχιτεκτονικών τύshyπων εκκλησιών με την δημιουργία laquoδωδεκανηshyσιακούraquo τύπου τρίκλιτων και μονόκλιτων βασιshyλικών στεγασμένων από γοτθικά σταυροθόλια με νευρώσεις σε όλα τα Δωδεκάνησα (πίν 354β) και τη Μικρά Ασία από το 1750 έως τον 20ό αιώνα που επιβεβαιώνει τη σημασία της εκκλησιαστικής ιπποτικής αρχιτεκτονικής της Ρόδου153 Τα μορφολογικά διακοσμητικά στοιshyχεία της ιπποτικής Ρόδου δεν παρέλειψαν να μιμηθούν και οι Ιταλοί με ενδιαφέροντα παραshyδείγματα εκλεκτικής αρχιτεκτονικής στη Ρόδο κυρίως και τα Δωδεκάνησα κατά την εποχή της ιταλοκρατίας (1912-1943)154

Large Hospitaller churches on Rhodes Our Lady of the Castle St John of the Collachio Our Lady of the Burgh

Giorgos Dellas

The foundation stone of the conventual church of St John of the Hospital was laid on the saints feast day the 24th of June 1310 The document signed by pope John XXII on 1 March 1322 confirms that Ihe Byzantine cathedral of Our Lady of the Castle in Rhodes is the same church as the then in use cathedral of the Latins The construction of Our Lady of the Burgh on the other hand is placed between 1310 and 1346 Their location in the medieval town reflects their respective roles the coventual church of St John in the heart of the Orders laquoconventraquo -the western fortified enclave of the Collachio- opposite the palace of the Grand Master the cathedral of Our Lady of the Castle at the eastern part of the Collachio and Our Lady of the Burgh at the marketplace of the lay part of the town

The conversion of the Byzantine cathedral of Our Lady of the Castle -a three-aisled cross-inscribed domed building- into a basilical structure with a cross-vaulted central aisle is placed between 1319 and 1334 During the Ottoman period (1522-1912) and for most of the Italian occupation (until World War II) the building operated as a mosque and was known as Kantouri Djami In the war years the Italian administration endeavoured to restore the church which in recent years has been a venue for cultural events

In the Ottoman period St John of the Collachio served as the laquoMain Mosqueraquo but in 1856 a neglected powder magazine underneath its belfry was struck by lightning and exploded destroying the church Afterwards the gutted site was banked up and a large neoclassical school was raised there in 1876 In 1989 archaeological excavation brought to light the remains of the devastated church

In its two centuries as a place of worship Our Lady of the Burgh received several additions and underwent modifications An engraving of 1828 shows the church in ruins in the 19th and early 20th century six houses were built upon those ruins The Italians pulled down the housing and restored part of the church in the 1930s In 1955 the Gate of the Virgin was opened to connect Alhadeff Street with the port and the church was split into two henceforth to become known as the laquosplit churchraquo In 1994 works for the installantion of new drains provided the opportunity to investigate and partially restore the church making it whole once more Since 1997 the site is open to visitors and is also used for open-air events

Of these three examples of gothic ecclesiastical architecture on Rhodes Our Lady of the Burgh is the most representative The church was a three-aisled timber-roofed basilica with twin colonnades The sanctuary consists of three five-sided apses and the roof was carried on gothic cross-vaults with ribs of composite cross-section Externally there were buttresses on all sides except the western facade

The conventual church of St John was also a three-aisled timber-roofed basilica with twin colonnades The central aisle bore a coffered timber laquowagonraquo vault which supported a ridge roof The transverse aisle consisted of three pointed cross-vaults corresponding to the three divisions of the nave and was lower than the latter The sanctuary was square in plan possibly influenced by the architecture of the Cistercian Order

Our Lady of the Castle underwent alterations that would bring this Byzantine edifice closer to

gothic architectural aesthetics Its early Hospitaller phase is marked by simplified forms such as the arched windows of Byzantine influence The cornices pointed windows and the main entrance with the dropped arch on the western facade (replaced by the Italians with a semicircular arch) belong to a second Hospitaller phase

A feature common to the three churches is the absence of buttresses and strong vertical elements on the west side Unfortunately only in Our Lady of the Castle is the western facade accessible today Its scenic presence in the form of a reverse Τ and the large rectangular frame in the centre above the main entrance are impressive The pediment-like upper part of the western side of the destroyed church of St John was a consequence of the ridge roof The pointed main entrance had a gable-like dripstone capped by a sculptured palmette underneath a circular window The west side of Our Lady of the Burgh today concealed behind accretions of later housing seems to have been similar Plain flat surfaces and decorative horizontal cornices are features common to all three monuments To the writers knowledge this style appears only in Italy

The churches just described have exercised a strong influence in Rhodes and the other Dodecanese islands particularly in the 18th and 19th centuries which saw the emergence of a special laquoDodecanesianraquo architectural type

όλες τις προσθήκες που είχαν γίνει κατά την προηγούμενη περίοδο της τουρκοκρατίας2 8

(πίν 327α) Στον σεισμό του 1957 υπέστη ζηshyμιές τις οποίες αποκατέστησε στη συνέχεια η Αρχαιολογική Υπηρεσία29 Τα τελευταία χρόνια η εκκλησία λειτουργεί ως επισκέψιμο μνημείο και έχει φιλοξενήσει αρκετές εκθέσεις και εκδηshyλώσεις (διαλέξεις συναυλίες κλπ) (πίν 327β)

Η κοινοβιακή εκκλησία του αγίου Ιωάννη των Ιπποτών ατύχησε όταν το 1856 εξεράγη η ξεχασμένη πυριτιδαποθήκη στο υπόγειο του καμπαναριού από κεραυνό30 (πίν 328α) Ο ρόshyλος της εκκλησίας όπως αποδεικνύεται από τις γραπτές πηγές είναι συνυφασμένος όχι μόνο με θρησκευτικές αλλά και πολιτικές δραστηριότηshyτες των ιπποτών Όλες οι μεγάλες τελετές και λειτουργίες οι τακτικές (κάθε πέντε χρόνια) αλλά και οι έκτακτες Γενικές Σύνοδοι του Τάγshyματος η εκλογή του μεγάλου μαγίστρου31 και ο ενταφιασμός των επιφανέστερων ιπποτών (μεshy

γάλων μαγίστρων πριόρηδων piliers κά) γίshyνονταν στην εκκλησία Πασίγνωστα σε όλη τη χριστιανοσύνη ήταν κατά την ιπποτική περίοδο (1310-1522) τα ιερά λείψανα και κειμήλια που διέθετε για προσκύνημα ο Αγιος Ιωάννης ή εκshyκλησία του μεγάλου μαγίστρου όπως συνηθίζεshyται να αναφέρεται από πολλούς περιηγητές -προσκυνητές του μεσαίωνα32 (πίν 328β)

Η αναγνώριση του καθολικού του Αγίου Ιωshyάννη ήταν ξεχωριστή και αυτό φαίνεται από τη θέση του ηγουμένου που κατείχε και τον τίτλο του laquoμεγάλου πριόρηraquo (τίτλος αντίστοιχος του πρωτοπρεσβυτέρου της ορθόδοξης εκκλησίας) και έφερε μίτρα και ποιμαντορική ράβδο όπως και των αντίστοιχων σταυροπηγιακών ορθόδοshyξων μοναστηριών33

Από τα ευρήματα και τις πηγές είναι εμφαshyνές ότι η εκκλησία θα πρέπει να λειτούργησε αρκετά σύντομα μετά την άφιξη των ιπποτών στη Ρόδο3 4 Το 1318 αναφέρεται συνάντηση μέσα στην εκκλησία35 εκτός από την οργάνωση

του ιερατείου το 1314 που προαναφέρθηκε36 Η ταφόπλακα κάποιας γυναίκας που πέθανε το 131837 βρέθηκε στο διαβατικό κάτω από το ιερό του Αγίου Ιωάννη και επιβεβαιώνει ότι ήταν τότε σε χρήση Είναι ευνόητο ότι επιθυμούσαν πολύ σύντομα την κατασκευή του κοινοβιακού τους ναού για τις ανάγκες του Τάγματος και αυτό ήταν εφικτό αν γίνει δεκτό ότι κατασκευshyάσθηκε αρχικά η ξυλόστεγη δυτική πτέρυγα όπως έχουν υποθέσει αρκετοί περιηγητές που την είχαν δει πριν την ανατίναξη της το Ι85638 Μια τέτοια κατασκευή γίνεται αρκετά γρηγορόshyτερα από μια θολοσκεπή εκκλησία με σταυρο-θόλια

Η προσθήκη παρεκκλησίων κατά τη διάρshyκεια της ιπποτοκρατίας αναφέρεται συχνά στις πηγές αλλά και αναγνωρίζονται ακόμη και σήshyμερα στον ανεσκαμμένο αρχαιολογικό χώρο (πίν 329) Ο Bosio αναφέρει ότι κατά την εκλογή του μμ Pierre dAubusson το 1476 υπήρχε παρεκκλήσιο του μμ Heacutelion de Villeneuve (1319-1346) όπου προφανώς ενταshyφιάστηκε και παρεκκλήσιο του Σκευοφυλακεί-ου 3 9 Φαίνεται ότι σε αυτό οφείλεται και η ανα-ναφορά ότι ο μμ Villeneuve εκτός των άλλων έργων που έκανε (τα κάστρα του Κολλάκιου και της Βιλλανόβας -σημερινής Κρεμαστής-

στη Ρόδο της Αντιμάχειας και της Νεραντζιάς στην Κω) κατασκεύασε την εκκλησία του αγίου Αντωνίου και το παρεκκλήσιο (capella) στον κοινοβιακό ναό (del Convento) του αγίου Ιωάνshyνη 4 0

Τον καστελλάνο της Αμπόστας που έκτισε παρεκκλήσιο στον ίδιο ναό το 138541 τον μιμήshyθηκε και ο Domenico dAllemagna το 1389 με την κατασκευή ενός άλλου αφιερωμένου στην Παναγία και το προικοδότησε εκτός των άλshyλων με δύο ανεμόμυλους στον μόλο των Μύshyλων για να συντηρείται από τα εισοδήματα42

Η εκκλησία είχε καμπαναριό που αναφέρεshyται για πρώτη φορά το 1436-143743 Η θέση του στο ψηλότερο σημείο της μεσαιωνικής πόλης και το μέγεθος του -αναφέρεται ότι ήταν αρκεshyτά ψηλό- βοηθούσαν στη λειτουργία του και ως παρατηρητήριο - βίγλα για τις κινήσεις των πλοίων με επόπτευση των δυτικών και ανατοshyλικών ακτών Τα οικόσημα των μμ Pierre dAubusson (1476-1503) και του Emery dAmboise με χρονολογία στο τελευταίο 1509 δηλώνουν επεμβάσεις στο τέλος του 15ου και τις αρχές του 16ου αιώνα που προφανώς θα σχετίζονταν με πιθανή καταστροφή του κατά την πολιορκία των Τούρκων το 1480 και τον σεισμό του 1481 (πίν 330α)

Στην ίδια απεικόνιση του Rottiers από βοshyρειοδυτικά παρουσιάζεται ξανά το οικόσημο του μμ Pierre dAubusson πάνω στη δυτική όψη παρεκκλησίου στη βορειοανατολική πτέρυshyγα της εκκλησίας που υποδηλώνει ότι το καταshyσκεύασε ο ίδιος και ίσως εκεί ενταφιάσηκε Στο συμμετρικό του προς τα νότια θα πρέπει να ήταν ενταφιασμένος ο μμ Emery dAmboise (1503-1512)45 Στο κέντρο περίπου του μεσαίου κλίτους της εκκλησίας υπήρχε επιδαπέδια ταφι-κή σύνθεση του μμ Fabrizio del Carretto (1513-1521) από χρωματιστά μάρμαρα με ανάγλυφη ταφόπλακα που παρίστανε τον ίδιο και επιγραshyφή 4 6 η οποία δυστυχώς λεηλατήθηκε μετά την ανατίναξη και δεν σώζεται σήμερα επιτόπου παρά μόνο ο υπόγειος() τάφος (πίν 330β) Κατά την ανασκαφή του 1990 βρέθηκε τμήμα ενεπίγραφης επιτύμβιας πλάκας του μμ Dieudonneacute de Gozon (1346-1353)47 που σήμερα βρίσκεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Ρόshyδου και βρισκόταν πιθανώς στη ίδια εκκλησία Στον χώρο της εκκλησίας εξάλλου ήταν ενταshyφιασμένοι και άλλοι μεγάλοι μάγιστροι όπως ο Heacutelion de Villeneuve (1319-1346) ο Roger de

Pins (1355-1365) ο Philibert de Naillac (1396-

1421) ο Giovanni Battista degli Orsini (1467-

1476) και ο Guy de Blanchefort (1512-1513)48

Στο μουσείο Cluny στο Παρίσι εκτίθενται εξάλλου οι λάρνακες ή επιτύμβιες πλάκες των μμ Dieudonneacute de Gozon (1353) Pierre de

Corneillan (1355) Robert de Juillac (1376)

Jacques de Milly (1461) και του Jean Baptiste des

Ursines (ή Giovanni Baptista degli Orsini) (1476) που προέρχονται πιθανώς από την εκshyκλησία του αγίου Ιωάννη49

Σε πρόσφατη ανασκαφική διερεύνηση που έγινε στο νότιο κτίριο του δυτικού άκρου της οδού Ιπποτών αποκαλύφθηκε το βόρειο τμήμα θεμελίωσης κτίσματος που βρισκόταν στην ανατολική προέκταση της κόγχης του ιερού του κοινοβιακού ναού Η κατασκευή μοιάζει με τμήμα πεντάπλευρης κόγχης ιερού με αντηρί-δες που παραπέμπει σε ανάλογες κόγχες γοτθιshyκών ναών της Ρόδου όπως της Παναγίας του Μπούργκου Είναι πιθανό να αποτελούσε σε συνδυασμό με ένα χώρο δυτικά από αυτήν και κάτω από την κόγχη του ιερού της εκκλησίας του αγίου Ιωάννη παρεκκλήσιο όμως η ύπαρshyξη νεότερης ιδιωτικής κατοικίας στη θέση του ιερού της εκκλησίας εμποδίζει δυστυχώς την περεταίρω ανασκαφική έρευνα50

Κτίσματα που είχαν άμεση σχέση με τον κοιshyνοβιακό ναό ήταν και η laquocanonicaraquo η έδρα του πριοράτου η κατοικία δηλαδή του μεγάλου

πριόρη του Αγίου Ιωάννη Αυτή βρισκόταν σε όροφο πάνω από την καμαροσκέπαστη στοά (lonium) που συνέδεε την εκκλησία με το παλάshyτι του μεγάλου μαγίστρου και τη βιβλιοθήκη του Τάγματος (libreria) που υποθέτουμε ότι ήταν το γωνιακό κτίριο της οδού Ιπποτών στο οποίο ήδη αναφερθήκαμε Τα κτίρια της βιβλιοshyθήκης και της στοάς υπήρχαν το 1437 όταν δόshyθηκε η άδεια από το μμ Antoni de Fluvian στον πριόρη του Αγίου Ιωάννη Jean Morel και αργόshyτερα αρχιεπίσκοπο Ρόδου (Colossensis) να επιshyσκευάσει τα δύο δωμάτια που παραχωρήθηκαν για να τα μετατρέψει σε πριοράτο5 1

Η μικρογραφία του Caoursin που απεικονίshyζει τον σεισμό του 1481 κατά τη διάρκεια κάshyποιας λειτουργίας στην εκκλησία του αγίου Ιωshyάννη δείχνει ότι δεν είχε πάθει σοβαρές ζημιές από την πρόσφατη πολιορκία του 1480 όπως τα περισσότερα κτίρια της περιοχής52 (πίν 331α) Φαίνεται επίσης πιθανό να μην καταshyστράφηκε ούτε κατά τη β πολιορκία των Τούρshyκων το 1522 αφού λειτούργησε αμέσως μετά την κατάκτηση ως το μεγάλο τζαμί της Ρόδου Είναι επίσης πιθανό το καμπαναριό εκτός από τις ζημιές που είχε υποστεί στην πρώτη πολιορshyκία όπως ήδη αναφέρθηκε να υπέστη σοβαρές φθορές και κατά τη β πολιορκία καθώς λείshyπουν από τις απεικονίσεις του 19ου αιώνα οι επάνω όροφοι και έχει κατασκευασθεί εκεί ο μιshyναρές του τζαμιού Αλλωστε η στρατηγική σηshyμασία η θέση και η προβολή του από παντού το καθιστούσαν πρώτο στόχο των αντιπάλων

(πίν 331β) Όταν στο τέλος του 1522 οι ιππότες αναχώshy

ρησαν από τη Ρόδο μετά τη β πολιορκία και σύμφωνα με τη συνθηκολόγηση της παράδοσης της πόλης στους Τούρκους πήραν μαζί τους όλα τα ιερά λείψανα και κειμήλια και φυσικά πρωτίστως του Αγίου Ιωάννη53

Το μέγεθος και η θέση του ναού ήταν ιδιαίshyτερα προβεβλημένη και εξυπηρετούσε άμεσα τους στόχους των Τούρκων οι οποίοι τον μετέshyτρεψαν σε laquoμεγάλο τζαμίraquo της πόλης Πρόσθεshyσαν για τον σκοπό αυτό ένα μεγάλο laquoμιχράμπraquo που καταλάμβανε όλο το πλάτος στο ανατολιshyκό άκρο του μεσαίου κλίτους διαγωνίως σύμshyφωνα με την κατεύθυνση της Μέκκας ίχνη της βάσης του οποίου διατηρούνται στον ανασκαshyφικό χώρο (πίν 329) Οι μουσουλμάνοι σεβάshyστηκαν γενικά το μνημείο και διατήρησαν ότι υπήρχε σε αυτό παρά τους βανδαλισμούς που έκαναν οι γενίτσαροι όταν κατέλαβαν τη Ρόδο και εισήλθαν στο καθολικό στους τάφους των μμ DAubusson και DAmboise54 Με τη μεταshyτροπή του σε τζαμί έπαψε να αποτελεί προσκύshyνημα των χριστιανών που απαγορευόταν να ειshyσέλθουν όπως συνέβη εξάλλου και με όλες τις εκκλησίες της μεσαιωνικής πόλης που μετατράshyπηκαν σε τζαμιά Η μοίρα ήταν σκληρή και έπειτα από δύο αιώνες που λειτουργούσε ως κοινοβιακός ναός και τρεισήμισυ περίπου αιώshyνες που λειτουργούσε ως τζαμί το μνημείο εξαshyφανίσθηκε άδοξα Η υπόθεση του Rottiers όταν το επισκέφθηκε στις αρχές του 19ου ακονα ότι

ίσως να ήταν ο τελευταίος χριστιανός που είχε εισέλθει σε αυτό φαίνεται να επαληθεύθηκε55 Λίγα χρόνια μετά το 1856 ανατινάχθηκε και οι μόνες απεικονίσεις που έχουμε από το εσωτεριshyκό του και τις διακοσμήσεις είναι αυτές που περιέχονται στον κατάλογο του5 6 Οι πληροφοshyρίες για την έκρηξη στην πυριτιδαποθήκη του καμπαναριού από κεραυνό και οι περιγραφές για τη μεγάλη καταστροφή του μνημείου και της συνοικίας εκτός από το θανατικό που έσπειρε57 πλαισιώνονται από απεικονίσεις που δείχνουν παραστατικά το μέγεθος της καταshyστροφής58

Τα ερείπια θα πρέπει να λεηλατήθηκαν συshyστηματικά όπως φάνηκε από την ανασκαφή αλλά και από τα ευρήματα που υπάρχουν στα μουσεία του Cluny και της Ρόδου και τα τεμάshyχια σε δεύτερη χρήση (spolia) που χρησιμοποιshyήθηκαν στα γύρω μνημεία59

Πάνω στα συντρίμια η τούρκικη διοίκηση έκτισε λίγα χρόνια αργότερα το 1876 ένα νεοshyκλασικό σχολείο αρχιτεκτονικό κόσμημα της πόλης της Ρόδου που κινδυνεύει σήμερα να καshyταρρεύσει και έχει άμεση ανάγκη αναστηλωτιshy

κών επεμβάσεων Η διαμόρφωση της αυλής και του περιβάλλοντος χώρου του φαίνεται ότι ολοκληρώθηκε το 188560

Κατά τη διάρκεια των ανασκαφικών διερευshyνήσεων από την ιταλική διοίκηση με τον Pietro Lojacono μεταξύ των ετών 1932-1934 ήρθαν στο φως αρκετά στοιχεία που τον οδήγησαν στη γραφική αναπαράσταση του μνημείου61 Μια νεροποντή τον Νοέμβριο του 1989 προξέshyνησε την κατάρρευση μεγάλου τμήματος του ανατολικού μανδρότοιχου του σχολείου και έτσι ξεκίνησε μια συστηματική ανασκαφή που έφερε στο φως ότι απέμεινε από την εκκλησία του αγίου Ιωάννη τα γύρω από αυτήν κτίσμαshyτα και τμήμα της νότιας οχύρωσης του βυζαντιshyνού κάστρου (και μετέπειτα Κολλάκιου)62 (πίν 332α)

Η διαμόρφωση του κοινοβιακού ναού του αγίου Ιωάννη και της ευρύτερης περιοχής μεταshyξύ του παλατιού του μεγάλου μαγίστρου και του τζαμιού του Σουλεϊμάν καθώς και η αποshyκατάσταση του νεοκλασικού σχολείου με ένταshyξη νέας χρήσης συμβατής με τον χαρακτήρα του χώρου θα παίξει καθοριστικό ρόλο στην

ανάδειξη του63 (πίν 332β) Χαρακτηριστικό παράδειγμα ένταξης στη

σύγχρονη ζωή της πόλης αποτελεί η πρόσφατη διαμόρφωση των ερειπίων της εκκλησίας της Παναγίας του Μπούργκου ως κοινόχρηστος χώρος ειδικών πολιτιστικών εκδηλώσεων ελεύθερος στο κοινό (πίν 333α 333β)

Η πρώτη γραπτή αναφορά που σχετίζεται με την Παναγία του Μπούργκου συναντάται στον Bosio όταν με την ευκαιρία του θανάτου του μμ Heacutelion de Villeneuve το 1346 κάνει μνεία των σημαντικότερων έργων του με πρώτη την laquoωραιότατηraquo (bellissima) εκκλησία στην πόλη ή το μπούργκο της Ρόδου (nella cittagrave) και όχι στο κάστρο της αφιερωμένη στην Παναγία (della gloriosa Vergine Maria)64

To πιο laquoχειροπιαστόraquo στοιχείο για τη χροshyνολόγηση του μνημείου είνα τα υπολείμματα τοιχογραφίας που είχαν δει ο Rottiers65 στις αρχές του 19ου αιώνα και οι Gabriel και Balducci66 στις αρχές του 20ού και σήμερα ελάshyχιστα διακρίνονται στη νοτιοδυτική γωνία του

(πίν 334α) Η τοιχογραφία περιείχε οικόσημα των πρώτων μμ της Ρόδου Villaret (1309-1319) Villeneuve (1319-1346) Gozon (1346-1353) και Corneillan (1353-1355) και οδηγεί στην υπόθεση ότι ο ναός κατασκευάσθηκε το α μισό του 14ου αιώνα Το μέγεθος του επιβάλλει μια μεγάλη χρονική διάρκεια στην κατασκευή του γεγονός σύνηθες σε όλους τους γοτθικούς καθεδρικούς ναούς ενώ απαιτεί και μεγάλες δαπάνες που δικαιολογούν καθυστερήσεις για την εξεύρεση των χρημάτων Στην ίδια χρονοshyλόγηση καταλήγει και ο Balducci μετά και την ανάλυση με συγκριτική μέθοδο του τρόπου δόshyμησης και της γλυπτικής διακόσμησης του μνηshyμείου67

Η εκκλησία της Παναγίας του Μπούργκου φαίνεται ότι αποτελούσε μέρος ενός μεγαλύτεshyρου ιδρύματος με κτήματα σπίτια και νοσοκοshyμείο όπου υπηρετούσαν οι αδελφοί του Τάγμαshyτος όπως μας πληροφορούν δύο έγγραφα του 134668 και του 134969 Σε μεταγενέστερο έγγραshyφο του 1437 αναφέρεται ένας laquoμεγάλος κήπος

της πλατείαςraquo (megalo quippo platea) και σπίshyτια (διώροφα και μονώροφα) της δικαιοδοσίας της εκκλησίας της Παναγίας στο μπούργκο της Ρόδου που επιβεβαιώνουν το γεγονός70

Πράγματι μέχρι σήμερα διατηρείται στα νόshyτια και σε επαφή με την εκκλησία ένας ελεύθεshyρος χώρος που χρησιμεύει ως δημοτικό πάρκο γνωστό ως laquoπάρκο Αλχαδέφraquo χώρος που δεν έχει κτιστεί ποτέ σύμφωνα με δοκιμαστικές ανασκαφικές διερευνήσεις Ίσως ο ίδιος χώρος αποτελεί και τον μεσαιωνικό laquoμεγάλο κήπο της πλατείαςraquo7 1 (πίν 334β)

Επίσημα ως εκκλησία της Παναγίας του Μπούργκου αναφέρεται συχνά το 136372 το 138273 το 143274 το 143575 το 145376 το 151277

και το 152278 Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάshyζουν οι επωνυμίες της εκκλησίας της Παναγίας στο Μπούργκο με διαφορετικά επίθετα όπως Παναγία του Ελέους (Beata Maria Misericordia Burgi Rodi)79 ενώ προβλήματα δημιουργούν στην ταύτιση τους με τα σημερινά μνημεία της

πόλης οι πληροφορίες για εκκλησία της laquoΠαναshyγίας της Μητρόποληςraquo στο μπούργκο της Ρόshyδου ή Beata Maria de Metropoli για την ορθόshyδοξη μητρόπολη δηλαδή

Η προσθήκη έξι αλλεπάλληλων ταφικών πιshyθανώς παρεκκλησίων προς τα νότια και η ένταshyξη επτά τάφων με ταφικές κόγχες στο βόρειο και μιας κόγχης στον δυτικό τοίχο της εκκληshyσίας της Παναγίας του Μπούργκου δείχνει την έντονη παρουσία του μνημείου στη ζωή της πόshyλης της Ρόδου (πίν 335) Η εύρεση μέσα σε τάφο στο δεύτερο από δυτικά παρεκκλήσιο δίshyπλα στη νότια είσοδο της εκκλησίας ενός οικο-σήμου της οικογένειας του μμ Pierre de Corneillan (1353-1355) και τμήματος επιγραφής με χρονολογία που ανάγεται στο 1377 μέσα σε τάφο του βόρειου τοίχου δείχνουν ότι οι επεμshyβάσεις αυτές άρχισαν ήδη από τον 14ο αιώνα Η επιτύμβια πλάκα εξάλλου του γιου του Ιωάνshyνη βαρόνου της Μόρφου (διαστ 067x158 μ) που βρέθηκε στον χώρο της εκκλησίας κατά την

ιταλοκρατία και εκτίθεται σήμερα στο Αρχαιοshyλογικό Μουσείο στο ιπποτικό νοσοκομείο της Ρόδου έχει χρονολογία 1365-1368 και προέρχεshyται πιθανότατα από κάλυμμα αρκοσολίου δίshyπλα στη βόρεια είσοδο Σε ομαδικό τάφο στο νοτιότερο κεντρικό παρεκκλήσιο βρέθηκε θηshyσαυρός με νομίσματα εκ των οποίων τα πιο πρόσφατα ανήκουν στην περίοδο των μμ Fabrizio del Carretto (1513-1521) και των σουλshyτάνων Βαγιαζήτ και Σελήμ (1480-1520) Ο τρόshyπος της βιαστικής ομαδικής ταφής σαράντα πεshyρίπου ατόμων και η ένδειξη ότι οι σκελετοί ανήκουν σε νεαρά άτομα οδηγούν στην ερμηshyνεία ότι οφείλεται σε αιφνίδιο θάνατο σε ταshyραγμένη περίοδο και θα μπορούσε να αποδοθεί στην πολιορκία της πόλης από τους Τούρκους το 152281 Αναφέρεται εξάλλου ότι στο παρεκshyκλήσιο του αγίου Βερναρδίνου στην Παναγία του Μπούργκου Δεν είναι εύκολο να προσδιοshyρισθεί ακριβώς το παρεκκλήσιο του αγίου Βερshyναρδίνου όπου ενταφιάσθηκε ο μεγάλος com-mandeur Fra Gabriel de Pommerol κατά τη διάρshyκεια της πολιορκίας του 152282

Πολλές πληροφορίες αντλούμε από τις μιshyκρογραφίες του Caoursin του 1483 όπου η Παshyναγία του Μπούργκου εμφανίζεται επανειλημshyμένα και ιδιαίτερα σε εκείνη που ο μμ Pierre dAubusson συζητά με τους ιππότες στην Οβριακή μπροστά από την εκκλησία (πίν 336α) Στις τρεις κόγχες του ιερού γίνονται αντίστοιχα τρεις λειτουργίες συγχρόνως με άλshyλες δύο στα δύο παράλληλα προς τα νότια παshyρεκκλήσια της εκκλησίας Η βορεινή πύλη μεγεshyθύνεται προκειμένου ο ζωγράφος να παρουshyσιάσει τα γεγονότα μέσα στην εκκλησία και τις προσευχές των πιστών για την αίσια έκβαση της πολιορκίας Η πύλη αυτή είναι μεταγενέστερη επέμβαση σε σχέση με την κατασκευή της εκκληshyσίας και η ανατολική παραστάδα της στηρίζε-

ται πάνω σε προγενέστερο τάφο που κατήργηshyσε στο τρίτο από δυτικά σταυροθόλιο όπως φάνηκε κατά τις πρόσφατες εργασίες Η διάshyνοιξη της συνδυάζεται με τις αλλαγές στην ποshyλεοδομική οργάνωση της περιοχής κατά τον 14ο και 15ο αιώνα και τη μετατόπιση του άξοshyνα της πλατείας οδού της αγοράς μπροστά από τη βόρεια όψη της εκκλησίας και όχι κατά μήshyκος το παραλιακού τείχους83 Στην περιοχή βόshyρεια της εκκλησίας βρέθηκαν τάφοι που δηλώshyνουν τη χρήση του χώρου προγενέστερα ως νεshyκροταφείου Η μετατόπιση αυτή συνδυάστηκε με την οικοδόμηση νέων κτιρίων και οικοδομιshyκών τετραγώνων μεταξύ της εκκλησίας και του παραλιακού τείχους όπως το ιπποτικό laquoΝαυshyαρχείοraquo επί μμ DAubusson (1476-1503) λίγα μέτρα δυτικότερα και η οικία Giovanni Manelli ακριβώς απέναντι84

Κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας φαίνεshyται ότι η εκκλησία δεν χρησιμοποιήθηκε όπως όλες οι άλλες ως μουσουλμανικό τέμενος Η γκραβούρα του Rottiers παρουσιάζει το μνηshyμείο σε ερειπιώδη κατάσταση στις αρχές του 19ου αιώνα και αποδίδεται λανθασμένα στον Αγιο Μάρκο85 (πίν 336β) Αβίαστα επομένως οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ίσως καταστράφηκε κατά την πολιορκία του 1522

Ωστόσο όταν ο Η Balducci μελετούσε το μνημείο στις αρχές του 20ού αιώνα ο εσωτερι-κός χώρος είχε πληρωθεί από έξι κατοικίες86

(πίν 337α) Η ιταλική διοίκηση με στόχο την ανάδειξη των μεσαιωνικών δυτικών μνημείων της Ρόδου απαλλοτρίωσε αυτές τις ιδιοκτησίες και καθαίρεσε τα νεότερα κτίσματα Προχώρηshyσε στη συνέχεια στη μερική αποκατάσταση της ανατολικής πτέρυγας εσωτερικά και στη στερέshyωση των ερειπίων (πίν 337β) Δυστυχώς όμως δεν ολοκληρώθηκαν οι εργασίες και δεν αποκαshyταστάθηκαν οι εξωτερικές όψεις ιδιαίτερα η

δυτική κυρία όψη και η ανατολική που έχουν καλυφθεί από νεότερα κτίσματα της τουρκοshyκρατίας

Το ρυθμιστικό σχέδιο (piano regolatore) της μεσαιωνικής πόλης που συντάχθηκε το 1936 προέβλεπε τη διάνοιξη περιφερειακής εσωτεριshyκής οδού και μεγάλων δρόμων τη δημιουργία πάρκων και πλατειών για την εξυπηρέτηση των αυτοκινήτων και τη laquoβελτίωσηraquo των συνθηκών διαβίωσης των κατοίκων8 7 Ως εκ τούτου η προτεινόμενη διάνοιξη νέας πύλης στη νοτιοαshyνατολική οχύρωση προς το λιμάνι της Ακα-ντιάς και δρόμου που θα έφτανε διασχίζοντας το πάρκο Αλχαδέφ (τον laquoμεγάλο κήπο της πλαshyτείαςraquo) μέχρι την εκκλησία της Παναγίας του Μπούργκου υλοποιήθηκε αμέσως Η ελληνική διοίκηση στη συνέχεια θεώρησε ιδανική τη διέshyλευση του ίδιου δρόμου εγκάρσια μέσα από την εκκλησία στο κατεστραμμένο μεσαίο τμήμα της και τη διάνοιξη νέας πύλης της Παναγιάς στο παραλιακό τείχος το 1955 επί δημαρχίας Φωτάρα και με την έγκριση της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας (πίν 338α)

Ολοκληρώθηκε έτσι η διακοπή στα δύο της μεσαιωνικής πόλης στην περιοχή της Οβριακής συνοικίας Η Παναγία του Μπούργκου έμεινε έκτοτε γνωστή με το όνομα laquoκομμένη εκκληshyσιάraquo ενώ ο κόσμος δύσκολα αναγνώριζε ότι επρόκειτο για δύο τμήματα της ίδιας εκκλησίας εκατέρωθεν της οδού Αλχαδέφ Η ελάφρυνση της κυκλοφορίας του λιμανιού μέσω της οδού Αλχαδέφ θεωρήθηκε τότε σημαντικότερη από την καταστροφή της εκκλησίας και τη διάσπαση της λειτουργίας της συνοικίας του αγίου Παshyντελεήμονα Δυστυχώς όμως το γεγονός δεν

απέτρεψε τη διαπλάτυνση του παραλιακού δρόshyμου και την καταστροφή της μεσαιωνικής διαshyμόρφωσης του προτειχίσματος της παραλίας για τις κυκλοφοριακές ανάγκες της σύγχρονης πόλης

Τα τελευταία δεκαπέντε χρονιά υπήρξαν επίμονες προσπάθειες από την Αρχαιολογική Υπηρεσία για την αποκατάσταση και την ενοshyποίηση της εκκλησίας Στα πλαίσια των κυκλοshyφοριακών ρυθμίσεων από το 1989 έως το 1994 είχε προταθεί επανειλημμένα η απαγόρευση της κυκλοφορίας στο συγκεκριμένο τμήμα της οδού Αλχαδέφ αλλά είχε βρει σθεναρή αντίσταση από τις άλλες τοπικές υπηρεσίες Όταν ξεκίνηshyσε το έργο της κατασκευής των υπογείων διshyκτύων και αποκατάστασης των οδοστρωμάτων στη μεσαιωνική πόλη το 1994 το όνειρο της καshyτάργησης της διέλευσης των αυτοκινήτων από την Παναγία του Μπούργκου έγινε πραγματιshyκότητα (πίν 338β) Η προβλεπόμενη ανασκαφή προκειμένου να περάσουν τα υπόγεια δίκτυα έκλεισε την κυκλοφορία των αυτοκινήτων διαshyμέσου της εκκλησίας Η ολοκλήρωση σε τρία περίπου χρόνια της ανασκαφής και της διαμόρshyφωσης της εκκλησίας με την ενοποίηση των δύο τμημάτων της την ελεύθερη επίσκεψη τη διέλευση των πεζών και τη διοργάνωση ειδικών μουσικών εκδηλώσεων καθώς και η θετική αποδοχή του έργου ακόμα και από τους πολέshyμιους καταστηματάρχες ανέτρεψαν το αρνητιshyκό κλίμα και έδωσαν έναν ευχάριστο επίλογο88 Μένουν ακόμη αρκετές εργασίες για την αποshyκατάσταση του μνημείου οι οποίες ήδη εκτεshyλούνται και αναμένεται σε λίγα χρόνια να αναshyδειχθεί ακόμη περισσότερο

Αντιπροσωπευτικότερη και των τριών πα-ραδειγμάτων γοτθικής αρχιτεκτονικής στη Ρόδο είναι η εκκλησία της Παναγίας του Μπούργκου Ο αρχικός της τύπος ήταν τρίκλι-τη βασιλική με δύο τοξοστοιχίες από τέσσερις κολώνες και οξυκόρυφα τόξα και γενικές διαshyστάσεις 27x36 μ (πίν 339α) Το ιερό αποτελείshyται από τρεις πεντάπλευρες κόγχες Όλη η εκshyκλησία ήταν στεγασμένη από γοτθικά σταυρο-θόλια με διαγώνιες νευρώσεις σύνθετης διατοshyμής (κυκλικής με μικρή προεξοχή στο μέσον) ευρύτατα διαδεδομένες και στη Ρόδο Οι πεντάshyπλευρες κόγχες του ιερού είναι στεγασμένες με θόλους που διαθέτουν ακτινωτές νευρώσεις ανάλογης διατομής Οι νευρώσεις του ιερού και της ανατολικής και δυτικής πλευράς εσωτερικά καταλήγουν σε κιονίσκους κυκλικής διατομής προσαρτημένους στους τοίχους με επίκρανα Οι νευρώσεις ωστόσο της βόρειας και νότιας πλευράς εφέροντο με φουρούσια αντεστραμμέshyνου ημιοκτάπλευρου κώνου στο ύψος των κιοshyνόκρανων και όχι με κιονίσκους89 Δύο-τρία φουρούσια βρέθηκαν στον χώρο της εκκλησίας ενώ ένα άλλο επισημάνθηκε στη θέση του στον νότιο τοίχο αλλά είναι κομμένο Οι κίονες είshyχαν μεγάλη διάμετρο (130 μ) και κιονόκρανα σύνθετης κοιλόκυρτης διατομής και έφεραν τα τόξα και τις διαγώνιες νευρώσεις Ένας διασώ-θηκε στη θέση του ενώ βρέθηκε μεγάλος αριθshyμός αρχιτεκτονικών μελών από τους δόμους και τα κιονόκρανα άλλων στον ίδιο χώρο Στην ανασκαφή βρέθηκαν τα ίχνη ενός ακόμη κίονα και τα θεμέλια δύο άλλων Οι μεταγενέστερες επεμβάσεις φαίνεται να εξαφάνισαν τα ίχνη των άλλων τεσσάρων Δυστυχώς δεν σώζεται ούτε ένα σταυροθόλιο του κυρίως ναού παρά μόνο ελάχιστα τμήματα στην ανατολική και δυshyτική πλευρά

Εξωτερικά η εκκλησία στη βόρεια και νότια πλευρά καθώς και στις κόγχες του ιερού έφερε απλές ορθογώνιες αντηρίδες Μερικές διατηshyρούνται στη θέση τους ενώ τα θεμέλια των υπο-

λοιπών αποκαλύφθηκαν κατά την ανασκαφή Το πάχος της λιθοδομής είναι περίπου 090 μ και στη βάση μεγαλύτερο κατά 010 μ στη βόshyρεια νότια και ανατολική πλευρά σχηματίζοshyντας εξωτερικά μια προεξοχή σε ύψος 1 μ πεshyρίπου από το δάπεδο

Το μεσαίο κλίτος ήταν ψηλότερο και έφερε έναν φεγγίτη κυκλικό στο δυτικό μέτωπο του σταυροθολίου) ίχνη του οποίου διατηρούνται και πιθανώς οξυκόρυφους στη βόρεια και τη νότια πλευρά πάνω από το δώμα των πλάγιων κλιτών όπως δείχνουν οι μικρογραφίες του Caoursin Δεν υπάρχουν ενδείξεις για ξύλινη στέγη πάνω από τα σταυροθόλια όπως γίνεται στους γοτθικούς καθεδρικούς ναούς αντίθετα τα σωζόμενα ίχνη δείχνουν ότι οι απολήξεις των όψεων εξωτερικά προς τα άνω ακολουθούshyσαν τη γραμμή των οξυκόρυφων τυμπάνων των σταυροθολίων και όχι τριγωνικά αετώματα σύμφωνα με τον Balducci90 Τα πλάγια κλίτη έφεραν λεπτά και υψηλά οξυκόρυφα παράθυρα στη βόρεια και τη νότια πλευρά και έναν ρομ-βοειδή φεγγίτη στο τύμπανο του σταυροθολίου στη δυτική όψη Από τρία αντίστοιχα παράθυshyρα έφεραν και οι κόγχες του ιερού Το δάπεδο της εκκλησίας ήταν στρωμένο πιθανώς με μαρ-μαρόπλακες λάρτιου λίθου όπως δείχνουν τα κατώφλια της βόρειας και της δυτικής εισόδου Το δάπεδο του ιερού ήταν υπερυψωμένο κατά 4-5 σκαλοπάτια91 Στην τελική της μορφή η εκshyκλησία είχε τρεις πύλες Εκτός της βόρειας ορshyθογώνιας η κεντρική οξυκόρυφη πύλη πλάshyτους 250 μ καταλαμβάνει το μέσον της δυτιshyκής όψης που σήμερα είναι φραγμένη από γειshyτονική ιδιοκτησία Μία δεύτερη οξυκόρυφη θύρα αντιστοιχεί στο δεύτερο από δυτικά σταυshyροθόλιο του νότιου κλίτους και επικοινωνεί με το πάρκο Αλχαδέφ τον laquoμεγάλο κήπο της πλαshyτείαςraquo

Η ένταξη των επτά ταφικών κογχών στο πλάτος του βόρειου τοίχου έγινε μετά την καshyτασκευή της εκκλησίας όπως φαίνεται από τον

τρόπο κατασκευής τους Η επίστεψη τους θα πρέπει να ήταν οξυκόρυφα τόξα σύμφωνα με το ίχνος της δεύτερης από τα δυτικά κόγχης που διατηρείται Το ίδιο εξάλλου συμβαίνει και στην εκκλησία της Παναγίας του Κάστρου

Σημαντική αλλαγή στην τυπολογία αλλά και στην εξωτερική εμφάνιση επέφερε η προσθήκη των νότιων παρεκκλησίων (πίν 339β) Η χρήση τους θα πρέπει να ήταν ταφική παράλληλα με τη λειτουργία τους ως παρεκκλήσια όπως συshyνηθίζεται σε καθεδρικούς ναούς Προστέθηκαν συνολικά έξι παρεκκλήσια Το τρίτο και το τέshyταρτο από ανατολικά και σε άμεση επαφή με τον νότιο τοίχο της εκκλησίας μπορούν να αναχθούν περίπου στο β μισό του Μου αιώνα με βάση το οικόσημο της οικογένειας Corneillan Νοτιότερα προστέθηκε ένα ακόμη σύμφωνα με οικοδομικές παρατηρήσεις το οποίο όπως φαίνεται από τη μικρογραφία του Caoursin προϋπήρχε του 1480 (πίν 336α) Τα υπόλοιπα θα πρέπει να ανήκουν στην περίοδο 1480-1522 Για την ενοποίηση τους με την κυshyρίως εκκλησία διανοίχθηκαν μεγάλα οξυκόρυshyφα τόξα εκτός του νοτιοανατολικού και του νοτιοδυτικού παρεκκλησίου που είναι ημικυshyκλικά

Τα αρχιτεκτονικά μέλη που βρέθηκαν κατά την ανασκαφή και στον περιβάλλοντα χώρο και τα διατηρημένα παρεκκλήσια τεκμηριώνουν ότι ήταν στεγασμένα από σταυροθόλια με διαγώshyνιες νευρώσεις Οι νευρώσεις αυτές κατέληγαν σε φουρούσια Τα τρία φουρούσια που βρέθηshyκαν στο χώρο έχουν σφαιρική απόληξη προς τα κάτω με ίχνη ανάγλυφων οικοσήμων και θα πρέπει να ανήκαν στο μεσαίο και νοτιότερο παshyρεκκλήσιο

Η εμφανής δυτική προέλευση της γοτθικής αρχιτεκτονικής της εκκλησίας αν και απλουshyστευμένη δηλώνει τους χορηγούς της που θα πρέπει να ήταν ιππότες ή φράγκοι αστοί καθώς και τη χρήση της ως ναού των καθολικών Υπάρχουν ωστόσο στοιχεία που παραπέμπουν

και στη βυζαντινή αρχιτεκτονική όπως οι τρεις κόγχες του ιερού Αυτή η τυπολογική συνύπαρshyξη είχε προηγηθεί στα Ιεροσόλυμα και την Κύshyπρο Ανάλογος σε κάτοψη τουλάχιστον είναι ο ναός του αγίου Νικολάου στην Αμμόχωστο του 13ου αιώνα της εποχής του Lousignan92 Είshyναι πολύ πιθανό Κύπριοι τεχνίτες να εργάστηshyκαν στη Ρόδο και το αντίστροφο καθώς εκτός από τις πολιτικές οι οικονομικές και εμποριshyκές σχέσεις των δύο νησιών ήταν έντονες Η ιστορία του Τάγματος των Ιπποτών του αγίου Ιωάννη των Ιεροσολύμων εξάλλου ερμηνεύει το γεγονός αυτό Μετά τους Αγίους Τόπους το Τάγμα παρέμεινε για λίγα χρόνια στην Κύπρο πριν εγκατασταθεί οριστικά στα Δωδεκάνησα ενώ κατά την περίοδο της διαμονής των ιπποshyτών στη Ρόδο διατηρούσαν laquoκομενταρίαraquo στο Κολόσσι Έτσι τα δυτικά πρότυπα που εφαρshyμόσθηκαν στη Ρόδο τον 14ο αιώνα είχαν laquoφιλshyτραριστείraquo από τις επιδράσεις της αρχιτεκτονιshyκής των Αγίων Τόπων και της Κύπρου Η διαshyμόρφωση στη συνέχεια μιας τοπικής αρχιτεshyκτονικής έκφρασης με κύρια υστερογοτθικά και τοπικά χαρακτηριστικά καθιερώνεται τον 15ο αιώνα9 3

Ανάλογη εκκλησία θα πρέπει να ήταν η αρshyχική φάση της εκκλησίας των αγίων Αποστόshyλων στο παλιό Συσσίτιο από την οποία δυστυshyχώς το μόνο που διατηρείται όρθιο είναι μια κολώνα ενταγμένη σε μεταγενέστερο εκκλησάshyκι της περιόδου 1480-152294 Μικρότερη τυποshyλογική συγγένεια παρουσιάζει με τις μονόχώ-ρες βασιλικές στεγασμένες με σταυροθόλια όπως η Παναγία της Φιλερήμου η Παναγία της Νίκης οι Αγιοι Θεόδωροι και η δεύτερη φάση της εκκλησίας των αγίων Αποστόλων95

Στον κοινοβιακό ναό του αγίου Ιωάννη χρηshyσιμοποιήθηκε αρχικά ο τύπος της τρίκλιτης ξυ-λόστεγης βασιλικής για την κυρίως εκκλησία με εγκάρσιο κλίτος και ορθογώνιας κάτοψης ιερό στεγασμένα με γοτθικά σταυροθόλια με

διαγώνιες νευρώσεις (πίν 329) Τα κλίτη του κυρίως ναού διαχωρίζονται από δύο τοξοστοι-χίες με τέσσερις κυλινδρικές κολώνες Το μεshyσαίο κλίτος ήταν υπερυψωμένο και φωτιζόταν από τη βόρεια και τη νότια πλευρά με οξυκόρυshyφους φεγγίτες πάνω από τη στέγη των πλάγιων κλιτών και από κυκλικούς στα μέτωπα της αναshyτολικής και δυτικής πλευράς (πίν 330α) Η δίρριχτη στέγη του κεντρικού κλίτους διαμορshyφωνόταν εσωτερικά με ημικυλινδρική ξύλινη οροφή (πίν 328β) Τα πλάγια κλίτη ήταν στεγαshyσμένα με μονόρριχτη στέγη καλυμμένη με κεshyραμίδια

Το εγκάρσιο κλίτος και το ιερό θα πρέπει να ανήκαν και αυτά στην αρχική φάση όπως δείshyχνει ο τρόπος δόμησης και σύνδεσης τους με τον κυρίως ναό Αποτελούνταν από τρία σταυshyροθόλια που αντιστοιχούσαν στα κλίτη και ένα τέταρτο στο ιερό Εφέροντο από την εξωτεshyρική τοιχοποιία και από σύνθετους πεσσούς με κιονίσκους που αντιστοιχούσαν στα οξυκόρυshyφα τόξα επικοινωνίας και τις διαγώνιες νευρώshyσεις Το μεσαίο σταυροθόλιο ήταν πιο ψηλό από τα άλλα και χαμηλότερο από τη στέγη του μεσαίου κλίτους και του κυκλικού φεγγίτη

Το ιερό και το εγκάρσιο κλίτος φαίνεται ότι φωτίζονταν με μεγάλα οξυκόρυφα παράθυρα αντίστοιχα με τον υπόλοιπο ναό

Κάτω από την κόγχη του ιερού διερχόταν σε χαμηλότερο επίπεδο -λόγω της διαμόρφωσης του εδάφους- στοά επικοινωνίας της νότιας πεshyριοχής της εκκλησίας με τη βόρεια καθώς και με το παλάτι του μεγάλου μαγίστρου μέσω της laquoλόντζιαςraquo (ανοικτής στοάς με σταυροθόλια στο άνω άκρο της οδού Ιπποτών) (πίν 340α) Από την ίδια στοά και κάτω από την κόγχη του ιερού είχε πιθανώς πρόσβαση παρεκκλήσιο ή κρύπτη τμήμα της βάσης του οποίου αποκαλύshyφθηκε κατά τη διάρκεια της πρόσφατης αναshyσκαφής

Κάτω από το εγκάρσιο κλίτος διατηρούνται τα ερείπια τριών ημιυπόγειων χωρών αντί-

στοίχων με τα τρία σταυροθόλια του ορόφου που στεγάζονταν με θόλους και κατά πάσα πιshyθανότητα χρησίμευαν ως αποθήκες ή υπόγειες κρύπτες (πίν 332α 332β)

Κατά τη διάρκεια της ιπποτοκρατίας η εκshyκλησία δέχθηκε πολλές προσθήκες όπως γίνεshyται φανερό από τις πηγές τις γκραβούρες και τα ευρήματα είναι όμως αρκετά δύσκολο να αναπαρασταθούν με ακρίβεια και να γίνει απόshyλυτα σαφής η τελική μορφή του μνημειακού συshyγκροτήματος και ο αριθμός των παρεκκλησίων

Ο P Lojacono το 1935 προσπάθησε -μετά από ενδεικτικές αρχαιολογικές τομές και μελέshyτη των πηγών- να αναπαραστήσει το συγκρότηshyμα γραφικά (πίν 340β) Υπέθεσε τότε ότι προshyστέθηκαν οκτώ χώροι στο επίπεδο της εκκληshyσίας και γύρω από το εγκάρσιο κλίτος και το ιερό96 Σύμφωνα με τις πρόσφατες αποκαλύψεις από την ανασκαφή και τις έρευνες των πηγών μπορούμε να κάνουμε μια καινούρια υπόθεση για τις προσθήκες και την πιθανή χρήση τους Έτσι το πλάτος της κάτοψης της τετράπλευρης κόγχης του ιερού δεν πρέπει να ήταν μεγαλύτεshyρο από το μεσαίο κλίτος ενώ το νότιο παρεκshyκλήσιο του Villeneuve σύμφωνα με τον Ρ Lojacono στο ύψος του εγκάρσιου κλίτους ήταν μεγαλύτερων διαστάσεων και φαίνεται ότι μετέτρεψε τον τρόπο επικοινωνίας και κάλυψε το νότιο δρομάκι πλάι από την εκκλησία που ήταν στρωμένο με πωρόπετρες (πίν 329) Θα πρέπει επίσης να υποθέσουμε σύμφωνα με τα στοιχεία που βρήκε ο P Lojacono ότι δεν πρέshyπει να υπήρχε κτίσμα στη θέση του βορειότερουraquo προσκτίσματος του laquoθησαυροφυλακείουraquo (tesoro della chiesa) αλλά να ήταν άκτιστο ενώ στη θέση του αμέσως νοτιότερου παρεκκλησίου (capella della Sagrestia) ήταν η κατοικία του πριόρη ή laquocanonicaraquo στα μέσα του 15ου αιώνα όπως έχει προαναφερθεί Μπορούμε λοιπόν να δεχθούμε τις υποθέσεις του Lojacono για τη χρήση μερικών παρεκκλησίων όπως για παράshyδειγμα του Villeneuve της Sagrestia του

DAubusson και του DAmboise και να χωρο-θετήσουμε την laquocanonicaraquo στη θέση της capella della Segrestia Οι θέσεις των άλλων παρεκκληshyσίων -που γνωρίζουμε ότι προστέθηκαν στον Άγιο Ιωάννη- της Παναγίας που έκτισε ο Allemagna και του καστελλάνου της Αμπόστας δεν είναι εύκολο να ταυτιστούν πιθανώς όμως ένα από αυτά να είναι εκείνο τμήμα του οποίου βρέθηκε κάτω από το ιερό κάτι που δηλώνει ότι ίσως υπήρξε επέμβαση σε αυτό

Σχετικά με το καμπαναριό δεν μπορούμε να έχουμε σαφή μορφή καθότι οι μικρογραφίες του Caoursin του 1483 είναι πολύ σχηματικές ενώ στις γκραβούρες του 19ου αιώνα λείπει το άνω τμήμα που πιθανώς είχε καταρρεύσει κατά την πολιορκία του 1522 Μια ιδέα των δύο χαμηλότερων ορόφων μάς δίνει ο Rottiers97

(πίν 330α) Αποτελούνταν από έναν τετράγωνο πύργο με βάση και οριζόντια γείσα Ο όροφος ήταν ενισχυμένος στις γωνίες με ορθογωνικές παραστάδες και εκτός από τα οικόσμημα των μμ DAubusson και DAmboise είχε παράθυshyρα οξυκόρυφα και έναν ορθογώνιο φεγγίτη στη βόρεια όψη Η πρόσβαση γινόταν από μία βόshyρεια οξυκόρυφη είσοδο στο ύψος του ισογείου και μία ορθογώνια ανατολική στο ύψος του ορόφου όπου ανέβαινε κανείς με σκάλα από τη νότια όψη της εκκλησίας ίσως της περιόδου της τουρκοκρατίας98

Ο τύπος της τρίκλιτης ξυλόστεγης βασιλιshyκής με εγκάρσιο κλίτος και τετράπλευρη κόγχη στεγασμένα από σταυροθόλια με νευρώσεις του καθολικού του Αγίου Ιωάννη δείχνει μια σαφή επιρροή των αντιλήψεων του Τάγματος των κινστερκιανών μοναχών ειδικά αλλά και γενικότερα στη ροδίτικη ιπποτική εκκλησιαστιshyκή αρχιτεκτονική (πίν 329) Οι ιππότες φορείς αναμφισβήτητα αυτής της επιρροής έφεραν

προφανώς δυτικούς μαστόρους στη Ρόδο για την υλοποίηση αυτής της αρχιτεκτονικής

Στη Δύση η τυπολογία αυτή εφαρμοζόταν κυρίως στη Μεγάλη Βρετανία και λιγότερο στην κεντρική και τη νότια Ευρώπη9 9 Δείγματα αυτής της αρχιτεκτονικής εμφανίζονται στην κεντρική Ελλάδα ήδη από τον 13ο αιώνα όπως στην Αγία Σοφία Ανδραβίδας στο φράγκικο πριγκιπάτο της Αχαΐας και στην Αγία Παραshyσκευή της βενετοκρατούμενης Χαλκίδας Ανάshyλογα παραδείγματα με θολοσκεπείς βασιλικές παρουσιάζονται στη μονή Ζάρακα κοντά στην αρχαία Στυμφαλία και στον Άγιο Λέο έξω από τη Μεθώνη100 Στην Κρήτη και συγκεκριμένα στο Ηράκλειο κατά τον 13ο αιώνα την εποχή της ενετοκρατίας έχουμε τις μεγάλες ξυλόστε-γες βασιλικές του αγίου Φραγκίσκου του Σω-τήρος και του αγίου Πέτρου του μάρτυρος που ανήκε στο Τάγμα των Δομινικανών101 Παρόshyμοιο παράδειγμα στο Ρέθυμνο του 14ου αιώνα είναι και το καθολικό των φραγκισκανών μοshyναχών με ξυλόστεγη βασιλική τετράπλευρο ιερό και εγκάρσιο κλίτος κάτοψης σε σχήμα Τ Το εγκάρσιο κλίτος που σήμερα είναι γκρεμιshyσμένο ήταν πιθανώς στεγασμένο με γοτθικά σταυροθόλια όπως ίσως και το ιερό που αποshyτελεί ιδιόκτητο κατάστημα Η προσθήκη γωνιαshyκών παρεκκλησίων εκατέρωθεν του ιερού ανάshyγεται για το μεν βόρειο που είναι γοτθικό στον 14ο αιώνα και για το νότιο που καλύπτεται με αναγεννησιακό τρούλο στον 16ο αιώνα 1 0 2

Στην κοντινή για τα Δωδεκάνησα Κύπρο το πιο ενδιαφέρον παράδειγμα είναι το καθολικό του μοναστηριού της Πελλαπαϊδος του 13ου αιώνα αποτελούμενο από τρία κλίτη και τεshyτράπλευρο ιερό στεγασμένα με σταυροθόλια103 και ένα ανάλογο παράδειγμα στο Der Simam στη Συρία104

Ειδικότερα η ξύλινη στέγη του μεσαίου κλίshyτους που έχει τη μορφή ανεστραμμένης καρίshyνας πλοίου (πίν 328β) παρουσιάζει κοινά στοιχεία με αντίστοιχες στον καθεδρικό ναό της Aquileja και τον San Zeno της Βερόνα105 αλλά και γενικότερα της κεντρικής Ευρώπης όπως στις εκκλησίες Notre-Dame-du-Grann στο Speacutezet και της Sainte Brigitte στο Montreff στην περιοχή Finisteacutere της Γαλλίας106

Ο σημερινός τύπος της Παναγίας του Κάshyστρου δεν είναι όπως αναφέρθηκε καθαρά βυshyζαντινός ή γοτθικός αλλά συνδυασμός και των δύο (πίν 341 α) Έχει διατηρήσει αρκετά τυποshyλογικά χαρακτηριστικά της τρίκλιτης σταυροshyειδούς εγγεγραμμένης εκκλησίας τουλάχιστον σε κάτοψη και τον εγκάρσιο θόλο (πίν 325β) χωρίς όμως τον ημικυλινδρικό θόλο του μεσαίshyου κλίτους τον τρούλο και την τεταρτοσφαιρι-κή κάλυψη της κεντρικής κόγχης του ιερού Στη θέση του κατασκευάσθηκαν τρία γοτθικά σταυshyροθόλια υπερυψωμένα (ως προς τον εγκάρσιο θόλο) που αντιστοιχούν στη δυτική κεραία του σταυρού στη θέση του παλαιότερου τρούλου και στην ανατολική κεραία μαζί με την κόγχη του ιερού (πίν 341 β) Έτσι η ημικυκλική εσωτεshyρικά και τρίπλευρη εξωτερικά κάτοψη της κόγshyχης του ιερού (πίν 341 α) μετατράπηκε ψηλότεshyρα σε γοτθική πεντάπλευρη χρησιμοποιώντας τις τρεις πλευρές της και τις δυο της ανατολιshyκής κεραίας του σταυρού σχηματίζοντας έναν θόλο με ακτινωτές νευρώσεις και θολίσκους (πίν 342) Οι νευρώσεις έχουν διατομή απλή ορθογώνια με απότμηση στις γωνίες Οι τοίχοι των σταυροθολίων είναι λεπτότεροι και δημιshyουργούν αντηρίδες στο άνω τμήμα της λιθοδο-μής που εντάσσονται στο πάχος της βυζαντιshyνής Είναι προφανές ότι η μετατροπή της βυζαshy

ντινής μητρόπολης αποσκοπούσε εκτός από την επισκευή της στο να προβάλλει το γοτθικό ύψος στην αρχιτεκτονική του νέου καθεδρικού ναού

Παρότι διασώζονται ελάχιστα στοιχεία του τρούλου όπως τα μαρμάρινα φουρούσια πάνω από τους τέσσερις γωνιακούς πεσσούς που έφεραν τα τέσσερα τόξα και τα γωνιακά σφαιshyρικά τρίγωνα εντούτοις ο Ορλάνδος αποτόλshyμησε τη γραφική του αποκατάσταση107 (πίν 325α)

Οι χαμηλότεροι δόμοι των λιθοδομών της εκκλησίας διαφέρουν ως προς το μέγεθος από τους ψηλότερους της βυζαντινής εκκλησίας και οι βάσεις δύο παραστάδων στην εξωτερική παshyρειά της βόρειας κεραίας του σταυρού και των παλαιότερων ημικυκλικών εσωτερικά και τρί-πλευρων εξωτερικά κογχών στο ιερό1 0 8 οδηγούν στην υπόθεση ύπαρξης προγενέστερου ναού (πίν 325β 341α 341 β) Οι βάσεις των παραshyστάδων μπορούν να οδηγήσουν στη γραφική αναπαράσταση της όψης της βόρειας κεραίας με τοξωτό πλαίσιο και τριγωνική στέγαση ανάshyλογη με άλλα μεσοβυζαντινά μνημεία της Ελλάshyδας 1 0 9 Αντίστοιχη λογικά θα πρέπει να ήταν και η νότια κεραία αν και δεν διατηρούνται κάποια στοιχεία Πιθανώς να καταργήθηκαν στην επόshyμενη φάση Οι μέχρι σήμερα ωστόσο ανασκαφιshyκές διερευνήσεις δεν τεκμηριώνουν την ύπαρξη παλαιότερης παλαιοχριστιανικής βασιλικής110 ενώ τα στοιχεία που βρέθηκαν κατά τις εργαshyσίες διέλευσης των υπογείων δικτύων δείχνουν την πιθανή ύπαρξη δυτικού προνάου ή νάρθηshyκα111 (πίν 341α) Παράλληλα τα ευρήματα της εκκλησίας και της υπόγειας κρύπτης του 11ου αιώνα112 συνηγορούν στην ίδια υπόθεση και τη διάκριση των δύο φάσεων στη βυζαντινή μη-

τρόπολη πριν τη μετασκευή της από τους ιπshyπότες στο α μισό του 14ου αιώνα Για την αρshyχική κάτοψη δεν είναι γνωστά περισσότερα στοιχεία από την κάτοψη της σε πολύ χαμηλό επίπεδο και πιθανώς να είναι ανάλογης τυποshyλογίας με τη δεύτερη Είναι εύλογη ως εκ τούshyτου η υπόθεση ότι η πρώτη μπορεί να ανήκει στον 11ο αιώνα και η δεύτερη μεταξύ του 11ου και των αρχών του 14ου αιώνα

Στη Ρόδο υπάρχουν δύο ακόμη βυζαντινά μνημεία του ίδιου τύπου ο Αγιος Ιωάννης στο κάστρο της Λίνδου ίσως του 13ου αιώνα1 1 3 και το Ντεμιρλί τζαμί στη μεσαιωνική πόλη της Ρόshyδου του 14ου αιώνα1 1 4 Και οι δύο αυτές εκκληshyσίες είναι πιθανώς μεταγενέστερες της Παναshyγίας του Κάστρου και προφανώς επηρεάσθηshyκαν από αυτή Κοινά στοιχείο και των τριών είshyναι η πεσσοστοιχία το μεσαίου κλίτους αντί του τύπου του τετρακιόνιου σταυροειδούς εγshyγεγραμμένου ναού ο οποίος χρησιμοποιήθηκε ευρύτατα σε όλο το Βυζάντιο και μοναδικό παshyράδειγμα του του 10ου αιώνα βρίσκεται σε ερείπια ανασκαφής του λόφου της Φιλερήμου της Ρόδου1 1 5 Η αύξηση του μήκους της μητρόshyπολης της Ρόδου επιτεύχθηκε για προφανείς λειτουργικούς λόγους με ένα επιπλέον ζεύγος πεσσών στη δυτική κεραία Το ίδιο μιμήθηκαν και οι δύο άλλες μεταγενέστερες εκκλησίες

Η σύγκριση του τελικού όπως διαμορφώθηshyκε τύπου με τη γοτθική προσθήκη της Παναshyγίας του Κάστρου με άλλα μνημεία είναι αδύshyνατη Το υπερυψωμένο κεντρικό κλίτος με τα γοτθικά σταυροθόλια έχει οπωσδήποτε δυτικές επιδράσεις και συγγενεύει με αρκετά μνημεία της Συρίας της Κύπρου και της Κρήτης116 Η απλούστευση χαρακτηρίζει και αυτή την επέμshyβαση που δικαιολογείται ως επαρχιακή πόλη αλλά και γενικά το κινστερκιανό πνεύμα των ιπποτικών μνημείων της Ρόδου

Η Παναγία του Κάστρου αποτελεί το πα-

λαιότερο παράδειγμα άμεσης αλληλεπίδρασης των βυζαντινών και γοτθικών μορφολογικών στοιχείων στη Ρόδο Μοναδικό από άποψη διαshyκοσμητικού πλούτου μορφολογικό στοιχείο βυshyζαντινής παράδοσης που διατηρείται είναι το τρίλοβο παράθυρο της κεντρικής κόγχης του ιεshyρού της βυζαντινής μητρόπολης (πίν 343) Τα τρία ισοϋψή ημικυκλικά ανοίγματα πλαισιώνοshyνται από ημικυκλική αψίδα με δύο εσοχές Οι αμφικιονίσκοι που τα χωρίζουν φέρουν κο-λουροπυραμιδοειδή επιθήματα117

Η ημικυκλική πόρτα στη βόρεια είσοδο πιshyθανώς προέρχεται από μετασκευή της παλαιόshyτερης κατά τη μετατροπή της βυζαντινής μηshyτρόπολης σε καθεδρικό ναό της λατινικής αρshyχιεπισκοπής της Ρόδου στις αρχές του 14ου αιshyώνα (πίν 344) Το τόξο της έχει διπλή εσοχή η εσωτερική της οποίας είναι κυκλικής διατομής Εξωτερικά πλαισιώνεται με απλή ανάγλυφη laquoπριονωτήraquo διακόσμηση ασυνήθιστη στη Ρόδο

Τα δίλοβα ημικυκλικά παράθυρα στο βόρειο και το νότιο τύμπανο ίσως να είναι και αυτά μετασκευή παλαιότερων βυζαντινών Οι εσοχές των ημικυκλικών κογχών μέσα στις οποίες εντάσσονται τα δίλοβα παράθυρα προδίδουν τη βυζαντινή τους προέλευση Η διακόσμηση όμως με laquoπριονωτήraquo ταινία λαξευμένη στην εξωτερική παρειά της ημικυκλικής κόγχης του βόρειου τυμπάνου είναι όμοια με την αντίστοιshyχη της προηγούμενης θύρας και των κυκλικών φεγγιτών που διανοίχθηκαν προφανώς στις πλάγιες πλευρές της κεντρικής κόγχης του ιεshyρού κατά την ιπποτική επέμβαση όπως δείχνει ο τρόπος δόμησης τους (πίν 345α) Η διακόshyσμηση αυτή συναντάται πιο συχνά σε γοτθικά μνημεία της δυτικής Ευρώπης και ιδιαίτερα της Αγγλίας όπως στον καθεδρικό ναό του Κα-ντέρμπορι118 είτε σε περιφερειακά κέντρα της δυτικής αρχιτεκτονικής όπως σε τόξα και θυ-ρώματα των Αγίων Τόπων και της Κύπρου1 1 9

Η laquoπριονωτήraquo διακόσμηση συναντάται σπαshyνίως στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική της Ελλάδας όπως κατά την περίοδο της φραγκοshyκρατίας με προφανείς δυτικές επιρροές120 Το δίλοβο παράθυρο της δυτικής όψης βρίσκεται στο άνω τμήμα του δυτικού τυμπάνου του αντίshyστοιχου σταυροθολίου του κεντρικού κλίτους ψηλότερα από το τύμπανο της προηγούμενης βυζαντινής κεραίας και χρονολογείται επομέshyνως στην ίδια ιπποτική επισκευή των αρχών του 14ου αιώνα (πίν 345β) Οι διατομές εξάλshyλου των λαμπάδων των ημικυκλικών παραθύshyρων φέρουν γωνιακή απότμηση ενώ η εσωτερι-κή τους πλευρά καλύπτεται από ενιαίο χαμηshyλωμένο τόξο στοιχεία που συνηγορούν στη δυshyτική τους προέλευση

Τα μορφολογικά στοιχεία γοτθικής αρχιτεshyκτονικής είναι περισσότεραmiddot και αυτά όμως παshyραμένουν φτωχά ως προς τον γλυπτικό διάκοshyσμο Η δυτική όψη της Παναγίας του Κάστρου πλήρως μετασκευασμένη κατά την ιπποτοκρα-τία έχει επίπεδη μορφή αντεστραμμένου Τ (πίν 346) Η ιπποτική κεντρική είσοδος με χαμηλωshyμένο τόξο είναι συνηθισμένη στη Ρόδο (πίν 347α 347β) Είχε σύνθετη διατομή και για άγνωστους λόγους αντικαταστάθηκε με μία απλούστερη laquoβυζαντινίζουσαraquo κατά τη διάρshyκεια των ιταλικών επεμβάσεων το 1940121 Η ορshyθογώνια υπέρθυρη κόγχη με εξέχον πλαίσιο σύνθετης διατομής εντυπωσιάζει με το μέγεθος της και δίνει ένα ιδιαίτερο στυλ στην εξωτερική εμφάνιση της εκκλησίας Ανάλογη κόγχη έφερε

και η κεντρική είσοδος του παλατιού του μεγάshyλου μαγίστρου που περιελάμβανε τα οικόσημα του μεγάλου μαγίστρου Heacutelion de Villeneuve

και του πάπα Ιωάννη XXII στις αρχές του 14ου αιώνα Τα ίδια οικόσημα έφερε και η Παναγία του Κάστρου122 κάτι που δείχνει ότι και η διαshyμόρφωση της όψης της θα πρέπει να είναι της ίδιας εποχής123 Παρόμοιες διαμορφώσεις παshyρουσιάζουν και όψεις κτιρίων στην Ισπανία όπως πχ στο Caceres Δεν διατηρούνται τμήshyματα της ζωγραφικής σύνθεσης της τοιχογραshyφίας που πλαισίωνε παρά μόνο λίγα ίχνη αλλά είναι βέβαιη η εντύπωση που θα προκαλούσε με τα χρώματα και το μέγεθος της

Τα οξυκόρυφα παράθυρα των τυμπάνων στη νότια και τη βόρεια όψη στο ιερό και των σταυροθολίων είχαν σύνθετη διατομή και ήταν δίλοβα με υαλοστάσια του 15ου αιώνα 1 2 4 Τα οξυκόρυφα παράθυρα αντικατέστησαν παλαιόshyτερα όπως φάνηκε κατά τις εργασίες του 1940 όταν αποκαλύφθηκε τμήμα προγενέστερου δί-λοβου παραθύρου με ημικυκλικά τόξα στο νόshyτιο τύμπανο του δυτικού σταυροθολίου ανάλοshyγου με άλλα δίλοβα παράθυρα της αρχικής ιπshyποτικής επέμβασης των αρχών του 14ου αιώshyνα 1 2 5 (πίν 348α)

Στη χαμένη πια εκκλησία του αγίου Ιωάννη η αετωματική απόληξη της δυτικής όψης υπαshyγορευόταν από την ξύλινη στέγη και περιείχε την κεντρική είσοδο έναν κυκλικό φεγγίτη στο άνω τμήμα και δύο παράθυρα εκατέρωθεν Η

κεντρική είσοδος ήταν οξυκόρυφη με σύνθετη διατομή και πλαισιωνόταν από γείσο ειδικής διατομής με κλίση προς τα κάτω φυτικές διαshyκοσμήσεις τριγωνική απόληξη και γλυπτό αν-θέμιο στην κορυφή Το γείσο χωρίς τις φυτικές διακοσμήσεις διέτρεχε όλη την εκκλησία στη βάση των παραθύρων ξεκινώντας από τη γένεshyση του τόξου του θυρώματος Το θύρωμα αποshyτελούσε απλουστευμένη μορφή αντίστοιχων θυ-ρωμάτων των ναών της Δύσης126 αλλά και της Κύπρου 1 2 7 Ο κυκλικός φεγγίτης της ίδιας όψης αλλά και ο αντίστοιχος της ανατολικής διέθεshyταν σύνθετη γοτθική διακόσμηση σε μορφή Χ και τριφυλλόσχημα ανοίγματα ενδιάμεσα όπως δείχνουν οι γκραβούρες του Rottiers128

(πίν 330α) Τα τόξα των παραθύρων μετά από έρευνα και μελέτη φαίνεται ότι ήταν ελαφρά οξυκόρυφα και όχι ημικυκλικά όπως παρουshyσιάσθηκαν από τον Rottiers και επικράτησε να θεωρούνται στη συνέχεια129 Το προστατευτικό γείσο των παραθύρων είχε σύνθετη διατομή με καμπύλο εξωρράχιο έφθανε μέχρι τη γένεση των τόξων και περιέτρεχε όλη την εκκλησία Αντίστοιχη επίστεψη παρουσιάζεται σε πολλά παραδείγματα θυρωμάτων και παραθύρων της Ρόδου1 3 0 όπως και στην Κρήτη131 την Κύπρο 1 3 2

και τους Αγίους Τόπους 1 3 3 εκτός φυσικά από τη Λύση

Τα παράθυρα περιείχαν υαλοστάσια -δύο από τα οποία παρουσίασε ο Rottiers (XXXVII)- με απλή διακόσμηση και τα οικόσηshyμα των μμ Fluvian (1421-1437) στο ένα και Orsini (1467-1476) στο άλλο τα οποία τους συνδέουν με πιθανές επεμβάσεις στην εκκληshyσία1 3 4 Δείχνουν επίσης ότι διασώθηκαν από τις δύο πολιορκίες των Τούρκων (του 1480 και του 1522) αφού διατηρήθηκαν μέχρι τον 19ο αιώshyνα

Η βόρεια είσοδος θα πρέπει να ήταν επίσης οξυκόρυφη και να διέθετε τριγωνική επίστεψη από γείσο όπως διακρίνεται σε γκραβούρα του Flandin135 (πίν 340α 348β) ενώ η νότια θα πρέshyπει να είχε ορθογώνια μορφή με πρέκι σύνθετης ιπποτικής διατομής από οριζόντιο τόξο (πίν 349α) Η πόρτα φαίνεται ότι αποτελεί μεταγεshyνέστερη ιπποτική επέμβαση από τον τρόπο καshyτασκευής έχοντας μειώσει για τον λόγο αυτό το ύψος του αρχικού παραθύρου1 3 6 Η αντίστοιχη οξυκόρυφη θύρα που παρουσίασε ο Rottiers δεν μοιάζει αληθοφανής137

Μια σύγχρονη μορφολογική απόδοση του Αγίου Ιωάννη αποτελεί η σημερινή εκκλησία του Ευαγγελισμού στο Μανδράκι της Ρόδου που κτίστηκε το 1924-1925 από τους Ιταλούς με αρχιτέκτονα τον Florestano di Fausto βασισμέshyνη στα σχέδια του Rottiers138 (πίν 349β)

Ο εσωτερικός χώρος όπως τον παρουσιάζει η γκραβούρα που δημοσίευσε ο Rottiers φαίνεshyται ιδιαίτερα ελκυστικός με τις δύο τοξοστοι-χίες τους κυλινδρικούς κίονες και τα κιονόshyκρανα αρχιτεκτονικά μέλη της αρχαιότητας σε δεύτερη χρήση τα οξυκόρυφα τόξα και τους ενshyδιάμεσους κυκλικούς φεγγίτες (πίν 328β) Ήταν πλαισιωμένος από την ξύλινη ημικυλιν-δρική οροφή διακοσμημένη με φατνώματα και άστρα και φωτισμένος από τα μεγάλα οξυκόρυshyφα παράθυρα και τους φεγγίτες139 Το δάπεδο από πωρόπετρες και μαρμαρόπετρες διέκοπταν επιτάφιες πλάκες προσωπικοτήτων της ιπποτο-κρατίας μάρτυρες της ιστορίας του μνημείου και του τόπου

Ξεχωριστά μορφολογικά στοιχεία διέθεταν το εγκάρσιο κλίτος και η τετράπλευρη κόγχη του ιερού Τα ανατολικά παράθυρα ήταν δίλοshyβα πλαισιωμένα από οξυκόρυφα τόξα ανάλοshyγα με της Παναγίας του Κάστρου Η απεικόνιshyση του Rottiers διέσωσε την ιδιαίτερη διακόshyσμηση του κεντρικού παραθύρου της κόγχης του ιερού Από την άλλη διακόσμηση του καθοshyλικού ο Rottiers παρουσίασε ένα ξυλόγλυπτο έπιπλο του ιερού140 το πλαίσιο κόγχης οικοσή-μου του παρεκκλησίου ενός εκ των μμ DAubusson ή DAmboise141 και την επιδαπέδια ταφική σύνθεση του μμ Del Carretto142 (πίν 330β)

Αντίστοιχη με τις κύριες όψεις των δύο άλshyλων εκκλησιών φαίνεται να ήταν και εκείνη της Παναγίας του Μπούργκου (πίν 350α) η οποία σήμερα δεν είναι ορατή από τις μεταγενέστερες

προσθήκες κατοικιών όπως και η ανατολική όψη Ελάχιστα είναι τα στοιχεία που διατηρούshyνται και από τις δύο άλλες όψεις Τα υπάρχοshyντα στοιχεία όμως έδωσαν τη δυνατότητα της γραφικής τους αποκατάστασης Η απόληξη προς τα άνω των όψεων της εκκλησίας ακολουshyθούσε την οξυκόρυφη όψη των τυμπάνων των σταυροθολίων Υπάρχει μεγάλη πιθανότητα να διατηρείται η εξωτερική όψη της κύριας εισόshyδου πλάτους 250 μ και ύψους 365 μ της οποίας είναι ορατή μόνο η εσωτερική μορφή (πίν 350β) Είναι ελαφρά οξυκόρυφη με περίshyτεχνη σύνθετη διατομή και πλασιωνόταν εξωshyτερικά πιθανότατα από τριγωνικό οξυκόρυφο γείσο σύνθετης διατομής πάνω από τη γένεση του τόξου που διέτρεχε όλη την όψη εκατέρωshyθεν (πίν 35 1α) Είναι ανάλογο με το θύρωμα του Αγίου Ιωάννη (πίν 330α) όπως και ο κυshyκλικός φεγγίτης του δυτικού τυμπάνου του σταυροθολίου του κεντρικού κλίτους του οποίου δεν διατηρήθηκε η διακόσμηση Αντίshyστοιχοι ρομβοειδείς φεγγίτες υπήρχαν στα τύshyμπανα των σταυροθολίων των πλάγιων κλιτών στην ίδια όψη ενώ χαμηλότερα υπήρχε ελαφρά οξυκόρυφη κόγχη με σύνθετη διατομή η οποία προοριζόταν πιθανώς για κάποιες τοιχογραshyφίες143 (πίν 351β) Δεν διατηρήθηκε κάποιο ίχνος αντηρίδας πάνω στη δυτική όψη με τονιshyσμό των οριζόντιων και όχι των κάθετων στοιshyχείων Ως εκ τούτου η αρχιτεκτονική της διαshyφέρει από την υπόλοιπη εκκλησία που χαραshyκτηρίζεται από τις ψηλές αντηρίδες και τα ψηλά οξυκόρυφα παράθυρα (πίν 351γ) Έγινε δυνατή η γραφική αποκατάσταση της βόρειας

και νότιας όψης της αρχικής τουλάχιστον εκshyκλησίας παρά τον μικρό αριθμό των διατηρηshyμένων μορφολογικών της στοιχείων Βρέθηκε έτσι η μορφή των οξυκόρυφων παραθύρων σύνθετης διατομής από τα οποία δεν διατηρείshyται κανένα ολόκληρο (πίν 352α) ενώ η νότια οξυκόρυφη είσοδος διατηρεί την αρχική της μορφή Έγινε επίσης εφικτή η γραφική αποκαshyτάσταση της βόρειας μεταγενέστερης ορθογώshyνιας πύλης με σύνθετη διατομή καθώς επίσης και οι όψεις του νοτιοδυτικού και νοτιοανατοshyλικού παρεκκλησίου144 Έχουν χαθεί τα υαλοshyστάσια (vitraux) και η πιθανή γλυπτική διακόshyσμηση των τυμπάνων των τόξων των παραθύshyρων εκτός από δύο παραδείγματα του νοτιοαshyνατολικού παρεκκλησίου που έχουν απλή τρι-φυλλόσχημη μορφή

Η ανατολική όψη διατηρεί αντίθετα περισshyσότερα αυθεντικά μορφολογικά στοιχεία των οξυκόρυφων παραθύρων της με σύνθετη διατοshyμή και μεγάλο ύψος τουλάχιστον στην εσωτεshyρική πλευρά τους (πίν 352β) Μόνο τα τρία παshyράθυρα της κεντρικής κόγχης είχαν υποστεί ποικίλες αλλοιώσεις κατά την ιταλική αποκαshyτάσταση μετατρέποντας τη μορφή τους από οξυκόρυφη σε ημικυκλική ενώ επεμβάσεις της περιόδου της τουρκοκρατίας είχαν αλλοιώσει την εξωτερική τους μορφή Οι εργασίες όμως καθαίρεσης των πρόσθετων κατοικιών και επιshyσκευής των υπολειμμάτων της εκκλησίας κατά την ιταλική περίοδο οδήγησαν στην αποκατάshyσταση της ανατολικής πτέρυγας του ιερού εσωshyτερικά συμβάλλοντας στην αναγνώριση του μνημείου Οι εργασίες αυτές οδήγησαν και στην

αποκατάσταση των λίγων κογχών που είχαν τα παραπάνω παρεκκλήσια145 Πρόσφατα ολοκληshyρώθηκε και η αποκατάσταση όλων των παραθύshyρων σε αυτά146

Οι φυτικές ανάγλυφες διακοσμήσεις στα επίκρανα των τόξων και των νευρώσεων των σταυροθολίων που διατηρούνται στην εσωτεshyρική πλευρά πάνω στην ανατολική (πίν 353α) και δυτική όψη (πίν 353β) της εκκλησίας αν και απλουστευμένες μορφές δυτικών επιρροών προκαλούν ιδιαίτερη προσοχή Κιονόκρανα με ανάλογη διακόσμηση συναντώνται στην κεντριshyκή Γαλλία όπως στον καθεδρικό ναό της Reims147 αλλά και στην Κύπρο όπως στην Αγία Σοφία Λευκωσίας και στο μοναστήρι της Πελ-λαπαίδος1 4 8 Αξιόλογα μορφολογικά στοιχεία είναι επίσης τα κιονόκρανα των κυλινδρικών κιόνων σύνθετης κοιλόκυρτης διατομής149 (πίν 333β 353γ 354α) οι διακοσμήσεις με τον ροδίshyτικο laquoπλοχμόraquo και φυτά των φουρουσιών των νευρώσεων των σταυροθολίων που αποτελούν τμήματα κυλίνδρου του νοτιοανατολικού παshyρεκκλησίου αλλά και αυτών που βρέθηκαν στο χώρο της εκκλησίας καθώς και οι διακοσμημέshyνοι ρόδακες των κλειδιών των ακτινωτών νευshyρώσεων των θόλων των κογχών του ιερού150

Η αίσθηση πάντως μιας εσωτερικής ανάταshyσης και ελαφρότητας δημιουργείται ακόμη από τη γοτθική αρχιτεκτονική του μνημείου (πίν 353γ 354α) παρά το μικρό τμήμα του που διαshyτηρείται σήμερα ενώ είναι βέβαιο ότι αποτέλεσε πρότυπο για την εξέλιξη της εκκλησιαστικής αρshyχιτεκτονικής στα Δωδεκάνησα τον 18ο αιώνα

Η δυτική προέλευση των Ιπποτών του Αγί-

ου Ιωάννη και οι ανατολίτικες επιρροές που δέshyχθηκαν στο πέρασμα τους από τους Αγίους Τόshyπους και την Κύπρο σε συνδυασμό με τη βυζαshyντινή τοπική παράδοση συνθέτουν τους βασιshyκούς παράγοντες που επέδρασαν στη δημιουρshyγία και την ανάπτυξη της ροδίτικης αρχιτεκτοshyνικής την περίοδο 1310-1522 Η συμβίωση Λαshyτίνων και Ελλήνων για μεγάλο χρονικό διάστηshyμα οδήγησε στην αφομοίωση και αλληλεπίδραshyση στις μορφές της εκκλησιαστικής αρχιτεκτοshyνικής

Η δημιουργία ενός ιδιόρρυθμου υστερογοτ-θικού -και στη συνέχεια αναγεννησιακού- τοshyπικού στυλ στα μορφολογικά στοιχεία των εκshyκλησιών της Ρόδου όπως θυρώματα παράθυshyρα και κόγχες το οποίο συνδυάζει στοιχεία από τη βυζαντινή και τη γοτθική αρχιτεκτονική καθιερώνεται σταδιακά τον 15ο αιώνα 1 5 1

Η επιβ ίωη αρχιτεκτονικών μορφών κατά τους δύο επόμενους αιώνες (1522-1750) στη

Λίνδο και τα Τριάντα στην Πάτμο στη Λέρο και σε άλλα νησιά της Δωδεκανήσου αλλά και στις Κυκλάδες152 θα οδηγήσει στη διατήρηση των τεχνικών αυτών Με αυτόν τον τρόπο μποshyρεί να εξηγηθεί η αναβίωση όχι μόνο μορφολοshyγικών στοιχείων αλλά και αρχιτεκτονικών τύshyπων εκκλησιών με την δημιουργία laquoδωδεκανηshyσιακούraquo τύπου τρίκλιτων και μονόκλιτων βασιshyλικών στεγασμένων από γοτθικά σταυροθόλια με νευρώσεις σε όλα τα Δωδεκάνησα (πίν 354β) και τη Μικρά Ασία από το 1750 έως τον 20ό αιώνα που επιβεβαιώνει τη σημασία της εκκλησιαστικής ιπποτικής αρχιτεκτονικής της Ρόδου153 Τα μορφολογικά διακοσμητικά στοιshyχεία της ιπποτικής Ρόδου δεν παρέλειψαν να μιμηθούν και οι Ιταλοί με ενδιαφέροντα παραshyδείγματα εκλεκτικής αρχιτεκτονικής στη Ρόδο κυρίως και τα Δωδεκάνησα κατά την εποχή της ιταλοκρατίας (1912-1943)154

Large Hospitaller churches on Rhodes Our Lady of the Castle St John of the Collachio Our Lady of the Burgh

Giorgos Dellas

The foundation stone of the conventual church of St John of the Hospital was laid on the saints feast day the 24th of June 1310 The document signed by pope John XXII on 1 March 1322 confirms that Ihe Byzantine cathedral of Our Lady of the Castle in Rhodes is the same church as the then in use cathedral of the Latins The construction of Our Lady of the Burgh on the other hand is placed between 1310 and 1346 Their location in the medieval town reflects their respective roles the coventual church of St John in the heart of the Orders laquoconventraquo -the western fortified enclave of the Collachio- opposite the palace of the Grand Master the cathedral of Our Lady of the Castle at the eastern part of the Collachio and Our Lady of the Burgh at the marketplace of the lay part of the town

The conversion of the Byzantine cathedral of Our Lady of the Castle -a three-aisled cross-inscribed domed building- into a basilical structure with a cross-vaulted central aisle is placed between 1319 and 1334 During the Ottoman period (1522-1912) and for most of the Italian occupation (until World War II) the building operated as a mosque and was known as Kantouri Djami In the war years the Italian administration endeavoured to restore the church which in recent years has been a venue for cultural events

In the Ottoman period St John of the Collachio served as the laquoMain Mosqueraquo but in 1856 a neglected powder magazine underneath its belfry was struck by lightning and exploded destroying the church Afterwards the gutted site was banked up and a large neoclassical school was raised there in 1876 In 1989 archaeological excavation brought to light the remains of the devastated church

In its two centuries as a place of worship Our Lady of the Burgh received several additions and underwent modifications An engraving of 1828 shows the church in ruins in the 19th and early 20th century six houses were built upon those ruins The Italians pulled down the housing and restored part of the church in the 1930s In 1955 the Gate of the Virgin was opened to connect Alhadeff Street with the port and the church was split into two henceforth to become known as the laquosplit churchraquo In 1994 works for the installantion of new drains provided the opportunity to investigate and partially restore the church making it whole once more Since 1997 the site is open to visitors and is also used for open-air events

Of these three examples of gothic ecclesiastical architecture on Rhodes Our Lady of the Burgh is the most representative The church was a three-aisled timber-roofed basilica with twin colonnades The sanctuary consists of three five-sided apses and the roof was carried on gothic cross-vaults with ribs of composite cross-section Externally there were buttresses on all sides except the western facade

The conventual church of St John was also a three-aisled timber-roofed basilica with twin colonnades The central aisle bore a coffered timber laquowagonraquo vault which supported a ridge roof The transverse aisle consisted of three pointed cross-vaults corresponding to the three divisions of the nave and was lower than the latter The sanctuary was square in plan possibly influenced by the architecture of the Cistercian Order

Our Lady of the Castle underwent alterations that would bring this Byzantine edifice closer to

gothic architectural aesthetics Its early Hospitaller phase is marked by simplified forms such as the arched windows of Byzantine influence The cornices pointed windows and the main entrance with the dropped arch on the western facade (replaced by the Italians with a semicircular arch) belong to a second Hospitaller phase

A feature common to the three churches is the absence of buttresses and strong vertical elements on the west side Unfortunately only in Our Lady of the Castle is the western facade accessible today Its scenic presence in the form of a reverse Τ and the large rectangular frame in the centre above the main entrance are impressive The pediment-like upper part of the western side of the destroyed church of St John was a consequence of the ridge roof The pointed main entrance had a gable-like dripstone capped by a sculptured palmette underneath a circular window The west side of Our Lady of the Burgh today concealed behind accretions of later housing seems to have been similar Plain flat surfaces and decorative horizontal cornices are features common to all three monuments To the writers knowledge this style appears only in Italy

The churches just described have exercised a strong influence in Rhodes and the other Dodecanese islands particularly in the 18th and 19th centuries which saw the emergence of a special laquoDodecanesianraquo architectural type

του ιερατείου το 1314 που προαναφέρθηκε36 Η ταφόπλακα κάποιας γυναίκας που πέθανε το 131837 βρέθηκε στο διαβατικό κάτω από το ιερό του Αγίου Ιωάννη και επιβεβαιώνει ότι ήταν τότε σε χρήση Είναι ευνόητο ότι επιθυμούσαν πολύ σύντομα την κατασκευή του κοινοβιακού τους ναού για τις ανάγκες του Τάγματος και αυτό ήταν εφικτό αν γίνει δεκτό ότι κατασκευshyάσθηκε αρχικά η ξυλόστεγη δυτική πτέρυγα όπως έχουν υποθέσει αρκετοί περιηγητές που την είχαν δει πριν την ανατίναξη της το Ι85638 Μια τέτοια κατασκευή γίνεται αρκετά γρηγορόshyτερα από μια θολοσκεπή εκκλησία με σταυρο-θόλια

Η προσθήκη παρεκκλησίων κατά τη διάρshyκεια της ιπποτοκρατίας αναφέρεται συχνά στις πηγές αλλά και αναγνωρίζονται ακόμη και σήshyμερα στον ανεσκαμμένο αρχαιολογικό χώρο (πίν 329) Ο Bosio αναφέρει ότι κατά την εκλογή του μμ Pierre dAubusson το 1476 υπήρχε παρεκκλήσιο του μμ Heacutelion de Villeneuve (1319-1346) όπου προφανώς ενταshyφιάστηκε και παρεκκλήσιο του Σκευοφυλακεί-ου 3 9 Φαίνεται ότι σε αυτό οφείλεται και η ανα-ναφορά ότι ο μμ Villeneuve εκτός των άλλων έργων που έκανε (τα κάστρα του Κολλάκιου και της Βιλλανόβας -σημερινής Κρεμαστής-

στη Ρόδο της Αντιμάχειας και της Νεραντζιάς στην Κω) κατασκεύασε την εκκλησία του αγίου Αντωνίου και το παρεκκλήσιο (capella) στον κοινοβιακό ναό (del Convento) του αγίου Ιωάνshyνη 4 0

Τον καστελλάνο της Αμπόστας που έκτισε παρεκκλήσιο στον ίδιο ναό το 138541 τον μιμήshyθηκε και ο Domenico dAllemagna το 1389 με την κατασκευή ενός άλλου αφιερωμένου στην Παναγία και το προικοδότησε εκτός των άλshyλων με δύο ανεμόμυλους στον μόλο των Μύshyλων για να συντηρείται από τα εισοδήματα42

Η εκκλησία είχε καμπαναριό που αναφέρεshyται για πρώτη φορά το 1436-143743 Η θέση του στο ψηλότερο σημείο της μεσαιωνικής πόλης και το μέγεθος του -αναφέρεται ότι ήταν αρκεshyτά ψηλό- βοηθούσαν στη λειτουργία του και ως παρατηρητήριο - βίγλα για τις κινήσεις των πλοίων με επόπτευση των δυτικών και ανατοshyλικών ακτών Τα οικόσημα των μμ Pierre dAubusson (1476-1503) και του Emery dAmboise με χρονολογία στο τελευταίο 1509 δηλώνουν επεμβάσεις στο τέλος του 15ου και τις αρχές του 16ου αιώνα που προφανώς θα σχετίζονταν με πιθανή καταστροφή του κατά την πολιορκία των Τούρκων το 1480 και τον σεισμό του 1481 (πίν 330α)

Στην ίδια απεικόνιση του Rottiers από βοshyρειοδυτικά παρουσιάζεται ξανά το οικόσημο του μμ Pierre dAubusson πάνω στη δυτική όψη παρεκκλησίου στη βορειοανατολική πτέρυshyγα της εκκλησίας που υποδηλώνει ότι το καταshyσκεύασε ο ίδιος και ίσως εκεί ενταφιάσηκε Στο συμμετρικό του προς τα νότια θα πρέπει να ήταν ενταφιασμένος ο μμ Emery dAmboise (1503-1512)45 Στο κέντρο περίπου του μεσαίου κλίτους της εκκλησίας υπήρχε επιδαπέδια ταφι-κή σύνθεση του μμ Fabrizio del Carretto (1513-1521) από χρωματιστά μάρμαρα με ανάγλυφη ταφόπλακα που παρίστανε τον ίδιο και επιγραshyφή 4 6 η οποία δυστυχώς λεηλατήθηκε μετά την ανατίναξη και δεν σώζεται σήμερα επιτόπου παρά μόνο ο υπόγειος() τάφος (πίν 330β) Κατά την ανασκαφή του 1990 βρέθηκε τμήμα ενεπίγραφης επιτύμβιας πλάκας του μμ Dieudonneacute de Gozon (1346-1353)47 που σήμερα βρίσκεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Ρόshyδου και βρισκόταν πιθανώς στη ίδια εκκλησία Στον χώρο της εκκλησίας εξάλλου ήταν ενταshyφιασμένοι και άλλοι μεγάλοι μάγιστροι όπως ο Heacutelion de Villeneuve (1319-1346) ο Roger de

Pins (1355-1365) ο Philibert de Naillac (1396-

1421) ο Giovanni Battista degli Orsini (1467-

1476) και ο Guy de Blanchefort (1512-1513)48

Στο μουσείο Cluny στο Παρίσι εκτίθενται εξάλλου οι λάρνακες ή επιτύμβιες πλάκες των μμ Dieudonneacute de Gozon (1353) Pierre de

Corneillan (1355) Robert de Juillac (1376)

Jacques de Milly (1461) και του Jean Baptiste des

Ursines (ή Giovanni Baptista degli Orsini) (1476) που προέρχονται πιθανώς από την εκshyκλησία του αγίου Ιωάννη49

Σε πρόσφατη ανασκαφική διερεύνηση που έγινε στο νότιο κτίριο του δυτικού άκρου της οδού Ιπποτών αποκαλύφθηκε το βόρειο τμήμα θεμελίωσης κτίσματος που βρισκόταν στην ανατολική προέκταση της κόγχης του ιερού του κοινοβιακού ναού Η κατασκευή μοιάζει με τμήμα πεντάπλευρης κόγχης ιερού με αντηρί-δες που παραπέμπει σε ανάλογες κόγχες γοτθιshyκών ναών της Ρόδου όπως της Παναγίας του Μπούργκου Είναι πιθανό να αποτελούσε σε συνδυασμό με ένα χώρο δυτικά από αυτήν και κάτω από την κόγχη του ιερού της εκκλησίας του αγίου Ιωάννη παρεκκλήσιο όμως η ύπαρshyξη νεότερης ιδιωτικής κατοικίας στη θέση του ιερού της εκκλησίας εμποδίζει δυστυχώς την περεταίρω ανασκαφική έρευνα50

Κτίσματα που είχαν άμεση σχέση με τον κοιshyνοβιακό ναό ήταν και η laquocanonicaraquo η έδρα του πριοράτου η κατοικία δηλαδή του μεγάλου

πριόρη του Αγίου Ιωάννη Αυτή βρισκόταν σε όροφο πάνω από την καμαροσκέπαστη στοά (lonium) που συνέδεε την εκκλησία με το παλάshyτι του μεγάλου μαγίστρου και τη βιβλιοθήκη του Τάγματος (libreria) που υποθέτουμε ότι ήταν το γωνιακό κτίριο της οδού Ιπποτών στο οποίο ήδη αναφερθήκαμε Τα κτίρια της βιβλιοshyθήκης και της στοάς υπήρχαν το 1437 όταν δόshyθηκε η άδεια από το μμ Antoni de Fluvian στον πριόρη του Αγίου Ιωάννη Jean Morel και αργόshyτερα αρχιεπίσκοπο Ρόδου (Colossensis) να επιshyσκευάσει τα δύο δωμάτια που παραχωρήθηκαν για να τα μετατρέψει σε πριοράτο5 1

Η μικρογραφία του Caoursin που απεικονίshyζει τον σεισμό του 1481 κατά τη διάρκεια κάshyποιας λειτουργίας στην εκκλησία του αγίου Ιωshyάννη δείχνει ότι δεν είχε πάθει σοβαρές ζημιές από την πρόσφατη πολιορκία του 1480 όπως τα περισσότερα κτίρια της περιοχής52 (πίν 331α) Φαίνεται επίσης πιθανό να μην καταshyστράφηκε ούτε κατά τη β πολιορκία των Τούρshyκων το 1522 αφού λειτούργησε αμέσως μετά την κατάκτηση ως το μεγάλο τζαμί της Ρόδου Είναι επίσης πιθανό το καμπαναριό εκτός από τις ζημιές που είχε υποστεί στην πρώτη πολιορshyκία όπως ήδη αναφέρθηκε να υπέστη σοβαρές φθορές και κατά τη β πολιορκία καθώς λείshyπουν από τις απεικονίσεις του 19ου αιώνα οι επάνω όροφοι και έχει κατασκευασθεί εκεί ο μιshyναρές του τζαμιού Αλλωστε η στρατηγική σηshyμασία η θέση και η προβολή του από παντού το καθιστούσαν πρώτο στόχο των αντιπάλων

(πίν 331β) Όταν στο τέλος του 1522 οι ιππότες αναχώshy

ρησαν από τη Ρόδο μετά τη β πολιορκία και σύμφωνα με τη συνθηκολόγηση της παράδοσης της πόλης στους Τούρκους πήραν μαζί τους όλα τα ιερά λείψανα και κειμήλια και φυσικά πρωτίστως του Αγίου Ιωάννη53

Το μέγεθος και η θέση του ναού ήταν ιδιαίshyτερα προβεβλημένη και εξυπηρετούσε άμεσα τους στόχους των Τούρκων οι οποίοι τον μετέshyτρεψαν σε laquoμεγάλο τζαμίraquo της πόλης Πρόσθεshyσαν για τον σκοπό αυτό ένα μεγάλο laquoμιχράμπraquo που καταλάμβανε όλο το πλάτος στο ανατολιshyκό άκρο του μεσαίου κλίτους διαγωνίως σύμshyφωνα με την κατεύθυνση της Μέκκας ίχνη της βάσης του οποίου διατηρούνται στον ανασκαshyφικό χώρο (πίν 329) Οι μουσουλμάνοι σεβάshyστηκαν γενικά το μνημείο και διατήρησαν ότι υπήρχε σε αυτό παρά τους βανδαλισμούς που έκαναν οι γενίτσαροι όταν κατέλαβαν τη Ρόδο και εισήλθαν στο καθολικό στους τάφους των μμ DAubusson και DAmboise54 Με τη μεταshyτροπή του σε τζαμί έπαψε να αποτελεί προσκύshyνημα των χριστιανών που απαγορευόταν να ειshyσέλθουν όπως συνέβη εξάλλου και με όλες τις εκκλησίες της μεσαιωνικής πόλης που μετατράshyπηκαν σε τζαμιά Η μοίρα ήταν σκληρή και έπειτα από δύο αιώνες που λειτουργούσε ως κοινοβιακός ναός και τρεισήμισυ περίπου αιώshyνες που λειτουργούσε ως τζαμί το μνημείο εξαshyφανίσθηκε άδοξα Η υπόθεση του Rottiers όταν το επισκέφθηκε στις αρχές του 19ου ακονα ότι

ίσως να ήταν ο τελευταίος χριστιανός που είχε εισέλθει σε αυτό φαίνεται να επαληθεύθηκε55 Λίγα χρόνια μετά το 1856 ανατινάχθηκε και οι μόνες απεικονίσεις που έχουμε από το εσωτεριshyκό του και τις διακοσμήσεις είναι αυτές που περιέχονται στον κατάλογο του5 6 Οι πληροφοshyρίες για την έκρηξη στην πυριτιδαποθήκη του καμπαναριού από κεραυνό και οι περιγραφές για τη μεγάλη καταστροφή του μνημείου και της συνοικίας εκτός από το θανατικό που έσπειρε57 πλαισιώνονται από απεικονίσεις που δείχνουν παραστατικά το μέγεθος της καταshyστροφής58

Τα ερείπια θα πρέπει να λεηλατήθηκαν συshyστηματικά όπως φάνηκε από την ανασκαφή αλλά και από τα ευρήματα που υπάρχουν στα μουσεία του Cluny και της Ρόδου και τα τεμάshyχια σε δεύτερη χρήση (spolia) που χρησιμοποιshyήθηκαν στα γύρω μνημεία59

Πάνω στα συντρίμια η τούρκικη διοίκηση έκτισε λίγα χρόνια αργότερα το 1876 ένα νεοshyκλασικό σχολείο αρχιτεκτονικό κόσμημα της πόλης της Ρόδου που κινδυνεύει σήμερα να καshyταρρεύσει και έχει άμεση ανάγκη αναστηλωτιshy

κών επεμβάσεων Η διαμόρφωση της αυλής και του περιβάλλοντος χώρου του φαίνεται ότι ολοκληρώθηκε το 188560

Κατά τη διάρκεια των ανασκαφικών διερευshyνήσεων από την ιταλική διοίκηση με τον Pietro Lojacono μεταξύ των ετών 1932-1934 ήρθαν στο φως αρκετά στοιχεία που τον οδήγησαν στη γραφική αναπαράσταση του μνημείου61 Μια νεροποντή τον Νοέμβριο του 1989 προξέshyνησε την κατάρρευση μεγάλου τμήματος του ανατολικού μανδρότοιχου του σχολείου και έτσι ξεκίνησε μια συστηματική ανασκαφή που έφερε στο φως ότι απέμεινε από την εκκλησία του αγίου Ιωάννη τα γύρω από αυτήν κτίσμαshyτα και τμήμα της νότιας οχύρωσης του βυζαντιshyνού κάστρου (και μετέπειτα Κολλάκιου)62 (πίν 332α)

Η διαμόρφωση του κοινοβιακού ναού του αγίου Ιωάννη και της ευρύτερης περιοχής μεταshyξύ του παλατιού του μεγάλου μαγίστρου και του τζαμιού του Σουλεϊμάν καθώς και η αποshyκατάσταση του νεοκλασικού σχολείου με ένταshyξη νέας χρήσης συμβατής με τον χαρακτήρα του χώρου θα παίξει καθοριστικό ρόλο στην

ανάδειξη του63 (πίν 332β) Χαρακτηριστικό παράδειγμα ένταξης στη

σύγχρονη ζωή της πόλης αποτελεί η πρόσφατη διαμόρφωση των ερειπίων της εκκλησίας της Παναγίας του Μπούργκου ως κοινόχρηστος χώρος ειδικών πολιτιστικών εκδηλώσεων ελεύθερος στο κοινό (πίν 333α 333β)

Η πρώτη γραπτή αναφορά που σχετίζεται με την Παναγία του Μπούργκου συναντάται στον Bosio όταν με την ευκαιρία του θανάτου του μμ Heacutelion de Villeneuve το 1346 κάνει μνεία των σημαντικότερων έργων του με πρώτη την laquoωραιότατηraquo (bellissima) εκκλησία στην πόλη ή το μπούργκο της Ρόδου (nella cittagrave) και όχι στο κάστρο της αφιερωμένη στην Παναγία (della gloriosa Vergine Maria)64

To πιο laquoχειροπιαστόraquo στοιχείο για τη χροshyνολόγηση του μνημείου είνα τα υπολείμματα τοιχογραφίας που είχαν δει ο Rottiers65 στις αρχές του 19ου αιώνα και οι Gabriel και Balducci66 στις αρχές του 20ού και σήμερα ελάshyχιστα διακρίνονται στη νοτιοδυτική γωνία του

(πίν 334α) Η τοιχογραφία περιείχε οικόσημα των πρώτων μμ της Ρόδου Villaret (1309-1319) Villeneuve (1319-1346) Gozon (1346-1353) και Corneillan (1353-1355) και οδηγεί στην υπόθεση ότι ο ναός κατασκευάσθηκε το α μισό του 14ου αιώνα Το μέγεθος του επιβάλλει μια μεγάλη χρονική διάρκεια στην κατασκευή του γεγονός σύνηθες σε όλους τους γοτθικούς καθεδρικούς ναούς ενώ απαιτεί και μεγάλες δαπάνες που δικαιολογούν καθυστερήσεις για την εξεύρεση των χρημάτων Στην ίδια χρονοshyλόγηση καταλήγει και ο Balducci μετά και την ανάλυση με συγκριτική μέθοδο του τρόπου δόshyμησης και της γλυπτικής διακόσμησης του μνηshyμείου67

Η εκκλησία της Παναγίας του Μπούργκου φαίνεται ότι αποτελούσε μέρος ενός μεγαλύτεshyρου ιδρύματος με κτήματα σπίτια και νοσοκοshyμείο όπου υπηρετούσαν οι αδελφοί του Τάγμαshyτος όπως μας πληροφορούν δύο έγγραφα του 134668 και του 134969 Σε μεταγενέστερο έγγραshyφο του 1437 αναφέρεται ένας laquoμεγάλος κήπος

της πλατείαςraquo (megalo quippo platea) και σπίshyτια (διώροφα και μονώροφα) της δικαιοδοσίας της εκκλησίας της Παναγίας στο μπούργκο της Ρόδου που επιβεβαιώνουν το γεγονός70

Πράγματι μέχρι σήμερα διατηρείται στα νόshyτια και σε επαφή με την εκκλησία ένας ελεύθεshyρος χώρος που χρησιμεύει ως δημοτικό πάρκο γνωστό ως laquoπάρκο Αλχαδέφraquo χώρος που δεν έχει κτιστεί ποτέ σύμφωνα με δοκιμαστικές ανασκαφικές διερευνήσεις Ίσως ο ίδιος χώρος αποτελεί και τον μεσαιωνικό laquoμεγάλο κήπο της πλατείαςraquo7 1 (πίν 334β)

Επίσημα ως εκκλησία της Παναγίας του Μπούργκου αναφέρεται συχνά το 136372 το 138273 το 143274 το 143575 το 145376 το 151277

και το 152278 Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάshyζουν οι επωνυμίες της εκκλησίας της Παναγίας στο Μπούργκο με διαφορετικά επίθετα όπως Παναγία του Ελέους (Beata Maria Misericordia Burgi Rodi)79 ενώ προβλήματα δημιουργούν στην ταύτιση τους με τα σημερινά μνημεία της

πόλης οι πληροφορίες για εκκλησία της laquoΠαναshyγίας της Μητρόποληςraquo στο μπούργκο της Ρόshyδου ή Beata Maria de Metropoli για την ορθόshyδοξη μητρόπολη δηλαδή

Η προσθήκη έξι αλλεπάλληλων ταφικών πιshyθανώς παρεκκλησίων προς τα νότια και η ένταshyξη επτά τάφων με ταφικές κόγχες στο βόρειο και μιας κόγχης στον δυτικό τοίχο της εκκληshyσίας της Παναγίας του Μπούργκου δείχνει την έντονη παρουσία του μνημείου στη ζωή της πόshyλης της Ρόδου (πίν 335) Η εύρεση μέσα σε τάφο στο δεύτερο από δυτικά παρεκκλήσιο δίshyπλα στη νότια είσοδο της εκκλησίας ενός οικο-σήμου της οικογένειας του μμ Pierre de Corneillan (1353-1355) και τμήματος επιγραφής με χρονολογία που ανάγεται στο 1377 μέσα σε τάφο του βόρειου τοίχου δείχνουν ότι οι επεμshyβάσεις αυτές άρχισαν ήδη από τον 14ο αιώνα Η επιτύμβια πλάκα εξάλλου του γιου του Ιωάνshyνη βαρόνου της Μόρφου (διαστ 067x158 μ) που βρέθηκε στον χώρο της εκκλησίας κατά την

ιταλοκρατία και εκτίθεται σήμερα στο Αρχαιοshyλογικό Μουσείο στο ιπποτικό νοσοκομείο της Ρόδου έχει χρονολογία 1365-1368 και προέρχεshyται πιθανότατα από κάλυμμα αρκοσολίου δίshyπλα στη βόρεια είσοδο Σε ομαδικό τάφο στο νοτιότερο κεντρικό παρεκκλήσιο βρέθηκε θηshyσαυρός με νομίσματα εκ των οποίων τα πιο πρόσφατα ανήκουν στην περίοδο των μμ Fabrizio del Carretto (1513-1521) και των σουλshyτάνων Βαγιαζήτ και Σελήμ (1480-1520) Ο τρόshyπος της βιαστικής ομαδικής ταφής σαράντα πεshyρίπου ατόμων και η ένδειξη ότι οι σκελετοί ανήκουν σε νεαρά άτομα οδηγούν στην ερμηshyνεία ότι οφείλεται σε αιφνίδιο θάνατο σε ταshyραγμένη περίοδο και θα μπορούσε να αποδοθεί στην πολιορκία της πόλης από τους Τούρκους το 152281 Αναφέρεται εξάλλου ότι στο παρεκshyκλήσιο του αγίου Βερναρδίνου στην Παναγία του Μπούργκου Δεν είναι εύκολο να προσδιοshyρισθεί ακριβώς το παρεκκλήσιο του αγίου Βερshyναρδίνου όπου ενταφιάσθηκε ο μεγάλος com-mandeur Fra Gabriel de Pommerol κατά τη διάρshyκεια της πολιορκίας του 152282

Πολλές πληροφορίες αντλούμε από τις μιshyκρογραφίες του Caoursin του 1483 όπου η Παshyναγία του Μπούργκου εμφανίζεται επανειλημshyμένα και ιδιαίτερα σε εκείνη που ο μμ Pierre dAubusson συζητά με τους ιππότες στην Οβριακή μπροστά από την εκκλησία (πίν 336α) Στις τρεις κόγχες του ιερού γίνονται αντίστοιχα τρεις λειτουργίες συγχρόνως με άλshyλες δύο στα δύο παράλληλα προς τα νότια παshyρεκκλήσια της εκκλησίας Η βορεινή πύλη μεγεshyθύνεται προκειμένου ο ζωγράφος να παρουshyσιάσει τα γεγονότα μέσα στην εκκλησία και τις προσευχές των πιστών για την αίσια έκβαση της πολιορκίας Η πύλη αυτή είναι μεταγενέστερη επέμβαση σε σχέση με την κατασκευή της εκκληshyσίας και η ανατολική παραστάδα της στηρίζε-

ται πάνω σε προγενέστερο τάφο που κατήργηshyσε στο τρίτο από δυτικά σταυροθόλιο όπως φάνηκε κατά τις πρόσφατες εργασίες Η διάshyνοιξη της συνδυάζεται με τις αλλαγές στην ποshyλεοδομική οργάνωση της περιοχής κατά τον 14ο και 15ο αιώνα και τη μετατόπιση του άξοshyνα της πλατείας οδού της αγοράς μπροστά από τη βόρεια όψη της εκκλησίας και όχι κατά μήshyκος το παραλιακού τείχους83 Στην περιοχή βόshyρεια της εκκλησίας βρέθηκαν τάφοι που δηλώshyνουν τη χρήση του χώρου προγενέστερα ως νεshyκροταφείου Η μετατόπιση αυτή συνδυάστηκε με την οικοδόμηση νέων κτιρίων και οικοδομιshyκών τετραγώνων μεταξύ της εκκλησίας και του παραλιακού τείχους όπως το ιπποτικό laquoΝαυshyαρχείοraquo επί μμ DAubusson (1476-1503) λίγα μέτρα δυτικότερα και η οικία Giovanni Manelli ακριβώς απέναντι84

Κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας φαίνεshyται ότι η εκκλησία δεν χρησιμοποιήθηκε όπως όλες οι άλλες ως μουσουλμανικό τέμενος Η γκραβούρα του Rottiers παρουσιάζει το μνηshyμείο σε ερειπιώδη κατάσταση στις αρχές του 19ου αιώνα και αποδίδεται λανθασμένα στον Αγιο Μάρκο85 (πίν 336β) Αβίαστα επομένως οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ίσως καταστράφηκε κατά την πολιορκία του 1522

Ωστόσο όταν ο Η Balducci μελετούσε το μνημείο στις αρχές του 20ού αιώνα ο εσωτερι-κός χώρος είχε πληρωθεί από έξι κατοικίες86

(πίν 337α) Η ιταλική διοίκηση με στόχο την ανάδειξη των μεσαιωνικών δυτικών μνημείων της Ρόδου απαλλοτρίωσε αυτές τις ιδιοκτησίες και καθαίρεσε τα νεότερα κτίσματα Προχώρηshyσε στη συνέχεια στη μερική αποκατάσταση της ανατολικής πτέρυγας εσωτερικά και στη στερέshyωση των ερειπίων (πίν 337β) Δυστυχώς όμως δεν ολοκληρώθηκαν οι εργασίες και δεν αποκαshyταστάθηκαν οι εξωτερικές όψεις ιδιαίτερα η

δυτική κυρία όψη και η ανατολική που έχουν καλυφθεί από νεότερα κτίσματα της τουρκοshyκρατίας

Το ρυθμιστικό σχέδιο (piano regolatore) της μεσαιωνικής πόλης που συντάχθηκε το 1936 προέβλεπε τη διάνοιξη περιφερειακής εσωτεριshyκής οδού και μεγάλων δρόμων τη δημιουργία πάρκων και πλατειών για την εξυπηρέτηση των αυτοκινήτων και τη laquoβελτίωσηraquo των συνθηκών διαβίωσης των κατοίκων8 7 Ως εκ τούτου η προτεινόμενη διάνοιξη νέας πύλης στη νοτιοαshyνατολική οχύρωση προς το λιμάνι της Ακα-ντιάς και δρόμου που θα έφτανε διασχίζοντας το πάρκο Αλχαδέφ (τον laquoμεγάλο κήπο της πλαshyτείαςraquo) μέχρι την εκκλησία της Παναγίας του Μπούργκου υλοποιήθηκε αμέσως Η ελληνική διοίκηση στη συνέχεια θεώρησε ιδανική τη διέshyλευση του ίδιου δρόμου εγκάρσια μέσα από την εκκλησία στο κατεστραμμένο μεσαίο τμήμα της και τη διάνοιξη νέας πύλης της Παναγιάς στο παραλιακό τείχος το 1955 επί δημαρχίας Φωτάρα και με την έγκριση της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας (πίν 338α)

Ολοκληρώθηκε έτσι η διακοπή στα δύο της μεσαιωνικής πόλης στην περιοχή της Οβριακής συνοικίας Η Παναγία του Μπούργκου έμεινε έκτοτε γνωστή με το όνομα laquoκομμένη εκκληshyσιάraquo ενώ ο κόσμος δύσκολα αναγνώριζε ότι επρόκειτο για δύο τμήματα της ίδιας εκκλησίας εκατέρωθεν της οδού Αλχαδέφ Η ελάφρυνση της κυκλοφορίας του λιμανιού μέσω της οδού Αλχαδέφ θεωρήθηκε τότε σημαντικότερη από την καταστροφή της εκκλησίας και τη διάσπαση της λειτουργίας της συνοικίας του αγίου Παshyντελεήμονα Δυστυχώς όμως το γεγονός δεν

απέτρεψε τη διαπλάτυνση του παραλιακού δρόshyμου και την καταστροφή της μεσαιωνικής διαshyμόρφωσης του προτειχίσματος της παραλίας για τις κυκλοφοριακές ανάγκες της σύγχρονης πόλης

Τα τελευταία δεκαπέντε χρονιά υπήρξαν επίμονες προσπάθειες από την Αρχαιολογική Υπηρεσία για την αποκατάσταση και την ενοshyποίηση της εκκλησίας Στα πλαίσια των κυκλοshyφοριακών ρυθμίσεων από το 1989 έως το 1994 είχε προταθεί επανειλημμένα η απαγόρευση της κυκλοφορίας στο συγκεκριμένο τμήμα της οδού Αλχαδέφ αλλά είχε βρει σθεναρή αντίσταση από τις άλλες τοπικές υπηρεσίες Όταν ξεκίνηshyσε το έργο της κατασκευής των υπογείων διshyκτύων και αποκατάστασης των οδοστρωμάτων στη μεσαιωνική πόλη το 1994 το όνειρο της καshyτάργησης της διέλευσης των αυτοκινήτων από την Παναγία του Μπούργκου έγινε πραγματιshyκότητα (πίν 338β) Η προβλεπόμενη ανασκαφή προκειμένου να περάσουν τα υπόγεια δίκτυα έκλεισε την κυκλοφορία των αυτοκινήτων διαshyμέσου της εκκλησίας Η ολοκλήρωση σε τρία περίπου χρόνια της ανασκαφής και της διαμόρshyφωσης της εκκλησίας με την ενοποίηση των δύο τμημάτων της την ελεύθερη επίσκεψη τη διέλευση των πεζών και τη διοργάνωση ειδικών μουσικών εκδηλώσεων καθώς και η θετική αποδοχή του έργου ακόμα και από τους πολέshyμιους καταστηματάρχες ανέτρεψαν το αρνητιshyκό κλίμα και έδωσαν έναν ευχάριστο επίλογο88 Μένουν ακόμη αρκετές εργασίες για την αποshyκατάσταση του μνημείου οι οποίες ήδη εκτεshyλούνται και αναμένεται σε λίγα χρόνια να αναshyδειχθεί ακόμη περισσότερο

Αντιπροσωπευτικότερη και των τριών πα-ραδειγμάτων γοτθικής αρχιτεκτονικής στη Ρόδο είναι η εκκλησία της Παναγίας του Μπούργκου Ο αρχικός της τύπος ήταν τρίκλι-τη βασιλική με δύο τοξοστοιχίες από τέσσερις κολώνες και οξυκόρυφα τόξα και γενικές διαshyστάσεις 27x36 μ (πίν 339α) Το ιερό αποτελείshyται από τρεις πεντάπλευρες κόγχες Όλη η εκshyκλησία ήταν στεγασμένη από γοτθικά σταυρο-θόλια με διαγώνιες νευρώσεις σύνθετης διατοshyμής (κυκλικής με μικρή προεξοχή στο μέσον) ευρύτατα διαδεδομένες και στη Ρόδο Οι πεντάshyπλευρες κόγχες του ιερού είναι στεγασμένες με θόλους που διαθέτουν ακτινωτές νευρώσεις ανάλογης διατομής Οι νευρώσεις του ιερού και της ανατολικής και δυτικής πλευράς εσωτερικά καταλήγουν σε κιονίσκους κυκλικής διατομής προσαρτημένους στους τοίχους με επίκρανα Οι νευρώσεις ωστόσο της βόρειας και νότιας πλευράς εφέροντο με φουρούσια αντεστραμμέshyνου ημιοκτάπλευρου κώνου στο ύψος των κιοshyνόκρανων και όχι με κιονίσκους89 Δύο-τρία φουρούσια βρέθηκαν στον χώρο της εκκλησίας ενώ ένα άλλο επισημάνθηκε στη θέση του στον νότιο τοίχο αλλά είναι κομμένο Οι κίονες είshyχαν μεγάλη διάμετρο (130 μ) και κιονόκρανα σύνθετης κοιλόκυρτης διατομής και έφεραν τα τόξα και τις διαγώνιες νευρώσεις Ένας διασώ-θηκε στη θέση του ενώ βρέθηκε μεγάλος αριθshyμός αρχιτεκτονικών μελών από τους δόμους και τα κιονόκρανα άλλων στον ίδιο χώρο Στην ανασκαφή βρέθηκαν τα ίχνη ενός ακόμη κίονα και τα θεμέλια δύο άλλων Οι μεταγενέστερες επεμβάσεις φαίνεται να εξαφάνισαν τα ίχνη των άλλων τεσσάρων Δυστυχώς δεν σώζεται ούτε ένα σταυροθόλιο του κυρίως ναού παρά μόνο ελάχιστα τμήματα στην ανατολική και δυshyτική πλευρά

Εξωτερικά η εκκλησία στη βόρεια και νότια πλευρά καθώς και στις κόγχες του ιερού έφερε απλές ορθογώνιες αντηρίδες Μερικές διατηshyρούνται στη θέση τους ενώ τα θεμέλια των υπο-

λοιπών αποκαλύφθηκαν κατά την ανασκαφή Το πάχος της λιθοδομής είναι περίπου 090 μ και στη βάση μεγαλύτερο κατά 010 μ στη βόshyρεια νότια και ανατολική πλευρά σχηματίζοshyντας εξωτερικά μια προεξοχή σε ύψος 1 μ πεshyρίπου από το δάπεδο

Το μεσαίο κλίτος ήταν ψηλότερο και έφερε έναν φεγγίτη κυκλικό στο δυτικό μέτωπο του σταυροθολίου) ίχνη του οποίου διατηρούνται και πιθανώς οξυκόρυφους στη βόρεια και τη νότια πλευρά πάνω από το δώμα των πλάγιων κλιτών όπως δείχνουν οι μικρογραφίες του Caoursin Δεν υπάρχουν ενδείξεις για ξύλινη στέγη πάνω από τα σταυροθόλια όπως γίνεται στους γοτθικούς καθεδρικούς ναούς αντίθετα τα σωζόμενα ίχνη δείχνουν ότι οι απολήξεις των όψεων εξωτερικά προς τα άνω ακολουθούshyσαν τη γραμμή των οξυκόρυφων τυμπάνων των σταυροθολίων και όχι τριγωνικά αετώματα σύμφωνα με τον Balducci90 Τα πλάγια κλίτη έφεραν λεπτά και υψηλά οξυκόρυφα παράθυρα στη βόρεια και τη νότια πλευρά και έναν ρομ-βοειδή φεγγίτη στο τύμπανο του σταυροθολίου στη δυτική όψη Από τρία αντίστοιχα παράθυshyρα έφεραν και οι κόγχες του ιερού Το δάπεδο της εκκλησίας ήταν στρωμένο πιθανώς με μαρ-μαρόπλακες λάρτιου λίθου όπως δείχνουν τα κατώφλια της βόρειας και της δυτικής εισόδου Το δάπεδο του ιερού ήταν υπερυψωμένο κατά 4-5 σκαλοπάτια91 Στην τελική της μορφή η εκshyκλησία είχε τρεις πύλες Εκτός της βόρειας ορshyθογώνιας η κεντρική οξυκόρυφη πύλη πλάshyτους 250 μ καταλαμβάνει το μέσον της δυτιshyκής όψης που σήμερα είναι φραγμένη από γειshyτονική ιδιοκτησία Μία δεύτερη οξυκόρυφη θύρα αντιστοιχεί στο δεύτερο από δυτικά σταυshyροθόλιο του νότιου κλίτους και επικοινωνεί με το πάρκο Αλχαδέφ τον laquoμεγάλο κήπο της πλαshyτείαςraquo

Η ένταξη των επτά ταφικών κογχών στο πλάτος του βόρειου τοίχου έγινε μετά την καshyτασκευή της εκκλησίας όπως φαίνεται από τον

τρόπο κατασκευής τους Η επίστεψη τους θα πρέπει να ήταν οξυκόρυφα τόξα σύμφωνα με το ίχνος της δεύτερης από τα δυτικά κόγχης που διατηρείται Το ίδιο εξάλλου συμβαίνει και στην εκκλησία της Παναγίας του Κάστρου

Σημαντική αλλαγή στην τυπολογία αλλά και στην εξωτερική εμφάνιση επέφερε η προσθήκη των νότιων παρεκκλησίων (πίν 339β) Η χρήση τους θα πρέπει να ήταν ταφική παράλληλα με τη λειτουργία τους ως παρεκκλήσια όπως συshyνηθίζεται σε καθεδρικούς ναούς Προστέθηκαν συνολικά έξι παρεκκλήσια Το τρίτο και το τέshyταρτο από ανατολικά και σε άμεση επαφή με τον νότιο τοίχο της εκκλησίας μπορούν να αναχθούν περίπου στο β μισό του Μου αιώνα με βάση το οικόσημο της οικογένειας Corneillan Νοτιότερα προστέθηκε ένα ακόμη σύμφωνα με οικοδομικές παρατηρήσεις το οποίο όπως φαίνεται από τη μικρογραφία του Caoursin προϋπήρχε του 1480 (πίν 336α) Τα υπόλοιπα θα πρέπει να ανήκουν στην περίοδο 1480-1522 Για την ενοποίηση τους με την κυshyρίως εκκλησία διανοίχθηκαν μεγάλα οξυκόρυshyφα τόξα εκτός του νοτιοανατολικού και του νοτιοδυτικού παρεκκλησίου που είναι ημικυshyκλικά

Τα αρχιτεκτονικά μέλη που βρέθηκαν κατά την ανασκαφή και στον περιβάλλοντα χώρο και τα διατηρημένα παρεκκλήσια τεκμηριώνουν ότι ήταν στεγασμένα από σταυροθόλια με διαγώshyνιες νευρώσεις Οι νευρώσεις αυτές κατέληγαν σε φουρούσια Τα τρία φουρούσια που βρέθηshyκαν στο χώρο έχουν σφαιρική απόληξη προς τα κάτω με ίχνη ανάγλυφων οικοσήμων και θα πρέπει να ανήκαν στο μεσαίο και νοτιότερο παshyρεκκλήσιο

Η εμφανής δυτική προέλευση της γοτθικής αρχιτεκτονικής της εκκλησίας αν και απλουshyστευμένη δηλώνει τους χορηγούς της που θα πρέπει να ήταν ιππότες ή φράγκοι αστοί καθώς και τη χρήση της ως ναού των καθολικών Υπάρχουν ωστόσο στοιχεία που παραπέμπουν

και στη βυζαντινή αρχιτεκτονική όπως οι τρεις κόγχες του ιερού Αυτή η τυπολογική συνύπαρshyξη είχε προηγηθεί στα Ιεροσόλυμα και την Κύshyπρο Ανάλογος σε κάτοψη τουλάχιστον είναι ο ναός του αγίου Νικολάου στην Αμμόχωστο του 13ου αιώνα της εποχής του Lousignan92 Είshyναι πολύ πιθανό Κύπριοι τεχνίτες να εργάστηshyκαν στη Ρόδο και το αντίστροφο καθώς εκτός από τις πολιτικές οι οικονομικές και εμποριshyκές σχέσεις των δύο νησιών ήταν έντονες Η ιστορία του Τάγματος των Ιπποτών του αγίου Ιωάννη των Ιεροσολύμων εξάλλου ερμηνεύει το γεγονός αυτό Μετά τους Αγίους Τόπους το Τάγμα παρέμεινε για λίγα χρόνια στην Κύπρο πριν εγκατασταθεί οριστικά στα Δωδεκάνησα ενώ κατά την περίοδο της διαμονής των ιπποshyτών στη Ρόδο διατηρούσαν laquoκομενταρίαraquo στο Κολόσσι Έτσι τα δυτικά πρότυπα που εφαρshyμόσθηκαν στη Ρόδο τον 14ο αιώνα είχαν laquoφιλshyτραριστείraquo από τις επιδράσεις της αρχιτεκτονιshyκής των Αγίων Τόπων και της Κύπρου Η διαshyμόρφωση στη συνέχεια μιας τοπικής αρχιτεshyκτονικής έκφρασης με κύρια υστερογοτθικά και τοπικά χαρακτηριστικά καθιερώνεται τον 15ο αιώνα9 3

Ανάλογη εκκλησία θα πρέπει να ήταν η αρshyχική φάση της εκκλησίας των αγίων Αποστόshyλων στο παλιό Συσσίτιο από την οποία δυστυshyχώς το μόνο που διατηρείται όρθιο είναι μια κολώνα ενταγμένη σε μεταγενέστερο εκκλησάshyκι της περιόδου 1480-152294 Μικρότερη τυποshyλογική συγγένεια παρουσιάζει με τις μονόχώ-ρες βασιλικές στεγασμένες με σταυροθόλια όπως η Παναγία της Φιλερήμου η Παναγία της Νίκης οι Αγιοι Θεόδωροι και η δεύτερη φάση της εκκλησίας των αγίων Αποστόλων95

Στον κοινοβιακό ναό του αγίου Ιωάννη χρηshyσιμοποιήθηκε αρχικά ο τύπος της τρίκλιτης ξυ-λόστεγης βασιλικής για την κυρίως εκκλησία με εγκάρσιο κλίτος και ορθογώνιας κάτοψης ιερό στεγασμένα με γοτθικά σταυροθόλια με

διαγώνιες νευρώσεις (πίν 329) Τα κλίτη του κυρίως ναού διαχωρίζονται από δύο τοξοστοι-χίες με τέσσερις κυλινδρικές κολώνες Το μεshyσαίο κλίτος ήταν υπερυψωμένο και φωτιζόταν από τη βόρεια και τη νότια πλευρά με οξυκόρυshyφους φεγγίτες πάνω από τη στέγη των πλάγιων κλιτών και από κυκλικούς στα μέτωπα της αναshyτολικής και δυτικής πλευράς (πίν 330α) Η δίρριχτη στέγη του κεντρικού κλίτους διαμορshyφωνόταν εσωτερικά με ημικυλινδρική ξύλινη οροφή (πίν 328β) Τα πλάγια κλίτη ήταν στεγαshyσμένα με μονόρριχτη στέγη καλυμμένη με κεshyραμίδια

Το εγκάρσιο κλίτος και το ιερό θα πρέπει να ανήκαν και αυτά στην αρχική φάση όπως δείshyχνει ο τρόπος δόμησης και σύνδεσης τους με τον κυρίως ναό Αποτελούνταν από τρία σταυshyροθόλια που αντιστοιχούσαν στα κλίτη και ένα τέταρτο στο ιερό Εφέροντο από την εξωτεshyρική τοιχοποιία και από σύνθετους πεσσούς με κιονίσκους που αντιστοιχούσαν στα οξυκόρυshyφα τόξα επικοινωνίας και τις διαγώνιες νευρώshyσεις Το μεσαίο σταυροθόλιο ήταν πιο ψηλό από τα άλλα και χαμηλότερο από τη στέγη του μεσαίου κλίτους και του κυκλικού φεγγίτη

Το ιερό και το εγκάρσιο κλίτος φαίνεται ότι φωτίζονταν με μεγάλα οξυκόρυφα παράθυρα αντίστοιχα με τον υπόλοιπο ναό

Κάτω από την κόγχη του ιερού διερχόταν σε χαμηλότερο επίπεδο -λόγω της διαμόρφωσης του εδάφους- στοά επικοινωνίας της νότιας πεshyριοχής της εκκλησίας με τη βόρεια καθώς και με το παλάτι του μεγάλου μαγίστρου μέσω της laquoλόντζιαςraquo (ανοικτής στοάς με σταυροθόλια στο άνω άκρο της οδού Ιπποτών) (πίν 340α) Από την ίδια στοά και κάτω από την κόγχη του ιερού είχε πιθανώς πρόσβαση παρεκκλήσιο ή κρύπτη τμήμα της βάσης του οποίου αποκαλύshyφθηκε κατά τη διάρκεια της πρόσφατης αναshyσκαφής

Κάτω από το εγκάρσιο κλίτος διατηρούνται τα ερείπια τριών ημιυπόγειων χωρών αντί-

στοίχων με τα τρία σταυροθόλια του ορόφου που στεγάζονταν με θόλους και κατά πάσα πιshyθανότητα χρησίμευαν ως αποθήκες ή υπόγειες κρύπτες (πίν 332α 332β)

Κατά τη διάρκεια της ιπποτοκρατίας η εκshyκλησία δέχθηκε πολλές προσθήκες όπως γίνεshyται φανερό από τις πηγές τις γκραβούρες και τα ευρήματα είναι όμως αρκετά δύσκολο να αναπαρασταθούν με ακρίβεια και να γίνει απόshyλυτα σαφής η τελική μορφή του μνημειακού συshyγκροτήματος και ο αριθμός των παρεκκλησίων

Ο P Lojacono το 1935 προσπάθησε -μετά από ενδεικτικές αρχαιολογικές τομές και μελέshyτη των πηγών- να αναπαραστήσει το συγκρότηshyμα γραφικά (πίν 340β) Υπέθεσε τότε ότι προshyστέθηκαν οκτώ χώροι στο επίπεδο της εκκληshyσίας και γύρω από το εγκάρσιο κλίτος και το ιερό96 Σύμφωνα με τις πρόσφατες αποκαλύψεις από την ανασκαφή και τις έρευνες των πηγών μπορούμε να κάνουμε μια καινούρια υπόθεση για τις προσθήκες και την πιθανή χρήση τους Έτσι το πλάτος της κάτοψης της τετράπλευρης κόγχης του ιερού δεν πρέπει να ήταν μεγαλύτεshyρο από το μεσαίο κλίτος ενώ το νότιο παρεκshyκλήσιο του Villeneuve σύμφωνα με τον Ρ Lojacono στο ύψος του εγκάρσιου κλίτους ήταν μεγαλύτερων διαστάσεων και φαίνεται ότι μετέτρεψε τον τρόπο επικοινωνίας και κάλυψε το νότιο δρομάκι πλάι από την εκκλησία που ήταν στρωμένο με πωρόπετρες (πίν 329) Θα πρέπει επίσης να υποθέσουμε σύμφωνα με τα στοιχεία που βρήκε ο P Lojacono ότι δεν πρέshyπει να υπήρχε κτίσμα στη θέση του βορειότερουraquo προσκτίσματος του laquoθησαυροφυλακείουraquo (tesoro della chiesa) αλλά να ήταν άκτιστο ενώ στη θέση του αμέσως νοτιότερου παρεκκλησίου (capella della Sagrestia) ήταν η κατοικία του πριόρη ή laquocanonicaraquo στα μέσα του 15ου αιώνα όπως έχει προαναφερθεί Μπορούμε λοιπόν να δεχθούμε τις υποθέσεις του Lojacono για τη χρήση μερικών παρεκκλησίων όπως για παράshyδειγμα του Villeneuve της Sagrestia του

DAubusson και του DAmboise και να χωρο-θετήσουμε την laquocanonicaraquo στη θέση της capella della Segrestia Οι θέσεις των άλλων παρεκκληshyσίων -που γνωρίζουμε ότι προστέθηκαν στον Άγιο Ιωάννη- της Παναγίας που έκτισε ο Allemagna και του καστελλάνου της Αμπόστας δεν είναι εύκολο να ταυτιστούν πιθανώς όμως ένα από αυτά να είναι εκείνο τμήμα του οποίου βρέθηκε κάτω από το ιερό κάτι που δηλώνει ότι ίσως υπήρξε επέμβαση σε αυτό

Σχετικά με το καμπαναριό δεν μπορούμε να έχουμε σαφή μορφή καθότι οι μικρογραφίες του Caoursin του 1483 είναι πολύ σχηματικές ενώ στις γκραβούρες του 19ου αιώνα λείπει το άνω τμήμα που πιθανώς είχε καταρρεύσει κατά την πολιορκία του 1522 Μια ιδέα των δύο χαμηλότερων ορόφων μάς δίνει ο Rottiers97

(πίν 330α) Αποτελούνταν από έναν τετράγωνο πύργο με βάση και οριζόντια γείσα Ο όροφος ήταν ενισχυμένος στις γωνίες με ορθογωνικές παραστάδες και εκτός από τα οικόσμημα των μμ DAubusson και DAmboise είχε παράθυshyρα οξυκόρυφα και έναν ορθογώνιο φεγγίτη στη βόρεια όψη Η πρόσβαση γινόταν από μία βόshyρεια οξυκόρυφη είσοδο στο ύψος του ισογείου και μία ορθογώνια ανατολική στο ύψος του ορόφου όπου ανέβαινε κανείς με σκάλα από τη νότια όψη της εκκλησίας ίσως της περιόδου της τουρκοκρατίας98

Ο τύπος της τρίκλιτης ξυλόστεγης βασιλιshyκής με εγκάρσιο κλίτος και τετράπλευρη κόγχη στεγασμένα από σταυροθόλια με νευρώσεις του καθολικού του Αγίου Ιωάννη δείχνει μια σαφή επιρροή των αντιλήψεων του Τάγματος των κινστερκιανών μοναχών ειδικά αλλά και γενικότερα στη ροδίτικη ιπποτική εκκλησιαστιshyκή αρχιτεκτονική (πίν 329) Οι ιππότες φορείς αναμφισβήτητα αυτής της επιρροής έφεραν

προφανώς δυτικούς μαστόρους στη Ρόδο για την υλοποίηση αυτής της αρχιτεκτονικής

Στη Δύση η τυπολογία αυτή εφαρμοζόταν κυρίως στη Μεγάλη Βρετανία και λιγότερο στην κεντρική και τη νότια Ευρώπη9 9 Δείγματα αυτής της αρχιτεκτονικής εμφανίζονται στην κεντρική Ελλάδα ήδη από τον 13ο αιώνα όπως στην Αγία Σοφία Ανδραβίδας στο φράγκικο πριγκιπάτο της Αχαΐας και στην Αγία Παραshyσκευή της βενετοκρατούμενης Χαλκίδας Ανάshyλογα παραδείγματα με θολοσκεπείς βασιλικές παρουσιάζονται στη μονή Ζάρακα κοντά στην αρχαία Στυμφαλία και στον Άγιο Λέο έξω από τη Μεθώνη100 Στην Κρήτη και συγκεκριμένα στο Ηράκλειο κατά τον 13ο αιώνα την εποχή της ενετοκρατίας έχουμε τις μεγάλες ξυλόστε-γες βασιλικές του αγίου Φραγκίσκου του Σω-τήρος και του αγίου Πέτρου του μάρτυρος που ανήκε στο Τάγμα των Δομινικανών101 Παρόshyμοιο παράδειγμα στο Ρέθυμνο του 14ου αιώνα είναι και το καθολικό των φραγκισκανών μοshyναχών με ξυλόστεγη βασιλική τετράπλευρο ιερό και εγκάρσιο κλίτος κάτοψης σε σχήμα Τ Το εγκάρσιο κλίτος που σήμερα είναι γκρεμιshyσμένο ήταν πιθανώς στεγασμένο με γοτθικά σταυροθόλια όπως ίσως και το ιερό που αποshyτελεί ιδιόκτητο κατάστημα Η προσθήκη γωνιαshyκών παρεκκλησίων εκατέρωθεν του ιερού ανάshyγεται για το μεν βόρειο που είναι γοτθικό στον 14ο αιώνα και για το νότιο που καλύπτεται με αναγεννησιακό τρούλο στον 16ο αιώνα 1 0 2

Στην κοντινή για τα Δωδεκάνησα Κύπρο το πιο ενδιαφέρον παράδειγμα είναι το καθολικό του μοναστηριού της Πελλαπαϊδος του 13ου αιώνα αποτελούμενο από τρία κλίτη και τεshyτράπλευρο ιερό στεγασμένα με σταυροθόλια103 και ένα ανάλογο παράδειγμα στο Der Simam στη Συρία104

Ειδικότερα η ξύλινη στέγη του μεσαίου κλίshyτους που έχει τη μορφή ανεστραμμένης καρίshyνας πλοίου (πίν 328β) παρουσιάζει κοινά στοιχεία με αντίστοιχες στον καθεδρικό ναό της Aquileja και τον San Zeno της Βερόνα105 αλλά και γενικότερα της κεντρικής Ευρώπης όπως στις εκκλησίες Notre-Dame-du-Grann στο Speacutezet και της Sainte Brigitte στο Montreff στην περιοχή Finisteacutere της Γαλλίας106

Ο σημερινός τύπος της Παναγίας του Κάshyστρου δεν είναι όπως αναφέρθηκε καθαρά βυshyζαντινός ή γοτθικός αλλά συνδυασμός και των δύο (πίν 341 α) Έχει διατηρήσει αρκετά τυποshyλογικά χαρακτηριστικά της τρίκλιτης σταυροshyειδούς εγγεγραμμένης εκκλησίας τουλάχιστον σε κάτοψη και τον εγκάρσιο θόλο (πίν 325β) χωρίς όμως τον ημικυλινδρικό θόλο του μεσαίshyου κλίτους τον τρούλο και την τεταρτοσφαιρι-κή κάλυψη της κεντρικής κόγχης του ιερού Στη θέση του κατασκευάσθηκαν τρία γοτθικά σταυshyροθόλια υπερυψωμένα (ως προς τον εγκάρσιο θόλο) που αντιστοιχούν στη δυτική κεραία του σταυρού στη θέση του παλαιότερου τρούλου και στην ανατολική κεραία μαζί με την κόγχη του ιερού (πίν 341 β) Έτσι η ημικυκλική εσωτεshyρικά και τρίπλευρη εξωτερικά κάτοψη της κόγshyχης του ιερού (πίν 341 α) μετατράπηκε ψηλότεshyρα σε γοτθική πεντάπλευρη χρησιμοποιώντας τις τρεις πλευρές της και τις δυο της ανατολιshyκής κεραίας του σταυρού σχηματίζοντας έναν θόλο με ακτινωτές νευρώσεις και θολίσκους (πίν 342) Οι νευρώσεις έχουν διατομή απλή ορθογώνια με απότμηση στις γωνίες Οι τοίχοι των σταυροθολίων είναι λεπτότεροι και δημιshyουργούν αντηρίδες στο άνω τμήμα της λιθοδο-μής που εντάσσονται στο πάχος της βυζαντιshyνής Είναι προφανές ότι η μετατροπή της βυζαshy

ντινής μητρόπολης αποσκοπούσε εκτός από την επισκευή της στο να προβάλλει το γοτθικό ύψος στην αρχιτεκτονική του νέου καθεδρικού ναού

Παρότι διασώζονται ελάχιστα στοιχεία του τρούλου όπως τα μαρμάρινα φουρούσια πάνω από τους τέσσερις γωνιακούς πεσσούς που έφεραν τα τέσσερα τόξα και τα γωνιακά σφαιshyρικά τρίγωνα εντούτοις ο Ορλάνδος αποτόλshyμησε τη γραφική του αποκατάσταση107 (πίν 325α)

Οι χαμηλότεροι δόμοι των λιθοδομών της εκκλησίας διαφέρουν ως προς το μέγεθος από τους ψηλότερους της βυζαντινής εκκλησίας και οι βάσεις δύο παραστάδων στην εξωτερική παshyρειά της βόρειας κεραίας του σταυρού και των παλαιότερων ημικυκλικών εσωτερικά και τρί-πλευρων εξωτερικά κογχών στο ιερό1 0 8 οδηγούν στην υπόθεση ύπαρξης προγενέστερου ναού (πίν 325β 341α 341 β) Οι βάσεις των παραshyστάδων μπορούν να οδηγήσουν στη γραφική αναπαράσταση της όψης της βόρειας κεραίας με τοξωτό πλαίσιο και τριγωνική στέγαση ανάshyλογη με άλλα μεσοβυζαντινά μνημεία της Ελλάshyδας 1 0 9 Αντίστοιχη λογικά θα πρέπει να ήταν και η νότια κεραία αν και δεν διατηρούνται κάποια στοιχεία Πιθανώς να καταργήθηκαν στην επόshyμενη φάση Οι μέχρι σήμερα ωστόσο ανασκαφιshyκές διερευνήσεις δεν τεκμηριώνουν την ύπαρξη παλαιότερης παλαιοχριστιανικής βασιλικής110 ενώ τα στοιχεία που βρέθηκαν κατά τις εργαshyσίες διέλευσης των υπογείων δικτύων δείχνουν την πιθανή ύπαρξη δυτικού προνάου ή νάρθηshyκα111 (πίν 341α) Παράλληλα τα ευρήματα της εκκλησίας και της υπόγειας κρύπτης του 11ου αιώνα112 συνηγορούν στην ίδια υπόθεση και τη διάκριση των δύο φάσεων στη βυζαντινή μη-

τρόπολη πριν τη μετασκευή της από τους ιπshyπότες στο α μισό του 14ου αιώνα Για την αρshyχική κάτοψη δεν είναι γνωστά περισσότερα στοιχεία από την κάτοψη της σε πολύ χαμηλό επίπεδο και πιθανώς να είναι ανάλογης τυποshyλογίας με τη δεύτερη Είναι εύλογη ως εκ τούshyτου η υπόθεση ότι η πρώτη μπορεί να ανήκει στον 11ο αιώνα και η δεύτερη μεταξύ του 11ου και των αρχών του 14ου αιώνα

Στη Ρόδο υπάρχουν δύο ακόμη βυζαντινά μνημεία του ίδιου τύπου ο Αγιος Ιωάννης στο κάστρο της Λίνδου ίσως του 13ου αιώνα1 1 3 και το Ντεμιρλί τζαμί στη μεσαιωνική πόλη της Ρόshyδου του 14ου αιώνα1 1 4 Και οι δύο αυτές εκκληshyσίες είναι πιθανώς μεταγενέστερες της Παναshyγίας του Κάστρου και προφανώς επηρεάσθηshyκαν από αυτή Κοινά στοιχείο και των τριών είshyναι η πεσσοστοιχία το μεσαίου κλίτους αντί του τύπου του τετρακιόνιου σταυροειδούς εγshyγεγραμμένου ναού ο οποίος χρησιμοποιήθηκε ευρύτατα σε όλο το Βυζάντιο και μοναδικό παshyράδειγμα του του 10ου αιώνα βρίσκεται σε ερείπια ανασκαφής του λόφου της Φιλερήμου της Ρόδου1 1 5 Η αύξηση του μήκους της μητρόshyπολης της Ρόδου επιτεύχθηκε για προφανείς λειτουργικούς λόγους με ένα επιπλέον ζεύγος πεσσών στη δυτική κεραία Το ίδιο μιμήθηκαν και οι δύο άλλες μεταγενέστερες εκκλησίες

Η σύγκριση του τελικού όπως διαμορφώθηshyκε τύπου με τη γοτθική προσθήκη της Παναshyγίας του Κάστρου με άλλα μνημεία είναι αδύshyνατη Το υπερυψωμένο κεντρικό κλίτος με τα γοτθικά σταυροθόλια έχει οπωσδήποτε δυτικές επιδράσεις και συγγενεύει με αρκετά μνημεία της Συρίας της Κύπρου και της Κρήτης116 Η απλούστευση χαρακτηρίζει και αυτή την επέμshyβαση που δικαιολογείται ως επαρχιακή πόλη αλλά και γενικά το κινστερκιανό πνεύμα των ιπποτικών μνημείων της Ρόδου

Η Παναγία του Κάστρου αποτελεί το πα-

λαιότερο παράδειγμα άμεσης αλληλεπίδρασης των βυζαντινών και γοτθικών μορφολογικών στοιχείων στη Ρόδο Μοναδικό από άποψη διαshyκοσμητικού πλούτου μορφολογικό στοιχείο βυshyζαντινής παράδοσης που διατηρείται είναι το τρίλοβο παράθυρο της κεντρικής κόγχης του ιεshyρού της βυζαντινής μητρόπολης (πίν 343) Τα τρία ισοϋψή ημικυκλικά ανοίγματα πλαισιώνοshyνται από ημικυκλική αψίδα με δύο εσοχές Οι αμφικιονίσκοι που τα χωρίζουν φέρουν κο-λουροπυραμιδοειδή επιθήματα117

Η ημικυκλική πόρτα στη βόρεια είσοδο πιshyθανώς προέρχεται από μετασκευή της παλαιόshyτερης κατά τη μετατροπή της βυζαντινής μηshyτρόπολης σε καθεδρικό ναό της λατινικής αρshyχιεπισκοπής της Ρόδου στις αρχές του 14ου αιshyώνα (πίν 344) Το τόξο της έχει διπλή εσοχή η εσωτερική της οποίας είναι κυκλικής διατομής Εξωτερικά πλαισιώνεται με απλή ανάγλυφη laquoπριονωτήraquo διακόσμηση ασυνήθιστη στη Ρόδο

Τα δίλοβα ημικυκλικά παράθυρα στο βόρειο και το νότιο τύμπανο ίσως να είναι και αυτά μετασκευή παλαιότερων βυζαντινών Οι εσοχές των ημικυκλικών κογχών μέσα στις οποίες εντάσσονται τα δίλοβα παράθυρα προδίδουν τη βυζαντινή τους προέλευση Η διακόσμηση όμως με laquoπριονωτήraquo ταινία λαξευμένη στην εξωτερική παρειά της ημικυκλικής κόγχης του βόρειου τυμπάνου είναι όμοια με την αντίστοιshyχη της προηγούμενης θύρας και των κυκλικών φεγγιτών που διανοίχθηκαν προφανώς στις πλάγιες πλευρές της κεντρικής κόγχης του ιεshyρού κατά την ιπποτική επέμβαση όπως δείχνει ο τρόπος δόμησης τους (πίν 345α) Η διακόshyσμηση αυτή συναντάται πιο συχνά σε γοτθικά μνημεία της δυτικής Ευρώπης και ιδιαίτερα της Αγγλίας όπως στον καθεδρικό ναό του Κα-ντέρμπορι118 είτε σε περιφερειακά κέντρα της δυτικής αρχιτεκτονικής όπως σε τόξα και θυ-ρώματα των Αγίων Τόπων και της Κύπρου1 1 9

Η laquoπριονωτήraquo διακόσμηση συναντάται σπαshyνίως στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική της Ελλάδας όπως κατά την περίοδο της φραγκοshyκρατίας με προφανείς δυτικές επιρροές120 Το δίλοβο παράθυρο της δυτικής όψης βρίσκεται στο άνω τμήμα του δυτικού τυμπάνου του αντίshyστοιχου σταυροθολίου του κεντρικού κλίτους ψηλότερα από το τύμπανο της προηγούμενης βυζαντινής κεραίας και χρονολογείται επομέshyνως στην ίδια ιπποτική επισκευή των αρχών του 14ου αιώνα (πίν 345β) Οι διατομές εξάλshyλου των λαμπάδων των ημικυκλικών παραθύshyρων φέρουν γωνιακή απότμηση ενώ η εσωτερι-κή τους πλευρά καλύπτεται από ενιαίο χαμηshyλωμένο τόξο στοιχεία που συνηγορούν στη δυshyτική τους προέλευση

Τα μορφολογικά στοιχεία γοτθικής αρχιτεshyκτονικής είναι περισσότεραmiddot και αυτά όμως παshyραμένουν φτωχά ως προς τον γλυπτικό διάκοshyσμο Η δυτική όψη της Παναγίας του Κάστρου πλήρως μετασκευασμένη κατά την ιπποτοκρα-τία έχει επίπεδη μορφή αντεστραμμένου Τ (πίν 346) Η ιπποτική κεντρική είσοδος με χαμηλωshyμένο τόξο είναι συνηθισμένη στη Ρόδο (πίν 347α 347β) Είχε σύνθετη διατομή και για άγνωστους λόγους αντικαταστάθηκε με μία απλούστερη laquoβυζαντινίζουσαraquo κατά τη διάρshyκεια των ιταλικών επεμβάσεων το 1940121 Η ορshyθογώνια υπέρθυρη κόγχη με εξέχον πλαίσιο σύνθετης διατομής εντυπωσιάζει με το μέγεθος της και δίνει ένα ιδιαίτερο στυλ στην εξωτερική εμφάνιση της εκκλησίας Ανάλογη κόγχη έφερε

και η κεντρική είσοδος του παλατιού του μεγάshyλου μαγίστρου που περιελάμβανε τα οικόσημα του μεγάλου μαγίστρου Heacutelion de Villeneuve

και του πάπα Ιωάννη XXII στις αρχές του 14ου αιώνα Τα ίδια οικόσημα έφερε και η Παναγία του Κάστρου122 κάτι που δείχνει ότι και η διαshyμόρφωση της όψης της θα πρέπει να είναι της ίδιας εποχής123 Παρόμοιες διαμορφώσεις παshyρουσιάζουν και όψεις κτιρίων στην Ισπανία όπως πχ στο Caceres Δεν διατηρούνται τμήshyματα της ζωγραφικής σύνθεσης της τοιχογραshyφίας που πλαισίωνε παρά μόνο λίγα ίχνη αλλά είναι βέβαιη η εντύπωση που θα προκαλούσε με τα χρώματα και το μέγεθος της

Τα οξυκόρυφα παράθυρα των τυμπάνων στη νότια και τη βόρεια όψη στο ιερό και των σταυροθολίων είχαν σύνθετη διατομή και ήταν δίλοβα με υαλοστάσια του 15ου αιώνα 1 2 4 Τα οξυκόρυφα παράθυρα αντικατέστησαν παλαιόshyτερα όπως φάνηκε κατά τις εργασίες του 1940 όταν αποκαλύφθηκε τμήμα προγενέστερου δί-λοβου παραθύρου με ημικυκλικά τόξα στο νόshyτιο τύμπανο του δυτικού σταυροθολίου ανάλοshyγου με άλλα δίλοβα παράθυρα της αρχικής ιπshyποτικής επέμβασης των αρχών του 14ου αιώshyνα 1 2 5 (πίν 348α)

Στη χαμένη πια εκκλησία του αγίου Ιωάννη η αετωματική απόληξη της δυτικής όψης υπαshyγορευόταν από την ξύλινη στέγη και περιείχε την κεντρική είσοδο έναν κυκλικό φεγγίτη στο άνω τμήμα και δύο παράθυρα εκατέρωθεν Η

κεντρική είσοδος ήταν οξυκόρυφη με σύνθετη διατομή και πλαισιωνόταν από γείσο ειδικής διατομής με κλίση προς τα κάτω φυτικές διαshyκοσμήσεις τριγωνική απόληξη και γλυπτό αν-θέμιο στην κορυφή Το γείσο χωρίς τις φυτικές διακοσμήσεις διέτρεχε όλη την εκκλησία στη βάση των παραθύρων ξεκινώντας από τη γένεshyση του τόξου του θυρώματος Το θύρωμα αποshyτελούσε απλουστευμένη μορφή αντίστοιχων θυ-ρωμάτων των ναών της Δύσης126 αλλά και της Κύπρου 1 2 7 Ο κυκλικός φεγγίτης της ίδιας όψης αλλά και ο αντίστοιχος της ανατολικής διέθεshyταν σύνθετη γοτθική διακόσμηση σε μορφή Χ και τριφυλλόσχημα ανοίγματα ενδιάμεσα όπως δείχνουν οι γκραβούρες του Rottiers128

(πίν 330α) Τα τόξα των παραθύρων μετά από έρευνα και μελέτη φαίνεται ότι ήταν ελαφρά οξυκόρυφα και όχι ημικυκλικά όπως παρουshyσιάσθηκαν από τον Rottiers και επικράτησε να θεωρούνται στη συνέχεια129 Το προστατευτικό γείσο των παραθύρων είχε σύνθετη διατομή με καμπύλο εξωρράχιο έφθανε μέχρι τη γένεση των τόξων και περιέτρεχε όλη την εκκλησία Αντίστοιχη επίστεψη παρουσιάζεται σε πολλά παραδείγματα θυρωμάτων και παραθύρων της Ρόδου1 3 0 όπως και στην Κρήτη131 την Κύπρο 1 3 2

και τους Αγίους Τόπους 1 3 3 εκτός φυσικά από τη Λύση

Τα παράθυρα περιείχαν υαλοστάσια -δύο από τα οποία παρουσίασε ο Rottiers (XXXVII)- με απλή διακόσμηση και τα οικόσηshyμα των μμ Fluvian (1421-1437) στο ένα και Orsini (1467-1476) στο άλλο τα οποία τους συνδέουν με πιθανές επεμβάσεις στην εκκληshyσία1 3 4 Δείχνουν επίσης ότι διασώθηκαν από τις δύο πολιορκίες των Τούρκων (του 1480 και του 1522) αφού διατηρήθηκαν μέχρι τον 19ο αιώshyνα

Η βόρεια είσοδος θα πρέπει να ήταν επίσης οξυκόρυφη και να διέθετε τριγωνική επίστεψη από γείσο όπως διακρίνεται σε γκραβούρα του Flandin135 (πίν 340α 348β) ενώ η νότια θα πρέshyπει να είχε ορθογώνια μορφή με πρέκι σύνθετης ιπποτικής διατομής από οριζόντιο τόξο (πίν 349α) Η πόρτα φαίνεται ότι αποτελεί μεταγεshyνέστερη ιπποτική επέμβαση από τον τρόπο καshyτασκευής έχοντας μειώσει για τον λόγο αυτό το ύψος του αρχικού παραθύρου1 3 6 Η αντίστοιχη οξυκόρυφη θύρα που παρουσίασε ο Rottiers δεν μοιάζει αληθοφανής137

Μια σύγχρονη μορφολογική απόδοση του Αγίου Ιωάννη αποτελεί η σημερινή εκκλησία του Ευαγγελισμού στο Μανδράκι της Ρόδου που κτίστηκε το 1924-1925 από τους Ιταλούς με αρχιτέκτονα τον Florestano di Fausto βασισμέshyνη στα σχέδια του Rottiers138 (πίν 349β)

Ο εσωτερικός χώρος όπως τον παρουσιάζει η γκραβούρα που δημοσίευσε ο Rottiers φαίνεshyται ιδιαίτερα ελκυστικός με τις δύο τοξοστοι-χίες τους κυλινδρικούς κίονες και τα κιονόshyκρανα αρχιτεκτονικά μέλη της αρχαιότητας σε δεύτερη χρήση τα οξυκόρυφα τόξα και τους ενshyδιάμεσους κυκλικούς φεγγίτες (πίν 328β) Ήταν πλαισιωμένος από την ξύλινη ημικυλιν-δρική οροφή διακοσμημένη με φατνώματα και άστρα και φωτισμένος από τα μεγάλα οξυκόρυshyφα παράθυρα και τους φεγγίτες139 Το δάπεδο από πωρόπετρες και μαρμαρόπετρες διέκοπταν επιτάφιες πλάκες προσωπικοτήτων της ιπποτο-κρατίας μάρτυρες της ιστορίας του μνημείου και του τόπου

Ξεχωριστά μορφολογικά στοιχεία διέθεταν το εγκάρσιο κλίτος και η τετράπλευρη κόγχη του ιερού Τα ανατολικά παράθυρα ήταν δίλοshyβα πλαισιωμένα από οξυκόρυφα τόξα ανάλοshyγα με της Παναγίας του Κάστρου Η απεικόνιshyση του Rottiers διέσωσε την ιδιαίτερη διακόshyσμηση του κεντρικού παραθύρου της κόγχης του ιερού Από την άλλη διακόσμηση του καθοshyλικού ο Rottiers παρουσίασε ένα ξυλόγλυπτο έπιπλο του ιερού140 το πλαίσιο κόγχης οικοσή-μου του παρεκκλησίου ενός εκ των μμ DAubusson ή DAmboise141 και την επιδαπέδια ταφική σύνθεση του μμ Del Carretto142 (πίν 330β)

Αντίστοιχη με τις κύριες όψεις των δύο άλshyλων εκκλησιών φαίνεται να ήταν και εκείνη της Παναγίας του Μπούργκου (πίν 350α) η οποία σήμερα δεν είναι ορατή από τις μεταγενέστερες

προσθήκες κατοικιών όπως και η ανατολική όψη Ελάχιστα είναι τα στοιχεία που διατηρούshyνται και από τις δύο άλλες όψεις Τα υπάρχοshyντα στοιχεία όμως έδωσαν τη δυνατότητα της γραφικής τους αποκατάστασης Η απόληξη προς τα άνω των όψεων της εκκλησίας ακολουshyθούσε την οξυκόρυφη όψη των τυμπάνων των σταυροθολίων Υπάρχει μεγάλη πιθανότητα να διατηρείται η εξωτερική όψη της κύριας εισόshyδου πλάτους 250 μ και ύψους 365 μ της οποίας είναι ορατή μόνο η εσωτερική μορφή (πίν 350β) Είναι ελαφρά οξυκόρυφη με περίshyτεχνη σύνθετη διατομή και πλασιωνόταν εξωshyτερικά πιθανότατα από τριγωνικό οξυκόρυφο γείσο σύνθετης διατομής πάνω από τη γένεση του τόξου που διέτρεχε όλη την όψη εκατέρωshyθεν (πίν 35 1α) Είναι ανάλογο με το θύρωμα του Αγίου Ιωάννη (πίν 330α) όπως και ο κυshyκλικός φεγγίτης του δυτικού τυμπάνου του σταυροθολίου του κεντρικού κλίτους του οποίου δεν διατηρήθηκε η διακόσμηση Αντίshyστοιχοι ρομβοειδείς φεγγίτες υπήρχαν στα τύshyμπανα των σταυροθολίων των πλάγιων κλιτών στην ίδια όψη ενώ χαμηλότερα υπήρχε ελαφρά οξυκόρυφη κόγχη με σύνθετη διατομή η οποία προοριζόταν πιθανώς για κάποιες τοιχογραshyφίες143 (πίν 351β) Δεν διατηρήθηκε κάποιο ίχνος αντηρίδας πάνω στη δυτική όψη με τονιshyσμό των οριζόντιων και όχι των κάθετων στοιshyχείων Ως εκ τούτου η αρχιτεκτονική της διαshyφέρει από την υπόλοιπη εκκλησία που χαραshyκτηρίζεται από τις ψηλές αντηρίδες και τα ψηλά οξυκόρυφα παράθυρα (πίν 351γ) Έγινε δυνατή η γραφική αποκατάσταση της βόρειας

και νότιας όψης της αρχικής τουλάχιστον εκshyκλησίας παρά τον μικρό αριθμό των διατηρηshyμένων μορφολογικών της στοιχείων Βρέθηκε έτσι η μορφή των οξυκόρυφων παραθύρων σύνθετης διατομής από τα οποία δεν διατηρείshyται κανένα ολόκληρο (πίν 352α) ενώ η νότια οξυκόρυφη είσοδος διατηρεί την αρχική της μορφή Έγινε επίσης εφικτή η γραφική αποκαshyτάσταση της βόρειας μεταγενέστερης ορθογώshyνιας πύλης με σύνθετη διατομή καθώς επίσης και οι όψεις του νοτιοδυτικού και νοτιοανατοshyλικού παρεκκλησίου144 Έχουν χαθεί τα υαλοshyστάσια (vitraux) και η πιθανή γλυπτική διακόshyσμηση των τυμπάνων των τόξων των παραθύshyρων εκτός από δύο παραδείγματα του νοτιοαshyνατολικού παρεκκλησίου που έχουν απλή τρι-φυλλόσχημη μορφή

Η ανατολική όψη διατηρεί αντίθετα περισshyσότερα αυθεντικά μορφολογικά στοιχεία των οξυκόρυφων παραθύρων της με σύνθετη διατοshyμή και μεγάλο ύψος τουλάχιστον στην εσωτεshyρική πλευρά τους (πίν 352β) Μόνο τα τρία παshyράθυρα της κεντρικής κόγχης είχαν υποστεί ποικίλες αλλοιώσεις κατά την ιταλική αποκαshyτάσταση μετατρέποντας τη μορφή τους από οξυκόρυφη σε ημικυκλική ενώ επεμβάσεις της περιόδου της τουρκοκρατίας είχαν αλλοιώσει την εξωτερική τους μορφή Οι εργασίες όμως καθαίρεσης των πρόσθετων κατοικιών και επιshyσκευής των υπολειμμάτων της εκκλησίας κατά την ιταλική περίοδο οδήγησαν στην αποκατάshyσταση της ανατολικής πτέρυγας του ιερού εσωshyτερικά συμβάλλοντας στην αναγνώριση του μνημείου Οι εργασίες αυτές οδήγησαν και στην

αποκατάσταση των λίγων κογχών που είχαν τα παραπάνω παρεκκλήσια145 Πρόσφατα ολοκληshyρώθηκε και η αποκατάσταση όλων των παραθύshyρων σε αυτά146

Οι φυτικές ανάγλυφες διακοσμήσεις στα επίκρανα των τόξων και των νευρώσεων των σταυροθολίων που διατηρούνται στην εσωτεshyρική πλευρά πάνω στην ανατολική (πίν 353α) και δυτική όψη (πίν 353β) της εκκλησίας αν και απλουστευμένες μορφές δυτικών επιρροών προκαλούν ιδιαίτερη προσοχή Κιονόκρανα με ανάλογη διακόσμηση συναντώνται στην κεντριshyκή Γαλλία όπως στον καθεδρικό ναό της Reims147 αλλά και στην Κύπρο όπως στην Αγία Σοφία Λευκωσίας και στο μοναστήρι της Πελ-λαπαίδος1 4 8 Αξιόλογα μορφολογικά στοιχεία είναι επίσης τα κιονόκρανα των κυλινδρικών κιόνων σύνθετης κοιλόκυρτης διατομής149 (πίν 333β 353γ 354α) οι διακοσμήσεις με τον ροδίshyτικο laquoπλοχμόraquo και φυτά των φουρουσιών των νευρώσεων των σταυροθολίων που αποτελούν τμήματα κυλίνδρου του νοτιοανατολικού παshyρεκκλησίου αλλά και αυτών που βρέθηκαν στο χώρο της εκκλησίας καθώς και οι διακοσμημέshyνοι ρόδακες των κλειδιών των ακτινωτών νευshyρώσεων των θόλων των κογχών του ιερού150

Η αίσθηση πάντως μιας εσωτερικής ανάταshyσης και ελαφρότητας δημιουργείται ακόμη από τη γοτθική αρχιτεκτονική του μνημείου (πίν 353γ 354α) παρά το μικρό τμήμα του που διαshyτηρείται σήμερα ενώ είναι βέβαιο ότι αποτέλεσε πρότυπο για την εξέλιξη της εκκλησιαστικής αρshyχιτεκτονικής στα Δωδεκάνησα τον 18ο αιώνα

Η δυτική προέλευση των Ιπποτών του Αγί-

ου Ιωάννη και οι ανατολίτικες επιρροές που δέshyχθηκαν στο πέρασμα τους από τους Αγίους Τόshyπους και την Κύπρο σε συνδυασμό με τη βυζαshyντινή τοπική παράδοση συνθέτουν τους βασιshyκούς παράγοντες που επέδρασαν στη δημιουρshyγία και την ανάπτυξη της ροδίτικης αρχιτεκτοshyνικής την περίοδο 1310-1522 Η συμβίωση Λαshyτίνων και Ελλήνων για μεγάλο χρονικό διάστηshyμα οδήγησε στην αφομοίωση και αλληλεπίδραshyση στις μορφές της εκκλησιαστικής αρχιτεκτοshyνικής

Η δημιουργία ενός ιδιόρρυθμου υστερογοτ-θικού -και στη συνέχεια αναγεννησιακού- τοshyπικού στυλ στα μορφολογικά στοιχεία των εκshyκλησιών της Ρόδου όπως θυρώματα παράθυshyρα και κόγχες το οποίο συνδυάζει στοιχεία από τη βυζαντινή και τη γοτθική αρχιτεκτονική καθιερώνεται σταδιακά τον 15ο αιώνα 1 5 1

Η επιβ ίωη αρχιτεκτονικών μορφών κατά τους δύο επόμενους αιώνες (1522-1750) στη

Λίνδο και τα Τριάντα στην Πάτμο στη Λέρο και σε άλλα νησιά της Δωδεκανήσου αλλά και στις Κυκλάδες152 θα οδηγήσει στη διατήρηση των τεχνικών αυτών Με αυτόν τον τρόπο μποshyρεί να εξηγηθεί η αναβίωση όχι μόνο μορφολοshyγικών στοιχείων αλλά και αρχιτεκτονικών τύshyπων εκκλησιών με την δημιουργία laquoδωδεκανηshyσιακούraquo τύπου τρίκλιτων και μονόκλιτων βασιshyλικών στεγασμένων από γοτθικά σταυροθόλια με νευρώσεις σε όλα τα Δωδεκάνησα (πίν 354β) και τη Μικρά Ασία από το 1750 έως τον 20ό αιώνα που επιβεβαιώνει τη σημασία της εκκλησιαστικής ιπποτικής αρχιτεκτονικής της Ρόδου153 Τα μορφολογικά διακοσμητικά στοιshyχεία της ιπποτικής Ρόδου δεν παρέλειψαν να μιμηθούν και οι Ιταλοί με ενδιαφέροντα παραshyδείγματα εκλεκτικής αρχιτεκτονικής στη Ρόδο κυρίως και τα Δωδεκάνησα κατά την εποχή της ιταλοκρατίας (1912-1943)154

Large Hospitaller churches on Rhodes Our Lady of the Castle St John of the Collachio Our Lady of the Burgh

Giorgos Dellas

The foundation stone of the conventual church of St John of the Hospital was laid on the saints feast day the 24th of June 1310 The document signed by pope John XXII on 1 March 1322 confirms that Ihe Byzantine cathedral of Our Lady of the Castle in Rhodes is the same church as the then in use cathedral of the Latins The construction of Our Lady of the Burgh on the other hand is placed between 1310 and 1346 Their location in the medieval town reflects their respective roles the coventual church of St John in the heart of the Orders laquoconventraquo -the western fortified enclave of the Collachio- opposite the palace of the Grand Master the cathedral of Our Lady of the Castle at the eastern part of the Collachio and Our Lady of the Burgh at the marketplace of the lay part of the town

The conversion of the Byzantine cathedral of Our Lady of the Castle -a three-aisled cross-inscribed domed building- into a basilical structure with a cross-vaulted central aisle is placed between 1319 and 1334 During the Ottoman period (1522-1912) and for most of the Italian occupation (until World War II) the building operated as a mosque and was known as Kantouri Djami In the war years the Italian administration endeavoured to restore the church which in recent years has been a venue for cultural events

In the Ottoman period St John of the Collachio served as the laquoMain Mosqueraquo but in 1856 a neglected powder magazine underneath its belfry was struck by lightning and exploded destroying the church Afterwards the gutted site was banked up and a large neoclassical school was raised there in 1876 In 1989 archaeological excavation brought to light the remains of the devastated church

In its two centuries as a place of worship Our Lady of the Burgh received several additions and underwent modifications An engraving of 1828 shows the church in ruins in the 19th and early 20th century six houses were built upon those ruins The Italians pulled down the housing and restored part of the church in the 1930s In 1955 the Gate of the Virgin was opened to connect Alhadeff Street with the port and the church was split into two henceforth to become known as the laquosplit churchraquo In 1994 works for the installantion of new drains provided the opportunity to investigate and partially restore the church making it whole once more Since 1997 the site is open to visitors and is also used for open-air events

Of these three examples of gothic ecclesiastical architecture on Rhodes Our Lady of the Burgh is the most representative The church was a three-aisled timber-roofed basilica with twin colonnades The sanctuary consists of three five-sided apses and the roof was carried on gothic cross-vaults with ribs of composite cross-section Externally there were buttresses on all sides except the western facade

The conventual church of St John was also a three-aisled timber-roofed basilica with twin colonnades The central aisle bore a coffered timber laquowagonraquo vault which supported a ridge roof The transverse aisle consisted of three pointed cross-vaults corresponding to the three divisions of the nave and was lower than the latter The sanctuary was square in plan possibly influenced by the architecture of the Cistercian Order

Our Lady of the Castle underwent alterations that would bring this Byzantine edifice closer to

gothic architectural aesthetics Its early Hospitaller phase is marked by simplified forms such as the arched windows of Byzantine influence The cornices pointed windows and the main entrance with the dropped arch on the western facade (replaced by the Italians with a semicircular arch) belong to a second Hospitaller phase

A feature common to the three churches is the absence of buttresses and strong vertical elements on the west side Unfortunately only in Our Lady of the Castle is the western facade accessible today Its scenic presence in the form of a reverse Τ and the large rectangular frame in the centre above the main entrance are impressive The pediment-like upper part of the western side of the destroyed church of St John was a consequence of the ridge roof The pointed main entrance had a gable-like dripstone capped by a sculptured palmette underneath a circular window The west side of Our Lady of the Burgh today concealed behind accretions of later housing seems to have been similar Plain flat surfaces and decorative horizontal cornices are features common to all three monuments To the writers knowledge this style appears only in Italy

The churches just described have exercised a strong influence in Rhodes and the other Dodecanese islands particularly in the 18th and 19th centuries which saw the emergence of a special laquoDodecanesianraquo architectural type

Στην ίδια απεικόνιση του Rottiers από βοshyρειοδυτικά παρουσιάζεται ξανά το οικόσημο του μμ Pierre dAubusson πάνω στη δυτική όψη παρεκκλησίου στη βορειοανατολική πτέρυshyγα της εκκλησίας που υποδηλώνει ότι το καταshyσκεύασε ο ίδιος και ίσως εκεί ενταφιάσηκε Στο συμμετρικό του προς τα νότια θα πρέπει να ήταν ενταφιασμένος ο μμ Emery dAmboise (1503-1512)45 Στο κέντρο περίπου του μεσαίου κλίτους της εκκλησίας υπήρχε επιδαπέδια ταφι-κή σύνθεση του μμ Fabrizio del Carretto (1513-1521) από χρωματιστά μάρμαρα με ανάγλυφη ταφόπλακα που παρίστανε τον ίδιο και επιγραshyφή 4 6 η οποία δυστυχώς λεηλατήθηκε μετά την ανατίναξη και δεν σώζεται σήμερα επιτόπου παρά μόνο ο υπόγειος() τάφος (πίν 330β) Κατά την ανασκαφή του 1990 βρέθηκε τμήμα ενεπίγραφης επιτύμβιας πλάκας του μμ Dieudonneacute de Gozon (1346-1353)47 που σήμερα βρίσκεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Ρόshyδου και βρισκόταν πιθανώς στη ίδια εκκλησία Στον χώρο της εκκλησίας εξάλλου ήταν ενταshyφιασμένοι και άλλοι μεγάλοι μάγιστροι όπως ο Heacutelion de Villeneuve (1319-1346) ο Roger de

Pins (1355-1365) ο Philibert de Naillac (1396-

1421) ο Giovanni Battista degli Orsini (1467-

1476) και ο Guy de Blanchefort (1512-1513)48

Στο μουσείο Cluny στο Παρίσι εκτίθενται εξάλλου οι λάρνακες ή επιτύμβιες πλάκες των μμ Dieudonneacute de Gozon (1353) Pierre de

Corneillan (1355) Robert de Juillac (1376)

Jacques de Milly (1461) και του Jean Baptiste des

Ursines (ή Giovanni Baptista degli Orsini) (1476) που προέρχονται πιθανώς από την εκshyκλησία του αγίου Ιωάννη49

Σε πρόσφατη ανασκαφική διερεύνηση που έγινε στο νότιο κτίριο του δυτικού άκρου της οδού Ιπποτών αποκαλύφθηκε το βόρειο τμήμα θεμελίωσης κτίσματος που βρισκόταν στην ανατολική προέκταση της κόγχης του ιερού του κοινοβιακού ναού Η κατασκευή μοιάζει με τμήμα πεντάπλευρης κόγχης ιερού με αντηρί-δες που παραπέμπει σε ανάλογες κόγχες γοτθιshyκών ναών της Ρόδου όπως της Παναγίας του Μπούργκου Είναι πιθανό να αποτελούσε σε συνδυασμό με ένα χώρο δυτικά από αυτήν και κάτω από την κόγχη του ιερού της εκκλησίας του αγίου Ιωάννη παρεκκλήσιο όμως η ύπαρshyξη νεότερης ιδιωτικής κατοικίας στη θέση του ιερού της εκκλησίας εμποδίζει δυστυχώς την περεταίρω ανασκαφική έρευνα50

Κτίσματα που είχαν άμεση σχέση με τον κοιshyνοβιακό ναό ήταν και η laquocanonicaraquo η έδρα του πριοράτου η κατοικία δηλαδή του μεγάλου

πριόρη του Αγίου Ιωάννη Αυτή βρισκόταν σε όροφο πάνω από την καμαροσκέπαστη στοά (lonium) που συνέδεε την εκκλησία με το παλάshyτι του μεγάλου μαγίστρου και τη βιβλιοθήκη του Τάγματος (libreria) που υποθέτουμε ότι ήταν το γωνιακό κτίριο της οδού Ιπποτών στο οποίο ήδη αναφερθήκαμε Τα κτίρια της βιβλιοshyθήκης και της στοάς υπήρχαν το 1437 όταν δόshyθηκε η άδεια από το μμ Antoni de Fluvian στον πριόρη του Αγίου Ιωάννη Jean Morel και αργόshyτερα αρχιεπίσκοπο Ρόδου (Colossensis) να επιshyσκευάσει τα δύο δωμάτια που παραχωρήθηκαν για να τα μετατρέψει σε πριοράτο5 1

Η μικρογραφία του Caoursin που απεικονίshyζει τον σεισμό του 1481 κατά τη διάρκεια κάshyποιας λειτουργίας στην εκκλησία του αγίου Ιωshyάννη δείχνει ότι δεν είχε πάθει σοβαρές ζημιές από την πρόσφατη πολιορκία του 1480 όπως τα περισσότερα κτίρια της περιοχής52 (πίν 331α) Φαίνεται επίσης πιθανό να μην καταshyστράφηκε ούτε κατά τη β πολιορκία των Τούρshyκων το 1522 αφού λειτούργησε αμέσως μετά την κατάκτηση ως το μεγάλο τζαμί της Ρόδου Είναι επίσης πιθανό το καμπαναριό εκτός από τις ζημιές που είχε υποστεί στην πρώτη πολιορshyκία όπως ήδη αναφέρθηκε να υπέστη σοβαρές φθορές και κατά τη β πολιορκία καθώς λείshyπουν από τις απεικονίσεις του 19ου αιώνα οι επάνω όροφοι και έχει κατασκευασθεί εκεί ο μιshyναρές του τζαμιού Αλλωστε η στρατηγική σηshyμασία η θέση και η προβολή του από παντού το καθιστούσαν πρώτο στόχο των αντιπάλων

(πίν 331β) Όταν στο τέλος του 1522 οι ιππότες αναχώshy

ρησαν από τη Ρόδο μετά τη β πολιορκία και σύμφωνα με τη συνθηκολόγηση της παράδοσης της πόλης στους Τούρκους πήραν μαζί τους όλα τα ιερά λείψανα και κειμήλια και φυσικά πρωτίστως του Αγίου Ιωάννη53

Το μέγεθος και η θέση του ναού ήταν ιδιαίshyτερα προβεβλημένη και εξυπηρετούσε άμεσα τους στόχους των Τούρκων οι οποίοι τον μετέshyτρεψαν σε laquoμεγάλο τζαμίraquo της πόλης Πρόσθεshyσαν για τον σκοπό αυτό ένα μεγάλο laquoμιχράμπraquo που καταλάμβανε όλο το πλάτος στο ανατολιshyκό άκρο του μεσαίου κλίτους διαγωνίως σύμshyφωνα με την κατεύθυνση της Μέκκας ίχνη της βάσης του οποίου διατηρούνται στον ανασκαshyφικό χώρο (πίν 329) Οι μουσουλμάνοι σεβάshyστηκαν γενικά το μνημείο και διατήρησαν ότι υπήρχε σε αυτό παρά τους βανδαλισμούς που έκαναν οι γενίτσαροι όταν κατέλαβαν τη Ρόδο και εισήλθαν στο καθολικό στους τάφους των μμ DAubusson και DAmboise54 Με τη μεταshyτροπή του σε τζαμί έπαψε να αποτελεί προσκύshyνημα των χριστιανών που απαγορευόταν να ειshyσέλθουν όπως συνέβη εξάλλου και με όλες τις εκκλησίες της μεσαιωνικής πόλης που μετατράshyπηκαν σε τζαμιά Η μοίρα ήταν σκληρή και έπειτα από δύο αιώνες που λειτουργούσε ως κοινοβιακός ναός και τρεισήμισυ περίπου αιώshyνες που λειτουργούσε ως τζαμί το μνημείο εξαshyφανίσθηκε άδοξα Η υπόθεση του Rottiers όταν το επισκέφθηκε στις αρχές του 19ου ακονα ότι

ίσως να ήταν ο τελευταίος χριστιανός που είχε εισέλθει σε αυτό φαίνεται να επαληθεύθηκε55 Λίγα χρόνια μετά το 1856 ανατινάχθηκε και οι μόνες απεικονίσεις που έχουμε από το εσωτεριshyκό του και τις διακοσμήσεις είναι αυτές που περιέχονται στον κατάλογο του5 6 Οι πληροφοshyρίες για την έκρηξη στην πυριτιδαποθήκη του καμπαναριού από κεραυνό και οι περιγραφές για τη μεγάλη καταστροφή του μνημείου και της συνοικίας εκτός από το θανατικό που έσπειρε57 πλαισιώνονται από απεικονίσεις που δείχνουν παραστατικά το μέγεθος της καταshyστροφής58

Τα ερείπια θα πρέπει να λεηλατήθηκαν συshyστηματικά όπως φάνηκε από την ανασκαφή αλλά και από τα ευρήματα που υπάρχουν στα μουσεία του Cluny και της Ρόδου και τα τεμάshyχια σε δεύτερη χρήση (spolia) που χρησιμοποιshyήθηκαν στα γύρω μνημεία59

Πάνω στα συντρίμια η τούρκικη διοίκηση έκτισε λίγα χρόνια αργότερα το 1876 ένα νεοshyκλασικό σχολείο αρχιτεκτονικό κόσμημα της πόλης της Ρόδου που κινδυνεύει σήμερα να καshyταρρεύσει και έχει άμεση ανάγκη αναστηλωτιshy

κών επεμβάσεων Η διαμόρφωση της αυλής και του περιβάλλοντος χώρου του φαίνεται ότι ολοκληρώθηκε το 188560

Κατά τη διάρκεια των ανασκαφικών διερευshyνήσεων από την ιταλική διοίκηση με τον Pietro Lojacono μεταξύ των ετών 1932-1934 ήρθαν στο φως αρκετά στοιχεία που τον οδήγησαν στη γραφική αναπαράσταση του μνημείου61 Μια νεροποντή τον Νοέμβριο του 1989 προξέshyνησε την κατάρρευση μεγάλου τμήματος του ανατολικού μανδρότοιχου του σχολείου και έτσι ξεκίνησε μια συστηματική ανασκαφή που έφερε στο φως ότι απέμεινε από την εκκλησία του αγίου Ιωάννη τα γύρω από αυτήν κτίσμαshyτα και τμήμα της νότιας οχύρωσης του βυζαντιshyνού κάστρου (και μετέπειτα Κολλάκιου)62 (πίν 332α)

Η διαμόρφωση του κοινοβιακού ναού του αγίου Ιωάννη και της ευρύτερης περιοχής μεταshyξύ του παλατιού του μεγάλου μαγίστρου και του τζαμιού του Σουλεϊμάν καθώς και η αποshyκατάσταση του νεοκλασικού σχολείου με ένταshyξη νέας χρήσης συμβατής με τον χαρακτήρα του χώρου θα παίξει καθοριστικό ρόλο στην

ανάδειξη του63 (πίν 332β) Χαρακτηριστικό παράδειγμα ένταξης στη

σύγχρονη ζωή της πόλης αποτελεί η πρόσφατη διαμόρφωση των ερειπίων της εκκλησίας της Παναγίας του Μπούργκου ως κοινόχρηστος χώρος ειδικών πολιτιστικών εκδηλώσεων ελεύθερος στο κοινό (πίν 333α 333β)

Η πρώτη γραπτή αναφορά που σχετίζεται με την Παναγία του Μπούργκου συναντάται στον Bosio όταν με την ευκαιρία του θανάτου του μμ Heacutelion de Villeneuve το 1346 κάνει μνεία των σημαντικότερων έργων του με πρώτη την laquoωραιότατηraquo (bellissima) εκκλησία στην πόλη ή το μπούργκο της Ρόδου (nella cittagrave) και όχι στο κάστρο της αφιερωμένη στην Παναγία (della gloriosa Vergine Maria)64

To πιο laquoχειροπιαστόraquo στοιχείο για τη χροshyνολόγηση του μνημείου είνα τα υπολείμματα τοιχογραφίας που είχαν δει ο Rottiers65 στις αρχές του 19ου αιώνα και οι Gabriel και Balducci66 στις αρχές του 20ού και σήμερα ελάshyχιστα διακρίνονται στη νοτιοδυτική γωνία του

(πίν 334α) Η τοιχογραφία περιείχε οικόσημα των πρώτων μμ της Ρόδου Villaret (1309-1319) Villeneuve (1319-1346) Gozon (1346-1353) και Corneillan (1353-1355) και οδηγεί στην υπόθεση ότι ο ναός κατασκευάσθηκε το α μισό του 14ου αιώνα Το μέγεθος του επιβάλλει μια μεγάλη χρονική διάρκεια στην κατασκευή του γεγονός σύνηθες σε όλους τους γοτθικούς καθεδρικούς ναούς ενώ απαιτεί και μεγάλες δαπάνες που δικαιολογούν καθυστερήσεις για την εξεύρεση των χρημάτων Στην ίδια χρονοshyλόγηση καταλήγει και ο Balducci μετά και την ανάλυση με συγκριτική μέθοδο του τρόπου δόshyμησης και της γλυπτικής διακόσμησης του μνηshyμείου67

Η εκκλησία της Παναγίας του Μπούργκου φαίνεται ότι αποτελούσε μέρος ενός μεγαλύτεshyρου ιδρύματος με κτήματα σπίτια και νοσοκοshyμείο όπου υπηρετούσαν οι αδελφοί του Τάγμαshyτος όπως μας πληροφορούν δύο έγγραφα του 134668 και του 134969 Σε μεταγενέστερο έγγραshyφο του 1437 αναφέρεται ένας laquoμεγάλος κήπος

της πλατείαςraquo (megalo quippo platea) και σπίshyτια (διώροφα και μονώροφα) της δικαιοδοσίας της εκκλησίας της Παναγίας στο μπούργκο της Ρόδου που επιβεβαιώνουν το γεγονός70

Πράγματι μέχρι σήμερα διατηρείται στα νόshyτια και σε επαφή με την εκκλησία ένας ελεύθεshyρος χώρος που χρησιμεύει ως δημοτικό πάρκο γνωστό ως laquoπάρκο Αλχαδέφraquo χώρος που δεν έχει κτιστεί ποτέ σύμφωνα με δοκιμαστικές ανασκαφικές διερευνήσεις Ίσως ο ίδιος χώρος αποτελεί και τον μεσαιωνικό laquoμεγάλο κήπο της πλατείαςraquo7 1 (πίν 334β)

Επίσημα ως εκκλησία της Παναγίας του Μπούργκου αναφέρεται συχνά το 136372 το 138273 το 143274 το 143575 το 145376 το 151277

και το 152278 Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάshyζουν οι επωνυμίες της εκκλησίας της Παναγίας στο Μπούργκο με διαφορετικά επίθετα όπως Παναγία του Ελέους (Beata Maria Misericordia Burgi Rodi)79 ενώ προβλήματα δημιουργούν στην ταύτιση τους με τα σημερινά μνημεία της

πόλης οι πληροφορίες για εκκλησία της laquoΠαναshyγίας της Μητρόποληςraquo στο μπούργκο της Ρόshyδου ή Beata Maria de Metropoli για την ορθόshyδοξη μητρόπολη δηλαδή

Η προσθήκη έξι αλλεπάλληλων ταφικών πιshyθανώς παρεκκλησίων προς τα νότια και η ένταshyξη επτά τάφων με ταφικές κόγχες στο βόρειο και μιας κόγχης στον δυτικό τοίχο της εκκληshyσίας της Παναγίας του Μπούργκου δείχνει την έντονη παρουσία του μνημείου στη ζωή της πόshyλης της Ρόδου (πίν 335) Η εύρεση μέσα σε τάφο στο δεύτερο από δυτικά παρεκκλήσιο δίshyπλα στη νότια είσοδο της εκκλησίας ενός οικο-σήμου της οικογένειας του μμ Pierre de Corneillan (1353-1355) και τμήματος επιγραφής με χρονολογία που ανάγεται στο 1377 μέσα σε τάφο του βόρειου τοίχου δείχνουν ότι οι επεμshyβάσεις αυτές άρχισαν ήδη από τον 14ο αιώνα Η επιτύμβια πλάκα εξάλλου του γιου του Ιωάνshyνη βαρόνου της Μόρφου (διαστ 067x158 μ) που βρέθηκε στον χώρο της εκκλησίας κατά την

ιταλοκρατία και εκτίθεται σήμερα στο Αρχαιοshyλογικό Μουσείο στο ιπποτικό νοσοκομείο της Ρόδου έχει χρονολογία 1365-1368 και προέρχεshyται πιθανότατα από κάλυμμα αρκοσολίου δίshyπλα στη βόρεια είσοδο Σε ομαδικό τάφο στο νοτιότερο κεντρικό παρεκκλήσιο βρέθηκε θηshyσαυρός με νομίσματα εκ των οποίων τα πιο πρόσφατα ανήκουν στην περίοδο των μμ Fabrizio del Carretto (1513-1521) και των σουλshyτάνων Βαγιαζήτ και Σελήμ (1480-1520) Ο τρόshyπος της βιαστικής ομαδικής ταφής σαράντα πεshyρίπου ατόμων και η ένδειξη ότι οι σκελετοί ανήκουν σε νεαρά άτομα οδηγούν στην ερμηshyνεία ότι οφείλεται σε αιφνίδιο θάνατο σε ταshyραγμένη περίοδο και θα μπορούσε να αποδοθεί στην πολιορκία της πόλης από τους Τούρκους το 152281 Αναφέρεται εξάλλου ότι στο παρεκshyκλήσιο του αγίου Βερναρδίνου στην Παναγία του Μπούργκου Δεν είναι εύκολο να προσδιοshyρισθεί ακριβώς το παρεκκλήσιο του αγίου Βερshyναρδίνου όπου ενταφιάσθηκε ο μεγάλος com-mandeur Fra Gabriel de Pommerol κατά τη διάρshyκεια της πολιορκίας του 152282

Πολλές πληροφορίες αντλούμε από τις μιshyκρογραφίες του Caoursin του 1483 όπου η Παshyναγία του Μπούργκου εμφανίζεται επανειλημshyμένα και ιδιαίτερα σε εκείνη που ο μμ Pierre dAubusson συζητά με τους ιππότες στην Οβριακή μπροστά από την εκκλησία (πίν 336α) Στις τρεις κόγχες του ιερού γίνονται αντίστοιχα τρεις λειτουργίες συγχρόνως με άλshyλες δύο στα δύο παράλληλα προς τα νότια παshyρεκκλήσια της εκκλησίας Η βορεινή πύλη μεγεshyθύνεται προκειμένου ο ζωγράφος να παρουshyσιάσει τα γεγονότα μέσα στην εκκλησία και τις προσευχές των πιστών για την αίσια έκβαση της πολιορκίας Η πύλη αυτή είναι μεταγενέστερη επέμβαση σε σχέση με την κατασκευή της εκκληshyσίας και η ανατολική παραστάδα της στηρίζε-

ται πάνω σε προγενέστερο τάφο που κατήργηshyσε στο τρίτο από δυτικά σταυροθόλιο όπως φάνηκε κατά τις πρόσφατες εργασίες Η διάshyνοιξη της συνδυάζεται με τις αλλαγές στην ποshyλεοδομική οργάνωση της περιοχής κατά τον 14ο και 15ο αιώνα και τη μετατόπιση του άξοshyνα της πλατείας οδού της αγοράς μπροστά από τη βόρεια όψη της εκκλησίας και όχι κατά μήshyκος το παραλιακού τείχους83 Στην περιοχή βόshyρεια της εκκλησίας βρέθηκαν τάφοι που δηλώshyνουν τη χρήση του χώρου προγενέστερα ως νεshyκροταφείου Η μετατόπιση αυτή συνδυάστηκε με την οικοδόμηση νέων κτιρίων και οικοδομιshyκών τετραγώνων μεταξύ της εκκλησίας και του παραλιακού τείχους όπως το ιπποτικό laquoΝαυshyαρχείοraquo επί μμ DAubusson (1476-1503) λίγα μέτρα δυτικότερα και η οικία Giovanni Manelli ακριβώς απέναντι84

Κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας φαίνεshyται ότι η εκκλησία δεν χρησιμοποιήθηκε όπως όλες οι άλλες ως μουσουλμανικό τέμενος Η γκραβούρα του Rottiers παρουσιάζει το μνηshyμείο σε ερειπιώδη κατάσταση στις αρχές του 19ου αιώνα και αποδίδεται λανθασμένα στον Αγιο Μάρκο85 (πίν 336β) Αβίαστα επομένως οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ίσως καταστράφηκε κατά την πολιορκία του 1522

Ωστόσο όταν ο Η Balducci μελετούσε το μνημείο στις αρχές του 20ού αιώνα ο εσωτερι-κός χώρος είχε πληρωθεί από έξι κατοικίες86

(πίν 337α) Η ιταλική διοίκηση με στόχο την ανάδειξη των μεσαιωνικών δυτικών μνημείων της Ρόδου απαλλοτρίωσε αυτές τις ιδιοκτησίες και καθαίρεσε τα νεότερα κτίσματα Προχώρηshyσε στη συνέχεια στη μερική αποκατάσταση της ανατολικής πτέρυγας εσωτερικά και στη στερέshyωση των ερειπίων (πίν 337β) Δυστυχώς όμως δεν ολοκληρώθηκαν οι εργασίες και δεν αποκαshyταστάθηκαν οι εξωτερικές όψεις ιδιαίτερα η

δυτική κυρία όψη και η ανατολική που έχουν καλυφθεί από νεότερα κτίσματα της τουρκοshyκρατίας

Το ρυθμιστικό σχέδιο (piano regolatore) της μεσαιωνικής πόλης που συντάχθηκε το 1936 προέβλεπε τη διάνοιξη περιφερειακής εσωτεριshyκής οδού και μεγάλων δρόμων τη δημιουργία πάρκων και πλατειών για την εξυπηρέτηση των αυτοκινήτων και τη laquoβελτίωσηraquo των συνθηκών διαβίωσης των κατοίκων8 7 Ως εκ τούτου η προτεινόμενη διάνοιξη νέας πύλης στη νοτιοαshyνατολική οχύρωση προς το λιμάνι της Ακα-ντιάς και δρόμου που θα έφτανε διασχίζοντας το πάρκο Αλχαδέφ (τον laquoμεγάλο κήπο της πλαshyτείαςraquo) μέχρι την εκκλησία της Παναγίας του Μπούργκου υλοποιήθηκε αμέσως Η ελληνική διοίκηση στη συνέχεια θεώρησε ιδανική τη διέshyλευση του ίδιου δρόμου εγκάρσια μέσα από την εκκλησία στο κατεστραμμένο μεσαίο τμήμα της και τη διάνοιξη νέας πύλης της Παναγιάς στο παραλιακό τείχος το 1955 επί δημαρχίας Φωτάρα και με την έγκριση της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας (πίν 338α)

Ολοκληρώθηκε έτσι η διακοπή στα δύο της μεσαιωνικής πόλης στην περιοχή της Οβριακής συνοικίας Η Παναγία του Μπούργκου έμεινε έκτοτε γνωστή με το όνομα laquoκομμένη εκκληshyσιάraquo ενώ ο κόσμος δύσκολα αναγνώριζε ότι επρόκειτο για δύο τμήματα της ίδιας εκκλησίας εκατέρωθεν της οδού Αλχαδέφ Η ελάφρυνση της κυκλοφορίας του λιμανιού μέσω της οδού Αλχαδέφ θεωρήθηκε τότε σημαντικότερη από την καταστροφή της εκκλησίας και τη διάσπαση της λειτουργίας της συνοικίας του αγίου Παshyντελεήμονα Δυστυχώς όμως το γεγονός δεν

απέτρεψε τη διαπλάτυνση του παραλιακού δρόshyμου και την καταστροφή της μεσαιωνικής διαshyμόρφωσης του προτειχίσματος της παραλίας για τις κυκλοφοριακές ανάγκες της σύγχρονης πόλης

Τα τελευταία δεκαπέντε χρονιά υπήρξαν επίμονες προσπάθειες από την Αρχαιολογική Υπηρεσία για την αποκατάσταση και την ενοshyποίηση της εκκλησίας Στα πλαίσια των κυκλοshyφοριακών ρυθμίσεων από το 1989 έως το 1994 είχε προταθεί επανειλημμένα η απαγόρευση της κυκλοφορίας στο συγκεκριμένο τμήμα της οδού Αλχαδέφ αλλά είχε βρει σθεναρή αντίσταση από τις άλλες τοπικές υπηρεσίες Όταν ξεκίνηshyσε το έργο της κατασκευής των υπογείων διshyκτύων και αποκατάστασης των οδοστρωμάτων στη μεσαιωνική πόλη το 1994 το όνειρο της καshyτάργησης της διέλευσης των αυτοκινήτων από την Παναγία του Μπούργκου έγινε πραγματιshyκότητα (πίν 338β) Η προβλεπόμενη ανασκαφή προκειμένου να περάσουν τα υπόγεια δίκτυα έκλεισε την κυκλοφορία των αυτοκινήτων διαshyμέσου της εκκλησίας Η ολοκλήρωση σε τρία περίπου χρόνια της ανασκαφής και της διαμόρshyφωσης της εκκλησίας με την ενοποίηση των δύο τμημάτων της την ελεύθερη επίσκεψη τη διέλευση των πεζών και τη διοργάνωση ειδικών μουσικών εκδηλώσεων καθώς και η θετική αποδοχή του έργου ακόμα και από τους πολέshyμιους καταστηματάρχες ανέτρεψαν το αρνητιshyκό κλίμα και έδωσαν έναν ευχάριστο επίλογο88 Μένουν ακόμη αρκετές εργασίες για την αποshyκατάσταση του μνημείου οι οποίες ήδη εκτεshyλούνται και αναμένεται σε λίγα χρόνια να αναshyδειχθεί ακόμη περισσότερο

Αντιπροσωπευτικότερη και των τριών πα-ραδειγμάτων γοτθικής αρχιτεκτονικής στη Ρόδο είναι η εκκλησία της Παναγίας του Μπούργκου Ο αρχικός της τύπος ήταν τρίκλι-τη βασιλική με δύο τοξοστοιχίες από τέσσερις κολώνες και οξυκόρυφα τόξα και γενικές διαshyστάσεις 27x36 μ (πίν 339α) Το ιερό αποτελείshyται από τρεις πεντάπλευρες κόγχες Όλη η εκshyκλησία ήταν στεγασμένη από γοτθικά σταυρο-θόλια με διαγώνιες νευρώσεις σύνθετης διατοshyμής (κυκλικής με μικρή προεξοχή στο μέσον) ευρύτατα διαδεδομένες και στη Ρόδο Οι πεντάshyπλευρες κόγχες του ιερού είναι στεγασμένες με θόλους που διαθέτουν ακτινωτές νευρώσεις ανάλογης διατομής Οι νευρώσεις του ιερού και της ανατολικής και δυτικής πλευράς εσωτερικά καταλήγουν σε κιονίσκους κυκλικής διατομής προσαρτημένους στους τοίχους με επίκρανα Οι νευρώσεις ωστόσο της βόρειας και νότιας πλευράς εφέροντο με φουρούσια αντεστραμμέshyνου ημιοκτάπλευρου κώνου στο ύψος των κιοshyνόκρανων και όχι με κιονίσκους89 Δύο-τρία φουρούσια βρέθηκαν στον χώρο της εκκλησίας ενώ ένα άλλο επισημάνθηκε στη θέση του στον νότιο τοίχο αλλά είναι κομμένο Οι κίονες είshyχαν μεγάλη διάμετρο (130 μ) και κιονόκρανα σύνθετης κοιλόκυρτης διατομής και έφεραν τα τόξα και τις διαγώνιες νευρώσεις Ένας διασώ-θηκε στη θέση του ενώ βρέθηκε μεγάλος αριθshyμός αρχιτεκτονικών μελών από τους δόμους και τα κιονόκρανα άλλων στον ίδιο χώρο Στην ανασκαφή βρέθηκαν τα ίχνη ενός ακόμη κίονα και τα θεμέλια δύο άλλων Οι μεταγενέστερες επεμβάσεις φαίνεται να εξαφάνισαν τα ίχνη των άλλων τεσσάρων Δυστυχώς δεν σώζεται ούτε ένα σταυροθόλιο του κυρίως ναού παρά μόνο ελάχιστα τμήματα στην ανατολική και δυshyτική πλευρά

Εξωτερικά η εκκλησία στη βόρεια και νότια πλευρά καθώς και στις κόγχες του ιερού έφερε απλές ορθογώνιες αντηρίδες Μερικές διατηshyρούνται στη θέση τους ενώ τα θεμέλια των υπο-

λοιπών αποκαλύφθηκαν κατά την ανασκαφή Το πάχος της λιθοδομής είναι περίπου 090 μ και στη βάση μεγαλύτερο κατά 010 μ στη βόshyρεια νότια και ανατολική πλευρά σχηματίζοshyντας εξωτερικά μια προεξοχή σε ύψος 1 μ πεshyρίπου από το δάπεδο

Το μεσαίο κλίτος ήταν ψηλότερο και έφερε έναν φεγγίτη κυκλικό στο δυτικό μέτωπο του σταυροθολίου) ίχνη του οποίου διατηρούνται και πιθανώς οξυκόρυφους στη βόρεια και τη νότια πλευρά πάνω από το δώμα των πλάγιων κλιτών όπως δείχνουν οι μικρογραφίες του Caoursin Δεν υπάρχουν ενδείξεις για ξύλινη στέγη πάνω από τα σταυροθόλια όπως γίνεται στους γοτθικούς καθεδρικούς ναούς αντίθετα τα σωζόμενα ίχνη δείχνουν ότι οι απολήξεις των όψεων εξωτερικά προς τα άνω ακολουθούshyσαν τη γραμμή των οξυκόρυφων τυμπάνων των σταυροθολίων και όχι τριγωνικά αετώματα σύμφωνα με τον Balducci90 Τα πλάγια κλίτη έφεραν λεπτά και υψηλά οξυκόρυφα παράθυρα στη βόρεια και τη νότια πλευρά και έναν ρομ-βοειδή φεγγίτη στο τύμπανο του σταυροθολίου στη δυτική όψη Από τρία αντίστοιχα παράθυshyρα έφεραν και οι κόγχες του ιερού Το δάπεδο της εκκλησίας ήταν στρωμένο πιθανώς με μαρ-μαρόπλακες λάρτιου λίθου όπως δείχνουν τα κατώφλια της βόρειας και της δυτικής εισόδου Το δάπεδο του ιερού ήταν υπερυψωμένο κατά 4-5 σκαλοπάτια91 Στην τελική της μορφή η εκshyκλησία είχε τρεις πύλες Εκτός της βόρειας ορshyθογώνιας η κεντρική οξυκόρυφη πύλη πλάshyτους 250 μ καταλαμβάνει το μέσον της δυτιshyκής όψης που σήμερα είναι φραγμένη από γειshyτονική ιδιοκτησία Μία δεύτερη οξυκόρυφη θύρα αντιστοιχεί στο δεύτερο από δυτικά σταυshyροθόλιο του νότιου κλίτους και επικοινωνεί με το πάρκο Αλχαδέφ τον laquoμεγάλο κήπο της πλαshyτείαςraquo

Η ένταξη των επτά ταφικών κογχών στο πλάτος του βόρειου τοίχου έγινε μετά την καshyτασκευή της εκκλησίας όπως φαίνεται από τον

τρόπο κατασκευής τους Η επίστεψη τους θα πρέπει να ήταν οξυκόρυφα τόξα σύμφωνα με το ίχνος της δεύτερης από τα δυτικά κόγχης που διατηρείται Το ίδιο εξάλλου συμβαίνει και στην εκκλησία της Παναγίας του Κάστρου

Σημαντική αλλαγή στην τυπολογία αλλά και στην εξωτερική εμφάνιση επέφερε η προσθήκη των νότιων παρεκκλησίων (πίν 339β) Η χρήση τους θα πρέπει να ήταν ταφική παράλληλα με τη λειτουργία τους ως παρεκκλήσια όπως συshyνηθίζεται σε καθεδρικούς ναούς Προστέθηκαν συνολικά έξι παρεκκλήσια Το τρίτο και το τέshyταρτο από ανατολικά και σε άμεση επαφή με τον νότιο τοίχο της εκκλησίας μπορούν να αναχθούν περίπου στο β μισό του Μου αιώνα με βάση το οικόσημο της οικογένειας Corneillan Νοτιότερα προστέθηκε ένα ακόμη σύμφωνα με οικοδομικές παρατηρήσεις το οποίο όπως φαίνεται από τη μικρογραφία του Caoursin προϋπήρχε του 1480 (πίν 336α) Τα υπόλοιπα θα πρέπει να ανήκουν στην περίοδο 1480-1522 Για την ενοποίηση τους με την κυshyρίως εκκλησία διανοίχθηκαν μεγάλα οξυκόρυshyφα τόξα εκτός του νοτιοανατολικού και του νοτιοδυτικού παρεκκλησίου που είναι ημικυshyκλικά

Τα αρχιτεκτονικά μέλη που βρέθηκαν κατά την ανασκαφή και στον περιβάλλοντα χώρο και τα διατηρημένα παρεκκλήσια τεκμηριώνουν ότι ήταν στεγασμένα από σταυροθόλια με διαγώshyνιες νευρώσεις Οι νευρώσεις αυτές κατέληγαν σε φουρούσια Τα τρία φουρούσια που βρέθηshyκαν στο χώρο έχουν σφαιρική απόληξη προς τα κάτω με ίχνη ανάγλυφων οικοσήμων και θα πρέπει να ανήκαν στο μεσαίο και νοτιότερο παshyρεκκλήσιο

Η εμφανής δυτική προέλευση της γοτθικής αρχιτεκτονικής της εκκλησίας αν και απλουshyστευμένη δηλώνει τους χορηγούς της που θα πρέπει να ήταν ιππότες ή φράγκοι αστοί καθώς και τη χρήση της ως ναού των καθολικών Υπάρχουν ωστόσο στοιχεία που παραπέμπουν

και στη βυζαντινή αρχιτεκτονική όπως οι τρεις κόγχες του ιερού Αυτή η τυπολογική συνύπαρshyξη είχε προηγηθεί στα Ιεροσόλυμα και την Κύshyπρο Ανάλογος σε κάτοψη τουλάχιστον είναι ο ναός του αγίου Νικολάου στην Αμμόχωστο του 13ου αιώνα της εποχής του Lousignan92 Είshyναι πολύ πιθανό Κύπριοι τεχνίτες να εργάστηshyκαν στη Ρόδο και το αντίστροφο καθώς εκτός από τις πολιτικές οι οικονομικές και εμποριshyκές σχέσεις των δύο νησιών ήταν έντονες Η ιστορία του Τάγματος των Ιπποτών του αγίου Ιωάννη των Ιεροσολύμων εξάλλου ερμηνεύει το γεγονός αυτό Μετά τους Αγίους Τόπους το Τάγμα παρέμεινε για λίγα χρόνια στην Κύπρο πριν εγκατασταθεί οριστικά στα Δωδεκάνησα ενώ κατά την περίοδο της διαμονής των ιπποshyτών στη Ρόδο διατηρούσαν laquoκομενταρίαraquo στο Κολόσσι Έτσι τα δυτικά πρότυπα που εφαρshyμόσθηκαν στη Ρόδο τον 14ο αιώνα είχαν laquoφιλshyτραριστείraquo από τις επιδράσεις της αρχιτεκτονιshyκής των Αγίων Τόπων και της Κύπρου Η διαshyμόρφωση στη συνέχεια μιας τοπικής αρχιτεshyκτονικής έκφρασης με κύρια υστερογοτθικά και τοπικά χαρακτηριστικά καθιερώνεται τον 15ο αιώνα9 3

Ανάλογη εκκλησία θα πρέπει να ήταν η αρshyχική φάση της εκκλησίας των αγίων Αποστόshyλων στο παλιό Συσσίτιο από την οποία δυστυshyχώς το μόνο που διατηρείται όρθιο είναι μια κολώνα ενταγμένη σε μεταγενέστερο εκκλησάshyκι της περιόδου 1480-152294 Μικρότερη τυποshyλογική συγγένεια παρουσιάζει με τις μονόχώ-ρες βασιλικές στεγασμένες με σταυροθόλια όπως η Παναγία της Φιλερήμου η Παναγία της Νίκης οι Αγιοι Θεόδωροι και η δεύτερη φάση της εκκλησίας των αγίων Αποστόλων95

Στον κοινοβιακό ναό του αγίου Ιωάννη χρηshyσιμοποιήθηκε αρχικά ο τύπος της τρίκλιτης ξυ-λόστεγης βασιλικής για την κυρίως εκκλησία με εγκάρσιο κλίτος και ορθογώνιας κάτοψης ιερό στεγασμένα με γοτθικά σταυροθόλια με

διαγώνιες νευρώσεις (πίν 329) Τα κλίτη του κυρίως ναού διαχωρίζονται από δύο τοξοστοι-χίες με τέσσερις κυλινδρικές κολώνες Το μεshyσαίο κλίτος ήταν υπερυψωμένο και φωτιζόταν από τη βόρεια και τη νότια πλευρά με οξυκόρυshyφους φεγγίτες πάνω από τη στέγη των πλάγιων κλιτών και από κυκλικούς στα μέτωπα της αναshyτολικής και δυτικής πλευράς (πίν 330α) Η δίρριχτη στέγη του κεντρικού κλίτους διαμορshyφωνόταν εσωτερικά με ημικυλινδρική ξύλινη οροφή (πίν 328β) Τα πλάγια κλίτη ήταν στεγαshyσμένα με μονόρριχτη στέγη καλυμμένη με κεshyραμίδια

Το εγκάρσιο κλίτος και το ιερό θα πρέπει να ανήκαν και αυτά στην αρχική φάση όπως δείshyχνει ο τρόπος δόμησης και σύνδεσης τους με τον κυρίως ναό Αποτελούνταν από τρία σταυshyροθόλια που αντιστοιχούσαν στα κλίτη και ένα τέταρτο στο ιερό Εφέροντο από την εξωτεshyρική τοιχοποιία και από σύνθετους πεσσούς με κιονίσκους που αντιστοιχούσαν στα οξυκόρυshyφα τόξα επικοινωνίας και τις διαγώνιες νευρώshyσεις Το μεσαίο σταυροθόλιο ήταν πιο ψηλό από τα άλλα και χαμηλότερο από τη στέγη του μεσαίου κλίτους και του κυκλικού φεγγίτη

Το ιερό και το εγκάρσιο κλίτος φαίνεται ότι φωτίζονταν με μεγάλα οξυκόρυφα παράθυρα αντίστοιχα με τον υπόλοιπο ναό

Κάτω από την κόγχη του ιερού διερχόταν σε χαμηλότερο επίπεδο -λόγω της διαμόρφωσης του εδάφους- στοά επικοινωνίας της νότιας πεshyριοχής της εκκλησίας με τη βόρεια καθώς και με το παλάτι του μεγάλου μαγίστρου μέσω της laquoλόντζιαςraquo (ανοικτής στοάς με σταυροθόλια στο άνω άκρο της οδού Ιπποτών) (πίν 340α) Από την ίδια στοά και κάτω από την κόγχη του ιερού είχε πιθανώς πρόσβαση παρεκκλήσιο ή κρύπτη τμήμα της βάσης του οποίου αποκαλύshyφθηκε κατά τη διάρκεια της πρόσφατης αναshyσκαφής

Κάτω από το εγκάρσιο κλίτος διατηρούνται τα ερείπια τριών ημιυπόγειων χωρών αντί-

στοίχων με τα τρία σταυροθόλια του ορόφου που στεγάζονταν με θόλους και κατά πάσα πιshyθανότητα χρησίμευαν ως αποθήκες ή υπόγειες κρύπτες (πίν 332α 332β)

Κατά τη διάρκεια της ιπποτοκρατίας η εκshyκλησία δέχθηκε πολλές προσθήκες όπως γίνεshyται φανερό από τις πηγές τις γκραβούρες και τα ευρήματα είναι όμως αρκετά δύσκολο να αναπαρασταθούν με ακρίβεια και να γίνει απόshyλυτα σαφής η τελική μορφή του μνημειακού συshyγκροτήματος και ο αριθμός των παρεκκλησίων

Ο P Lojacono το 1935 προσπάθησε -μετά από ενδεικτικές αρχαιολογικές τομές και μελέshyτη των πηγών- να αναπαραστήσει το συγκρότηshyμα γραφικά (πίν 340β) Υπέθεσε τότε ότι προshyστέθηκαν οκτώ χώροι στο επίπεδο της εκκληshyσίας και γύρω από το εγκάρσιο κλίτος και το ιερό96 Σύμφωνα με τις πρόσφατες αποκαλύψεις από την ανασκαφή και τις έρευνες των πηγών μπορούμε να κάνουμε μια καινούρια υπόθεση για τις προσθήκες και την πιθανή χρήση τους Έτσι το πλάτος της κάτοψης της τετράπλευρης κόγχης του ιερού δεν πρέπει να ήταν μεγαλύτεshyρο από το μεσαίο κλίτος ενώ το νότιο παρεκshyκλήσιο του Villeneuve σύμφωνα με τον Ρ Lojacono στο ύψος του εγκάρσιου κλίτους ήταν μεγαλύτερων διαστάσεων και φαίνεται ότι μετέτρεψε τον τρόπο επικοινωνίας και κάλυψε το νότιο δρομάκι πλάι από την εκκλησία που ήταν στρωμένο με πωρόπετρες (πίν 329) Θα πρέπει επίσης να υποθέσουμε σύμφωνα με τα στοιχεία που βρήκε ο P Lojacono ότι δεν πρέshyπει να υπήρχε κτίσμα στη θέση του βορειότερουraquo προσκτίσματος του laquoθησαυροφυλακείουraquo (tesoro della chiesa) αλλά να ήταν άκτιστο ενώ στη θέση του αμέσως νοτιότερου παρεκκλησίου (capella della Sagrestia) ήταν η κατοικία του πριόρη ή laquocanonicaraquo στα μέσα του 15ου αιώνα όπως έχει προαναφερθεί Μπορούμε λοιπόν να δεχθούμε τις υποθέσεις του Lojacono για τη χρήση μερικών παρεκκλησίων όπως για παράshyδειγμα του Villeneuve της Sagrestia του

DAubusson και του DAmboise και να χωρο-θετήσουμε την laquocanonicaraquo στη θέση της capella della Segrestia Οι θέσεις των άλλων παρεκκληshyσίων -που γνωρίζουμε ότι προστέθηκαν στον Άγιο Ιωάννη- της Παναγίας που έκτισε ο Allemagna και του καστελλάνου της Αμπόστας δεν είναι εύκολο να ταυτιστούν πιθανώς όμως ένα από αυτά να είναι εκείνο τμήμα του οποίου βρέθηκε κάτω από το ιερό κάτι που δηλώνει ότι ίσως υπήρξε επέμβαση σε αυτό

Σχετικά με το καμπαναριό δεν μπορούμε να έχουμε σαφή μορφή καθότι οι μικρογραφίες του Caoursin του 1483 είναι πολύ σχηματικές ενώ στις γκραβούρες του 19ου αιώνα λείπει το άνω τμήμα που πιθανώς είχε καταρρεύσει κατά την πολιορκία του 1522 Μια ιδέα των δύο χαμηλότερων ορόφων μάς δίνει ο Rottiers97

(πίν 330α) Αποτελούνταν από έναν τετράγωνο πύργο με βάση και οριζόντια γείσα Ο όροφος ήταν ενισχυμένος στις γωνίες με ορθογωνικές παραστάδες και εκτός από τα οικόσμημα των μμ DAubusson και DAmboise είχε παράθυshyρα οξυκόρυφα και έναν ορθογώνιο φεγγίτη στη βόρεια όψη Η πρόσβαση γινόταν από μία βόshyρεια οξυκόρυφη είσοδο στο ύψος του ισογείου και μία ορθογώνια ανατολική στο ύψος του ορόφου όπου ανέβαινε κανείς με σκάλα από τη νότια όψη της εκκλησίας ίσως της περιόδου της τουρκοκρατίας98

Ο τύπος της τρίκλιτης ξυλόστεγης βασιλιshyκής με εγκάρσιο κλίτος και τετράπλευρη κόγχη στεγασμένα από σταυροθόλια με νευρώσεις του καθολικού του Αγίου Ιωάννη δείχνει μια σαφή επιρροή των αντιλήψεων του Τάγματος των κινστερκιανών μοναχών ειδικά αλλά και γενικότερα στη ροδίτικη ιπποτική εκκλησιαστιshyκή αρχιτεκτονική (πίν 329) Οι ιππότες φορείς αναμφισβήτητα αυτής της επιρροής έφεραν

προφανώς δυτικούς μαστόρους στη Ρόδο για την υλοποίηση αυτής της αρχιτεκτονικής

Στη Δύση η τυπολογία αυτή εφαρμοζόταν κυρίως στη Μεγάλη Βρετανία και λιγότερο στην κεντρική και τη νότια Ευρώπη9 9 Δείγματα αυτής της αρχιτεκτονικής εμφανίζονται στην κεντρική Ελλάδα ήδη από τον 13ο αιώνα όπως στην Αγία Σοφία Ανδραβίδας στο φράγκικο πριγκιπάτο της Αχαΐας και στην Αγία Παραshyσκευή της βενετοκρατούμενης Χαλκίδας Ανάshyλογα παραδείγματα με θολοσκεπείς βασιλικές παρουσιάζονται στη μονή Ζάρακα κοντά στην αρχαία Στυμφαλία και στον Άγιο Λέο έξω από τη Μεθώνη100 Στην Κρήτη και συγκεκριμένα στο Ηράκλειο κατά τον 13ο αιώνα την εποχή της ενετοκρατίας έχουμε τις μεγάλες ξυλόστε-γες βασιλικές του αγίου Φραγκίσκου του Σω-τήρος και του αγίου Πέτρου του μάρτυρος που ανήκε στο Τάγμα των Δομινικανών101 Παρόshyμοιο παράδειγμα στο Ρέθυμνο του 14ου αιώνα είναι και το καθολικό των φραγκισκανών μοshyναχών με ξυλόστεγη βασιλική τετράπλευρο ιερό και εγκάρσιο κλίτος κάτοψης σε σχήμα Τ Το εγκάρσιο κλίτος που σήμερα είναι γκρεμιshyσμένο ήταν πιθανώς στεγασμένο με γοτθικά σταυροθόλια όπως ίσως και το ιερό που αποshyτελεί ιδιόκτητο κατάστημα Η προσθήκη γωνιαshyκών παρεκκλησίων εκατέρωθεν του ιερού ανάshyγεται για το μεν βόρειο που είναι γοτθικό στον 14ο αιώνα και για το νότιο που καλύπτεται με αναγεννησιακό τρούλο στον 16ο αιώνα 1 0 2

Στην κοντινή για τα Δωδεκάνησα Κύπρο το πιο ενδιαφέρον παράδειγμα είναι το καθολικό του μοναστηριού της Πελλαπαϊδος του 13ου αιώνα αποτελούμενο από τρία κλίτη και τεshyτράπλευρο ιερό στεγασμένα με σταυροθόλια103 και ένα ανάλογο παράδειγμα στο Der Simam στη Συρία104

Ειδικότερα η ξύλινη στέγη του μεσαίου κλίshyτους που έχει τη μορφή ανεστραμμένης καρίshyνας πλοίου (πίν 328β) παρουσιάζει κοινά στοιχεία με αντίστοιχες στον καθεδρικό ναό της Aquileja και τον San Zeno της Βερόνα105 αλλά και γενικότερα της κεντρικής Ευρώπης όπως στις εκκλησίες Notre-Dame-du-Grann στο Speacutezet και της Sainte Brigitte στο Montreff στην περιοχή Finisteacutere της Γαλλίας106

Ο σημερινός τύπος της Παναγίας του Κάshyστρου δεν είναι όπως αναφέρθηκε καθαρά βυshyζαντινός ή γοτθικός αλλά συνδυασμός και των δύο (πίν 341 α) Έχει διατηρήσει αρκετά τυποshyλογικά χαρακτηριστικά της τρίκλιτης σταυροshyειδούς εγγεγραμμένης εκκλησίας τουλάχιστον σε κάτοψη και τον εγκάρσιο θόλο (πίν 325β) χωρίς όμως τον ημικυλινδρικό θόλο του μεσαίshyου κλίτους τον τρούλο και την τεταρτοσφαιρι-κή κάλυψη της κεντρικής κόγχης του ιερού Στη θέση του κατασκευάσθηκαν τρία γοτθικά σταυshyροθόλια υπερυψωμένα (ως προς τον εγκάρσιο θόλο) που αντιστοιχούν στη δυτική κεραία του σταυρού στη θέση του παλαιότερου τρούλου και στην ανατολική κεραία μαζί με την κόγχη του ιερού (πίν 341 β) Έτσι η ημικυκλική εσωτεshyρικά και τρίπλευρη εξωτερικά κάτοψη της κόγshyχης του ιερού (πίν 341 α) μετατράπηκε ψηλότεshyρα σε γοτθική πεντάπλευρη χρησιμοποιώντας τις τρεις πλευρές της και τις δυο της ανατολιshyκής κεραίας του σταυρού σχηματίζοντας έναν θόλο με ακτινωτές νευρώσεις και θολίσκους (πίν 342) Οι νευρώσεις έχουν διατομή απλή ορθογώνια με απότμηση στις γωνίες Οι τοίχοι των σταυροθολίων είναι λεπτότεροι και δημιshyουργούν αντηρίδες στο άνω τμήμα της λιθοδο-μής που εντάσσονται στο πάχος της βυζαντιshyνής Είναι προφανές ότι η μετατροπή της βυζαshy

ντινής μητρόπολης αποσκοπούσε εκτός από την επισκευή της στο να προβάλλει το γοτθικό ύψος στην αρχιτεκτονική του νέου καθεδρικού ναού

Παρότι διασώζονται ελάχιστα στοιχεία του τρούλου όπως τα μαρμάρινα φουρούσια πάνω από τους τέσσερις γωνιακούς πεσσούς που έφεραν τα τέσσερα τόξα και τα γωνιακά σφαιshyρικά τρίγωνα εντούτοις ο Ορλάνδος αποτόλshyμησε τη γραφική του αποκατάσταση107 (πίν 325α)

Οι χαμηλότεροι δόμοι των λιθοδομών της εκκλησίας διαφέρουν ως προς το μέγεθος από τους ψηλότερους της βυζαντινής εκκλησίας και οι βάσεις δύο παραστάδων στην εξωτερική παshyρειά της βόρειας κεραίας του σταυρού και των παλαιότερων ημικυκλικών εσωτερικά και τρί-πλευρων εξωτερικά κογχών στο ιερό1 0 8 οδηγούν στην υπόθεση ύπαρξης προγενέστερου ναού (πίν 325β 341α 341 β) Οι βάσεις των παραshyστάδων μπορούν να οδηγήσουν στη γραφική αναπαράσταση της όψης της βόρειας κεραίας με τοξωτό πλαίσιο και τριγωνική στέγαση ανάshyλογη με άλλα μεσοβυζαντινά μνημεία της Ελλάshyδας 1 0 9 Αντίστοιχη λογικά θα πρέπει να ήταν και η νότια κεραία αν και δεν διατηρούνται κάποια στοιχεία Πιθανώς να καταργήθηκαν στην επόshyμενη φάση Οι μέχρι σήμερα ωστόσο ανασκαφιshyκές διερευνήσεις δεν τεκμηριώνουν την ύπαρξη παλαιότερης παλαιοχριστιανικής βασιλικής110 ενώ τα στοιχεία που βρέθηκαν κατά τις εργαshyσίες διέλευσης των υπογείων δικτύων δείχνουν την πιθανή ύπαρξη δυτικού προνάου ή νάρθηshyκα111 (πίν 341α) Παράλληλα τα ευρήματα της εκκλησίας και της υπόγειας κρύπτης του 11ου αιώνα112 συνηγορούν στην ίδια υπόθεση και τη διάκριση των δύο φάσεων στη βυζαντινή μη-

τρόπολη πριν τη μετασκευή της από τους ιπshyπότες στο α μισό του 14ου αιώνα Για την αρshyχική κάτοψη δεν είναι γνωστά περισσότερα στοιχεία από την κάτοψη της σε πολύ χαμηλό επίπεδο και πιθανώς να είναι ανάλογης τυποshyλογίας με τη δεύτερη Είναι εύλογη ως εκ τούshyτου η υπόθεση ότι η πρώτη μπορεί να ανήκει στον 11ο αιώνα και η δεύτερη μεταξύ του 11ου και των αρχών του 14ου αιώνα

Στη Ρόδο υπάρχουν δύο ακόμη βυζαντινά μνημεία του ίδιου τύπου ο Αγιος Ιωάννης στο κάστρο της Λίνδου ίσως του 13ου αιώνα1 1 3 και το Ντεμιρλί τζαμί στη μεσαιωνική πόλη της Ρόshyδου του 14ου αιώνα1 1 4 Και οι δύο αυτές εκκληshyσίες είναι πιθανώς μεταγενέστερες της Παναshyγίας του Κάστρου και προφανώς επηρεάσθηshyκαν από αυτή Κοινά στοιχείο και των τριών είshyναι η πεσσοστοιχία το μεσαίου κλίτους αντί του τύπου του τετρακιόνιου σταυροειδούς εγshyγεγραμμένου ναού ο οποίος χρησιμοποιήθηκε ευρύτατα σε όλο το Βυζάντιο και μοναδικό παshyράδειγμα του του 10ου αιώνα βρίσκεται σε ερείπια ανασκαφής του λόφου της Φιλερήμου της Ρόδου1 1 5 Η αύξηση του μήκους της μητρόshyπολης της Ρόδου επιτεύχθηκε για προφανείς λειτουργικούς λόγους με ένα επιπλέον ζεύγος πεσσών στη δυτική κεραία Το ίδιο μιμήθηκαν και οι δύο άλλες μεταγενέστερες εκκλησίες

Η σύγκριση του τελικού όπως διαμορφώθηshyκε τύπου με τη γοτθική προσθήκη της Παναshyγίας του Κάστρου με άλλα μνημεία είναι αδύshyνατη Το υπερυψωμένο κεντρικό κλίτος με τα γοτθικά σταυροθόλια έχει οπωσδήποτε δυτικές επιδράσεις και συγγενεύει με αρκετά μνημεία της Συρίας της Κύπρου και της Κρήτης116 Η απλούστευση χαρακτηρίζει και αυτή την επέμshyβαση που δικαιολογείται ως επαρχιακή πόλη αλλά και γενικά το κινστερκιανό πνεύμα των ιπποτικών μνημείων της Ρόδου

Η Παναγία του Κάστρου αποτελεί το πα-

λαιότερο παράδειγμα άμεσης αλληλεπίδρασης των βυζαντινών και γοτθικών μορφολογικών στοιχείων στη Ρόδο Μοναδικό από άποψη διαshyκοσμητικού πλούτου μορφολογικό στοιχείο βυshyζαντινής παράδοσης που διατηρείται είναι το τρίλοβο παράθυρο της κεντρικής κόγχης του ιεshyρού της βυζαντινής μητρόπολης (πίν 343) Τα τρία ισοϋψή ημικυκλικά ανοίγματα πλαισιώνοshyνται από ημικυκλική αψίδα με δύο εσοχές Οι αμφικιονίσκοι που τα χωρίζουν φέρουν κο-λουροπυραμιδοειδή επιθήματα117

Η ημικυκλική πόρτα στη βόρεια είσοδο πιshyθανώς προέρχεται από μετασκευή της παλαιόshyτερης κατά τη μετατροπή της βυζαντινής μηshyτρόπολης σε καθεδρικό ναό της λατινικής αρshyχιεπισκοπής της Ρόδου στις αρχές του 14ου αιshyώνα (πίν 344) Το τόξο της έχει διπλή εσοχή η εσωτερική της οποίας είναι κυκλικής διατομής Εξωτερικά πλαισιώνεται με απλή ανάγλυφη laquoπριονωτήraquo διακόσμηση ασυνήθιστη στη Ρόδο

Τα δίλοβα ημικυκλικά παράθυρα στο βόρειο και το νότιο τύμπανο ίσως να είναι και αυτά μετασκευή παλαιότερων βυζαντινών Οι εσοχές των ημικυκλικών κογχών μέσα στις οποίες εντάσσονται τα δίλοβα παράθυρα προδίδουν τη βυζαντινή τους προέλευση Η διακόσμηση όμως με laquoπριονωτήraquo ταινία λαξευμένη στην εξωτερική παρειά της ημικυκλικής κόγχης του βόρειου τυμπάνου είναι όμοια με την αντίστοιshyχη της προηγούμενης θύρας και των κυκλικών φεγγιτών που διανοίχθηκαν προφανώς στις πλάγιες πλευρές της κεντρικής κόγχης του ιεshyρού κατά την ιπποτική επέμβαση όπως δείχνει ο τρόπος δόμησης τους (πίν 345α) Η διακόshyσμηση αυτή συναντάται πιο συχνά σε γοτθικά μνημεία της δυτικής Ευρώπης και ιδιαίτερα της Αγγλίας όπως στον καθεδρικό ναό του Κα-ντέρμπορι118 είτε σε περιφερειακά κέντρα της δυτικής αρχιτεκτονικής όπως σε τόξα και θυ-ρώματα των Αγίων Τόπων και της Κύπρου1 1 9

Η laquoπριονωτήraquo διακόσμηση συναντάται σπαshyνίως στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική της Ελλάδας όπως κατά την περίοδο της φραγκοshyκρατίας με προφανείς δυτικές επιρροές120 Το δίλοβο παράθυρο της δυτικής όψης βρίσκεται στο άνω τμήμα του δυτικού τυμπάνου του αντίshyστοιχου σταυροθολίου του κεντρικού κλίτους ψηλότερα από το τύμπανο της προηγούμενης βυζαντινής κεραίας και χρονολογείται επομέshyνως στην ίδια ιπποτική επισκευή των αρχών του 14ου αιώνα (πίν 345β) Οι διατομές εξάλshyλου των λαμπάδων των ημικυκλικών παραθύshyρων φέρουν γωνιακή απότμηση ενώ η εσωτερι-κή τους πλευρά καλύπτεται από ενιαίο χαμηshyλωμένο τόξο στοιχεία που συνηγορούν στη δυshyτική τους προέλευση

Τα μορφολογικά στοιχεία γοτθικής αρχιτεshyκτονικής είναι περισσότεραmiddot και αυτά όμως παshyραμένουν φτωχά ως προς τον γλυπτικό διάκοshyσμο Η δυτική όψη της Παναγίας του Κάστρου πλήρως μετασκευασμένη κατά την ιπποτοκρα-τία έχει επίπεδη μορφή αντεστραμμένου Τ (πίν 346) Η ιπποτική κεντρική είσοδος με χαμηλωshyμένο τόξο είναι συνηθισμένη στη Ρόδο (πίν 347α 347β) Είχε σύνθετη διατομή και για άγνωστους λόγους αντικαταστάθηκε με μία απλούστερη laquoβυζαντινίζουσαraquo κατά τη διάρshyκεια των ιταλικών επεμβάσεων το 1940121 Η ορshyθογώνια υπέρθυρη κόγχη με εξέχον πλαίσιο σύνθετης διατομής εντυπωσιάζει με το μέγεθος της και δίνει ένα ιδιαίτερο στυλ στην εξωτερική εμφάνιση της εκκλησίας Ανάλογη κόγχη έφερε

και η κεντρική είσοδος του παλατιού του μεγάshyλου μαγίστρου που περιελάμβανε τα οικόσημα του μεγάλου μαγίστρου Heacutelion de Villeneuve

και του πάπα Ιωάννη XXII στις αρχές του 14ου αιώνα Τα ίδια οικόσημα έφερε και η Παναγία του Κάστρου122 κάτι που δείχνει ότι και η διαshyμόρφωση της όψης της θα πρέπει να είναι της ίδιας εποχής123 Παρόμοιες διαμορφώσεις παshyρουσιάζουν και όψεις κτιρίων στην Ισπανία όπως πχ στο Caceres Δεν διατηρούνται τμήshyματα της ζωγραφικής σύνθεσης της τοιχογραshyφίας που πλαισίωνε παρά μόνο λίγα ίχνη αλλά είναι βέβαιη η εντύπωση που θα προκαλούσε με τα χρώματα και το μέγεθος της

Τα οξυκόρυφα παράθυρα των τυμπάνων στη νότια και τη βόρεια όψη στο ιερό και των σταυροθολίων είχαν σύνθετη διατομή και ήταν δίλοβα με υαλοστάσια του 15ου αιώνα 1 2 4 Τα οξυκόρυφα παράθυρα αντικατέστησαν παλαιόshyτερα όπως φάνηκε κατά τις εργασίες του 1940 όταν αποκαλύφθηκε τμήμα προγενέστερου δί-λοβου παραθύρου με ημικυκλικά τόξα στο νόshyτιο τύμπανο του δυτικού σταυροθολίου ανάλοshyγου με άλλα δίλοβα παράθυρα της αρχικής ιπshyποτικής επέμβασης των αρχών του 14ου αιώshyνα 1 2 5 (πίν 348α)

Στη χαμένη πια εκκλησία του αγίου Ιωάννη η αετωματική απόληξη της δυτικής όψης υπαshyγορευόταν από την ξύλινη στέγη και περιείχε την κεντρική είσοδο έναν κυκλικό φεγγίτη στο άνω τμήμα και δύο παράθυρα εκατέρωθεν Η

κεντρική είσοδος ήταν οξυκόρυφη με σύνθετη διατομή και πλαισιωνόταν από γείσο ειδικής διατομής με κλίση προς τα κάτω φυτικές διαshyκοσμήσεις τριγωνική απόληξη και γλυπτό αν-θέμιο στην κορυφή Το γείσο χωρίς τις φυτικές διακοσμήσεις διέτρεχε όλη την εκκλησία στη βάση των παραθύρων ξεκινώντας από τη γένεshyση του τόξου του θυρώματος Το θύρωμα αποshyτελούσε απλουστευμένη μορφή αντίστοιχων θυ-ρωμάτων των ναών της Δύσης126 αλλά και της Κύπρου 1 2 7 Ο κυκλικός φεγγίτης της ίδιας όψης αλλά και ο αντίστοιχος της ανατολικής διέθεshyταν σύνθετη γοτθική διακόσμηση σε μορφή Χ και τριφυλλόσχημα ανοίγματα ενδιάμεσα όπως δείχνουν οι γκραβούρες του Rottiers128

(πίν 330α) Τα τόξα των παραθύρων μετά από έρευνα και μελέτη φαίνεται ότι ήταν ελαφρά οξυκόρυφα και όχι ημικυκλικά όπως παρουshyσιάσθηκαν από τον Rottiers και επικράτησε να θεωρούνται στη συνέχεια129 Το προστατευτικό γείσο των παραθύρων είχε σύνθετη διατομή με καμπύλο εξωρράχιο έφθανε μέχρι τη γένεση των τόξων και περιέτρεχε όλη την εκκλησία Αντίστοιχη επίστεψη παρουσιάζεται σε πολλά παραδείγματα θυρωμάτων και παραθύρων της Ρόδου1 3 0 όπως και στην Κρήτη131 την Κύπρο 1 3 2

και τους Αγίους Τόπους 1 3 3 εκτός φυσικά από τη Λύση

Τα παράθυρα περιείχαν υαλοστάσια -δύο από τα οποία παρουσίασε ο Rottiers (XXXVII)- με απλή διακόσμηση και τα οικόσηshyμα των μμ Fluvian (1421-1437) στο ένα και Orsini (1467-1476) στο άλλο τα οποία τους συνδέουν με πιθανές επεμβάσεις στην εκκληshyσία1 3 4 Δείχνουν επίσης ότι διασώθηκαν από τις δύο πολιορκίες των Τούρκων (του 1480 και του 1522) αφού διατηρήθηκαν μέχρι τον 19ο αιώshyνα

Η βόρεια είσοδος θα πρέπει να ήταν επίσης οξυκόρυφη και να διέθετε τριγωνική επίστεψη από γείσο όπως διακρίνεται σε γκραβούρα του Flandin135 (πίν 340α 348β) ενώ η νότια θα πρέshyπει να είχε ορθογώνια μορφή με πρέκι σύνθετης ιπποτικής διατομής από οριζόντιο τόξο (πίν 349α) Η πόρτα φαίνεται ότι αποτελεί μεταγεshyνέστερη ιπποτική επέμβαση από τον τρόπο καshyτασκευής έχοντας μειώσει για τον λόγο αυτό το ύψος του αρχικού παραθύρου1 3 6 Η αντίστοιχη οξυκόρυφη θύρα που παρουσίασε ο Rottiers δεν μοιάζει αληθοφανής137

Μια σύγχρονη μορφολογική απόδοση του Αγίου Ιωάννη αποτελεί η σημερινή εκκλησία του Ευαγγελισμού στο Μανδράκι της Ρόδου που κτίστηκε το 1924-1925 από τους Ιταλούς με αρχιτέκτονα τον Florestano di Fausto βασισμέshyνη στα σχέδια του Rottiers138 (πίν 349β)

Ο εσωτερικός χώρος όπως τον παρουσιάζει η γκραβούρα που δημοσίευσε ο Rottiers φαίνεshyται ιδιαίτερα ελκυστικός με τις δύο τοξοστοι-χίες τους κυλινδρικούς κίονες και τα κιονόshyκρανα αρχιτεκτονικά μέλη της αρχαιότητας σε δεύτερη χρήση τα οξυκόρυφα τόξα και τους ενshyδιάμεσους κυκλικούς φεγγίτες (πίν 328β) Ήταν πλαισιωμένος από την ξύλινη ημικυλιν-δρική οροφή διακοσμημένη με φατνώματα και άστρα και φωτισμένος από τα μεγάλα οξυκόρυshyφα παράθυρα και τους φεγγίτες139 Το δάπεδο από πωρόπετρες και μαρμαρόπετρες διέκοπταν επιτάφιες πλάκες προσωπικοτήτων της ιπποτο-κρατίας μάρτυρες της ιστορίας του μνημείου και του τόπου

Ξεχωριστά μορφολογικά στοιχεία διέθεταν το εγκάρσιο κλίτος και η τετράπλευρη κόγχη του ιερού Τα ανατολικά παράθυρα ήταν δίλοshyβα πλαισιωμένα από οξυκόρυφα τόξα ανάλοshyγα με της Παναγίας του Κάστρου Η απεικόνιshyση του Rottiers διέσωσε την ιδιαίτερη διακόshyσμηση του κεντρικού παραθύρου της κόγχης του ιερού Από την άλλη διακόσμηση του καθοshyλικού ο Rottiers παρουσίασε ένα ξυλόγλυπτο έπιπλο του ιερού140 το πλαίσιο κόγχης οικοσή-μου του παρεκκλησίου ενός εκ των μμ DAubusson ή DAmboise141 και την επιδαπέδια ταφική σύνθεση του μμ Del Carretto142 (πίν 330β)

Αντίστοιχη με τις κύριες όψεις των δύο άλshyλων εκκλησιών φαίνεται να ήταν και εκείνη της Παναγίας του Μπούργκου (πίν 350α) η οποία σήμερα δεν είναι ορατή από τις μεταγενέστερες

προσθήκες κατοικιών όπως και η ανατολική όψη Ελάχιστα είναι τα στοιχεία που διατηρούshyνται και από τις δύο άλλες όψεις Τα υπάρχοshyντα στοιχεία όμως έδωσαν τη δυνατότητα της γραφικής τους αποκατάστασης Η απόληξη προς τα άνω των όψεων της εκκλησίας ακολουshyθούσε την οξυκόρυφη όψη των τυμπάνων των σταυροθολίων Υπάρχει μεγάλη πιθανότητα να διατηρείται η εξωτερική όψη της κύριας εισόshyδου πλάτους 250 μ και ύψους 365 μ της οποίας είναι ορατή μόνο η εσωτερική μορφή (πίν 350β) Είναι ελαφρά οξυκόρυφη με περίshyτεχνη σύνθετη διατομή και πλασιωνόταν εξωshyτερικά πιθανότατα από τριγωνικό οξυκόρυφο γείσο σύνθετης διατομής πάνω από τη γένεση του τόξου που διέτρεχε όλη την όψη εκατέρωshyθεν (πίν 35 1α) Είναι ανάλογο με το θύρωμα του Αγίου Ιωάννη (πίν 330α) όπως και ο κυshyκλικός φεγγίτης του δυτικού τυμπάνου του σταυροθολίου του κεντρικού κλίτους του οποίου δεν διατηρήθηκε η διακόσμηση Αντίshyστοιχοι ρομβοειδείς φεγγίτες υπήρχαν στα τύshyμπανα των σταυροθολίων των πλάγιων κλιτών στην ίδια όψη ενώ χαμηλότερα υπήρχε ελαφρά οξυκόρυφη κόγχη με σύνθετη διατομή η οποία προοριζόταν πιθανώς για κάποιες τοιχογραshyφίες143 (πίν 351β) Δεν διατηρήθηκε κάποιο ίχνος αντηρίδας πάνω στη δυτική όψη με τονιshyσμό των οριζόντιων και όχι των κάθετων στοιshyχείων Ως εκ τούτου η αρχιτεκτονική της διαshyφέρει από την υπόλοιπη εκκλησία που χαραshyκτηρίζεται από τις ψηλές αντηρίδες και τα ψηλά οξυκόρυφα παράθυρα (πίν 351γ) Έγινε δυνατή η γραφική αποκατάσταση της βόρειας

και νότιας όψης της αρχικής τουλάχιστον εκshyκλησίας παρά τον μικρό αριθμό των διατηρηshyμένων μορφολογικών της στοιχείων Βρέθηκε έτσι η μορφή των οξυκόρυφων παραθύρων σύνθετης διατομής από τα οποία δεν διατηρείshyται κανένα ολόκληρο (πίν 352α) ενώ η νότια οξυκόρυφη είσοδος διατηρεί την αρχική της μορφή Έγινε επίσης εφικτή η γραφική αποκαshyτάσταση της βόρειας μεταγενέστερης ορθογώshyνιας πύλης με σύνθετη διατομή καθώς επίσης και οι όψεις του νοτιοδυτικού και νοτιοανατοshyλικού παρεκκλησίου144 Έχουν χαθεί τα υαλοshyστάσια (vitraux) και η πιθανή γλυπτική διακόshyσμηση των τυμπάνων των τόξων των παραθύshyρων εκτός από δύο παραδείγματα του νοτιοαshyνατολικού παρεκκλησίου που έχουν απλή τρι-φυλλόσχημη μορφή

Η ανατολική όψη διατηρεί αντίθετα περισshyσότερα αυθεντικά μορφολογικά στοιχεία των οξυκόρυφων παραθύρων της με σύνθετη διατοshyμή και μεγάλο ύψος τουλάχιστον στην εσωτεshyρική πλευρά τους (πίν 352β) Μόνο τα τρία παshyράθυρα της κεντρικής κόγχης είχαν υποστεί ποικίλες αλλοιώσεις κατά την ιταλική αποκαshyτάσταση μετατρέποντας τη μορφή τους από οξυκόρυφη σε ημικυκλική ενώ επεμβάσεις της περιόδου της τουρκοκρατίας είχαν αλλοιώσει την εξωτερική τους μορφή Οι εργασίες όμως καθαίρεσης των πρόσθετων κατοικιών και επιshyσκευής των υπολειμμάτων της εκκλησίας κατά την ιταλική περίοδο οδήγησαν στην αποκατάshyσταση της ανατολικής πτέρυγας του ιερού εσωshyτερικά συμβάλλοντας στην αναγνώριση του μνημείου Οι εργασίες αυτές οδήγησαν και στην

αποκατάσταση των λίγων κογχών που είχαν τα παραπάνω παρεκκλήσια145 Πρόσφατα ολοκληshyρώθηκε και η αποκατάσταση όλων των παραθύshyρων σε αυτά146

Οι φυτικές ανάγλυφες διακοσμήσεις στα επίκρανα των τόξων και των νευρώσεων των σταυροθολίων που διατηρούνται στην εσωτεshyρική πλευρά πάνω στην ανατολική (πίν 353α) και δυτική όψη (πίν 353β) της εκκλησίας αν και απλουστευμένες μορφές δυτικών επιρροών προκαλούν ιδιαίτερη προσοχή Κιονόκρανα με ανάλογη διακόσμηση συναντώνται στην κεντριshyκή Γαλλία όπως στον καθεδρικό ναό της Reims147 αλλά και στην Κύπρο όπως στην Αγία Σοφία Λευκωσίας και στο μοναστήρι της Πελ-λαπαίδος1 4 8 Αξιόλογα μορφολογικά στοιχεία είναι επίσης τα κιονόκρανα των κυλινδρικών κιόνων σύνθετης κοιλόκυρτης διατομής149 (πίν 333β 353γ 354α) οι διακοσμήσεις με τον ροδίshyτικο laquoπλοχμόraquo και φυτά των φουρουσιών των νευρώσεων των σταυροθολίων που αποτελούν τμήματα κυλίνδρου του νοτιοανατολικού παshyρεκκλησίου αλλά και αυτών που βρέθηκαν στο χώρο της εκκλησίας καθώς και οι διακοσμημέshyνοι ρόδακες των κλειδιών των ακτινωτών νευshyρώσεων των θόλων των κογχών του ιερού150

Η αίσθηση πάντως μιας εσωτερικής ανάταshyσης και ελαφρότητας δημιουργείται ακόμη από τη γοτθική αρχιτεκτονική του μνημείου (πίν 353γ 354α) παρά το μικρό τμήμα του που διαshyτηρείται σήμερα ενώ είναι βέβαιο ότι αποτέλεσε πρότυπο για την εξέλιξη της εκκλησιαστικής αρshyχιτεκτονικής στα Δωδεκάνησα τον 18ο αιώνα

Η δυτική προέλευση των Ιπποτών του Αγί-

ου Ιωάννη και οι ανατολίτικες επιρροές που δέshyχθηκαν στο πέρασμα τους από τους Αγίους Τόshyπους και την Κύπρο σε συνδυασμό με τη βυζαshyντινή τοπική παράδοση συνθέτουν τους βασιshyκούς παράγοντες που επέδρασαν στη δημιουρshyγία και την ανάπτυξη της ροδίτικης αρχιτεκτοshyνικής την περίοδο 1310-1522 Η συμβίωση Λαshyτίνων και Ελλήνων για μεγάλο χρονικό διάστηshyμα οδήγησε στην αφομοίωση και αλληλεπίδραshyση στις μορφές της εκκλησιαστικής αρχιτεκτοshyνικής

Η δημιουργία ενός ιδιόρρυθμου υστερογοτ-θικού -και στη συνέχεια αναγεννησιακού- τοshyπικού στυλ στα μορφολογικά στοιχεία των εκshyκλησιών της Ρόδου όπως θυρώματα παράθυshyρα και κόγχες το οποίο συνδυάζει στοιχεία από τη βυζαντινή και τη γοτθική αρχιτεκτονική καθιερώνεται σταδιακά τον 15ο αιώνα 1 5 1

Η επιβ ίωη αρχιτεκτονικών μορφών κατά τους δύο επόμενους αιώνες (1522-1750) στη

Λίνδο και τα Τριάντα στην Πάτμο στη Λέρο και σε άλλα νησιά της Δωδεκανήσου αλλά και στις Κυκλάδες152 θα οδηγήσει στη διατήρηση των τεχνικών αυτών Με αυτόν τον τρόπο μποshyρεί να εξηγηθεί η αναβίωση όχι μόνο μορφολοshyγικών στοιχείων αλλά και αρχιτεκτονικών τύshyπων εκκλησιών με την δημιουργία laquoδωδεκανηshyσιακούraquo τύπου τρίκλιτων και μονόκλιτων βασιshyλικών στεγασμένων από γοτθικά σταυροθόλια με νευρώσεις σε όλα τα Δωδεκάνησα (πίν 354β) και τη Μικρά Ασία από το 1750 έως τον 20ό αιώνα που επιβεβαιώνει τη σημασία της εκκλησιαστικής ιπποτικής αρχιτεκτονικής της Ρόδου153 Τα μορφολογικά διακοσμητικά στοιshyχεία της ιπποτικής Ρόδου δεν παρέλειψαν να μιμηθούν και οι Ιταλοί με ενδιαφέροντα παραshyδείγματα εκλεκτικής αρχιτεκτονικής στη Ρόδο κυρίως και τα Δωδεκάνησα κατά την εποχή της ιταλοκρατίας (1912-1943)154

Large Hospitaller churches on Rhodes Our Lady of the Castle St John of the Collachio Our Lady of the Burgh

Giorgos Dellas

The foundation stone of the conventual church of St John of the Hospital was laid on the saints feast day the 24th of June 1310 The document signed by pope John XXII on 1 March 1322 confirms that Ihe Byzantine cathedral of Our Lady of the Castle in Rhodes is the same church as the then in use cathedral of the Latins The construction of Our Lady of the Burgh on the other hand is placed between 1310 and 1346 Their location in the medieval town reflects their respective roles the coventual church of St John in the heart of the Orders laquoconventraquo -the western fortified enclave of the Collachio- opposite the palace of the Grand Master the cathedral of Our Lady of the Castle at the eastern part of the Collachio and Our Lady of the Burgh at the marketplace of the lay part of the town

The conversion of the Byzantine cathedral of Our Lady of the Castle -a three-aisled cross-inscribed domed building- into a basilical structure with a cross-vaulted central aisle is placed between 1319 and 1334 During the Ottoman period (1522-1912) and for most of the Italian occupation (until World War II) the building operated as a mosque and was known as Kantouri Djami In the war years the Italian administration endeavoured to restore the church which in recent years has been a venue for cultural events

In the Ottoman period St John of the Collachio served as the laquoMain Mosqueraquo but in 1856 a neglected powder magazine underneath its belfry was struck by lightning and exploded destroying the church Afterwards the gutted site was banked up and a large neoclassical school was raised there in 1876 In 1989 archaeological excavation brought to light the remains of the devastated church

In its two centuries as a place of worship Our Lady of the Burgh received several additions and underwent modifications An engraving of 1828 shows the church in ruins in the 19th and early 20th century six houses were built upon those ruins The Italians pulled down the housing and restored part of the church in the 1930s In 1955 the Gate of the Virgin was opened to connect Alhadeff Street with the port and the church was split into two henceforth to become known as the laquosplit churchraquo In 1994 works for the installantion of new drains provided the opportunity to investigate and partially restore the church making it whole once more Since 1997 the site is open to visitors and is also used for open-air events

Of these three examples of gothic ecclesiastical architecture on Rhodes Our Lady of the Burgh is the most representative The church was a three-aisled timber-roofed basilica with twin colonnades The sanctuary consists of three five-sided apses and the roof was carried on gothic cross-vaults with ribs of composite cross-section Externally there were buttresses on all sides except the western facade

The conventual church of St John was also a three-aisled timber-roofed basilica with twin colonnades The central aisle bore a coffered timber laquowagonraquo vault which supported a ridge roof The transverse aisle consisted of three pointed cross-vaults corresponding to the three divisions of the nave and was lower than the latter The sanctuary was square in plan possibly influenced by the architecture of the Cistercian Order

Our Lady of the Castle underwent alterations that would bring this Byzantine edifice closer to

gothic architectural aesthetics Its early Hospitaller phase is marked by simplified forms such as the arched windows of Byzantine influence The cornices pointed windows and the main entrance with the dropped arch on the western facade (replaced by the Italians with a semicircular arch) belong to a second Hospitaller phase

A feature common to the three churches is the absence of buttresses and strong vertical elements on the west side Unfortunately only in Our Lady of the Castle is the western facade accessible today Its scenic presence in the form of a reverse Τ and the large rectangular frame in the centre above the main entrance are impressive The pediment-like upper part of the western side of the destroyed church of St John was a consequence of the ridge roof The pointed main entrance had a gable-like dripstone capped by a sculptured palmette underneath a circular window The west side of Our Lady of the Burgh today concealed behind accretions of later housing seems to have been similar Plain flat surfaces and decorative horizontal cornices are features common to all three monuments To the writers knowledge this style appears only in Italy

The churches just described have exercised a strong influence in Rhodes and the other Dodecanese islands particularly in the 18th and 19th centuries which saw the emergence of a special laquoDodecanesianraquo architectural type

πριόρη του Αγίου Ιωάννη Αυτή βρισκόταν σε όροφο πάνω από την καμαροσκέπαστη στοά (lonium) που συνέδεε την εκκλησία με το παλάshyτι του μεγάλου μαγίστρου και τη βιβλιοθήκη του Τάγματος (libreria) που υποθέτουμε ότι ήταν το γωνιακό κτίριο της οδού Ιπποτών στο οποίο ήδη αναφερθήκαμε Τα κτίρια της βιβλιοshyθήκης και της στοάς υπήρχαν το 1437 όταν δόshyθηκε η άδεια από το μμ Antoni de Fluvian στον πριόρη του Αγίου Ιωάννη Jean Morel και αργόshyτερα αρχιεπίσκοπο Ρόδου (Colossensis) να επιshyσκευάσει τα δύο δωμάτια που παραχωρήθηκαν για να τα μετατρέψει σε πριοράτο5 1

Η μικρογραφία του Caoursin που απεικονίshyζει τον σεισμό του 1481 κατά τη διάρκεια κάshyποιας λειτουργίας στην εκκλησία του αγίου Ιωshyάννη δείχνει ότι δεν είχε πάθει σοβαρές ζημιές από την πρόσφατη πολιορκία του 1480 όπως τα περισσότερα κτίρια της περιοχής52 (πίν 331α) Φαίνεται επίσης πιθανό να μην καταshyστράφηκε ούτε κατά τη β πολιορκία των Τούρshyκων το 1522 αφού λειτούργησε αμέσως μετά την κατάκτηση ως το μεγάλο τζαμί της Ρόδου Είναι επίσης πιθανό το καμπαναριό εκτός από τις ζημιές που είχε υποστεί στην πρώτη πολιορshyκία όπως ήδη αναφέρθηκε να υπέστη σοβαρές φθορές και κατά τη β πολιορκία καθώς λείshyπουν από τις απεικονίσεις του 19ου αιώνα οι επάνω όροφοι και έχει κατασκευασθεί εκεί ο μιshyναρές του τζαμιού Αλλωστε η στρατηγική σηshyμασία η θέση και η προβολή του από παντού το καθιστούσαν πρώτο στόχο των αντιπάλων

(πίν 331β) Όταν στο τέλος του 1522 οι ιππότες αναχώshy

ρησαν από τη Ρόδο μετά τη β πολιορκία και σύμφωνα με τη συνθηκολόγηση της παράδοσης της πόλης στους Τούρκους πήραν μαζί τους όλα τα ιερά λείψανα και κειμήλια και φυσικά πρωτίστως του Αγίου Ιωάννη53

Το μέγεθος και η θέση του ναού ήταν ιδιαίshyτερα προβεβλημένη και εξυπηρετούσε άμεσα τους στόχους των Τούρκων οι οποίοι τον μετέshyτρεψαν σε laquoμεγάλο τζαμίraquo της πόλης Πρόσθεshyσαν για τον σκοπό αυτό ένα μεγάλο laquoμιχράμπraquo που καταλάμβανε όλο το πλάτος στο ανατολιshyκό άκρο του μεσαίου κλίτους διαγωνίως σύμshyφωνα με την κατεύθυνση της Μέκκας ίχνη της βάσης του οποίου διατηρούνται στον ανασκαshyφικό χώρο (πίν 329) Οι μουσουλμάνοι σεβάshyστηκαν γενικά το μνημείο και διατήρησαν ότι υπήρχε σε αυτό παρά τους βανδαλισμούς που έκαναν οι γενίτσαροι όταν κατέλαβαν τη Ρόδο και εισήλθαν στο καθολικό στους τάφους των μμ DAubusson και DAmboise54 Με τη μεταshyτροπή του σε τζαμί έπαψε να αποτελεί προσκύshyνημα των χριστιανών που απαγορευόταν να ειshyσέλθουν όπως συνέβη εξάλλου και με όλες τις εκκλησίες της μεσαιωνικής πόλης που μετατράshyπηκαν σε τζαμιά Η μοίρα ήταν σκληρή και έπειτα από δύο αιώνες που λειτουργούσε ως κοινοβιακός ναός και τρεισήμισυ περίπου αιώshyνες που λειτουργούσε ως τζαμί το μνημείο εξαshyφανίσθηκε άδοξα Η υπόθεση του Rottiers όταν το επισκέφθηκε στις αρχές του 19ου ακονα ότι

ίσως να ήταν ο τελευταίος χριστιανός που είχε εισέλθει σε αυτό φαίνεται να επαληθεύθηκε55 Λίγα χρόνια μετά το 1856 ανατινάχθηκε και οι μόνες απεικονίσεις που έχουμε από το εσωτεριshyκό του και τις διακοσμήσεις είναι αυτές που περιέχονται στον κατάλογο του5 6 Οι πληροφοshyρίες για την έκρηξη στην πυριτιδαποθήκη του καμπαναριού από κεραυνό και οι περιγραφές για τη μεγάλη καταστροφή του μνημείου και της συνοικίας εκτός από το θανατικό που έσπειρε57 πλαισιώνονται από απεικονίσεις που δείχνουν παραστατικά το μέγεθος της καταshyστροφής58

Τα ερείπια θα πρέπει να λεηλατήθηκαν συshyστηματικά όπως φάνηκε από την ανασκαφή αλλά και από τα ευρήματα που υπάρχουν στα μουσεία του Cluny και της Ρόδου και τα τεμάshyχια σε δεύτερη χρήση (spolia) που χρησιμοποιshyήθηκαν στα γύρω μνημεία59

Πάνω στα συντρίμια η τούρκικη διοίκηση έκτισε λίγα χρόνια αργότερα το 1876 ένα νεοshyκλασικό σχολείο αρχιτεκτονικό κόσμημα της πόλης της Ρόδου που κινδυνεύει σήμερα να καshyταρρεύσει και έχει άμεση ανάγκη αναστηλωτιshy

κών επεμβάσεων Η διαμόρφωση της αυλής και του περιβάλλοντος χώρου του φαίνεται ότι ολοκληρώθηκε το 188560

Κατά τη διάρκεια των ανασκαφικών διερευshyνήσεων από την ιταλική διοίκηση με τον Pietro Lojacono μεταξύ των ετών 1932-1934 ήρθαν στο φως αρκετά στοιχεία που τον οδήγησαν στη γραφική αναπαράσταση του μνημείου61 Μια νεροποντή τον Νοέμβριο του 1989 προξέshyνησε την κατάρρευση μεγάλου τμήματος του ανατολικού μανδρότοιχου του σχολείου και έτσι ξεκίνησε μια συστηματική ανασκαφή που έφερε στο φως ότι απέμεινε από την εκκλησία του αγίου Ιωάννη τα γύρω από αυτήν κτίσμαshyτα και τμήμα της νότιας οχύρωσης του βυζαντιshyνού κάστρου (και μετέπειτα Κολλάκιου)62 (πίν 332α)

Η διαμόρφωση του κοινοβιακού ναού του αγίου Ιωάννη και της ευρύτερης περιοχής μεταshyξύ του παλατιού του μεγάλου μαγίστρου και του τζαμιού του Σουλεϊμάν καθώς και η αποshyκατάσταση του νεοκλασικού σχολείου με ένταshyξη νέας χρήσης συμβατής με τον χαρακτήρα του χώρου θα παίξει καθοριστικό ρόλο στην

ανάδειξη του63 (πίν 332β) Χαρακτηριστικό παράδειγμα ένταξης στη

σύγχρονη ζωή της πόλης αποτελεί η πρόσφατη διαμόρφωση των ερειπίων της εκκλησίας της Παναγίας του Μπούργκου ως κοινόχρηστος χώρος ειδικών πολιτιστικών εκδηλώσεων ελεύθερος στο κοινό (πίν 333α 333β)

Η πρώτη γραπτή αναφορά που σχετίζεται με την Παναγία του Μπούργκου συναντάται στον Bosio όταν με την ευκαιρία του θανάτου του μμ Heacutelion de Villeneuve το 1346 κάνει μνεία των σημαντικότερων έργων του με πρώτη την laquoωραιότατηraquo (bellissima) εκκλησία στην πόλη ή το μπούργκο της Ρόδου (nella cittagrave) και όχι στο κάστρο της αφιερωμένη στην Παναγία (della gloriosa Vergine Maria)64

To πιο laquoχειροπιαστόraquo στοιχείο για τη χροshyνολόγηση του μνημείου είνα τα υπολείμματα τοιχογραφίας που είχαν δει ο Rottiers65 στις αρχές του 19ου αιώνα και οι Gabriel και Balducci66 στις αρχές του 20ού και σήμερα ελάshyχιστα διακρίνονται στη νοτιοδυτική γωνία του

(πίν 334α) Η τοιχογραφία περιείχε οικόσημα των πρώτων μμ της Ρόδου Villaret (1309-1319) Villeneuve (1319-1346) Gozon (1346-1353) και Corneillan (1353-1355) και οδηγεί στην υπόθεση ότι ο ναός κατασκευάσθηκε το α μισό του 14ου αιώνα Το μέγεθος του επιβάλλει μια μεγάλη χρονική διάρκεια στην κατασκευή του γεγονός σύνηθες σε όλους τους γοτθικούς καθεδρικούς ναούς ενώ απαιτεί και μεγάλες δαπάνες που δικαιολογούν καθυστερήσεις για την εξεύρεση των χρημάτων Στην ίδια χρονοshyλόγηση καταλήγει και ο Balducci μετά και την ανάλυση με συγκριτική μέθοδο του τρόπου δόshyμησης και της γλυπτικής διακόσμησης του μνηshyμείου67

Η εκκλησία της Παναγίας του Μπούργκου φαίνεται ότι αποτελούσε μέρος ενός μεγαλύτεshyρου ιδρύματος με κτήματα σπίτια και νοσοκοshyμείο όπου υπηρετούσαν οι αδελφοί του Τάγμαshyτος όπως μας πληροφορούν δύο έγγραφα του 134668 και του 134969 Σε μεταγενέστερο έγγραshyφο του 1437 αναφέρεται ένας laquoμεγάλος κήπος

της πλατείαςraquo (megalo quippo platea) και σπίshyτια (διώροφα και μονώροφα) της δικαιοδοσίας της εκκλησίας της Παναγίας στο μπούργκο της Ρόδου που επιβεβαιώνουν το γεγονός70

Πράγματι μέχρι σήμερα διατηρείται στα νόshyτια και σε επαφή με την εκκλησία ένας ελεύθεshyρος χώρος που χρησιμεύει ως δημοτικό πάρκο γνωστό ως laquoπάρκο Αλχαδέφraquo χώρος που δεν έχει κτιστεί ποτέ σύμφωνα με δοκιμαστικές ανασκαφικές διερευνήσεις Ίσως ο ίδιος χώρος αποτελεί και τον μεσαιωνικό laquoμεγάλο κήπο της πλατείαςraquo7 1 (πίν 334β)

Επίσημα ως εκκλησία της Παναγίας του Μπούργκου αναφέρεται συχνά το 136372 το 138273 το 143274 το 143575 το 145376 το 151277

και το 152278 Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάshyζουν οι επωνυμίες της εκκλησίας της Παναγίας στο Μπούργκο με διαφορετικά επίθετα όπως Παναγία του Ελέους (Beata Maria Misericordia Burgi Rodi)79 ενώ προβλήματα δημιουργούν στην ταύτιση τους με τα σημερινά μνημεία της

πόλης οι πληροφορίες για εκκλησία της laquoΠαναshyγίας της Μητρόποληςraquo στο μπούργκο της Ρόshyδου ή Beata Maria de Metropoli για την ορθόshyδοξη μητρόπολη δηλαδή

Η προσθήκη έξι αλλεπάλληλων ταφικών πιshyθανώς παρεκκλησίων προς τα νότια και η ένταshyξη επτά τάφων με ταφικές κόγχες στο βόρειο και μιας κόγχης στον δυτικό τοίχο της εκκληshyσίας της Παναγίας του Μπούργκου δείχνει την έντονη παρουσία του μνημείου στη ζωή της πόshyλης της Ρόδου (πίν 335) Η εύρεση μέσα σε τάφο στο δεύτερο από δυτικά παρεκκλήσιο δίshyπλα στη νότια είσοδο της εκκλησίας ενός οικο-σήμου της οικογένειας του μμ Pierre de Corneillan (1353-1355) και τμήματος επιγραφής με χρονολογία που ανάγεται στο 1377 μέσα σε τάφο του βόρειου τοίχου δείχνουν ότι οι επεμshyβάσεις αυτές άρχισαν ήδη από τον 14ο αιώνα Η επιτύμβια πλάκα εξάλλου του γιου του Ιωάνshyνη βαρόνου της Μόρφου (διαστ 067x158 μ) που βρέθηκε στον χώρο της εκκλησίας κατά την

ιταλοκρατία και εκτίθεται σήμερα στο Αρχαιοshyλογικό Μουσείο στο ιπποτικό νοσοκομείο της Ρόδου έχει χρονολογία 1365-1368 και προέρχεshyται πιθανότατα από κάλυμμα αρκοσολίου δίshyπλα στη βόρεια είσοδο Σε ομαδικό τάφο στο νοτιότερο κεντρικό παρεκκλήσιο βρέθηκε θηshyσαυρός με νομίσματα εκ των οποίων τα πιο πρόσφατα ανήκουν στην περίοδο των μμ Fabrizio del Carretto (1513-1521) και των σουλshyτάνων Βαγιαζήτ και Σελήμ (1480-1520) Ο τρόshyπος της βιαστικής ομαδικής ταφής σαράντα πεshyρίπου ατόμων και η ένδειξη ότι οι σκελετοί ανήκουν σε νεαρά άτομα οδηγούν στην ερμηshyνεία ότι οφείλεται σε αιφνίδιο θάνατο σε ταshyραγμένη περίοδο και θα μπορούσε να αποδοθεί στην πολιορκία της πόλης από τους Τούρκους το 152281 Αναφέρεται εξάλλου ότι στο παρεκshyκλήσιο του αγίου Βερναρδίνου στην Παναγία του Μπούργκου Δεν είναι εύκολο να προσδιοshyρισθεί ακριβώς το παρεκκλήσιο του αγίου Βερshyναρδίνου όπου ενταφιάσθηκε ο μεγάλος com-mandeur Fra Gabriel de Pommerol κατά τη διάρshyκεια της πολιορκίας του 152282

Πολλές πληροφορίες αντλούμε από τις μιshyκρογραφίες του Caoursin του 1483 όπου η Παshyναγία του Μπούργκου εμφανίζεται επανειλημshyμένα και ιδιαίτερα σε εκείνη που ο μμ Pierre dAubusson συζητά με τους ιππότες στην Οβριακή μπροστά από την εκκλησία (πίν 336α) Στις τρεις κόγχες του ιερού γίνονται αντίστοιχα τρεις λειτουργίες συγχρόνως με άλshyλες δύο στα δύο παράλληλα προς τα νότια παshyρεκκλήσια της εκκλησίας Η βορεινή πύλη μεγεshyθύνεται προκειμένου ο ζωγράφος να παρουshyσιάσει τα γεγονότα μέσα στην εκκλησία και τις προσευχές των πιστών για την αίσια έκβαση της πολιορκίας Η πύλη αυτή είναι μεταγενέστερη επέμβαση σε σχέση με την κατασκευή της εκκληshyσίας και η ανατολική παραστάδα της στηρίζε-

ται πάνω σε προγενέστερο τάφο που κατήργηshyσε στο τρίτο από δυτικά σταυροθόλιο όπως φάνηκε κατά τις πρόσφατες εργασίες Η διάshyνοιξη της συνδυάζεται με τις αλλαγές στην ποshyλεοδομική οργάνωση της περιοχής κατά τον 14ο και 15ο αιώνα και τη μετατόπιση του άξοshyνα της πλατείας οδού της αγοράς μπροστά από τη βόρεια όψη της εκκλησίας και όχι κατά μήshyκος το παραλιακού τείχους83 Στην περιοχή βόshyρεια της εκκλησίας βρέθηκαν τάφοι που δηλώshyνουν τη χρήση του χώρου προγενέστερα ως νεshyκροταφείου Η μετατόπιση αυτή συνδυάστηκε με την οικοδόμηση νέων κτιρίων και οικοδομιshyκών τετραγώνων μεταξύ της εκκλησίας και του παραλιακού τείχους όπως το ιπποτικό laquoΝαυshyαρχείοraquo επί μμ DAubusson (1476-1503) λίγα μέτρα δυτικότερα και η οικία Giovanni Manelli ακριβώς απέναντι84

Κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας φαίνεshyται ότι η εκκλησία δεν χρησιμοποιήθηκε όπως όλες οι άλλες ως μουσουλμανικό τέμενος Η γκραβούρα του Rottiers παρουσιάζει το μνηshyμείο σε ερειπιώδη κατάσταση στις αρχές του 19ου αιώνα και αποδίδεται λανθασμένα στον Αγιο Μάρκο85 (πίν 336β) Αβίαστα επομένως οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ίσως καταστράφηκε κατά την πολιορκία του 1522

Ωστόσο όταν ο Η Balducci μελετούσε το μνημείο στις αρχές του 20ού αιώνα ο εσωτερι-κός χώρος είχε πληρωθεί από έξι κατοικίες86

(πίν 337α) Η ιταλική διοίκηση με στόχο την ανάδειξη των μεσαιωνικών δυτικών μνημείων της Ρόδου απαλλοτρίωσε αυτές τις ιδιοκτησίες και καθαίρεσε τα νεότερα κτίσματα Προχώρηshyσε στη συνέχεια στη μερική αποκατάσταση της ανατολικής πτέρυγας εσωτερικά και στη στερέshyωση των ερειπίων (πίν 337β) Δυστυχώς όμως δεν ολοκληρώθηκαν οι εργασίες και δεν αποκαshyταστάθηκαν οι εξωτερικές όψεις ιδιαίτερα η

δυτική κυρία όψη και η ανατολική που έχουν καλυφθεί από νεότερα κτίσματα της τουρκοshyκρατίας

Το ρυθμιστικό σχέδιο (piano regolatore) της μεσαιωνικής πόλης που συντάχθηκε το 1936 προέβλεπε τη διάνοιξη περιφερειακής εσωτεριshyκής οδού και μεγάλων δρόμων τη δημιουργία πάρκων και πλατειών για την εξυπηρέτηση των αυτοκινήτων και τη laquoβελτίωσηraquo των συνθηκών διαβίωσης των κατοίκων8 7 Ως εκ τούτου η προτεινόμενη διάνοιξη νέας πύλης στη νοτιοαshyνατολική οχύρωση προς το λιμάνι της Ακα-ντιάς και δρόμου που θα έφτανε διασχίζοντας το πάρκο Αλχαδέφ (τον laquoμεγάλο κήπο της πλαshyτείαςraquo) μέχρι την εκκλησία της Παναγίας του Μπούργκου υλοποιήθηκε αμέσως Η ελληνική διοίκηση στη συνέχεια θεώρησε ιδανική τη διέshyλευση του ίδιου δρόμου εγκάρσια μέσα από την εκκλησία στο κατεστραμμένο μεσαίο τμήμα της και τη διάνοιξη νέας πύλης της Παναγιάς στο παραλιακό τείχος το 1955 επί δημαρχίας Φωτάρα και με την έγκριση της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας (πίν 338α)

Ολοκληρώθηκε έτσι η διακοπή στα δύο της μεσαιωνικής πόλης στην περιοχή της Οβριακής συνοικίας Η Παναγία του Μπούργκου έμεινε έκτοτε γνωστή με το όνομα laquoκομμένη εκκληshyσιάraquo ενώ ο κόσμος δύσκολα αναγνώριζε ότι επρόκειτο για δύο τμήματα της ίδιας εκκλησίας εκατέρωθεν της οδού Αλχαδέφ Η ελάφρυνση της κυκλοφορίας του λιμανιού μέσω της οδού Αλχαδέφ θεωρήθηκε τότε σημαντικότερη από την καταστροφή της εκκλησίας και τη διάσπαση της λειτουργίας της συνοικίας του αγίου Παshyντελεήμονα Δυστυχώς όμως το γεγονός δεν

απέτρεψε τη διαπλάτυνση του παραλιακού δρόshyμου και την καταστροφή της μεσαιωνικής διαshyμόρφωσης του προτειχίσματος της παραλίας για τις κυκλοφοριακές ανάγκες της σύγχρονης πόλης

Τα τελευταία δεκαπέντε χρονιά υπήρξαν επίμονες προσπάθειες από την Αρχαιολογική Υπηρεσία για την αποκατάσταση και την ενοshyποίηση της εκκλησίας Στα πλαίσια των κυκλοshyφοριακών ρυθμίσεων από το 1989 έως το 1994 είχε προταθεί επανειλημμένα η απαγόρευση της κυκλοφορίας στο συγκεκριμένο τμήμα της οδού Αλχαδέφ αλλά είχε βρει σθεναρή αντίσταση από τις άλλες τοπικές υπηρεσίες Όταν ξεκίνηshyσε το έργο της κατασκευής των υπογείων διshyκτύων και αποκατάστασης των οδοστρωμάτων στη μεσαιωνική πόλη το 1994 το όνειρο της καshyτάργησης της διέλευσης των αυτοκινήτων από την Παναγία του Μπούργκου έγινε πραγματιshyκότητα (πίν 338β) Η προβλεπόμενη ανασκαφή προκειμένου να περάσουν τα υπόγεια δίκτυα έκλεισε την κυκλοφορία των αυτοκινήτων διαshyμέσου της εκκλησίας Η ολοκλήρωση σε τρία περίπου χρόνια της ανασκαφής και της διαμόρshyφωσης της εκκλησίας με την ενοποίηση των δύο τμημάτων της την ελεύθερη επίσκεψη τη διέλευση των πεζών και τη διοργάνωση ειδικών μουσικών εκδηλώσεων καθώς και η θετική αποδοχή του έργου ακόμα και από τους πολέshyμιους καταστηματάρχες ανέτρεψαν το αρνητιshyκό κλίμα και έδωσαν έναν ευχάριστο επίλογο88 Μένουν ακόμη αρκετές εργασίες για την αποshyκατάσταση του μνημείου οι οποίες ήδη εκτεshyλούνται και αναμένεται σε λίγα χρόνια να αναshyδειχθεί ακόμη περισσότερο

Αντιπροσωπευτικότερη και των τριών πα-ραδειγμάτων γοτθικής αρχιτεκτονικής στη Ρόδο είναι η εκκλησία της Παναγίας του Μπούργκου Ο αρχικός της τύπος ήταν τρίκλι-τη βασιλική με δύο τοξοστοιχίες από τέσσερις κολώνες και οξυκόρυφα τόξα και γενικές διαshyστάσεις 27x36 μ (πίν 339α) Το ιερό αποτελείshyται από τρεις πεντάπλευρες κόγχες Όλη η εκshyκλησία ήταν στεγασμένη από γοτθικά σταυρο-θόλια με διαγώνιες νευρώσεις σύνθετης διατοshyμής (κυκλικής με μικρή προεξοχή στο μέσον) ευρύτατα διαδεδομένες και στη Ρόδο Οι πεντάshyπλευρες κόγχες του ιερού είναι στεγασμένες με θόλους που διαθέτουν ακτινωτές νευρώσεις ανάλογης διατομής Οι νευρώσεις του ιερού και της ανατολικής και δυτικής πλευράς εσωτερικά καταλήγουν σε κιονίσκους κυκλικής διατομής προσαρτημένους στους τοίχους με επίκρανα Οι νευρώσεις ωστόσο της βόρειας και νότιας πλευράς εφέροντο με φουρούσια αντεστραμμέshyνου ημιοκτάπλευρου κώνου στο ύψος των κιοshyνόκρανων και όχι με κιονίσκους89 Δύο-τρία φουρούσια βρέθηκαν στον χώρο της εκκλησίας ενώ ένα άλλο επισημάνθηκε στη θέση του στον νότιο τοίχο αλλά είναι κομμένο Οι κίονες είshyχαν μεγάλη διάμετρο (130 μ) και κιονόκρανα σύνθετης κοιλόκυρτης διατομής και έφεραν τα τόξα και τις διαγώνιες νευρώσεις Ένας διασώ-θηκε στη θέση του ενώ βρέθηκε μεγάλος αριθshyμός αρχιτεκτονικών μελών από τους δόμους και τα κιονόκρανα άλλων στον ίδιο χώρο Στην ανασκαφή βρέθηκαν τα ίχνη ενός ακόμη κίονα και τα θεμέλια δύο άλλων Οι μεταγενέστερες επεμβάσεις φαίνεται να εξαφάνισαν τα ίχνη των άλλων τεσσάρων Δυστυχώς δεν σώζεται ούτε ένα σταυροθόλιο του κυρίως ναού παρά μόνο ελάχιστα τμήματα στην ανατολική και δυshyτική πλευρά

Εξωτερικά η εκκλησία στη βόρεια και νότια πλευρά καθώς και στις κόγχες του ιερού έφερε απλές ορθογώνιες αντηρίδες Μερικές διατηshyρούνται στη θέση τους ενώ τα θεμέλια των υπο-

λοιπών αποκαλύφθηκαν κατά την ανασκαφή Το πάχος της λιθοδομής είναι περίπου 090 μ και στη βάση μεγαλύτερο κατά 010 μ στη βόshyρεια νότια και ανατολική πλευρά σχηματίζοshyντας εξωτερικά μια προεξοχή σε ύψος 1 μ πεshyρίπου από το δάπεδο

Το μεσαίο κλίτος ήταν ψηλότερο και έφερε έναν φεγγίτη κυκλικό στο δυτικό μέτωπο του σταυροθολίου) ίχνη του οποίου διατηρούνται και πιθανώς οξυκόρυφους στη βόρεια και τη νότια πλευρά πάνω από το δώμα των πλάγιων κλιτών όπως δείχνουν οι μικρογραφίες του Caoursin Δεν υπάρχουν ενδείξεις για ξύλινη στέγη πάνω από τα σταυροθόλια όπως γίνεται στους γοτθικούς καθεδρικούς ναούς αντίθετα τα σωζόμενα ίχνη δείχνουν ότι οι απολήξεις των όψεων εξωτερικά προς τα άνω ακολουθούshyσαν τη γραμμή των οξυκόρυφων τυμπάνων των σταυροθολίων και όχι τριγωνικά αετώματα σύμφωνα με τον Balducci90 Τα πλάγια κλίτη έφεραν λεπτά και υψηλά οξυκόρυφα παράθυρα στη βόρεια και τη νότια πλευρά και έναν ρομ-βοειδή φεγγίτη στο τύμπανο του σταυροθολίου στη δυτική όψη Από τρία αντίστοιχα παράθυshyρα έφεραν και οι κόγχες του ιερού Το δάπεδο της εκκλησίας ήταν στρωμένο πιθανώς με μαρ-μαρόπλακες λάρτιου λίθου όπως δείχνουν τα κατώφλια της βόρειας και της δυτικής εισόδου Το δάπεδο του ιερού ήταν υπερυψωμένο κατά 4-5 σκαλοπάτια91 Στην τελική της μορφή η εκshyκλησία είχε τρεις πύλες Εκτός της βόρειας ορshyθογώνιας η κεντρική οξυκόρυφη πύλη πλάshyτους 250 μ καταλαμβάνει το μέσον της δυτιshyκής όψης που σήμερα είναι φραγμένη από γειshyτονική ιδιοκτησία Μία δεύτερη οξυκόρυφη θύρα αντιστοιχεί στο δεύτερο από δυτικά σταυshyροθόλιο του νότιου κλίτους και επικοινωνεί με το πάρκο Αλχαδέφ τον laquoμεγάλο κήπο της πλαshyτείαςraquo

Η ένταξη των επτά ταφικών κογχών στο πλάτος του βόρειου τοίχου έγινε μετά την καshyτασκευή της εκκλησίας όπως φαίνεται από τον

τρόπο κατασκευής τους Η επίστεψη τους θα πρέπει να ήταν οξυκόρυφα τόξα σύμφωνα με το ίχνος της δεύτερης από τα δυτικά κόγχης που διατηρείται Το ίδιο εξάλλου συμβαίνει και στην εκκλησία της Παναγίας του Κάστρου

Σημαντική αλλαγή στην τυπολογία αλλά και στην εξωτερική εμφάνιση επέφερε η προσθήκη των νότιων παρεκκλησίων (πίν 339β) Η χρήση τους θα πρέπει να ήταν ταφική παράλληλα με τη λειτουργία τους ως παρεκκλήσια όπως συshyνηθίζεται σε καθεδρικούς ναούς Προστέθηκαν συνολικά έξι παρεκκλήσια Το τρίτο και το τέshyταρτο από ανατολικά και σε άμεση επαφή με τον νότιο τοίχο της εκκλησίας μπορούν να αναχθούν περίπου στο β μισό του Μου αιώνα με βάση το οικόσημο της οικογένειας Corneillan Νοτιότερα προστέθηκε ένα ακόμη σύμφωνα με οικοδομικές παρατηρήσεις το οποίο όπως φαίνεται από τη μικρογραφία του Caoursin προϋπήρχε του 1480 (πίν 336α) Τα υπόλοιπα θα πρέπει να ανήκουν στην περίοδο 1480-1522 Για την ενοποίηση τους με την κυshyρίως εκκλησία διανοίχθηκαν μεγάλα οξυκόρυshyφα τόξα εκτός του νοτιοανατολικού και του νοτιοδυτικού παρεκκλησίου που είναι ημικυshyκλικά

Τα αρχιτεκτονικά μέλη που βρέθηκαν κατά την ανασκαφή και στον περιβάλλοντα χώρο και τα διατηρημένα παρεκκλήσια τεκμηριώνουν ότι ήταν στεγασμένα από σταυροθόλια με διαγώshyνιες νευρώσεις Οι νευρώσεις αυτές κατέληγαν σε φουρούσια Τα τρία φουρούσια που βρέθηshyκαν στο χώρο έχουν σφαιρική απόληξη προς τα κάτω με ίχνη ανάγλυφων οικοσήμων και θα πρέπει να ανήκαν στο μεσαίο και νοτιότερο παshyρεκκλήσιο

Η εμφανής δυτική προέλευση της γοτθικής αρχιτεκτονικής της εκκλησίας αν και απλουshyστευμένη δηλώνει τους χορηγούς της που θα πρέπει να ήταν ιππότες ή φράγκοι αστοί καθώς και τη χρήση της ως ναού των καθολικών Υπάρχουν ωστόσο στοιχεία που παραπέμπουν

και στη βυζαντινή αρχιτεκτονική όπως οι τρεις κόγχες του ιερού Αυτή η τυπολογική συνύπαρshyξη είχε προηγηθεί στα Ιεροσόλυμα και την Κύshyπρο Ανάλογος σε κάτοψη τουλάχιστον είναι ο ναός του αγίου Νικολάου στην Αμμόχωστο του 13ου αιώνα της εποχής του Lousignan92 Είshyναι πολύ πιθανό Κύπριοι τεχνίτες να εργάστηshyκαν στη Ρόδο και το αντίστροφο καθώς εκτός από τις πολιτικές οι οικονομικές και εμποριshyκές σχέσεις των δύο νησιών ήταν έντονες Η ιστορία του Τάγματος των Ιπποτών του αγίου Ιωάννη των Ιεροσολύμων εξάλλου ερμηνεύει το γεγονός αυτό Μετά τους Αγίους Τόπους το Τάγμα παρέμεινε για λίγα χρόνια στην Κύπρο πριν εγκατασταθεί οριστικά στα Δωδεκάνησα ενώ κατά την περίοδο της διαμονής των ιπποshyτών στη Ρόδο διατηρούσαν laquoκομενταρίαraquo στο Κολόσσι Έτσι τα δυτικά πρότυπα που εφαρshyμόσθηκαν στη Ρόδο τον 14ο αιώνα είχαν laquoφιλshyτραριστείraquo από τις επιδράσεις της αρχιτεκτονιshyκής των Αγίων Τόπων και της Κύπρου Η διαshyμόρφωση στη συνέχεια μιας τοπικής αρχιτεshyκτονικής έκφρασης με κύρια υστερογοτθικά και τοπικά χαρακτηριστικά καθιερώνεται τον 15ο αιώνα9 3

Ανάλογη εκκλησία θα πρέπει να ήταν η αρshyχική φάση της εκκλησίας των αγίων Αποστόshyλων στο παλιό Συσσίτιο από την οποία δυστυshyχώς το μόνο που διατηρείται όρθιο είναι μια κολώνα ενταγμένη σε μεταγενέστερο εκκλησάshyκι της περιόδου 1480-152294 Μικρότερη τυποshyλογική συγγένεια παρουσιάζει με τις μονόχώ-ρες βασιλικές στεγασμένες με σταυροθόλια όπως η Παναγία της Φιλερήμου η Παναγία της Νίκης οι Αγιοι Θεόδωροι και η δεύτερη φάση της εκκλησίας των αγίων Αποστόλων95

Στον κοινοβιακό ναό του αγίου Ιωάννη χρηshyσιμοποιήθηκε αρχικά ο τύπος της τρίκλιτης ξυ-λόστεγης βασιλικής για την κυρίως εκκλησία με εγκάρσιο κλίτος και ορθογώνιας κάτοψης ιερό στεγασμένα με γοτθικά σταυροθόλια με

διαγώνιες νευρώσεις (πίν 329) Τα κλίτη του κυρίως ναού διαχωρίζονται από δύο τοξοστοι-χίες με τέσσερις κυλινδρικές κολώνες Το μεshyσαίο κλίτος ήταν υπερυψωμένο και φωτιζόταν από τη βόρεια και τη νότια πλευρά με οξυκόρυshyφους φεγγίτες πάνω από τη στέγη των πλάγιων κλιτών και από κυκλικούς στα μέτωπα της αναshyτολικής και δυτικής πλευράς (πίν 330α) Η δίρριχτη στέγη του κεντρικού κλίτους διαμορshyφωνόταν εσωτερικά με ημικυλινδρική ξύλινη οροφή (πίν 328β) Τα πλάγια κλίτη ήταν στεγαshyσμένα με μονόρριχτη στέγη καλυμμένη με κεshyραμίδια

Το εγκάρσιο κλίτος και το ιερό θα πρέπει να ανήκαν και αυτά στην αρχική φάση όπως δείshyχνει ο τρόπος δόμησης και σύνδεσης τους με τον κυρίως ναό Αποτελούνταν από τρία σταυshyροθόλια που αντιστοιχούσαν στα κλίτη και ένα τέταρτο στο ιερό Εφέροντο από την εξωτεshyρική τοιχοποιία και από σύνθετους πεσσούς με κιονίσκους που αντιστοιχούσαν στα οξυκόρυshyφα τόξα επικοινωνίας και τις διαγώνιες νευρώshyσεις Το μεσαίο σταυροθόλιο ήταν πιο ψηλό από τα άλλα και χαμηλότερο από τη στέγη του μεσαίου κλίτους και του κυκλικού φεγγίτη

Το ιερό και το εγκάρσιο κλίτος φαίνεται ότι φωτίζονταν με μεγάλα οξυκόρυφα παράθυρα αντίστοιχα με τον υπόλοιπο ναό

Κάτω από την κόγχη του ιερού διερχόταν σε χαμηλότερο επίπεδο -λόγω της διαμόρφωσης του εδάφους- στοά επικοινωνίας της νότιας πεshyριοχής της εκκλησίας με τη βόρεια καθώς και με το παλάτι του μεγάλου μαγίστρου μέσω της laquoλόντζιαςraquo (ανοικτής στοάς με σταυροθόλια στο άνω άκρο της οδού Ιπποτών) (πίν 340α) Από την ίδια στοά και κάτω από την κόγχη του ιερού είχε πιθανώς πρόσβαση παρεκκλήσιο ή κρύπτη τμήμα της βάσης του οποίου αποκαλύshyφθηκε κατά τη διάρκεια της πρόσφατης αναshyσκαφής

Κάτω από το εγκάρσιο κλίτος διατηρούνται τα ερείπια τριών ημιυπόγειων χωρών αντί-

στοίχων με τα τρία σταυροθόλια του ορόφου που στεγάζονταν με θόλους και κατά πάσα πιshyθανότητα χρησίμευαν ως αποθήκες ή υπόγειες κρύπτες (πίν 332α 332β)

Κατά τη διάρκεια της ιπποτοκρατίας η εκshyκλησία δέχθηκε πολλές προσθήκες όπως γίνεshyται φανερό από τις πηγές τις γκραβούρες και τα ευρήματα είναι όμως αρκετά δύσκολο να αναπαρασταθούν με ακρίβεια και να γίνει απόshyλυτα σαφής η τελική μορφή του μνημειακού συshyγκροτήματος και ο αριθμός των παρεκκλησίων

Ο P Lojacono το 1935 προσπάθησε -μετά από ενδεικτικές αρχαιολογικές τομές και μελέshyτη των πηγών- να αναπαραστήσει το συγκρότηshyμα γραφικά (πίν 340β) Υπέθεσε τότε ότι προshyστέθηκαν οκτώ χώροι στο επίπεδο της εκκληshyσίας και γύρω από το εγκάρσιο κλίτος και το ιερό96 Σύμφωνα με τις πρόσφατες αποκαλύψεις από την ανασκαφή και τις έρευνες των πηγών μπορούμε να κάνουμε μια καινούρια υπόθεση για τις προσθήκες και την πιθανή χρήση τους Έτσι το πλάτος της κάτοψης της τετράπλευρης κόγχης του ιερού δεν πρέπει να ήταν μεγαλύτεshyρο από το μεσαίο κλίτος ενώ το νότιο παρεκshyκλήσιο του Villeneuve σύμφωνα με τον Ρ Lojacono στο ύψος του εγκάρσιου κλίτους ήταν μεγαλύτερων διαστάσεων και φαίνεται ότι μετέτρεψε τον τρόπο επικοινωνίας και κάλυψε το νότιο δρομάκι πλάι από την εκκλησία που ήταν στρωμένο με πωρόπετρες (πίν 329) Θα πρέπει επίσης να υποθέσουμε σύμφωνα με τα στοιχεία που βρήκε ο P Lojacono ότι δεν πρέshyπει να υπήρχε κτίσμα στη θέση του βορειότερουraquo προσκτίσματος του laquoθησαυροφυλακείουraquo (tesoro della chiesa) αλλά να ήταν άκτιστο ενώ στη θέση του αμέσως νοτιότερου παρεκκλησίου (capella della Sagrestia) ήταν η κατοικία του πριόρη ή laquocanonicaraquo στα μέσα του 15ου αιώνα όπως έχει προαναφερθεί Μπορούμε λοιπόν να δεχθούμε τις υποθέσεις του Lojacono για τη χρήση μερικών παρεκκλησίων όπως για παράshyδειγμα του Villeneuve της Sagrestia του

DAubusson και του DAmboise και να χωρο-θετήσουμε την laquocanonicaraquo στη θέση της capella della Segrestia Οι θέσεις των άλλων παρεκκληshyσίων -που γνωρίζουμε ότι προστέθηκαν στον Άγιο Ιωάννη- της Παναγίας που έκτισε ο Allemagna και του καστελλάνου της Αμπόστας δεν είναι εύκολο να ταυτιστούν πιθανώς όμως ένα από αυτά να είναι εκείνο τμήμα του οποίου βρέθηκε κάτω από το ιερό κάτι που δηλώνει ότι ίσως υπήρξε επέμβαση σε αυτό

Σχετικά με το καμπαναριό δεν μπορούμε να έχουμε σαφή μορφή καθότι οι μικρογραφίες του Caoursin του 1483 είναι πολύ σχηματικές ενώ στις γκραβούρες του 19ου αιώνα λείπει το άνω τμήμα που πιθανώς είχε καταρρεύσει κατά την πολιορκία του 1522 Μια ιδέα των δύο χαμηλότερων ορόφων μάς δίνει ο Rottiers97

(πίν 330α) Αποτελούνταν από έναν τετράγωνο πύργο με βάση και οριζόντια γείσα Ο όροφος ήταν ενισχυμένος στις γωνίες με ορθογωνικές παραστάδες και εκτός από τα οικόσμημα των μμ DAubusson και DAmboise είχε παράθυshyρα οξυκόρυφα και έναν ορθογώνιο φεγγίτη στη βόρεια όψη Η πρόσβαση γινόταν από μία βόshyρεια οξυκόρυφη είσοδο στο ύψος του ισογείου και μία ορθογώνια ανατολική στο ύψος του ορόφου όπου ανέβαινε κανείς με σκάλα από τη νότια όψη της εκκλησίας ίσως της περιόδου της τουρκοκρατίας98

Ο τύπος της τρίκλιτης ξυλόστεγης βασιλιshyκής με εγκάρσιο κλίτος και τετράπλευρη κόγχη στεγασμένα από σταυροθόλια με νευρώσεις του καθολικού του Αγίου Ιωάννη δείχνει μια σαφή επιρροή των αντιλήψεων του Τάγματος των κινστερκιανών μοναχών ειδικά αλλά και γενικότερα στη ροδίτικη ιπποτική εκκλησιαστιshyκή αρχιτεκτονική (πίν 329) Οι ιππότες φορείς αναμφισβήτητα αυτής της επιρροής έφεραν

προφανώς δυτικούς μαστόρους στη Ρόδο για την υλοποίηση αυτής της αρχιτεκτονικής

Στη Δύση η τυπολογία αυτή εφαρμοζόταν κυρίως στη Μεγάλη Βρετανία και λιγότερο στην κεντρική και τη νότια Ευρώπη9 9 Δείγματα αυτής της αρχιτεκτονικής εμφανίζονται στην κεντρική Ελλάδα ήδη από τον 13ο αιώνα όπως στην Αγία Σοφία Ανδραβίδας στο φράγκικο πριγκιπάτο της Αχαΐας και στην Αγία Παραshyσκευή της βενετοκρατούμενης Χαλκίδας Ανάshyλογα παραδείγματα με θολοσκεπείς βασιλικές παρουσιάζονται στη μονή Ζάρακα κοντά στην αρχαία Στυμφαλία και στον Άγιο Λέο έξω από τη Μεθώνη100 Στην Κρήτη και συγκεκριμένα στο Ηράκλειο κατά τον 13ο αιώνα την εποχή της ενετοκρατίας έχουμε τις μεγάλες ξυλόστε-γες βασιλικές του αγίου Φραγκίσκου του Σω-τήρος και του αγίου Πέτρου του μάρτυρος που ανήκε στο Τάγμα των Δομινικανών101 Παρόshyμοιο παράδειγμα στο Ρέθυμνο του 14ου αιώνα είναι και το καθολικό των φραγκισκανών μοshyναχών με ξυλόστεγη βασιλική τετράπλευρο ιερό και εγκάρσιο κλίτος κάτοψης σε σχήμα Τ Το εγκάρσιο κλίτος που σήμερα είναι γκρεμιshyσμένο ήταν πιθανώς στεγασμένο με γοτθικά σταυροθόλια όπως ίσως και το ιερό που αποshyτελεί ιδιόκτητο κατάστημα Η προσθήκη γωνιαshyκών παρεκκλησίων εκατέρωθεν του ιερού ανάshyγεται για το μεν βόρειο που είναι γοτθικό στον 14ο αιώνα και για το νότιο που καλύπτεται με αναγεννησιακό τρούλο στον 16ο αιώνα 1 0 2

Στην κοντινή για τα Δωδεκάνησα Κύπρο το πιο ενδιαφέρον παράδειγμα είναι το καθολικό του μοναστηριού της Πελλαπαϊδος του 13ου αιώνα αποτελούμενο από τρία κλίτη και τεshyτράπλευρο ιερό στεγασμένα με σταυροθόλια103 και ένα ανάλογο παράδειγμα στο Der Simam στη Συρία104

Ειδικότερα η ξύλινη στέγη του μεσαίου κλίshyτους που έχει τη μορφή ανεστραμμένης καρίshyνας πλοίου (πίν 328β) παρουσιάζει κοινά στοιχεία με αντίστοιχες στον καθεδρικό ναό της Aquileja και τον San Zeno της Βερόνα105 αλλά και γενικότερα της κεντρικής Ευρώπης όπως στις εκκλησίες Notre-Dame-du-Grann στο Speacutezet και της Sainte Brigitte στο Montreff στην περιοχή Finisteacutere της Γαλλίας106

Ο σημερινός τύπος της Παναγίας του Κάshyστρου δεν είναι όπως αναφέρθηκε καθαρά βυshyζαντινός ή γοτθικός αλλά συνδυασμός και των δύο (πίν 341 α) Έχει διατηρήσει αρκετά τυποshyλογικά χαρακτηριστικά της τρίκλιτης σταυροshyειδούς εγγεγραμμένης εκκλησίας τουλάχιστον σε κάτοψη και τον εγκάρσιο θόλο (πίν 325β) χωρίς όμως τον ημικυλινδρικό θόλο του μεσαίshyου κλίτους τον τρούλο και την τεταρτοσφαιρι-κή κάλυψη της κεντρικής κόγχης του ιερού Στη θέση του κατασκευάσθηκαν τρία γοτθικά σταυshyροθόλια υπερυψωμένα (ως προς τον εγκάρσιο θόλο) που αντιστοιχούν στη δυτική κεραία του σταυρού στη θέση του παλαιότερου τρούλου και στην ανατολική κεραία μαζί με την κόγχη του ιερού (πίν 341 β) Έτσι η ημικυκλική εσωτεshyρικά και τρίπλευρη εξωτερικά κάτοψη της κόγshyχης του ιερού (πίν 341 α) μετατράπηκε ψηλότεshyρα σε γοτθική πεντάπλευρη χρησιμοποιώντας τις τρεις πλευρές της και τις δυο της ανατολιshyκής κεραίας του σταυρού σχηματίζοντας έναν θόλο με ακτινωτές νευρώσεις και θολίσκους (πίν 342) Οι νευρώσεις έχουν διατομή απλή ορθογώνια με απότμηση στις γωνίες Οι τοίχοι των σταυροθολίων είναι λεπτότεροι και δημιshyουργούν αντηρίδες στο άνω τμήμα της λιθοδο-μής που εντάσσονται στο πάχος της βυζαντιshyνής Είναι προφανές ότι η μετατροπή της βυζαshy

ντινής μητρόπολης αποσκοπούσε εκτός από την επισκευή της στο να προβάλλει το γοτθικό ύψος στην αρχιτεκτονική του νέου καθεδρικού ναού

Παρότι διασώζονται ελάχιστα στοιχεία του τρούλου όπως τα μαρμάρινα φουρούσια πάνω από τους τέσσερις γωνιακούς πεσσούς που έφεραν τα τέσσερα τόξα και τα γωνιακά σφαιshyρικά τρίγωνα εντούτοις ο Ορλάνδος αποτόλshyμησε τη γραφική του αποκατάσταση107 (πίν 325α)

Οι χαμηλότεροι δόμοι των λιθοδομών της εκκλησίας διαφέρουν ως προς το μέγεθος από τους ψηλότερους της βυζαντινής εκκλησίας και οι βάσεις δύο παραστάδων στην εξωτερική παshyρειά της βόρειας κεραίας του σταυρού και των παλαιότερων ημικυκλικών εσωτερικά και τρί-πλευρων εξωτερικά κογχών στο ιερό1 0 8 οδηγούν στην υπόθεση ύπαρξης προγενέστερου ναού (πίν 325β 341α 341 β) Οι βάσεις των παραshyστάδων μπορούν να οδηγήσουν στη γραφική αναπαράσταση της όψης της βόρειας κεραίας με τοξωτό πλαίσιο και τριγωνική στέγαση ανάshyλογη με άλλα μεσοβυζαντινά μνημεία της Ελλάshyδας 1 0 9 Αντίστοιχη λογικά θα πρέπει να ήταν και η νότια κεραία αν και δεν διατηρούνται κάποια στοιχεία Πιθανώς να καταργήθηκαν στην επόshyμενη φάση Οι μέχρι σήμερα ωστόσο ανασκαφιshyκές διερευνήσεις δεν τεκμηριώνουν την ύπαρξη παλαιότερης παλαιοχριστιανικής βασιλικής110 ενώ τα στοιχεία που βρέθηκαν κατά τις εργαshyσίες διέλευσης των υπογείων δικτύων δείχνουν την πιθανή ύπαρξη δυτικού προνάου ή νάρθηshyκα111 (πίν 341α) Παράλληλα τα ευρήματα της εκκλησίας και της υπόγειας κρύπτης του 11ου αιώνα112 συνηγορούν στην ίδια υπόθεση και τη διάκριση των δύο φάσεων στη βυζαντινή μη-

τρόπολη πριν τη μετασκευή της από τους ιπshyπότες στο α μισό του 14ου αιώνα Για την αρshyχική κάτοψη δεν είναι γνωστά περισσότερα στοιχεία από την κάτοψη της σε πολύ χαμηλό επίπεδο και πιθανώς να είναι ανάλογης τυποshyλογίας με τη δεύτερη Είναι εύλογη ως εκ τούshyτου η υπόθεση ότι η πρώτη μπορεί να ανήκει στον 11ο αιώνα και η δεύτερη μεταξύ του 11ου και των αρχών του 14ου αιώνα

Στη Ρόδο υπάρχουν δύο ακόμη βυζαντινά μνημεία του ίδιου τύπου ο Αγιος Ιωάννης στο κάστρο της Λίνδου ίσως του 13ου αιώνα1 1 3 και το Ντεμιρλί τζαμί στη μεσαιωνική πόλη της Ρόshyδου του 14ου αιώνα1 1 4 Και οι δύο αυτές εκκληshyσίες είναι πιθανώς μεταγενέστερες της Παναshyγίας του Κάστρου και προφανώς επηρεάσθηshyκαν από αυτή Κοινά στοιχείο και των τριών είshyναι η πεσσοστοιχία το μεσαίου κλίτους αντί του τύπου του τετρακιόνιου σταυροειδούς εγshyγεγραμμένου ναού ο οποίος χρησιμοποιήθηκε ευρύτατα σε όλο το Βυζάντιο και μοναδικό παshyράδειγμα του του 10ου αιώνα βρίσκεται σε ερείπια ανασκαφής του λόφου της Φιλερήμου της Ρόδου1 1 5 Η αύξηση του μήκους της μητρόshyπολης της Ρόδου επιτεύχθηκε για προφανείς λειτουργικούς λόγους με ένα επιπλέον ζεύγος πεσσών στη δυτική κεραία Το ίδιο μιμήθηκαν και οι δύο άλλες μεταγενέστερες εκκλησίες

Η σύγκριση του τελικού όπως διαμορφώθηshyκε τύπου με τη γοτθική προσθήκη της Παναshyγίας του Κάστρου με άλλα μνημεία είναι αδύshyνατη Το υπερυψωμένο κεντρικό κλίτος με τα γοτθικά σταυροθόλια έχει οπωσδήποτε δυτικές επιδράσεις και συγγενεύει με αρκετά μνημεία της Συρίας της Κύπρου και της Κρήτης116 Η απλούστευση χαρακτηρίζει και αυτή την επέμshyβαση που δικαιολογείται ως επαρχιακή πόλη αλλά και γενικά το κινστερκιανό πνεύμα των ιπποτικών μνημείων της Ρόδου

Η Παναγία του Κάστρου αποτελεί το πα-

λαιότερο παράδειγμα άμεσης αλληλεπίδρασης των βυζαντινών και γοτθικών μορφολογικών στοιχείων στη Ρόδο Μοναδικό από άποψη διαshyκοσμητικού πλούτου μορφολογικό στοιχείο βυshyζαντινής παράδοσης που διατηρείται είναι το τρίλοβο παράθυρο της κεντρικής κόγχης του ιεshyρού της βυζαντινής μητρόπολης (πίν 343) Τα τρία ισοϋψή ημικυκλικά ανοίγματα πλαισιώνοshyνται από ημικυκλική αψίδα με δύο εσοχές Οι αμφικιονίσκοι που τα χωρίζουν φέρουν κο-λουροπυραμιδοειδή επιθήματα117

Η ημικυκλική πόρτα στη βόρεια είσοδο πιshyθανώς προέρχεται από μετασκευή της παλαιόshyτερης κατά τη μετατροπή της βυζαντινής μηshyτρόπολης σε καθεδρικό ναό της λατινικής αρshyχιεπισκοπής της Ρόδου στις αρχές του 14ου αιshyώνα (πίν 344) Το τόξο της έχει διπλή εσοχή η εσωτερική της οποίας είναι κυκλικής διατομής Εξωτερικά πλαισιώνεται με απλή ανάγλυφη laquoπριονωτήraquo διακόσμηση ασυνήθιστη στη Ρόδο

Τα δίλοβα ημικυκλικά παράθυρα στο βόρειο και το νότιο τύμπανο ίσως να είναι και αυτά μετασκευή παλαιότερων βυζαντινών Οι εσοχές των ημικυκλικών κογχών μέσα στις οποίες εντάσσονται τα δίλοβα παράθυρα προδίδουν τη βυζαντινή τους προέλευση Η διακόσμηση όμως με laquoπριονωτήraquo ταινία λαξευμένη στην εξωτερική παρειά της ημικυκλικής κόγχης του βόρειου τυμπάνου είναι όμοια με την αντίστοιshyχη της προηγούμενης θύρας και των κυκλικών φεγγιτών που διανοίχθηκαν προφανώς στις πλάγιες πλευρές της κεντρικής κόγχης του ιεshyρού κατά την ιπποτική επέμβαση όπως δείχνει ο τρόπος δόμησης τους (πίν 345α) Η διακόshyσμηση αυτή συναντάται πιο συχνά σε γοτθικά μνημεία της δυτικής Ευρώπης και ιδιαίτερα της Αγγλίας όπως στον καθεδρικό ναό του Κα-ντέρμπορι118 είτε σε περιφερειακά κέντρα της δυτικής αρχιτεκτονικής όπως σε τόξα και θυ-ρώματα των Αγίων Τόπων και της Κύπρου1 1 9

Η laquoπριονωτήraquo διακόσμηση συναντάται σπαshyνίως στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική της Ελλάδας όπως κατά την περίοδο της φραγκοshyκρατίας με προφανείς δυτικές επιρροές120 Το δίλοβο παράθυρο της δυτικής όψης βρίσκεται στο άνω τμήμα του δυτικού τυμπάνου του αντίshyστοιχου σταυροθολίου του κεντρικού κλίτους ψηλότερα από το τύμπανο της προηγούμενης βυζαντινής κεραίας και χρονολογείται επομέshyνως στην ίδια ιπποτική επισκευή των αρχών του 14ου αιώνα (πίν 345β) Οι διατομές εξάλshyλου των λαμπάδων των ημικυκλικών παραθύshyρων φέρουν γωνιακή απότμηση ενώ η εσωτερι-κή τους πλευρά καλύπτεται από ενιαίο χαμηshyλωμένο τόξο στοιχεία που συνηγορούν στη δυshyτική τους προέλευση

Τα μορφολογικά στοιχεία γοτθικής αρχιτεshyκτονικής είναι περισσότεραmiddot και αυτά όμως παshyραμένουν φτωχά ως προς τον γλυπτικό διάκοshyσμο Η δυτική όψη της Παναγίας του Κάστρου πλήρως μετασκευασμένη κατά την ιπποτοκρα-τία έχει επίπεδη μορφή αντεστραμμένου Τ (πίν 346) Η ιπποτική κεντρική είσοδος με χαμηλωshyμένο τόξο είναι συνηθισμένη στη Ρόδο (πίν 347α 347β) Είχε σύνθετη διατομή και για άγνωστους λόγους αντικαταστάθηκε με μία απλούστερη laquoβυζαντινίζουσαraquo κατά τη διάρshyκεια των ιταλικών επεμβάσεων το 1940121 Η ορshyθογώνια υπέρθυρη κόγχη με εξέχον πλαίσιο σύνθετης διατομής εντυπωσιάζει με το μέγεθος της και δίνει ένα ιδιαίτερο στυλ στην εξωτερική εμφάνιση της εκκλησίας Ανάλογη κόγχη έφερε

και η κεντρική είσοδος του παλατιού του μεγάshyλου μαγίστρου που περιελάμβανε τα οικόσημα του μεγάλου μαγίστρου Heacutelion de Villeneuve

και του πάπα Ιωάννη XXII στις αρχές του 14ου αιώνα Τα ίδια οικόσημα έφερε και η Παναγία του Κάστρου122 κάτι που δείχνει ότι και η διαshyμόρφωση της όψης της θα πρέπει να είναι της ίδιας εποχής123 Παρόμοιες διαμορφώσεις παshyρουσιάζουν και όψεις κτιρίων στην Ισπανία όπως πχ στο Caceres Δεν διατηρούνται τμήshyματα της ζωγραφικής σύνθεσης της τοιχογραshyφίας που πλαισίωνε παρά μόνο λίγα ίχνη αλλά είναι βέβαιη η εντύπωση που θα προκαλούσε με τα χρώματα και το μέγεθος της

Τα οξυκόρυφα παράθυρα των τυμπάνων στη νότια και τη βόρεια όψη στο ιερό και των σταυροθολίων είχαν σύνθετη διατομή και ήταν δίλοβα με υαλοστάσια του 15ου αιώνα 1 2 4 Τα οξυκόρυφα παράθυρα αντικατέστησαν παλαιόshyτερα όπως φάνηκε κατά τις εργασίες του 1940 όταν αποκαλύφθηκε τμήμα προγενέστερου δί-λοβου παραθύρου με ημικυκλικά τόξα στο νόshyτιο τύμπανο του δυτικού σταυροθολίου ανάλοshyγου με άλλα δίλοβα παράθυρα της αρχικής ιπshyποτικής επέμβασης των αρχών του 14ου αιώshyνα 1 2 5 (πίν 348α)

Στη χαμένη πια εκκλησία του αγίου Ιωάννη η αετωματική απόληξη της δυτικής όψης υπαshyγορευόταν από την ξύλινη στέγη και περιείχε την κεντρική είσοδο έναν κυκλικό φεγγίτη στο άνω τμήμα και δύο παράθυρα εκατέρωθεν Η

κεντρική είσοδος ήταν οξυκόρυφη με σύνθετη διατομή και πλαισιωνόταν από γείσο ειδικής διατομής με κλίση προς τα κάτω φυτικές διαshyκοσμήσεις τριγωνική απόληξη και γλυπτό αν-θέμιο στην κορυφή Το γείσο χωρίς τις φυτικές διακοσμήσεις διέτρεχε όλη την εκκλησία στη βάση των παραθύρων ξεκινώντας από τη γένεshyση του τόξου του θυρώματος Το θύρωμα αποshyτελούσε απλουστευμένη μορφή αντίστοιχων θυ-ρωμάτων των ναών της Δύσης126 αλλά και της Κύπρου 1 2 7 Ο κυκλικός φεγγίτης της ίδιας όψης αλλά και ο αντίστοιχος της ανατολικής διέθεshyταν σύνθετη γοτθική διακόσμηση σε μορφή Χ και τριφυλλόσχημα ανοίγματα ενδιάμεσα όπως δείχνουν οι γκραβούρες του Rottiers128

(πίν 330α) Τα τόξα των παραθύρων μετά από έρευνα και μελέτη φαίνεται ότι ήταν ελαφρά οξυκόρυφα και όχι ημικυκλικά όπως παρουshyσιάσθηκαν από τον Rottiers και επικράτησε να θεωρούνται στη συνέχεια129 Το προστατευτικό γείσο των παραθύρων είχε σύνθετη διατομή με καμπύλο εξωρράχιο έφθανε μέχρι τη γένεση των τόξων και περιέτρεχε όλη την εκκλησία Αντίστοιχη επίστεψη παρουσιάζεται σε πολλά παραδείγματα θυρωμάτων και παραθύρων της Ρόδου1 3 0 όπως και στην Κρήτη131 την Κύπρο 1 3 2

και τους Αγίους Τόπους 1 3 3 εκτός φυσικά από τη Λύση

Τα παράθυρα περιείχαν υαλοστάσια -δύο από τα οποία παρουσίασε ο Rottiers (XXXVII)- με απλή διακόσμηση και τα οικόσηshyμα των μμ Fluvian (1421-1437) στο ένα και Orsini (1467-1476) στο άλλο τα οποία τους συνδέουν με πιθανές επεμβάσεις στην εκκληshyσία1 3 4 Δείχνουν επίσης ότι διασώθηκαν από τις δύο πολιορκίες των Τούρκων (του 1480 και του 1522) αφού διατηρήθηκαν μέχρι τον 19ο αιώshyνα

Η βόρεια είσοδος θα πρέπει να ήταν επίσης οξυκόρυφη και να διέθετε τριγωνική επίστεψη από γείσο όπως διακρίνεται σε γκραβούρα του Flandin135 (πίν 340α 348β) ενώ η νότια θα πρέshyπει να είχε ορθογώνια μορφή με πρέκι σύνθετης ιπποτικής διατομής από οριζόντιο τόξο (πίν 349α) Η πόρτα φαίνεται ότι αποτελεί μεταγεshyνέστερη ιπποτική επέμβαση από τον τρόπο καshyτασκευής έχοντας μειώσει για τον λόγο αυτό το ύψος του αρχικού παραθύρου1 3 6 Η αντίστοιχη οξυκόρυφη θύρα που παρουσίασε ο Rottiers δεν μοιάζει αληθοφανής137

Μια σύγχρονη μορφολογική απόδοση του Αγίου Ιωάννη αποτελεί η σημερινή εκκλησία του Ευαγγελισμού στο Μανδράκι της Ρόδου που κτίστηκε το 1924-1925 από τους Ιταλούς με αρχιτέκτονα τον Florestano di Fausto βασισμέshyνη στα σχέδια του Rottiers138 (πίν 349β)

Ο εσωτερικός χώρος όπως τον παρουσιάζει η γκραβούρα που δημοσίευσε ο Rottiers φαίνεshyται ιδιαίτερα ελκυστικός με τις δύο τοξοστοι-χίες τους κυλινδρικούς κίονες και τα κιονόshyκρανα αρχιτεκτονικά μέλη της αρχαιότητας σε δεύτερη χρήση τα οξυκόρυφα τόξα και τους ενshyδιάμεσους κυκλικούς φεγγίτες (πίν 328β) Ήταν πλαισιωμένος από την ξύλινη ημικυλιν-δρική οροφή διακοσμημένη με φατνώματα και άστρα και φωτισμένος από τα μεγάλα οξυκόρυshyφα παράθυρα και τους φεγγίτες139 Το δάπεδο από πωρόπετρες και μαρμαρόπετρες διέκοπταν επιτάφιες πλάκες προσωπικοτήτων της ιπποτο-κρατίας μάρτυρες της ιστορίας του μνημείου και του τόπου

Ξεχωριστά μορφολογικά στοιχεία διέθεταν το εγκάρσιο κλίτος και η τετράπλευρη κόγχη του ιερού Τα ανατολικά παράθυρα ήταν δίλοshyβα πλαισιωμένα από οξυκόρυφα τόξα ανάλοshyγα με της Παναγίας του Κάστρου Η απεικόνιshyση του Rottiers διέσωσε την ιδιαίτερη διακόshyσμηση του κεντρικού παραθύρου της κόγχης του ιερού Από την άλλη διακόσμηση του καθοshyλικού ο Rottiers παρουσίασε ένα ξυλόγλυπτο έπιπλο του ιερού140 το πλαίσιο κόγχης οικοσή-μου του παρεκκλησίου ενός εκ των μμ DAubusson ή DAmboise141 και την επιδαπέδια ταφική σύνθεση του μμ Del Carretto142 (πίν 330β)

Αντίστοιχη με τις κύριες όψεις των δύο άλshyλων εκκλησιών φαίνεται να ήταν και εκείνη της Παναγίας του Μπούργκου (πίν 350α) η οποία σήμερα δεν είναι ορατή από τις μεταγενέστερες

προσθήκες κατοικιών όπως και η ανατολική όψη Ελάχιστα είναι τα στοιχεία που διατηρούshyνται και από τις δύο άλλες όψεις Τα υπάρχοshyντα στοιχεία όμως έδωσαν τη δυνατότητα της γραφικής τους αποκατάστασης Η απόληξη προς τα άνω των όψεων της εκκλησίας ακολουshyθούσε την οξυκόρυφη όψη των τυμπάνων των σταυροθολίων Υπάρχει μεγάλη πιθανότητα να διατηρείται η εξωτερική όψη της κύριας εισόshyδου πλάτους 250 μ και ύψους 365 μ της οποίας είναι ορατή μόνο η εσωτερική μορφή (πίν 350β) Είναι ελαφρά οξυκόρυφη με περίshyτεχνη σύνθετη διατομή και πλασιωνόταν εξωshyτερικά πιθανότατα από τριγωνικό οξυκόρυφο γείσο σύνθετης διατομής πάνω από τη γένεση του τόξου που διέτρεχε όλη την όψη εκατέρωshyθεν (πίν 35 1α) Είναι ανάλογο με το θύρωμα του Αγίου Ιωάννη (πίν 330α) όπως και ο κυshyκλικός φεγγίτης του δυτικού τυμπάνου του σταυροθολίου του κεντρικού κλίτους του οποίου δεν διατηρήθηκε η διακόσμηση Αντίshyστοιχοι ρομβοειδείς φεγγίτες υπήρχαν στα τύshyμπανα των σταυροθολίων των πλάγιων κλιτών στην ίδια όψη ενώ χαμηλότερα υπήρχε ελαφρά οξυκόρυφη κόγχη με σύνθετη διατομή η οποία προοριζόταν πιθανώς για κάποιες τοιχογραshyφίες143 (πίν 351β) Δεν διατηρήθηκε κάποιο ίχνος αντηρίδας πάνω στη δυτική όψη με τονιshyσμό των οριζόντιων και όχι των κάθετων στοιshyχείων Ως εκ τούτου η αρχιτεκτονική της διαshyφέρει από την υπόλοιπη εκκλησία που χαραshyκτηρίζεται από τις ψηλές αντηρίδες και τα ψηλά οξυκόρυφα παράθυρα (πίν 351γ) Έγινε δυνατή η γραφική αποκατάσταση της βόρειας

και νότιας όψης της αρχικής τουλάχιστον εκshyκλησίας παρά τον μικρό αριθμό των διατηρηshyμένων μορφολογικών της στοιχείων Βρέθηκε έτσι η μορφή των οξυκόρυφων παραθύρων σύνθετης διατομής από τα οποία δεν διατηρείshyται κανένα ολόκληρο (πίν 352α) ενώ η νότια οξυκόρυφη είσοδος διατηρεί την αρχική της μορφή Έγινε επίσης εφικτή η γραφική αποκαshyτάσταση της βόρειας μεταγενέστερης ορθογώshyνιας πύλης με σύνθετη διατομή καθώς επίσης και οι όψεις του νοτιοδυτικού και νοτιοανατοshyλικού παρεκκλησίου144 Έχουν χαθεί τα υαλοshyστάσια (vitraux) και η πιθανή γλυπτική διακόshyσμηση των τυμπάνων των τόξων των παραθύshyρων εκτός από δύο παραδείγματα του νοτιοαshyνατολικού παρεκκλησίου που έχουν απλή τρι-φυλλόσχημη μορφή

Η ανατολική όψη διατηρεί αντίθετα περισshyσότερα αυθεντικά μορφολογικά στοιχεία των οξυκόρυφων παραθύρων της με σύνθετη διατοshyμή και μεγάλο ύψος τουλάχιστον στην εσωτεshyρική πλευρά τους (πίν 352β) Μόνο τα τρία παshyράθυρα της κεντρικής κόγχης είχαν υποστεί ποικίλες αλλοιώσεις κατά την ιταλική αποκαshyτάσταση μετατρέποντας τη μορφή τους από οξυκόρυφη σε ημικυκλική ενώ επεμβάσεις της περιόδου της τουρκοκρατίας είχαν αλλοιώσει την εξωτερική τους μορφή Οι εργασίες όμως καθαίρεσης των πρόσθετων κατοικιών και επιshyσκευής των υπολειμμάτων της εκκλησίας κατά την ιταλική περίοδο οδήγησαν στην αποκατάshyσταση της ανατολικής πτέρυγας του ιερού εσωshyτερικά συμβάλλοντας στην αναγνώριση του μνημείου Οι εργασίες αυτές οδήγησαν και στην

αποκατάσταση των λίγων κογχών που είχαν τα παραπάνω παρεκκλήσια145 Πρόσφατα ολοκληshyρώθηκε και η αποκατάσταση όλων των παραθύshyρων σε αυτά146

Οι φυτικές ανάγλυφες διακοσμήσεις στα επίκρανα των τόξων και των νευρώσεων των σταυροθολίων που διατηρούνται στην εσωτεshyρική πλευρά πάνω στην ανατολική (πίν 353α) και δυτική όψη (πίν 353β) της εκκλησίας αν και απλουστευμένες μορφές δυτικών επιρροών προκαλούν ιδιαίτερη προσοχή Κιονόκρανα με ανάλογη διακόσμηση συναντώνται στην κεντριshyκή Γαλλία όπως στον καθεδρικό ναό της Reims147 αλλά και στην Κύπρο όπως στην Αγία Σοφία Λευκωσίας και στο μοναστήρι της Πελ-λαπαίδος1 4 8 Αξιόλογα μορφολογικά στοιχεία είναι επίσης τα κιονόκρανα των κυλινδρικών κιόνων σύνθετης κοιλόκυρτης διατομής149 (πίν 333β 353γ 354α) οι διακοσμήσεις με τον ροδίshyτικο laquoπλοχμόraquo και φυτά των φουρουσιών των νευρώσεων των σταυροθολίων που αποτελούν τμήματα κυλίνδρου του νοτιοανατολικού παshyρεκκλησίου αλλά και αυτών που βρέθηκαν στο χώρο της εκκλησίας καθώς και οι διακοσμημέshyνοι ρόδακες των κλειδιών των ακτινωτών νευshyρώσεων των θόλων των κογχών του ιερού150

Η αίσθηση πάντως μιας εσωτερικής ανάταshyσης και ελαφρότητας δημιουργείται ακόμη από τη γοτθική αρχιτεκτονική του μνημείου (πίν 353γ 354α) παρά το μικρό τμήμα του που διαshyτηρείται σήμερα ενώ είναι βέβαιο ότι αποτέλεσε πρότυπο για την εξέλιξη της εκκλησιαστικής αρshyχιτεκτονικής στα Δωδεκάνησα τον 18ο αιώνα

Η δυτική προέλευση των Ιπποτών του Αγί-

ου Ιωάννη και οι ανατολίτικες επιρροές που δέshyχθηκαν στο πέρασμα τους από τους Αγίους Τόshyπους και την Κύπρο σε συνδυασμό με τη βυζαshyντινή τοπική παράδοση συνθέτουν τους βασιshyκούς παράγοντες που επέδρασαν στη δημιουρshyγία και την ανάπτυξη της ροδίτικης αρχιτεκτοshyνικής την περίοδο 1310-1522 Η συμβίωση Λαshyτίνων και Ελλήνων για μεγάλο χρονικό διάστηshyμα οδήγησε στην αφομοίωση και αλληλεπίδραshyση στις μορφές της εκκλησιαστικής αρχιτεκτοshyνικής

Η δημιουργία ενός ιδιόρρυθμου υστερογοτ-θικού -και στη συνέχεια αναγεννησιακού- τοshyπικού στυλ στα μορφολογικά στοιχεία των εκshyκλησιών της Ρόδου όπως θυρώματα παράθυshyρα και κόγχες το οποίο συνδυάζει στοιχεία από τη βυζαντινή και τη γοτθική αρχιτεκτονική καθιερώνεται σταδιακά τον 15ο αιώνα 1 5 1

Η επιβ ίωη αρχιτεκτονικών μορφών κατά τους δύο επόμενους αιώνες (1522-1750) στη

Λίνδο και τα Τριάντα στην Πάτμο στη Λέρο και σε άλλα νησιά της Δωδεκανήσου αλλά και στις Κυκλάδες152 θα οδηγήσει στη διατήρηση των τεχνικών αυτών Με αυτόν τον τρόπο μποshyρεί να εξηγηθεί η αναβίωση όχι μόνο μορφολοshyγικών στοιχείων αλλά και αρχιτεκτονικών τύshyπων εκκλησιών με την δημιουργία laquoδωδεκανηshyσιακούraquo τύπου τρίκλιτων και μονόκλιτων βασιshyλικών στεγασμένων από γοτθικά σταυροθόλια με νευρώσεις σε όλα τα Δωδεκάνησα (πίν 354β) και τη Μικρά Ασία από το 1750 έως τον 20ό αιώνα που επιβεβαιώνει τη σημασία της εκκλησιαστικής ιπποτικής αρχιτεκτονικής της Ρόδου153 Τα μορφολογικά διακοσμητικά στοιshyχεία της ιπποτικής Ρόδου δεν παρέλειψαν να μιμηθούν και οι Ιταλοί με ενδιαφέροντα παραshyδείγματα εκλεκτικής αρχιτεκτονικής στη Ρόδο κυρίως και τα Δωδεκάνησα κατά την εποχή της ιταλοκρατίας (1912-1943)154

Large Hospitaller churches on Rhodes Our Lady of the Castle St John of the Collachio Our Lady of the Burgh

Giorgos Dellas

The foundation stone of the conventual church of St John of the Hospital was laid on the saints feast day the 24th of June 1310 The document signed by pope John XXII on 1 March 1322 confirms that Ihe Byzantine cathedral of Our Lady of the Castle in Rhodes is the same church as the then in use cathedral of the Latins The construction of Our Lady of the Burgh on the other hand is placed between 1310 and 1346 Their location in the medieval town reflects their respective roles the coventual church of St John in the heart of the Orders laquoconventraquo -the western fortified enclave of the Collachio- opposite the palace of the Grand Master the cathedral of Our Lady of the Castle at the eastern part of the Collachio and Our Lady of the Burgh at the marketplace of the lay part of the town

The conversion of the Byzantine cathedral of Our Lady of the Castle -a three-aisled cross-inscribed domed building- into a basilical structure with a cross-vaulted central aisle is placed between 1319 and 1334 During the Ottoman period (1522-1912) and for most of the Italian occupation (until World War II) the building operated as a mosque and was known as Kantouri Djami In the war years the Italian administration endeavoured to restore the church which in recent years has been a venue for cultural events

In the Ottoman period St John of the Collachio served as the laquoMain Mosqueraquo but in 1856 a neglected powder magazine underneath its belfry was struck by lightning and exploded destroying the church Afterwards the gutted site was banked up and a large neoclassical school was raised there in 1876 In 1989 archaeological excavation brought to light the remains of the devastated church

In its two centuries as a place of worship Our Lady of the Burgh received several additions and underwent modifications An engraving of 1828 shows the church in ruins in the 19th and early 20th century six houses were built upon those ruins The Italians pulled down the housing and restored part of the church in the 1930s In 1955 the Gate of the Virgin was opened to connect Alhadeff Street with the port and the church was split into two henceforth to become known as the laquosplit churchraquo In 1994 works for the installantion of new drains provided the opportunity to investigate and partially restore the church making it whole once more Since 1997 the site is open to visitors and is also used for open-air events

Of these three examples of gothic ecclesiastical architecture on Rhodes Our Lady of the Burgh is the most representative The church was a three-aisled timber-roofed basilica with twin colonnades The sanctuary consists of three five-sided apses and the roof was carried on gothic cross-vaults with ribs of composite cross-section Externally there were buttresses on all sides except the western facade

The conventual church of St John was also a three-aisled timber-roofed basilica with twin colonnades The central aisle bore a coffered timber laquowagonraquo vault which supported a ridge roof The transverse aisle consisted of three pointed cross-vaults corresponding to the three divisions of the nave and was lower than the latter The sanctuary was square in plan possibly influenced by the architecture of the Cistercian Order

Our Lady of the Castle underwent alterations that would bring this Byzantine edifice closer to

gothic architectural aesthetics Its early Hospitaller phase is marked by simplified forms such as the arched windows of Byzantine influence The cornices pointed windows and the main entrance with the dropped arch on the western facade (replaced by the Italians with a semicircular arch) belong to a second Hospitaller phase

A feature common to the three churches is the absence of buttresses and strong vertical elements on the west side Unfortunately only in Our Lady of the Castle is the western facade accessible today Its scenic presence in the form of a reverse Τ and the large rectangular frame in the centre above the main entrance are impressive The pediment-like upper part of the western side of the destroyed church of St John was a consequence of the ridge roof The pointed main entrance had a gable-like dripstone capped by a sculptured palmette underneath a circular window The west side of Our Lady of the Burgh today concealed behind accretions of later housing seems to have been similar Plain flat surfaces and decorative horizontal cornices are features common to all three monuments To the writers knowledge this style appears only in Italy

The churches just described have exercised a strong influence in Rhodes and the other Dodecanese islands particularly in the 18th and 19th centuries which saw the emergence of a special laquoDodecanesianraquo architectural type

ίσως να ήταν ο τελευταίος χριστιανός που είχε εισέλθει σε αυτό φαίνεται να επαληθεύθηκε55 Λίγα χρόνια μετά το 1856 ανατινάχθηκε και οι μόνες απεικονίσεις που έχουμε από το εσωτεριshyκό του και τις διακοσμήσεις είναι αυτές που περιέχονται στον κατάλογο του5 6 Οι πληροφοshyρίες για την έκρηξη στην πυριτιδαποθήκη του καμπαναριού από κεραυνό και οι περιγραφές για τη μεγάλη καταστροφή του μνημείου και της συνοικίας εκτός από το θανατικό που έσπειρε57 πλαισιώνονται από απεικονίσεις που δείχνουν παραστατικά το μέγεθος της καταshyστροφής58

Τα ερείπια θα πρέπει να λεηλατήθηκαν συshyστηματικά όπως φάνηκε από την ανασκαφή αλλά και από τα ευρήματα που υπάρχουν στα μουσεία του Cluny και της Ρόδου και τα τεμάshyχια σε δεύτερη χρήση (spolia) που χρησιμοποιshyήθηκαν στα γύρω μνημεία59

Πάνω στα συντρίμια η τούρκικη διοίκηση έκτισε λίγα χρόνια αργότερα το 1876 ένα νεοshyκλασικό σχολείο αρχιτεκτονικό κόσμημα της πόλης της Ρόδου που κινδυνεύει σήμερα να καshyταρρεύσει και έχει άμεση ανάγκη αναστηλωτιshy

κών επεμβάσεων Η διαμόρφωση της αυλής και του περιβάλλοντος χώρου του φαίνεται ότι ολοκληρώθηκε το 188560

Κατά τη διάρκεια των ανασκαφικών διερευshyνήσεων από την ιταλική διοίκηση με τον Pietro Lojacono μεταξύ των ετών 1932-1934 ήρθαν στο φως αρκετά στοιχεία που τον οδήγησαν στη γραφική αναπαράσταση του μνημείου61 Μια νεροποντή τον Νοέμβριο του 1989 προξέshyνησε την κατάρρευση μεγάλου τμήματος του ανατολικού μανδρότοιχου του σχολείου και έτσι ξεκίνησε μια συστηματική ανασκαφή που έφερε στο φως ότι απέμεινε από την εκκλησία του αγίου Ιωάννη τα γύρω από αυτήν κτίσμαshyτα και τμήμα της νότιας οχύρωσης του βυζαντιshyνού κάστρου (και μετέπειτα Κολλάκιου)62 (πίν 332α)

Η διαμόρφωση του κοινοβιακού ναού του αγίου Ιωάννη και της ευρύτερης περιοχής μεταshyξύ του παλατιού του μεγάλου μαγίστρου και του τζαμιού του Σουλεϊμάν καθώς και η αποshyκατάσταση του νεοκλασικού σχολείου με ένταshyξη νέας χρήσης συμβατής με τον χαρακτήρα του χώρου θα παίξει καθοριστικό ρόλο στην

ανάδειξη του63 (πίν 332β) Χαρακτηριστικό παράδειγμα ένταξης στη

σύγχρονη ζωή της πόλης αποτελεί η πρόσφατη διαμόρφωση των ερειπίων της εκκλησίας της Παναγίας του Μπούργκου ως κοινόχρηστος χώρος ειδικών πολιτιστικών εκδηλώσεων ελεύθερος στο κοινό (πίν 333α 333β)

Η πρώτη γραπτή αναφορά που σχετίζεται με την Παναγία του Μπούργκου συναντάται στον Bosio όταν με την ευκαιρία του θανάτου του μμ Heacutelion de Villeneuve το 1346 κάνει μνεία των σημαντικότερων έργων του με πρώτη την laquoωραιότατηraquo (bellissima) εκκλησία στην πόλη ή το μπούργκο της Ρόδου (nella cittagrave) και όχι στο κάστρο της αφιερωμένη στην Παναγία (della gloriosa Vergine Maria)64

To πιο laquoχειροπιαστόraquo στοιχείο για τη χροshyνολόγηση του μνημείου είνα τα υπολείμματα τοιχογραφίας που είχαν δει ο Rottiers65 στις αρχές του 19ου αιώνα και οι Gabriel και Balducci66 στις αρχές του 20ού και σήμερα ελάshyχιστα διακρίνονται στη νοτιοδυτική γωνία του

(πίν 334α) Η τοιχογραφία περιείχε οικόσημα των πρώτων μμ της Ρόδου Villaret (1309-1319) Villeneuve (1319-1346) Gozon (1346-1353) και Corneillan (1353-1355) και οδηγεί στην υπόθεση ότι ο ναός κατασκευάσθηκε το α μισό του 14ου αιώνα Το μέγεθος του επιβάλλει μια μεγάλη χρονική διάρκεια στην κατασκευή του γεγονός σύνηθες σε όλους τους γοτθικούς καθεδρικούς ναούς ενώ απαιτεί και μεγάλες δαπάνες που δικαιολογούν καθυστερήσεις για την εξεύρεση των χρημάτων Στην ίδια χρονοshyλόγηση καταλήγει και ο Balducci μετά και την ανάλυση με συγκριτική μέθοδο του τρόπου δόshyμησης και της γλυπτικής διακόσμησης του μνηshyμείου67

Η εκκλησία της Παναγίας του Μπούργκου φαίνεται ότι αποτελούσε μέρος ενός μεγαλύτεshyρου ιδρύματος με κτήματα σπίτια και νοσοκοshyμείο όπου υπηρετούσαν οι αδελφοί του Τάγμαshyτος όπως μας πληροφορούν δύο έγγραφα του 134668 και του 134969 Σε μεταγενέστερο έγγραshyφο του 1437 αναφέρεται ένας laquoμεγάλος κήπος

της πλατείαςraquo (megalo quippo platea) και σπίshyτια (διώροφα και μονώροφα) της δικαιοδοσίας της εκκλησίας της Παναγίας στο μπούργκο της Ρόδου που επιβεβαιώνουν το γεγονός70

Πράγματι μέχρι σήμερα διατηρείται στα νόshyτια και σε επαφή με την εκκλησία ένας ελεύθεshyρος χώρος που χρησιμεύει ως δημοτικό πάρκο γνωστό ως laquoπάρκο Αλχαδέφraquo χώρος που δεν έχει κτιστεί ποτέ σύμφωνα με δοκιμαστικές ανασκαφικές διερευνήσεις Ίσως ο ίδιος χώρος αποτελεί και τον μεσαιωνικό laquoμεγάλο κήπο της πλατείαςraquo7 1 (πίν 334β)

Επίσημα ως εκκλησία της Παναγίας του Μπούργκου αναφέρεται συχνά το 136372 το 138273 το 143274 το 143575 το 145376 το 151277

και το 152278 Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάshyζουν οι επωνυμίες της εκκλησίας της Παναγίας στο Μπούργκο με διαφορετικά επίθετα όπως Παναγία του Ελέους (Beata Maria Misericordia Burgi Rodi)79 ενώ προβλήματα δημιουργούν στην ταύτιση τους με τα σημερινά μνημεία της

πόλης οι πληροφορίες για εκκλησία της laquoΠαναshyγίας της Μητρόποληςraquo στο μπούργκο της Ρόshyδου ή Beata Maria de Metropoli για την ορθόshyδοξη μητρόπολη δηλαδή

Η προσθήκη έξι αλλεπάλληλων ταφικών πιshyθανώς παρεκκλησίων προς τα νότια και η ένταshyξη επτά τάφων με ταφικές κόγχες στο βόρειο και μιας κόγχης στον δυτικό τοίχο της εκκληshyσίας της Παναγίας του Μπούργκου δείχνει την έντονη παρουσία του μνημείου στη ζωή της πόshyλης της Ρόδου (πίν 335) Η εύρεση μέσα σε τάφο στο δεύτερο από δυτικά παρεκκλήσιο δίshyπλα στη νότια είσοδο της εκκλησίας ενός οικο-σήμου της οικογένειας του μμ Pierre de Corneillan (1353-1355) και τμήματος επιγραφής με χρονολογία που ανάγεται στο 1377 μέσα σε τάφο του βόρειου τοίχου δείχνουν ότι οι επεμshyβάσεις αυτές άρχισαν ήδη από τον 14ο αιώνα Η επιτύμβια πλάκα εξάλλου του γιου του Ιωάνshyνη βαρόνου της Μόρφου (διαστ 067x158 μ) που βρέθηκε στον χώρο της εκκλησίας κατά την

ιταλοκρατία και εκτίθεται σήμερα στο Αρχαιοshyλογικό Μουσείο στο ιπποτικό νοσοκομείο της Ρόδου έχει χρονολογία 1365-1368 και προέρχεshyται πιθανότατα από κάλυμμα αρκοσολίου δίshyπλα στη βόρεια είσοδο Σε ομαδικό τάφο στο νοτιότερο κεντρικό παρεκκλήσιο βρέθηκε θηshyσαυρός με νομίσματα εκ των οποίων τα πιο πρόσφατα ανήκουν στην περίοδο των μμ Fabrizio del Carretto (1513-1521) και των σουλshyτάνων Βαγιαζήτ και Σελήμ (1480-1520) Ο τρόshyπος της βιαστικής ομαδικής ταφής σαράντα πεshyρίπου ατόμων και η ένδειξη ότι οι σκελετοί ανήκουν σε νεαρά άτομα οδηγούν στην ερμηshyνεία ότι οφείλεται σε αιφνίδιο θάνατο σε ταshyραγμένη περίοδο και θα μπορούσε να αποδοθεί στην πολιορκία της πόλης από τους Τούρκους το 152281 Αναφέρεται εξάλλου ότι στο παρεκshyκλήσιο του αγίου Βερναρδίνου στην Παναγία του Μπούργκου Δεν είναι εύκολο να προσδιοshyρισθεί ακριβώς το παρεκκλήσιο του αγίου Βερshyναρδίνου όπου ενταφιάσθηκε ο μεγάλος com-mandeur Fra Gabriel de Pommerol κατά τη διάρshyκεια της πολιορκίας του 152282

Πολλές πληροφορίες αντλούμε από τις μιshyκρογραφίες του Caoursin του 1483 όπου η Παshyναγία του Μπούργκου εμφανίζεται επανειλημshyμένα και ιδιαίτερα σε εκείνη που ο μμ Pierre dAubusson συζητά με τους ιππότες στην Οβριακή μπροστά από την εκκλησία (πίν 336α) Στις τρεις κόγχες του ιερού γίνονται αντίστοιχα τρεις λειτουργίες συγχρόνως με άλshyλες δύο στα δύο παράλληλα προς τα νότια παshyρεκκλήσια της εκκλησίας Η βορεινή πύλη μεγεshyθύνεται προκειμένου ο ζωγράφος να παρουshyσιάσει τα γεγονότα μέσα στην εκκλησία και τις προσευχές των πιστών για την αίσια έκβαση της πολιορκίας Η πύλη αυτή είναι μεταγενέστερη επέμβαση σε σχέση με την κατασκευή της εκκληshyσίας και η ανατολική παραστάδα της στηρίζε-

ται πάνω σε προγενέστερο τάφο που κατήργηshyσε στο τρίτο από δυτικά σταυροθόλιο όπως φάνηκε κατά τις πρόσφατες εργασίες Η διάshyνοιξη της συνδυάζεται με τις αλλαγές στην ποshyλεοδομική οργάνωση της περιοχής κατά τον 14ο και 15ο αιώνα και τη μετατόπιση του άξοshyνα της πλατείας οδού της αγοράς μπροστά από τη βόρεια όψη της εκκλησίας και όχι κατά μήshyκος το παραλιακού τείχους83 Στην περιοχή βόshyρεια της εκκλησίας βρέθηκαν τάφοι που δηλώshyνουν τη χρήση του χώρου προγενέστερα ως νεshyκροταφείου Η μετατόπιση αυτή συνδυάστηκε με την οικοδόμηση νέων κτιρίων και οικοδομιshyκών τετραγώνων μεταξύ της εκκλησίας και του παραλιακού τείχους όπως το ιπποτικό laquoΝαυshyαρχείοraquo επί μμ DAubusson (1476-1503) λίγα μέτρα δυτικότερα και η οικία Giovanni Manelli ακριβώς απέναντι84

Κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας φαίνεshyται ότι η εκκλησία δεν χρησιμοποιήθηκε όπως όλες οι άλλες ως μουσουλμανικό τέμενος Η γκραβούρα του Rottiers παρουσιάζει το μνηshyμείο σε ερειπιώδη κατάσταση στις αρχές του 19ου αιώνα και αποδίδεται λανθασμένα στον Αγιο Μάρκο85 (πίν 336β) Αβίαστα επομένως οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ίσως καταστράφηκε κατά την πολιορκία του 1522

Ωστόσο όταν ο Η Balducci μελετούσε το μνημείο στις αρχές του 20ού αιώνα ο εσωτερι-κός χώρος είχε πληρωθεί από έξι κατοικίες86

(πίν 337α) Η ιταλική διοίκηση με στόχο την ανάδειξη των μεσαιωνικών δυτικών μνημείων της Ρόδου απαλλοτρίωσε αυτές τις ιδιοκτησίες και καθαίρεσε τα νεότερα κτίσματα Προχώρηshyσε στη συνέχεια στη μερική αποκατάσταση της ανατολικής πτέρυγας εσωτερικά και στη στερέshyωση των ερειπίων (πίν 337β) Δυστυχώς όμως δεν ολοκληρώθηκαν οι εργασίες και δεν αποκαshyταστάθηκαν οι εξωτερικές όψεις ιδιαίτερα η

δυτική κυρία όψη και η ανατολική που έχουν καλυφθεί από νεότερα κτίσματα της τουρκοshyκρατίας

Το ρυθμιστικό σχέδιο (piano regolatore) της μεσαιωνικής πόλης που συντάχθηκε το 1936 προέβλεπε τη διάνοιξη περιφερειακής εσωτεριshyκής οδού και μεγάλων δρόμων τη δημιουργία πάρκων και πλατειών για την εξυπηρέτηση των αυτοκινήτων και τη laquoβελτίωσηraquo των συνθηκών διαβίωσης των κατοίκων8 7 Ως εκ τούτου η προτεινόμενη διάνοιξη νέας πύλης στη νοτιοαshyνατολική οχύρωση προς το λιμάνι της Ακα-ντιάς και δρόμου που θα έφτανε διασχίζοντας το πάρκο Αλχαδέφ (τον laquoμεγάλο κήπο της πλαshyτείαςraquo) μέχρι την εκκλησία της Παναγίας του Μπούργκου υλοποιήθηκε αμέσως Η ελληνική διοίκηση στη συνέχεια θεώρησε ιδανική τη διέshyλευση του ίδιου δρόμου εγκάρσια μέσα από την εκκλησία στο κατεστραμμένο μεσαίο τμήμα της και τη διάνοιξη νέας πύλης της Παναγιάς στο παραλιακό τείχος το 1955 επί δημαρχίας Φωτάρα και με την έγκριση της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας (πίν 338α)

Ολοκληρώθηκε έτσι η διακοπή στα δύο της μεσαιωνικής πόλης στην περιοχή της Οβριακής συνοικίας Η Παναγία του Μπούργκου έμεινε έκτοτε γνωστή με το όνομα laquoκομμένη εκκληshyσιάraquo ενώ ο κόσμος δύσκολα αναγνώριζε ότι επρόκειτο για δύο τμήματα της ίδιας εκκλησίας εκατέρωθεν της οδού Αλχαδέφ Η ελάφρυνση της κυκλοφορίας του λιμανιού μέσω της οδού Αλχαδέφ θεωρήθηκε τότε σημαντικότερη από την καταστροφή της εκκλησίας και τη διάσπαση της λειτουργίας της συνοικίας του αγίου Παshyντελεήμονα Δυστυχώς όμως το γεγονός δεν

απέτρεψε τη διαπλάτυνση του παραλιακού δρόshyμου και την καταστροφή της μεσαιωνικής διαshyμόρφωσης του προτειχίσματος της παραλίας για τις κυκλοφοριακές ανάγκες της σύγχρονης πόλης

Τα τελευταία δεκαπέντε χρονιά υπήρξαν επίμονες προσπάθειες από την Αρχαιολογική Υπηρεσία για την αποκατάσταση και την ενοshyποίηση της εκκλησίας Στα πλαίσια των κυκλοshyφοριακών ρυθμίσεων από το 1989 έως το 1994 είχε προταθεί επανειλημμένα η απαγόρευση της κυκλοφορίας στο συγκεκριμένο τμήμα της οδού Αλχαδέφ αλλά είχε βρει σθεναρή αντίσταση από τις άλλες τοπικές υπηρεσίες Όταν ξεκίνηshyσε το έργο της κατασκευής των υπογείων διshyκτύων και αποκατάστασης των οδοστρωμάτων στη μεσαιωνική πόλη το 1994 το όνειρο της καshyτάργησης της διέλευσης των αυτοκινήτων από την Παναγία του Μπούργκου έγινε πραγματιshyκότητα (πίν 338β) Η προβλεπόμενη ανασκαφή προκειμένου να περάσουν τα υπόγεια δίκτυα έκλεισε την κυκλοφορία των αυτοκινήτων διαshyμέσου της εκκλησίας Η ολοκλήρωση σε τρία περίπου χρόνια της ανασκαφής και της διαμόρshyφωσης της εκκλησίας με την ενοποίηση των δύο τμημάτων της την ελεύθερη επίσκεψη τη διέλευση των πεζών και τη διοργάνωση ειδικών μουσικών εκδηλώσεων καθώς και η θετική αποδοχή του έργου ακόμα και από τους πολέshyμιους καταστηματάρχες ανέτρεψαν το αρνητιshyκό κλίμα και έδωσαν έναν ευχάριστο επίλογο88 Μένουν ακόμη αρκετές εργασίες για την αποshyκατάσταση του μνημείου οι οποίες ήδη εκτεshyλούνται και αναμένεται σε λίγα χρόνια να αναshyδειχθεί ακόμη περισσότερο

Αντιπροσωπευτικότερη και των τριών πα-ραδειγμάτων γοτθικής αρχιτεκτονικής στη Ρόδο είναι η εκκλησία της Παναγίας του Μπούργκου Ο αρχικός της τύπος ήταν τρίκλι-τη βασιλική με δύο τοξοστοιχίες από τέσσερις κολώνες και οξυκόρυφα τόξα και γενικές διαshyστάσεις 27x36 μ (πίν 339α) Το ιερό αποτελείshyται από τρεις πεντάπλευρες κόγχες Όλη η εκshyκλησία ήταν στεγασμένη από γοτθικά σταυρο-θόλια με διαγώνιες νευρώσεις σύνθετης διατοshyμής (κυκλικής με μικρή προεξοχή στο μέσον) ευρύτατα διαδεδομένες και στη Ρόδο Οι πεντάshyπλευρες κόγχες του ιερού είναι στεγασμένες με θόλους που διαθέτουν ακτινωτές νευρώσεις ανάλογης διατομής Οι νευρώσεις του ιερού και της ανατολικής και δυτικής πλευράς εσωτερικά καταλήγουν σε κιονίσκους κυκλικής διατομής προσαρτημένους στους τοίχους με επίκρανα Οι νευρώσεις ωστόσο της βόρειας και νότιας πλευράς εφέροντο με φουρούσια αντεστραμμέshyνου ημιοκτάπλευρου κώνου στο ύψος των κιοshyνόκρανων και όχι με κιονίσκους89 Δύο-τρία φουρούσια βρέθηκαν στον χώρο της εκκλησίας ενώ ένα άλλο επισημάνθηκε στη θέση του στον νότιο τοίχο αλλά είναι κομμένο Οι κίονες είshyχαν μεγάλη διάμετρο (130 μ) και κιονόκρανα σύνθετης κοιλόκυρτης διατομής και έφεραν τα τόξα και τις διαγώνιες νευρώσεις Ένας διασώ-θηκε στη θέση του ενώ βρέθηκε μεγάλος αριθshyμός αρχιτεκτονικών μελών από τους δόμους και τα κιονόκρανα άλλων στον ίδιο χώρο Στην ανασκαφή βρέθηκαν τα ίχνη ενός ακόμη κίονα και τα θεμέλια δύο άλλων Οι μεταγενέστερες επεμβάσεις φαίνεται να εξαφάνισαν τα ίχνη των άλλων τεσσάρων Δυστυχώς δεν σώζεται ούτε ένα σταυροθόλιο του κυρίως ναού παρά μόνο ελάχιστα τμήματα στην ανατολική και δυshyτική πλευρά

Εξωτερικά η εκκλησία στη βόρεια και νότια πλευρά καθώς και στις κόγχες του ιερού έφερε απλές ορθογώνιες αντηρίδες Μερικές διατηshyρούνται στη θέση τους ενώ τα θεμέλια των υπο-

λοιπών αποκαλύφθηκαν κατά την ανασκαφή Το πάχος της λιθοδομής είναι περίπου 090 μ και στη βάση μεγαλύτερο κατά 010 μ στη βόshyρεια νότια και ανατολική πλευρά σχηματίζοshyντας εξωτερικά μια προεξοχή σε ύψος 1 μ πεshyρίπου από το δάπεδο

Το μεσαίο κλίτος ήταν ψηλότερο και έφερε έναν φεγγίτη κυκλικό στο δυτικό μέτωπο του σταυροθολίου) ίχνη του οποίου διατηρούνται και πιθανώς οξυκόρυφους στη βόρεια και τη νότια πλευρά πάνω από το δώμα των πλάγιων κλιτών όπως δείχνουν οι μικρογραφίες του Caoursin Δεν υπάρχουν ενδείξεις για ξύλινη στέγη πάνω από τα σταυροθόλια όπως γίνεται στους γοτθικούς καθεδρικούς ναούς αντίθετα τα σωζόμενα ίχνη δείχνουν ότι οι απολήξεις των όψεων εξωτερικά προς τα άνω ακολουθούshyσαν τη γραμμή των οξυκόρυφων τυμπάνων των σταυροθολίων και όχι τριγωνικά αετώματα σύμφωνα με τον Balducci90 Τα πλάγια κλίτη έφεραν λεπτά και υψηλά οξυκόρυφα παράθυρα στη βόρεια και τη νότια πλευρά και έναν ρομ-βοειδή φεγγίτη στο τύμπανο του σταυροθολίου στη δυτική όψη Από τρία αντίστοιχα παράθυshyρα έφεραν και οι κόγχες του ιερού Το δάπεδο της εκκλησίας ήταν στρωμένο πιθανώς με μαρ-μαρόπλακες λάρτιου λίθου όπως δείχνουν τα κατώφλια της βόρειας και της δυτικής εισόδου Το δάπεδο του ιερού ήταν υπερυψωμένο κατά 4-5 σκαλοπάτια91 Στην τελική της μορφή η εκshyκλησία είχε τρεις πύλες Εκτός της βόρειας ορshyθογώνιας η κεντρική οξυκόρυφη πύλη πλάshyτους 250 μ καταλαμβάνει το μέσον της δυτιshyκής όψης που σήμερα είναι φραγμένη από γειshyτονική ιδιοκτησία Μία δεύτερη οξυκόρυφη θύρα αντιστοιχεί στο δεύτερο από δυτικά σταυshyροθόλιο του νότιου κλίτους και επικοινωνεί με το πάρκο Αλχαδέφ τον laquoμεγάλο κήπο της πλαshyτείαςraquo

Η ένταξη των επτά ταφικών κογχών στο πλάτος του βόρειου τοίχου έγινε μετά την καshyτασκευή της εκκλησίας όπως φαίνεται από τον

τρόπο κατασκευής τους Η επίστεψη τους θα πρέπει να ήταν οξυκόρυφα τόξα σύμφωνα με το ίχνος της δεύτερης από τα δυτικά κόγχης που διατηρείται Το ίδιο εξάλλου συμβαίνει και στην εκκλησία της Παναγίας του Κάστρου

Σημαντική αλλαγή στην τυπολογία αλλά και στην εξωτερική εμφάνιση επέφερε η προσθήκη των νότιων παρεκκλησίων (πίν 339β) Η χρήση τους θα πρέπει να ήταν ταφική παράλληλα με τη λειτουργία τους ως παρεκκλήσια όπως συshyνηθίζεται σε καθεδρικούς ναούς Προστέθηκαν συνολικά έξι παρεκκλήσια Το τρίτο και το τέshyταρτο από ανατολικά και σε άμεση επαφή με τον νότιο τοίχο της εκκλησίας μπορούν να αναχθούν περίπου στο β μισό του Μου αιώνα με βάση το οικόσημο της οικογένειας Corneillan Νοτιότερα προστέθηκε ένα ακόμη σύμφωνα με οικοδομικές παρατηρήσεις το οποίο όπως φαίνεται από τη μικρογραφία του Caoursin προϋπήρχε του 1480 (πίν 336α) Τα υπόλοιπα θα πρέπει να ανήκουν στην περίοδο 1480-1522 Για την ενοποίηση τους με την κυshyρίως εκκλησία διανοίχθηκαν μεγάλα οξυκόρυshyφα τόξα εκτός του νοτιοανατολικού και του νοτιοδυτικού παρεκκλησίου που είναι ημικυshyκλικά

Τα αρχιτεκτονικά μέλη που βρέθηκαν κατά την ανασκαφή και στον περιβάλλοντα χώρο και τα διατηρημένα παρεκκλήσια τεκμηριώνουν ότι ήταν στεγασμένα από σταυροθόλια με διαγώshyνιες νευρώσεις Οι νευρώσεις αυτές κατέληγαν σε φουρούσια Τα τρία φουρούσια που βρέθηshyκαν στο χώρο έχουν σφαιρική απόληξη προς τα κάτω με ίχνη ανάγλυφων οικοσήμων και θα πρέπει να ανήκαν στο μεσαίο και νοτιότερο παshyρεκκλήσιο

Η εμφανής δυτική προέλευση της γοτθικής αρχιτεκτονικής της εκκλησίας αν και απλουshyστευμένη δηλώνει τους χορηγούς της που θα πρέπει να ήταν ιππότες ή φράγκοι αστοί καθώς και τη χρήση της ως ναού των καθολικών Υπάρχουν ωστόσο στοιχεία που παραπέμπουν

και στη βυζαντινή αρχιτεκτονική όπως οι τρεις κόγχες του ιερού Αυτή η τυπολογική συνύπαρshyξη είχε προηγηθεί στα Ιεροσόλυμα και την Κύshyπρο Ανάλογος σε κάτοψη τουλάχιστον είναι ο ναός του αγίου Νικολάου στην Αμμόχωστο του 13ου αιώνα της εποχής του Lousignan92 Είshyναι πολύ πιθανό Κύπριοι τεχνίτες να εργάστηshyκαν στη Ρόδο και το αντίστροφο καθώς εκτός από τις πολιτικές οι οικονομικές και εμποριshyκές σχέσεις των δύο νησιών ήταν έντονες Η ιστορία του Τάγματος των Ιπποτών του αγίου Ιωάννη των Ιεροσολύμων εξάλλου ερμηνεύει το γεγονός αυτό Μετά τους Αγίους Τόπους το Τάγμα παρέμεινε για λίγα χρόνια στην Κύπρο πριν εγκατασταθεί οριστικά στα Δωδεκάνησα ενώ κατά την περίοδο της διαμονής των ιπποshyτών στη Ρόδο διατηρούσαν laquoκομενταρίαraquo στο Κολόσσι Έτσι τα δυτικά πρότυπα που εφαρshyμόσθηκαν στη Ρόδο τον 14ο αιώνα είχαν laquoφιλshyτραριστείraquo από τις επιδράσεις της αρχιτεκτονιshyκής των Αγίων Τόπων και της Κύπρου Η διαshyμόρφωση στη συνέχεια μιας τοπικής αρχιτεshyκτονικής έκφρασης με κύρια υστερογοτθικά και τοπικά χαρακτηριστικά καθιερώνεται τον 15ο αιώνα9 3

Ανάλογη εκκλησία θα πρέπει να ήταν η αρshyχική φάση της εκκλησίας των αγίων Αποστόshyλων στο παλιό Συσσίτιο από την οποία δυστυshyχώς το μόνο που διατηρείται όρθιο είναι μια κολώνα ενταγμένη σε μεταγενέστερο εκκλησάshyκι της περιόδου 1480-152294 Μικρότερη τυποshyλογική συγγένεια παρουσιάζει με τις μονόχώ-ρες βασιλικές στεγασμένες με σταυροθόλια όπως η Παναγία της Φιλερήμου η Παναγία της Νίκης οι Αγιοι Θεόδωροι και η δεύτερη φάση της εκκλησίας των αγίων Αποστόλων95

Στον κοινοβιακό ναό του αγίου Ιωάννη χρηshyσιμοποιήθηκε αρχικά ο τύπος της τρίκλιτης ξυ-λόστεγης βασιλικής για την κυρίως εκκλησία με εγκάρσιο κλίτος και ορθογώνιας κάτοψης ιερό στεγασμένα με γοτθικά σταυροθόλια με

διαγώνιες νευρώσεις (πίν 329) Τα κλίτη του κυρίως ναού διαχωρίζονται από δύο τοξοστοι-χίες με τέσσερις κυλινδρικές κολώνες Το μεshyσαίο κλίτος ήταν υπερυψωμένο και φωτιζόταν από τη βόρεια και τη νότια πλευρά με οξυκόρυshyφους φεγγίτες πάνω από τη στέγη των πλάγιων κλιτών και από κυκλικούς στα μέτωπα της αναshyτολικής και δυτικής πλευράς (πίν 330α) Η δίρριχτη στέγη του κεντρικού κλίτους διαμορshyφωνόταν εσωτερικά με ημικυλινδρική ξύλινη οροφή (πίν 328β) Τα πλάγια κλίτη ήταν στεγαshyσμένα με μονόρριχτη στέγη καλυμμένη με κεshyραμίδια

Το εγκάρσιο κλίτος και το ιερό θα πρέπει να ανήκαν και αυτά στην αρχική φάση όπως δείshyχνει ο τρόπος δόμησης και σύνδεσης τους με τον κυρίως ναό Αποτελούνταν από τρία σταυshyροθόλια που αντιστοιχούσαν στα κλίτη και ένα τέταρτο στο ιερό Εφέροντο από την εξωτεshyρική τοιχοποιία και από σύνθετους πεσσούς με κιονίσκους που αντιστοιχούσαν στα οξυκόρυshyφα τόξα επικοινωνίας και τις διαγώνιες νευρώshyσεις Το μεσαίο σταυροθόλιο ήταν πιο ψηλό από τα άλλα και χαμηλότερο από τη στέγη του μεσαίου κλίτους και του κυκλικού φεγγίτη

Το ιερό και το εγκάρσιο κλίτος φαίνεται ότι φωτίζονταν με μεγάλα οξυκόρυφα παράθυρα αντίστοιχα με τον υπόλοιπο ναό

Κάτω από την κόγχη του ιερού διερχόταν σε χαμηλότερο επίπεδο -λόγω της διαμόρφωσης του εδάφους- στοά επικοινωνίας της νότιας πεshyριοχής της εκκλησίας με τη βόρεια καθώς και με το παλάτι του μεγάλου μαγίστρου μέσω της laquoλόντζιαςraquo (ανοικτής στοάς με σταυροθόλια στο άνω άκρο της οδού Ιπποτών) (πίν 340α) Από την ίδια στοά και κάτω από την κόγχη του ιερού είχε πιθανώς πρόσβαση παρεκκλήσιο ή κρύπτη τμήμα της βάσης του οποίου αποκαλύshyφθηκε κατά τη διάρκεια της πρόσφατης αναshyσκαφής

Κάτω από το εγκάρσιο κλίτος διατηρούνται τα ερείπια τριών ημιυπόγειων χωρών αντί-

στοίχων με τα τρία σταυροθόλια του ορόφου που στεγάζονταν με θόλους και κατά πάσα πιshyθανότητα χρησίμευαν ως αποθήκες ή υπόγειες κρύπτες (πίν 332α 332β)

Κατά τη διάρκεια της ιπποτοκρατίας η εκshyκλησία δέχθηκε πολλές προσθήκες όπως γίνεshyται φανερό από τις πηγές τις γκραβούρες και τα ευρήματα είναι όμως αρκετά δύσκολο να αναπαρασταθούν με ακρίβεια και να γίνει απόshyλυτα σαφής η τελική μορφή του μνημειακού συshyγκροτήματος και ο αριθμός των παρεκκλησίων

Ο P Lojacono το 1935 προσπάθησε -μετά από ενδεικτικές αρχαιολογικές τομές και μελέshyτη των πηγών- να αναπαραστήσει το συγκρότηshyμα γραφικά (πίν 340β) Υπέθεσε τότε ότι προshyστέθηκαν οκτώ χώροι στο επίπεδο της εκκληshyσίας και γύρω από το εγκάρσιο κλίτος και το ιερό96 Σύμφωνα με τις πρόσφατες αποκαλύψεις από την ανασκαφή και τις έρευνες των πηγών μπορούμε να κάνουμε μια καινούρια υπόθεση για τις προσθήκες και την πιθανή χρήση τους Έτσι το πλάτος της κάτοψης της τετράπλευρης κόγχης του ιερού δεν πρέπει να ήταν μεγαλύτεshyρο από το μεσαίο κλίτος ενώ το νότιο παρεκshyκλήσιο του Villeneuve σύμφωνα με τον Ρ Lojacono στο ύψος του εγκάρσιου κλίτους ήταν μεγαλύτερων διαστάσεων και φαίνεται ότι μετέτρεψε τον τρόπο επικοινωνίας και κάλυψε το νότιο δρομάκι πλάι από την εκκλησία που ήταν στρωμένο με πωρόπετρες (πίν 329) Θα πρέπει επίσης να υποθέσουμε σύμφωνα με τα στοιχεία που βρήκε ο P Lojacono ότι δεν πρέshyπει να υπήρχε κτίσμα στη θέση του βορειότερουraquo προσκτίσματος του laquoθησαυροφυλακείουraquo (tesoro della chiesa) αλλά να ήταν άκτιστο ενώ στη θέση του αμέσως νοτιότερου παρεκκλησίου (capella della Sagrestia) ήταν η κατοικία του πριόρη ή laquocanonicaraquo στα μέσα του 15ου αιώνα όπως έχει προαναφερθεί Μπορούμε λοιπόν να δεχθούμε τις υποθέσεις του Lojacono για τη χρήση μερικών παρεκκλησίων όπως για παράshyδειγμα του Villeneuve της Sagrestia του

DAubusson και του DAmboise και να χωρο-θετήσουμε την laquocanonicaraquo στη θέση της capella della Segrestia Οι θέσεις των άλλων παρεκκληshyσίων -που γνωρίζουμε ότι προστέθηκαν στον Άγιο Ιωάννη- της Παναγίας που έκτισε ο Allemagna και του καστελλάνου της Αμπόστας δεν είναι εύκολο να ταυτιστούν πιθανώς όμως ένα από αυτά να είναι εκείνο τμήμα του οποίου βρέθηκε κάτω από το ιερό κάτι που δηλώνει ότι ίσως υπήρξε επέμβαση σε αυτό

Σχετικά με το καμπαναριό δεν μπορούμε να έχουμε σαφή μορφή καθότι οι μικρογραφίες του Caoursin του 1483 είναι πολύ σχηματικές ενώ στις γκραβούρες του 19ου αιώνα λείπει το άνω τμήμα που πιθανώς είχε καταρρεύσει κατά την πολιορκία του 1522 Μια ιδέα των δύο χαμηλότερων ορόφων μάς δίνει ο Rottiers97

(πίν 330α) Αποτελούνταν από έναν τετράγωνο πύργο με βάση και οριζόντια γείσα Ο όροφος ήταν ενισχυμένος στις γωνίες με ορθογωνικές παραστάδες και εκτός από τα οικόσμημα των μμ DAubusson και DAmboise είχε παράθυshyρα οξυκόρυφα και έναν ορθογώνιο φεγγίτη στη βόρεια όψη Η πρόσβαση γινόταν από μία βόshyρεια οξυκόρυφη είσοδο στο ύψος του ισογείου και μία ορθογώνια ανατολική στο ύψος του ορόφου όπου ανέβαινε κανείς με σκάλα από τη νότια όψη της εκκλησίας ίσως της περιόδου της τουρκοκρατίας98

Ο τύπος της τρίκλιτης ξυλόστεγης βασιλιshyκής με εγκάρσιο κλίτος και τετράπλευρη κόγχη στεγασμένα από σταυροθόλια με νευρώσεις του καθολικού του Αγίου Ιωάννη δείχνει μια σαφή επιρροή των αντιλήψεων του Τάγματος των κινστερκιανών μοναχών ειδικά αλλά και γενικότερα στη ροδίτικη ιπποτική εκκλησιαστιshyκή αρχιτεκτονική (πίν 329) Οι ιππότες φορείς αναμφισβήτητα αυτής της επιρροής έφεραν

προφανώς δυτικούς μαστόρους στη Ρόδο για την υλοποίηση αυτής της αρχιτεκτονικής

Στη Δύση η τυπολογία αυτή εφαρμοζόταν κυρίως στη Μεγάλη Βρετανία και λιγότερο στην κεντρική και τη νότια Ευρώπη9 9 Δείγματα αυτής της αρχιτεκτονικής εμφανίζονται στην κεντρική Ελλάδα ήδη από τον 13ο αιώνα όπως στην Αγία Σοφία Ανδραβίδας στο φράγκικο πριγκιπάτο της Αχαΐας και στην Αγία Παραshyσκευή της βενετοκρατούμενης Χαλκίδας Ανάshyλογα παραδείγματα με θολοσκεπείς βασιλικές παρουσιάζονται στη μονή Ζάρακα κοντά στην αρχαία Στυμφαλία και στον Άγιο Λέο έξω από τη Μεθώνη100 Στην Κρήτη και συγκεκριμένα στο Ηράκλειο κατά τον 13ο αιώνα την εποχή της ενετοκρατίας έχουμε τις μεγάλες ξυλόστε-γες βασιλικές του αγίου Φραγκίσκου του Σω-τήρος και του αγίου Πέτρου του μάρτυρος που ανήκε στο Τάγμα των Δομινικανών101 Παρόshyμοιο παράδειγμα στο Ρέθυμνο του 14ου αιώνα είναι και το καθολικό των φραγκισκανών μοshyναχών με ξυλόστεγη βασιλική τετράπλευρο ιερό και εγκάρσιο κλίτος κάτοψης σε σχήμα Τ Το εγκάρσιο κλίτος που σήμερα είναι γκρεμιshyσμένο ήταν πιθανώς στεγασμένο με γοτθικά σταυροθόλια όπως ίσως και το ιερό που αποshyτελεί ιδιόκτητο κατάστημα Η προσθήκη γωνιαshyκών παρεκκλησίων εκατέρωθεν του ιερού ανάshyγεται για το μεν βόρειο που είναι γοτθικό στον 14ο αιώνα και για το νότιο που καλύπτεται με αναγεννησιακό τρούλο στον 16ο αιώνα 1 0 2

Στην κοντινή για τα Δωδεκάνησα Κύπρο το πιο ενδιαφέρον παράδειγμα είναι το καθολικό του μοναστηριού της Πελλαπαϊδος του 13ου αιώνα αποτελούμενο από τρία κλίτη και τεshyτράπλευρο ιερό στεγασμένα με σταυροθόλια103 και ένα ανάλογο παράδειγμα στο Der Simam στη Συρία104

Ειδικότερα η ξύλινη στέγη του μεσαίου κλίshyτους που έχει τη μορφή ανεστραμμένης καρίshyνας πλοίου (πίν 328β) παρουσιάζει κοινά στοιχεία με αντίστοιχες στον καθεδρικό ναό της Aquileja και τον San Zeno της Βερόνα105 αλλά και γενικότερα της κεντρικής Ευρώπης όπως στις εκκλησίες Notre-Dame-du-Grann στο Speacutezet και της Sainte Brigitte στο Montreff στην περιοχή Finisteacutere της Γαλλίας106

Ο σημερινός τύπος της Παναγίας του Κάshyστρου δεν είναι όπως αναφέρθηκε καθαρά βυshyζαντινός ή γοτθικός αλλά συνδυασμός και των δύο (πίν 341 α) Έχει διατηρήσει αρκετά τυποshyλογικά χαρακτηριστικά της τρίκλιτης σταυροshyειδούς εγγεγραμμένης εκκλησίας τουλάχιστον σε κάτοψη και τον εγκάρσιο θόλο (πίν 325β) χωρίς όμως τον ημικυλινδρικό θόλο του μεσαίshyου κλίτους τον τρούλο και την τεταρτοσφαιρι-κή κάλυψη της κεντρικής κόγχης του ιερού Στη θέση του κατασκευάσθηκαν τρία γοτθικά σταυshyροθόλια υπερυψωμένα (ως προς τον εγκάρσιο θόλο) που αντιστοιχούν στη δυτική κεραία του σταυρού στη θέση του παλαιότερου τρούλου και στην ανατολική κεραία μαζί με την κόγχη του ιερού (πίν 341 β) Έτσι η ημικυκλική εσωτεshyρικά και τρίπλευρη εξωτερικά κάτοψη της κόγshyχης του ιερού (πίν 341 α) μετατράπηκε ψηλότεshyρα σε γοτθική πεντάπλευρη χρησιμοποιώντας τις τρεις πλευρές της και τις δυο της ανατολιshyκής κεραίας του σταυρού σχηματίζοντας έναν θόλο με ακτινωτές νευρώσεις και θολίσκους (πίν 342) Οι νευρώσεις έχουν διατομή απλή ορθογώνια με απότμηση στις γωνίες Οι τοίχοι των σταυροθολίων είναι λεπτότεροι και δημιshyουργούν αντηρίδες στο άνω τμήμα της λιθοδο-μής που εντάσσονται στο πάχος της βυζαντιshyνής Είναι προφανές ότι η μετατροπή της βυζαshy

ντινής μητρόπολης αποσκοπούσε εκτός από την επισκευή της στο να προβάλλει το γοτθικό ύψος στην αρχιτεκτονική του νέου καθεδρικού ναού

Παρότι διασώζονται ελάχιστα στοιχεία του τρούλου όπως τα μαρμάρινα φουρούσια πάνω από τους τέσσερις γωνιακούς πεσσούς που έφεραν τα τέσσερα τόξα και τα γωνιακά σφαιshyρικά τρίγωνα εντούτοις ο Ορλάνδος αποτόλshyμησε τη γραφική του αποκατάσταση107 (πίν 325α)

Οι χαμηλότεροι δόμοι των λιθοδομών της εκκλησίας διαφέρουν ως προς το μέγεθος από τους ψηλότερους της βυζαντινής εκκλησίας και οι βάσεις δύο παραστάδων στην εξωτερική παshyρειά της βόρειας κεραίας του σταυρού και των παλαιότερων ημικυκλικών εσωτερικά και τρί-πλευρων εξωτερικά κογχών στο ιερό1 0 8 οδηγούν στην υπόθεση ύπαρξης προγενέστερου ναού (πίν 325β 341α 341 β) Οι βάσεις των παραshyστάδων μπορούν να οδηγήσουν στη γραφική αναπαράσταση της όψης της βόρειας κεραίας με τοξωτό πλαίσιο και τριγωνική στέγαση ανάshyλογη με άλλα μεσοβυζαντινά μνημεία της Ελλάshyδας 1 0 9 Αντίστοιχη λογικά θα πρέπει να ήταν και η νότια κεραία αν και δεν διατηρούνται κάποια στοιχεία Πιθανώς να καταργήθηκαν στην επόshyμενη φάση Οι μέχρι σήμερα ωστόσο ανασκαφιshyκές διερευνήσεις δεν τεκμηριώνουν την ύπαρξη παλαιότερης παλαιοχριστιανικής βασιλικής110 ενώ τα στοιχεία που βρέθηκαν κατά τις εργαshyσίες διέλευσης των υπογείων δικτύων δείχνουν την πιθανή ύπαρξη δυτικού προνάου ή νάρθηshyκα111 (πίν 341α) Παράλληλα τα ευρήματα της εκκλησίας και της υπόγειας κρύπτης του 11ου αιώνα112 συνηγορούν στην ίδια υπόθεση και τη διάκριση των δύο φάσεων στη βυζαντινή μη-

τρόπολη πριν τη μετασκευή της από τους ιπshyπότες στο α μισό του 14ου αιώνα Για την αρshyχική κάτοψη δεν είναι γνωστά περισσότερα στοιχεία από την κάτοψη της σε πολύ χαμηλό επίπεδο και πιθανώς να είναι ανάλογης τυποshyλογίας με τη δεύτερη Είναι εύλογη ως εκ τούshyτου η υπόθεση ότι η πρώτη μπορεί να ανήκει στον 11ο αιώνα και η δεύτερη μεταξύ του 11ου και των αρχών του 14ου αιώνα

Στη Ρόδο υπάρχουν δύο ακόμη βυζαντινά μνημεία του ίδιου τύπου ο Αγιος Ιωάννης στο κάστρο της Λίνδου ίσως του 13ου αιώνα1 1 3 και το Ντεμιρλί τζαμί στη μεσαιωνική πόλη της Ρόshyδου του 14ου αιώνα1 1 4 Και οι δύο αυτές εκκληshyσίες είναι πιθανώς μεταγενέστερες της Παναshyγίας του Κάστρου και προφανώς επηρεάσθηshyκαν από αυτή Κοινά στοιχείο και των τριών είshyναι η πεσσοστοιχία το μεσαίου κλίτους αντί του τύπου του τετρακιόνιου σταυροειδούς εγshyγεγραμμένου ναού ο οποίος χρησιμοποιήθηκε ευρύτατα σε όλο το Βυζάντιο και μοναδικό παshyράδειγμα του του 10ου αιώνα βρίσκεται σε ερείπια ανασκαφής του λόφου της Φιλερήμου της Ρόδου1 1 5 Η αύξηση του μήκους της μητρόshyπολης της Ρόδου επιτεύχθηκε για προφανείς λειτουργικούς λόγους με ένα επιπλέον ζεύγος πεσσών στη δυτική κεραία Το ίδιο μιμήθηκαν και οι δύο άλλες μεταγενέστερες εκκλησίες

Η σύγκριση του τελικού όπως διαμορφώθηshyκε τύπου με τη γοτθική προσθήκη της Παναshyγίας του Κάστρου με άλλα μνημεία είναι αδύshyνατη Το υπερυψωμένο κεντρικό κλίτος με τα γοτθικά σταυροθόλια έχει οπωσδήποτε δυτικές επιδράσεις και συγγενεύει με αρκετά μνημεία της Συρίας της Κύπρου και της Κρήτης116 Η απλούστευση χαρακτηρίζει και αυτή την επέμshyβαση που δικαιολογείται ως επαρχιακή πόλη αλλά και γενικά το κινστερκιανό πνεύμα των ιπποτικών μνημείων της Ρόδου

Η Παναγία του Κάστρου αποτελεί το πα-

λαιότερο παράδειγμα άμεσης αλληλεπίδρασης των βυζαντινών και γοτθικών μορφολογικών στοιχείων στη Ρόδο Μοναδικό από άποψη διαshyκοσμητικού πλούτου μορφολογικό στοιχείο βυshyζαντινής παράδοσης που διατηρείται είναι το τρίλοβο παράθυρο της κεντρικής κόγχης του ιεshyρού της βυζαντινής μητρόπολης (πίν 343) Τα τρία ισοϋψή ημικυκλικά ανοίγματα πλαισιώνοshyνται από ημικυκλική αψίδα με δύο εσοχές Οι αμφικιονίσκοι που τα χωρίζουν φέρουν κο-λουροπυραμιδοειδή επιθήματα117

Η ημικυκλική πόρτα στη βόρεια είσοδο πιshyθανώς προέρχεται από μετασκευή της παλαιόshyτερης κατά τη μετατροπή της βυζαντινής μηshyτρόπολης σε καθεδρικό ναό της λατινικής αρshyχιεπισκοπής της Ρόδου στις αρχές του 14ου αιshyώνα (πίν 344) Το τόξο της έχει διπλή εσοχή η εσωτερική της οποίας είναι κυκλικής διατομής Εξωτερικά πλαισιώνεται με απλή ανάγλυφη laquoπριονωτήraquo διακόσμηση ασυνήθιστη στη Ρόδο

Τα δίλοβα ημικυκλικά παράθυρα στο βόρειο και το νότιο τύμπανο ίσως να είναι και αυτά μετασκευή παλαιότερων βυζαντινών Οι εσοχές των ημικυκλικών κογχών μέσα στις οποίες εντάσσονται τα δίλοβα παράθυρα προδίδουν τη βυζαντινή τους προέλευση Η διακόσμηση όμως με laquoπριονωτήraquo ταινία λαξευμένη στην εξωτερική παρειά της ημικυκλικής κόγχης του βόρειου τυμπάνου είναι όμοια με την αντίστοιshyχη της προηγούμενης θύρας και των κυκλικών φεγγιτών που διανοίχθηκαν προφανώς στις πλάγιες πλευρές της κεντρικής κόγχης του ιεshyρού κατά την ιπποτική επέμβαση όπως δείχνει ο τρόπος δόμησης τους (πίν 345α) Η διακόshyσμηση αυτή συναντάται πιο συχνά σε γοτθικά μνημεία της δυτικής Ευρώπης και ιδιαίτερα της Αγγλίας όπως στον καθεδρικό ναό του Κα-ντέρμπορι118 είτε σε περιφερειακά κέντρα της δυτικής αρχιτεκτονικής όπως σε τόξα και θυ-ρώματα των Αγίων Τόπων και της Κύπρου1 1 9

Η laquoπριονωτήraquo διακόσμηση συναντάται σπαshyνίως στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική της Ελλάδας όπως κατά την περίοδο της φραγκοshyκρατίας με προφανείς δυτικές επιρροές120 Το δίλοβο παράθυρο της δυτικής όψης βρίσκεται στο άνω τμήμα του δυτικού τυμπάνου του αντίshyστοιχου σταυροθολίου του κεντρικού κλίτους ψηλότερα από το τύμπανο της προηγούμενης βυζαντινής κεραίας και χρονολογείται επομέshyνως στην ίδια ιπποτική επισκευή των αρχών του 14ου αιώνα (πίν 345β) Οι διατομές εξάλshyλου των λαμπάδων των ημικυκλικών παραθύshyρων φέρουν γωνιακή απότμηση ενώ η εσωτερι-κή τους πλευρά καλύπτεται από ενιαίο χαμηshyλωμένο τόξο στοιχεία που συνηγορούν στη δυshyτική τους προέλευση

Τα μορφολογικά στοιχεία γοτθικής αρχιτεshyκτονικής είναι περισσότεραmiddot και αυτά όμως παshyραμένουν φτωχά ως προς τον γλυπτικό διάκοshyσμο Η δυτική όψη της Παναγίας του Κάστρου πλήρως μετασκευασμένη κατά την ιπποτοκρα-τία έχει επίπεδη μορφή αντεστραμμένου Τ (πίν 346) Η ιπποτική κεντρική είσοδος με χαμηλωshyμένο τόξο είναι συνηθισμένη στη Ρόδο (πίν 347α 347β) Είχε σύνθετη διατομή και για άγνωστους λόγους αντικαταστάθηκε με μία απλούστερη laquoβυζαντινίζουσαraquo κατά τη διάρshyκεια των ιταλικών επεμβάσεων το 1940121 Η ορshyθογώνια υπέρθυρη κόγχη με εξέχον πλαίσιο σύνθετης διατομής εντυπωσιάζει με το μέγεθος της και δίνει ένα ιδιαίτερο στυλ στην εξωτερική εμφάνιση της εκκλησίας Ανάλογη κόγχη έφερε

και η κεντρική είσοδος του παλατιού του μεγάshyλου μαγίστρου που περιελάμβανε τα οικόσημα του μεγάλου μαγίστρου Heacutelion de Villeneuve

και του πάπα Ιωάννη XXII στις αρχές του 14ου αιώνα Τα ίδια οικόσημα έφερε και η Παναγία του Κάστρου122 κάτι που δείχνει ότι και η διαshyμόρφωση της όψης της θα πρέπει να είναι της ίδιας εποχής123 Παρόμοιες διαμορφώσεις παshyρουσιάζουν και όψεις κτιρίων στην Ισπανία όπως πχ στο Caceres Δεν διατηρούνται τμήshyματα της ζωγραφικής σύνθεσης της τοιχογραshyφίας που πλαισίωνε παρά μόνο λίγα ίχνη αλλά είναι βέβαιη η εντύπωση που θα προκαλούσε με τα χρώματα και το μέγεθος της

Τα οξυκόρυφα παράθυρα των τυμπάνων στη νότια και τη βόρεια όψη στο ιερό και των σταυροθολίων είχαν σύνθετη διατομή και ήταν δίλοβα με υαλοστάσια του 15ου αιώνα 1 2 4 Τα οξυκόρυφα παράθυρα αντικατέστησαν παλαιόshyτερα όπως φάνηκε κατά τις εργασίες του 1940 όταν αποκαλύφθηκε τμήμα προγενέστερου δί-λοβου παραθύρου με ημικυκλικά τόξα στο νόshyτιο τύμπανο του δυτικού σταυροθολίου ανάλοshyγου με άλλα δίλοβα παράθυρα της αρχικής ιπshyποτικής επέμβασης των αρχών του 14ου αιώshyνα 1 2 5 (πίν 348α)

Στη χαμένη πια εκκλησία του αγίου Ιωάννη η αετωματική απόληξη της δυτικής όψης υπαshyγορευόταν από την ξύλινη στέγη και περιείχε την κεντρική είσοδο έναν κυκλικό φεγγίτη στο άνω τμήμα και δύο παράθυρα εκατέρωθεν Η

κεντρική είσοδος ήταν οξυκόρυφη με σύνθετη διατομή και πλαισιωνόταν από γείσο ειδικής διατομής με κλίση προς τα κάτω φυτικές διαshyκοσμήσεις τριγωνική απόληξη και γλυπτό αν-θέμιο στην κορυφή Το γείσο χωρίς τις φυτικές διακοσμήσεις διέτρεχε όλη την εκκλησία στη βάση των παραθύρων ξεκινώντας από τη γένεshyση του τόξου του θυρώματος Το θύρωμα αποshyτελούσε απλουστευμένη μορφή αντίστοιχων θυ-ρωμάτων των ναών της Δύσης126 αλλά και της Κύπρου 1 2 7 Ο κυκλικός φεγγίτης της ίδιας όψης αλλά και ο αντίστοιχος της ανατολικής διέθεshyταν σύνθετη γοτθική διακόσμηση σε μορφή Χ και τριφυλλόσχημα ανοίγματα ενδιάμεσα όπως δείχνουν οι γκραβούρες του Rottiers128

(πίν 330α) Τα τόξα των παραθύρων μετά από έρευνα και μελέτη φαίνεται ότι ήταν ελαφρά οξυκόρυφα και όχι ημικυκλικά όπως παρουshyσιάσθηκαν από τον Rottiers και επικράτησε να θεωρούνται στη συνέχεια129 Το προστατευτικό γείσο των παραθύρων είχε σύνθετη διατομή με καμπύλο εξωρράχιο έφθανε μέχρι τη γένεση των τόξων και περιέτρεχε όλη την εκκλησία Αντίστοιχη επίστεψη παρουσιάζεται σε πολλά παραδείγματα θυρωμάτων και παραθύρων της Ρόδου1 3 0 όπως και στην Κρήτη131 την Κύπρο 1 3 2

και τους Αγίους Τόπους 1 3 3 εκτός φυσικά από τη Λύση

Τα παράθυρα περιείχαν υαλοστάσια -δύο από τα οποία παρουσίασε ο Rottiers (XXXVII)- με απλή διακόσμηση και τα οικόσηshyμα των μμ Fluvian (1421-1437) στο ένα και Orsini (1467-1476) στο άλλο τα οποία τους συνδέουν με πιθανές επεμβάσεις στην εκκληshyσία1 3 4 Δείχνουν επίσης ότι διασώθηκαν από τις δύο πολιορκίες των Τούρκων (του 1480 και του 1522) αφού διατηρήθηκαν μέχρι τον 19ο αιώshyνα

Η βόρεια είσοδος θα πρέπει να ήταν επίσης οξυκόρυφη και να διέθετε τριγωνική επίστεψη από γείσο όπως διακρίνεται σε γκραβούρα του Flandin135 (πίν 340α 348β) ενώ η νότια θα πρέshyπει να είχε ορθογώνια μορφή με πρέκι σύνθετης ιπποτικής διατομής από οριζόντιο τόξο (πίν 349α) Η πόρτα φαίνεται ότι αποτελεί μεταγεshyνέστερη ιπποτική επέμβαση από τον τρόπο καshyτασκευής έχοντας μειώσει για τον λόγο αυτό το ύψος του αρχικού παραθύρου1 3 6 Η αντίστοιχη οξυκόρυφη θύρα που παρουσίασε ο Rottiers δεν μοιάζει αληθοφανής137

Μια σύγχρονη μορφολογική απόδοση του Αγίου Ιωάννη αποτελεί η σημερινή εκκλησία του Ευαγγελισμού στο Μανδράκι της Ρόδου που κτίστηκε το 1924-1925 από τους Ιταλούς με αρχιτέκτονα τον Florestano di Fausto βασισμέshyνη στα σχέδια του Rottiers138 (πίν 349β)

Ο εσωτερικός χώρος όπως τον παρουσιάζει η γκραβούρα που δημοσίευσε ο Rottiers φαίνεshyται ιδιαίτερα ελκυστικός με τις δύο τοξοστοι-χίες τους κυλινδρικούς κίονες και τα κιονόshyκρανα αρχιτεκτονικά μέλη της αρχαιότητας σε δεύτερη χρήση τα οξυκόρυφα τόξα και τους ενshyδιάμεσους κυκλικούς φεγγίτες (πίν 328β) Ήταν πλαισιωμένος από την ξύλινη ημικυλιν-δρική οροφή διακοσμημένη με φατνώματα και άστρα και φωτισμένος από τα μεγάλα οξυκόρυshyφα παράθυρα και τους φεγγίτες139 Το δάπεδο από πωρόπετρες και μαρμαρόπετρες διέκοπταν επιτάφιες πλάκες προσωπικοτήτων της ιπποτο-κρατίας μάρτυρες της ιστορίας του μνημείου και του τόπου

Ξεχωριστά μορφολογικά στοιχεία διέθεταν το εγκάρσιο κλίτος και η τετράπλευρη κόγχη του ιερού Τα ανατολικά παράθυρα ήταν δίλοshyβα πλαισιωμένα από οξυκόρυφα τόξα ανάλοshyγα με της Παναγίας του Κάστρου Η απεικόνιshyση του Rottiers διέσωσε την ιδιαίτερη διακόshyσμηση του κεντρικού παραθύρου της κόγχης του ιερού Από την άλλη διακόσμηση του καθοshyλικού ο Rottiers παρουσίασε ένα ξυλόγλυπτο έπιπλο του ιερού140 το πλαίσιο κόγχης οικοσή-μου του παρεκκλησίου ενός εκ των μμ DAubusson ή DAmboise141 και την επιδαπέδια ταφική σύνθεση του μμ Del Carretto142 (πίν 330β)

Αντίστοιχη με τις κύριες όψεις των δύο άλshyλων εκκλησιών φαίνεται να ήταν και εκείνη της Παναγίας του Μπούργκου (πίν 350α) η οποία σήμερα δεν είναι ορατή από τις μεταγενέστερες

προσθήκες κατοικιών όπως και η ανατολική όψη Ελάχιστα είναι τα στοιχεία που διατηρούshyνται και από τις δύο άλλες όψεις Τα υπάρχοshyντα στοιχεία όμως έδωσαν τη δυνατότητα της γραφικής τους αποκατάστασης Η απόληξη προς τα άνω των όψεων της εκκλησίας ακολουshyθούσε την οξυκόρυφη όψη των τυμπάνων των σταυροθολίων Υπάρχει μεγάλη πιθανότητα να διατηρείται η εξωτερική όψη της κύριας εισόshyδου πλάτους 250 μ και ύψους 365 μ της οποίας είναι ορατή μόνο η εσωτερική μορφή (πίν 350β) Είναι ελαφρά οξυκόρυφη με περίshyτεχνη σύνθετη διατομή και πλασιωνόταν εξωshyτερικά πιθανότατα από τριγωνικό οξυκόρυφο γείσο σύνθετης διατομής πάνω από τη γένεση του τόξου που διέτρεχε όλη την όψη εκατέρωshyθεν (πίν 35 1α) Είναι ανάλογο με το θύρωμα του Αγίου Ιωάννη (πίν 330α) όπως και ο κυshyκλικός φεγγίτης του δυτικού τυμπάνου του σταυροθολίου του κεντρικού κλίτους του οποίου δεν διατηρήθηκε η διακόσμηση Αντίshyστοιχοι ρομβοειδείς φεγγίτες υπήρχαν στα τύshyμπανα των σταυροθολίων των πλάγιων κλιτών στην ίδια όψη ενώ χαμηλότερα υπήρχε ελαφρά οξυκόρυφη κόγχη με σύνθετη διατομή η οποία προοριζόταν πιθανώς για κάποιες τοιχογραshyφίες143 (πίν 351β) Δεν διατηρήθηκε κάποιο ίχνος αντηρίδας πάνω στη δυτική όψη με τονιshyσμό των οριζόντιων και όχι των κάθετων στοιshyχείων Ως εκ τούτου η αρχιτεκτονική της διαshyφέρει από την υπόλοιπη εκκλησία που χαραshyκτηρίζεται από τις ψηλές αντηρίδες και τα ψηλά οξυκόρυφα παράθυρα (πίν 351γ) Έγινε δυνατή η γραφική αποκατάσταση της βόρειας

και νότιας όψης της αρχικής τουλάχιστον εκshyκλησίας παρά τον μικρό αριθμό των διατηρηshyμένων μορφολογικών της στοιχείων Βρέθηκε έτσι η μορφή των οξυκόρυφων παραθύρων σύνθετης διατομής από τα οποία δεν διατηρείshyται κανένα ολόκληρο (πίν 352α) ενώ η νότια οξυκόρυφη είσοδος διατηρεί την αρχική της μορφή Έγινε επίσης εφικτή η γραφική αποκαshyτάσταση της βόρειας μεταγενέστερης ορθογώshyνιας πύλης με σύνθετη διατομή καθώς επίσης και οι όψεις του νοτιοδυτικού και νοτιοανατοshyλικού παρεκκλησίου144 Έχουν χαθεί τα υαλοshyστάσια (vitraux) και η πιθανή γλυπτική διακόshyσμηση των τυμπάνων των τόξων των παραθύshyρων εκτός από δύο παραδείγματα του νοτιοαshyνατολικού παρεκκλησίου που έχουν απλή τρι-φυλλόσχημη μορφή

Η ανατολική όψη διατηρεί αντίθετα περισshyσότερα αυθεντικά μορφολογικά στοιχεία των οξυκόρυφων παραθύρων της με σύνθετη διατοshyμή και μεγάλο ύψος τουλάχιστον στην εσωτεshyρική πλευρά τους (πίν 352β) Μόνο τα τρία παshyράθυρα της κεντρικής κόγχης είχαν υποστεί ποικίλες αλλοιώσεις κατά την ιταλική αποκαshyτάσταση μετατρέποντας τη μορφή τους από οξυκόρυφη σε ημικυκλική ενώ επεμβάσεις της περιόδου της τουρκοκρατίας είχαν αλλοιώσει την εξωτερική τους μορφή Οι εργασίες όμως καθαίρεσης των πρόσθετων κατοικιών και επιshyσκευής των υπολειμμάτων της εκκλησίας κατά την ιταλική περίοδο οδήγησαν στην αποκατάshyσταση της ανατολικής πτέρυγας του ιερού εσωshyτερικά συμβάλλοντας στην αναγνώριση του μνημείου Οι εργασίες αυτές οδήγησαν και στην

αποκατάσταση των λίγων κογχών που είχαν τα παραπάνω παρεκκλήσια145 Πρόσφατα ολοκληshyρώθηκε και η αποκατάσταση όλων των παραθύshyρων σε αυτά146

Οι φυτικές ανάγλυφες διακοσμήσεις στα επίκρανα των τόξων και των νευρώσεων των σταυροθολίων που διατηρούνται στην εσωτεshyρική πλευρά πάνω στην ανατολική (πίν 353α) και δυτική όψη (πίν 353β) της εκκλησίας αν και απλουστευμένες μορφές δυτικών επιρροών προκαλούν ιδιαίτερη προσοχή Κιονόκρανα με ανάλογη διακόσμηση συναντώνται στην κεντριshyκή Γαλλία όπως στον καθεδρικό ναό της Reims147 αλλά και στην Κύπρο όπως στην Αγία Σοφία Λευκωσίας και στο μοναστήρι της Πελ-λαπαίδος1 4 8 Αξιόλογα μορφολογικά στοιχεία είναι επίσης τα κιονόκρανα των κυλινδρικών κιόνων σύνθετης κοιλόκυρτης διατομής149 (πίν 333β 353γ 354α) οι διακοσμήσεις με τον ροδίshyτικο laquoπλοχμόraquo και φυτά των φουρουσιών των νευρώσεων των σταυροθολίων που αποτελούν τμήματα κυλίνδρου του νοτιοανατολικού παshyρεκκλησίου αλλά και αυτών που βρέθηκαν στο χώρο της εκκλησίας καθώς και οι διακοσμημέshyνοι ρόδακες των κλειδιών των ακτινωτών νευshyρώσεων των θόλων των κογχών του ιερού150

Η αίσθηση πάντως μιας εσωτερικής ανάταshyσης και ελαφρότητας δημιουργείται ακόμη από τη γοτθική αρχιτεκτονική του μνημείου (πίν 353γ 354α) παρά το μικρό τμήμα του που διαshyτηρείται σήμερα ενώ είναι βέβαιο ότι αποτέλεσε πρότυπο για την εξέλιξη της εκκλησιαστικής αρshyχιτεκτονικής στα Δωδεκάνησα τον 18ο αιώνα

Η δυτική προέλευση των Ιπποτών του Αγί-

ου Ιωάννη και οι ανατολίτικες επιρροές που δέshyχθηκαν στο πέρασμα τους από τους Αγίους Τόshyπους και την Κύπρο σε συνδυασμό με τη βυζαshyντινή τοπική παράδοση συνθέτουν τους βασιshyκούς παράγοντες που επέδρασαν στη δημιουρshyγία και την ανάπτυξη της ροδίτικης αρχιτεκτοshyνικής την περίοδο 1310-1522 Η συμβίωση Λαshyτίνων και Ελλήνων για μεγάλο χρονικό διάστηshyμα οδήγησε στην αφομοίωση και αλληλεπίδραshyση στις μορφές της εκκλησιαστικής αρχιτεκτοshyνικής

Η δημιουργία ενός ιδιόρρυθμου υστερογοτ-θικού -και στη συνέχεια αναγεννησιακού- τοshyπικού στυλ στα μορφολογικά στοιχεία των εκshyκλησιών της Ρόδου όπως θυρώματα παράθυshyρα και κόγχες το οποίο συνδυάζει στοιχεία από τη βυζαντινή και τη γοτθική αρχιτεκτονική καθιερώνεται σταδιακά τον 15ο αιώνα 1 5 1

Η επιβ ίωη αρχιτεκτονικών μορφών κατά τους δύο επόμενους αιώνες (1522-1750) στη

Λίνδο και τα Τριάντα στην Πάτμο στη Λέρο και σε άλλα νησιά της Δωδεκανήσου αλλά και στις Κυκλάδες152 θα οδηγήσει στη διατήρηση των τεχνικών αυτών Με αυτόν τον τρόπο μποshyρεί να εξηγηθεί η αναβίωση όχι μόνο μορφολοshyγικών στοιχείων αλλά και αρχιτεκτονικών τύshyπων εκκλησιών με την δημιουργία laquoδωδεκανηshyσιακούraquo τύπου τρίκλιτων και μονόκλιτων βασιshyλικών στεγασμένων από γοτθικά σταυροθόλια με νευρώσεις σε όλα τα Δωδεκάνησα (πίν 354β) και τη Μικρά Ασία από το 1750 έως τον 20ό αιώνα που επιβεβαιώνει τη σημασία της εκκλησιαστικής ιπποτικής αρχιτεκτονικής της Ρόδου153 Τα μορφολογικά διακοσμητικά στοιshyχεία της ιπποτικής Ρόδου δεν παρέλειψαν να μιμηθούν και οι Ιταλοί με ενδιαφέροντα παραshyδείγματα εκλεκτικής αρχιτεκτονικής στη Ρόδο κυρίως και τα Δωδεκάνησα κατά την εποχή της ιταλοκρατίας (1912-1943)154

Large Hospitaller churches on Rhodes Our Lady of the Castle St John of the Collachio Our Lady of the Burgh

Giorgos Dellas

The foundation stone of the conventual church of St John of the Hospital was laid on the saints feast day the 24th of June 1310 The document signed by pope John XXII on 1 March 1322 confirms that Ihe Byzantine cathedral of Our Lady of the Castle in Rhodes is the same church as the then in use cathedral of the Latins The construction of Our Lady of the Burgh on the other hand is placed between 1310 and 1346 Their location in the medieval town reflects their respective roles the coventual church of St John in the heart of the Orders laquoconventraquo -the western fortified enclave of the Collachio- opposite the palace of the Grand Master the cathedral of Our Lady of the Castle at the eastern part of the Collachio and Our Lady of the Burgh at the marketplace of the lay part of the town

The conversion of the Byzantine cathedral of Our Lady of the Castle -a three-aisled cross-inscribed domed building- into a basilical structure with a cross-vaulted central aisle is placed between 1319 and 1334 During the Ottoman period (1522-1912) and for most of the Italian occupation (until World War II) the building operated as a mosque and was known as Kantouri Djami In the war years the Italian administration endeavoured to restore the church which in recent years has been a venue for cultural events

In the Ottoman period St John of the Collachio served as the laquoMain Mosqueraquo but in 1856 a neglected powder magazine underneath its belfry was struck by lightning and exploded destroying the church Afterwards the gutted site was banked up and a large neoclassical school was raised there in 1876 In 1989 archaeological excavation brought to light the remains of the devastated church

In its two centuries as a place of worship Our Lady of the Burgh received several additions and underwent modifications An engraving of 1828 shows the church in ruins in the 19th and early 20th century six houses were built upon those ruins The Italians pulled down the housing and restored part of the church in the 1930s In 1955 the Gate of the Virgin was opened to connect Alhadeff Street with the port and the church was split into two henceforth to become known as the laquosplit churchraquo In 1994 works for the installantion of new drains provided the opportunity to investigate and partially restore the church making it whole once more Since 1997 the site is open to visitors and is also used for open-air events

Of these three examples of gothic ecclesiastical architecture on Rhodes Our Lady of the Burgh is the most representative The church was a three-aisled timber-roofed basilica with twin colonnades The sanctuary consists of three five-sided apses and the roof was carried on gothic cross-vaults with ribs of composite cross-section Externally there were buttresses on all sides except the western facade

The conventual church of St John was also a three-aisled timber-roofed basilica with twin colonnades The central aisle bore a coffered timber laquowagonraquo vault which supported a ridge roof The transverse aisle consisted of three pointed cross-vaults corresponding to the three divisions of the nave and was lower than the latter The sanctuary was square in plan possibly influenced by the architecture of the Cistercian Order

Our Lady of the Castle underwent alterations that would bring this Byzantine edifice closer to

gothic architectural aesthetics Its early Hospitaller phase is marked by simplified forms such as the arched windows of Byzantine influence The cornices pointed windows and the main entrance with the dropped arch on the western facade (replaced by the Italians with a semicircular arch) belong to a second Hospitaller phase

A feature common to the three churches is the absence of buttresses and strong vertical elements on the west side Unfortunately only in Our Lady of the Castle is the western facade accessible today Its scenic presence in the form of a reverse Τ and the large rectangular frame in the centre above the main entrance are impressive The pediment-like upper part of the western side of the destroyed church of St John was a consequence of the ridge roof The pointed main entrance had a gable-like dripstone capped by a sculptured palmette underneath a circular window The west side of Our Lady of the Burgh today concealed behind accretions of later housing seems to have been similar Plain flat surfaces and decorative horizontal cornices are features common to all three monuments To the writers knowledge this style appears only in Italy

The churches just described have exercised a strong influence in Rhodes and the other Dodecanese islands particularly in the 18th and 19th centuries which saw the emergence of a special laquoDodecanesianraquo architectural type

ανάδειξη του63 (πίν 332β) Χαρακτηριστικό παράδειγμα ένταξης στη

σύγχρονη ζωή της πόλης αποτελεί η πρόσφατη διαμόρφωση των ερειπίων της εκκλησίας της Παναγίας του Μπούργκου ως κοινόχρηστος χώρος ειδικών πολιτιστικών εκδηλώσεων ελεύθερος στο κοινό (πίν 333α 333β)

Η πρώτη γραπτή αναφορά που σχετίζεται με την Παναγία του Μπούργκου συναντάται στον Bosio όταν με την ευκαιρία του θανάτου του μμ Heacutelion de Villeneuve το 1346 κάνει μνεία των σημαντικότερων έργων του με πρώτη την laquoωραιότατηraquo (bellissima) εκκλησία στην πόλη ή το μπούργκο της Ρόδου (nella cittagrave) και όχι στο κάστρο της αφιερωμένη στην Παναγία (della gloriosa Vergine Maria)64

To πιο laquoχειροπιαστόraquo στοιχείο για τη χροshyνολόγηση του μνημείου είνα τα υπολείμματα τοιχογραφίας που είχαν δει ο Rottiers65 στις αρχές του 19ου αιώνα και οι Gabriel και Balducci66 στις αρχές του 20ού και σήμερα ελάshyχιστα διακρίνονται στη νοτιοδυτική γωνία του

(πίν 334α) Η τοιχογραφία περιείχε οικόσημα των πρώτων μμ της Ρόδου Villaret (1309-1319) Villeneuve (1319-1346) Gozon (1346-1353) και Corneillan (1353-1355) και οδηγεί στην υπόθεση ότι ο ναός κατασκευάσθηκε το α μισό του 14ου αιώνα Το μέγεθος του επιβάλλει μια μεγάλη χρονική διάρκεια στην κατασκευή του γεγονός σύνηθες σε όλους τους γοτθικούς καθεδρικούς ναούς ενώ απαιτεί και μεγάλες δαπάνες που δικαιολογούν καθυστερήσεις για την εξεύρεση των χρημάτων Στην ίδια χρονοshyλόγηση καταλήγει και ο Balducci μετά και την ανάλυση με συγκριτική μέθοδο του τρόπου δόshyμησης και της γλυπτικής διακόσμησης του μνηshyμείου67

Η εκκλησία της Παναγίας του Μπούργκου φαίνεται ότι αποτελούσε μέρος ενός μεγαλύτεshyρου ιδρύματος με κτήματα σπίτια και νοσοκοshyμείο όπου υπηρετούσαν οι αδελφοί του Τάγμαshyτος όπως μας πληροφορούν δύο έγγραφα του 134668 και του 134969 Σε μεταγενέστερο έγγραshyφο του 1437 αναφέρεται ένας laquoμεγάλος κήπος

της πλατείαςraquo (megalo quippo platea) και σπίshyτια (διώροφα και μονώροφα) της δικαιοδοσίας της εκκλησίας της Παναγίας στο μπούργκο της Ρόδου που επιβεβαιώνουν το γεγονός70

Πράγματι μέχρι σήμερα διατηρείται στα νόshyτια και σε επαφή με την εκκλησία ένας ελεύθεshyρος χώρος που χρησιμεύει ως δημοτικό πάρκο γνωστό ως laquoπάρκο Αλχαδέφraquo χώρος που δεν έχει κτιστεί ποτέ σύμφωνα με δοκιμαστικές ανασκαφικές διερευνήσεις Ίσως ο ίδιος χώρος αποτελεί και τον μεσαιωνικό laquoμεγάλο κήπο της πλατείαςraquo7 1 (πίν 334β)

Επίσημα ως εκκλησία της Παναγίας του Μπούργκου αναφέρεται συχνά το 136372 το 138273 το 143274 το 143575 το 145376 το 151277

και το 152278 Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάshyζουν οι επωνυμίες της εκκλησίας της Παναγίας στο Μπούργκο με διαφορετικά επίθετα όπως Παναγία του Ελέους (Beata Maria Misericordia Burgi Rodi)79 ενώ προβλήματα δημιουργούν στην ταύτιση τους με τα σημερινά μνημεία της

πόλης οι πληροφορίες για εκκλησία της laquoΠαναshyγίας της Μητρόποληςraquo στο μπούργκο της Ρόshyδου ή Beata Maria de Metropoli για την ορθόshyδοξη μητρόπολη δηλαδή

Η προσθήκη έξι αλλεπάλληλων ταφικών πιshyθανώς παρεκκλησίων προς τα νότια και η ένταshyξη επτά τάφων με ταφικές κόγχες στο βόρειο και μιας κόγχης στον δυτικό τοίχο της εκκληshyσίας της Παναγίας του Μπούργκου δείχνει την έντονη παρουσία του μνημείου στη ζωή της πόshyλης της Ρόδου (πίν 335) Η εύρεση μέσα σε τάφο στο δεύτερο από δυτικά παρεκκλήσιο δίshyπλα στη νότια είσοδο της εκκλησίας ενός οικο-σήμου της οικογένειας του μμ Pierre de Corneillan (1353-1355) και τμήματος επιγραφής με χρονολογία που ανάγεται στο 1377 μέσα σε τάφο του βόρειου τοίχου δείχνουν ότι οι επεμshyβάσεις αυτές άρχισαν ήδη από τον 14ο αιώνα Η επιτύμβια πλάκα εξάλλου του γιου του Ιωάνshyνη βαρόνου της Μόρφου (διαστ 067x158 μ) που βρέθηκε στον χώρο της εκκλησίας κατά την

ιταλοκρατία και εκτίθεται σήμερα στο Αρχαιοshyλογικό Μουσείο στο ιπποτικό νοσοκομείο της Ρόδου έχει χρονολογία 1365-1368 και προέρχεshyται πιθανότατα από κάλυμμα αρκοσολίου δίshyπλα στη βόρεια είσοδο Σε ομαδικό τάφο στο νοτιότερο κεντρικό παρεκκλήσιο βρέθηκε θηshyσαυρός με νομίσματα εκ των οποίων τα πιο πρόσφατα ανήκουν στην περίοδο των μμ Fabrizio del Carretto (1513-1521) και των σουλshyτάνων Βαγιαζήτ και Σελήμ (1480-1520) Ο τρόshyπος της βιαστικής ομαδικής ταφής σαράντα πεshyρίπου ατόμων και η ένδειξη ότι οι σκελετοί ανήκουν σε νεαρά άτομα οδηγούν στην ερμηshyνεία ότι οφείλεται σε αιφνίδιο θάνατο σε ταshyραγμένη περίοδο και θα μπορούσε να αποδοθεί στην πολιορκία της πόλης από τους Τούρκους το 152281 Αναφέρεται εξάλλου ότι στο παρεκshyκλήσιο του αγίου Βερναρδίνου στην Παναγία του Μπούργκου Δεν είναι εύκολο να προσδιοshyρισθεί ακριβώς το παρεκκλήσιο του αγίου Βερshyναρδίνου όπου ενταφιάσθηκε ο μεγάλος com-mandeur Fra Gabriel de Pommerol κατά τη διάρshyκεια της πολιορκίας του 152282

Πολλές πληροφορίες αντλούμε από τις μιshyκρογραφίες του Caoursin του 1483 όπου η Παshyναγία του Μπούργκου εμφανίζεται επανειλημshyμένα και ιδιαίτερα σε εκείνη που ο μμ Pierre dAubusson συζητά με τους ιππότες στην Οβριακή μπροστά από την εκκλησία (πίν 336α) Στις τρεις κόγχες του ιερού γίνονται αντίστοιχα τρεις λειτουργίες συγχρόνως με άλshyλες δύο στα δύο παράλληλα προς τα νότια παshyρεκκλήσια της εκκλησίας Η βορεινή πύλη μεγεshyθύνεται προκειμένου ο ζωγράφος να παρουshyσιάσει τα γεγονότα μέσα στην εκκλησία και τις προσευχές των πιστών για την αίσια έκβαση της πολιορκίας Η πύλη αυτή είναι μεταγενέστερη επέμβαση σε σχέση με την κατασκευή της εκκληshyσίας και η ανατολική παραστάδα της στηρίζε-

ται πάνω σε προγενέστερο τάφο που κατήργηshyσε στο τρίτο από δυτικά σταυροθόλιο όπως φάνηκε κατά τις πρόσφατες εργασίες Η διάshyνοιξη της συνδυάζεται με τις αλλαγές στην ποshyλεοδομική οργάνωση της περιοχής κατά τον 14ο και 15ο αιώνα και τη μετατόπιση του άξοshyνα της πλατείας οδού της αγοράς μπροστά από τη βόρεια όψη της εκκλησίας και όχι κατά μήshyκος το παραλιακού τείχους83 Στην περιοχή βόshyρεια της εκκλησίας βρέθηκαν τάφοι που δηλώshyνουν τη χρήση του χώρου προγενέστερα ως νεshyκροταφείου Η μετατόπιση αυτή συνδυάστηκε με την οικοδόμηση νέων κτιρίων και οικοδομιshyκών τετραγώνων μεταξύ της εκκλησίας και του παραλιακού τείχους όπως το ιπποτικό laquoΝαυshyαρχείοraquo επί μμ DAubusson (1476-1503) λίγα μέτρα δυτικότερα και η οικία Giovanni Manelli ακριβώς απέναντι84

Κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας φαίνεshyται ότι η εκκλησία δεν χρησιμοποιήθηκε όπως όλες οι άλλες ως μουσουλμανικό τέμενος Η γκραβούρα του Rottiers παρουσιάζει το μνηshyμείο σε ερειπιώδη κατάσταση στις αρχές του 19ου αιώνα και αποδίδεται λανθασμένα στον Αγιο Μάρκο85 (πίν 336β) Αβίαστα επομένως οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ίσως καταστράφηκε κατά την πολιορκία του 1522

Ωστόσο όταν ο Η Balducci μελετούσε το μνημείο στις αρχές του 20ού αιώνα ο εσωτερι-κός χώρος είχε πληρωθεί από έξι κατοικίες86

(πίν 337α) Η ιταλική διοίκηση με στόχο την ανάδειξη των μεσαιωνικών δυτικών μνημείων της Ρόδου απαλλοτρίωσε αυτές τις ιδιοκτησίες και καθαίρεσε τα νεότερα κτίσματα Προχώρηshyσε στη συνέχεια στη μερική αποκατάσταση της ανατολικής πτέρυγας εσωτερικά και στη στερέshyωση των ερειπίων (πίν 337β) Δυστυχώς όμως δεν ολοκληρώθηκαν οι εργασίες και δεν αποκαshyταστάθηκαν οι εξωτερικές όψεις ιδιαίτερα η

δυτική κυρία όψη και η ανατολική που έχουν καλυφθεί από νεότερα κτίσματα της τουρκοshyκρατίας

Το ρυθμιστικό σχέδιο (piano regolatore) της μεσαιωνικής πόλης που συντάχθηκε το 1936 προέβλεπε τη διάνοιξη περιφερειακής εσωτεριshyκής οδού και μεγάλων δρόμων τη δημιουργία πάρκων και πλατειών για την εξυπηρέτηση των αυτοκινήτων και τη laquoβελτίωσηraquo των συνθηκών διαβίωσης των κατοίκων8 7 Ως εκ τούτου η προτεινόμενη διάνοιξη νέας πύλης στη νοτιοαshyνατολική οχύρωση προς το λιμάνι της Ακα-ντιάς και δρόμου που θα έφτανε διασχίζοντας το πάρκο Αλχαδέφ (τον laquoμεγάλο κήπο της πλαshyτείαςraquo) μέχρι την εκκλησία της Παναγίας του Μπούργκου υλοποιήθηκε αμέσως Η ελληνική διοίκηση στη συνέχεια θεώρησε ιδανική τη διέshyλευση του ίδιου δρόμου εγκάρσια μέσα από την εκκλησία στο κατεστραμμένο μεσαίο τμήμα της και τη διάνοιξη νέας πύλης της Παναγιάς στο παραλιακό τείχος το 1955 επί δημαρχίας Φωτάρα και με την έγκριση της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας (πίν 338α)

Ολοκληρώθηκε έτσι η διακοπή στα δύο της μεσαιωνικής πόλης στην περιοχή της Οβριακής συνοικίας Η Παναγία του Μπούργκου έμεινε έκτοτε γνωστή με το όνομα laquoκομμένη εκκληshyσιάraquo ενώ ο κόσμος δύσκολα αναγνώριζε ότι επρόκειτο για δύο τμήματα της ίδιας εκκλησίας εκατέρωθεν της οδού Αλχαδέφ Η ελάφρυνση της κυκλοφορίας του λιμανιού μέσω της οδού Αλχαδέφ θεωρήθηκε τότε σημαντικότερη από την καταστροφή της εκκλησίας και τη διάσπαση της λειτουργίας της συνοικίας του αγίου Παshyντελεήμονα Δυστυχώς όμως το γεγονός δεν

απέτρεψε τη διαπλάτυνση του παραλιακού δρόshyμου και την καταστροφή της μεσαιωνικής διαshyμόρφωσης του προτειχίσματος της παραλίας για τις κυκλοφοριακές ανάγκες της σύγχρονης πόλης

Τα τελευταία δεκαπέντε χρονιά υπήρξαν επίμονες προσπάθειες από την Αρχαιολογική Υπηρεσία για την αποκατάσταση και την ενοshyποίηση της εκκλησίας Στα πλαίσια των κυκλοshyφοριακών ρυθμίσεων από το 1989 έως το 1994 είχε προταθεί επανειλημμένα η απαγόρευση της κυκλοφορίας στο συγκεκριμένο τμήμα της οδού Αλχαδέφ αλλά είχε βρει σθεναρή αντίσταση από τις άλλες τοπικές υπηρεσίες Όταν ξεκίνηshyσε το έργο της κατασκευής των υπογείων διshyκτύων και αποκατάστασης των οδοστρωμάτων στη μεσαιωνική πόλη το 1994 το όνειρο της καshyτάργησης της διέλευσης των αυτοκινήτων από την Παναγία του Μπούργκου έγινε πραγματιshyκότητα (πίν 338β) Η προβλεπόμενη ανασκαφή προκειμένου να περάσουν τα υπόγεια δίκτυα έκλεισε την κυκλοφορία των αυτοκινήτων διαshyμέσου της εκκλησίας Η ολοκλήρωση σε τρία περίπου χρόνια της ανασκαφής και της διαμόρshyφωσης της εκκλησίας με την ενοποίηση των δύο τμημάτων της την ελεύθερη επίσκεψη τη διέλευση των πεζών και τη διοργάνωση ειδικών μουσικών εκδηλώσεων καθώς και η θετική αποδοχή του έργου ακόμα και από τους πολέshyμιους καταστηματάρχες ανέτρεψαν το αρνητιshyκό κλίμα και έδωσαν έναν ευχάριστο επίλογο88 Μένουν ακόμη αρκετές εργασίες για την αποshyκατάσταση του μνημείου οι οποίες ήδη εκτεshyλούνται και αναμένεται σε λίγα χρόνια να αναshyδειχθεί ακόμη περισσότερο

Αντιπροσωπευτικότερη και των τριών πα-ραδειγμάτων γοτθικής αρχιτεκτονικής στη Ρόδο είναι η εκκλησία της Παναγίας του Μπούργκου Ο αρχικός της τύπος ήταν τρίκλι-τη βασιλική με δύο τοξοστοιχίες από τέσσερις κολώνες και οξυκόρυφα τόξα και γενικές διαshyστάσεις 27x36 μ (πίν 339α) Το ιερό αποτελείshyται από τρεις πεντάπλευρες κόγχες Όλη η εκshyκλησία ήταν στεγασμένη από γοτθικά σταυρο-θόλια με διαγώνιες νευρώσεις σύνθετης διατοshyμής (κυκλικής με μικρή προεξοχή στο μέσον) ευρύτατα διαδεδομένες και στη Ρόδο Οι πεντάshyπλευρες κόγχες του ιερού είναι στεγασμένες με θόλους που διαθέτουν ακτινωτές νευρώσεις ανάλογης διατομής Οι νευρώσεις του ιερού και της ανατολικής και δυτικής πλευράς εσωτερικά καταλήγουν σε κιονίσκους κυκλικής διατομής προσαρτημένους στους τοίχους με επίκρανα Οι νευρώσεις ωστόσο της βόρειας και νότιας πλευράς εφέροντο με φουρούσια αντεστραμμέshyνου ημιοκτάπλευρου κώνου στο ύψος των κιοshyνόκρανων και όχι με κιονίσκους89 Δύο-τρία φουρούσια βρέθηκαν στον χώρο της εκκλησίας ενώ ένα άλλο επισημάνθηκε στη θέση του στον νότιο τοίχο αλλά είναι κομμένο Οι κίονες είshyχαν μεγάλη διάμετρο (130 μ) και κιονόκρανα σύνθετης κοιλόκυρτης διατομής και έφεραν τα τόξα και τις διαγώνιες νευρώσεις Ένας διασώ-θηκε στη θέση του ενώ βρέθηκε μεγάλος αριθshyμός αρχιτεκτονικών μελών από τους δόμους και τα κιονόκρανα άλλων στον ίδιο χώρο Στην ανασκαφή βρέθηκαν τα ίχνη ενός ακόμη κίονα και τα θεμέλια δύο άλλων Οι μεταγενέστερες επεμβάσεις φαίνεται να εξαφάνισαν τα ίχνη των άλλων τεσσάρων Δυστυχώς δεν σώζεται ούτε ένα σταυροθόλιο του κυρίως ναού παρά μόνο ελάχιστα τμήματα στην ανατολική και δυshyτική πλευρά

Εξωτερικά η εκκλησία στη βόρεια και νότια πλευρά καθώς και στις κόγχες του ιερού έφερε απλές ορθογώνιες αντηρίδες Μερικές διατηshyρούνται στη θέση τους ενώ τα θεμέλια των υπο-

λοιπών αποκαλύφθηκαν κατά την ανασκαφή Το πάχος της λιθοδομής είναι περίπου 090 μ και στη βάση μεγαλύτερο κατά 010 μ στη βόshyρεια νότια και ανατολική πλευρά σχηματίζοshyντας εξωτερικά μια προεξοχή σε ύψος 1 μ πεshyρίπου από το δάπεδο

Το μεσαίο κλίτος ήταν ψηλότερο και έφερε έναν φεγγίτη κυκλικό στο δυτικό μέτωπο του σταυροθολίου) ίχνη του οποίου διατηρούνται και πιθανώς οξυκόρυφους στη βόρεια και τη νότια πλευρά πάνω από το δώμα των πλάγιων κλιτών όπως δείχνουν οι μικρογραφίες του Caoursin Δεν υπάρχουν ενδείξεις για ξύλινη στέγη πάνω από τα σταυροθόλια όπως γίνεται στους γοτθικούς καθεδρικούς ναούς αντίθετα τα σωζόμενα ίχνη δείχνουν ότι οι απολήξεις των όψεων εξωτερικά προς τα άνω ακολουθούshyσαν τη γραμμή των οξυκόρυφων τυμπάνων των σταυροθολίων και όχι τριγωνικά αετώματα σύμφωνα με τον Balducci90 Τα πλάγια κλίτη έφεραν λεπτά και υψηλά οξυκόρυφα παράθυρα στη βόρεια και τη νότια πλευρά και έναν ρομ-βοειδή φεγγίτη στο τύμπανο του σταυροθολίου στη δυτική όψη Από τρία αντίστοιχα παράθυshyρα έφεραν και οι κόγχες του ιερού Το δάπεδο της εκκλησίας ήταν στρωμένο πιθανώς με μαρ-μαρόπλακες λάρτιου λίθου όπως δείχνουν τα κατώφλια της βόρειας και της δυτικής εισόδου Το δάπεδο του ιερού ήταν υπερυψωμένο κατά 4-5 σκαλοπάτια91 Στην τελική της μορφή η εκshyκλησία είχε τρεις πύλες Εκτός της βόρειας ορshyθογώνιας η κεντρική οξυκόρυφη πύλη πλάshyτους 250 μ καταλαμβάνει το μέσον της δυτιshyκής όψης που σήμερα είναι φραγμένη από γειshyτονική ιδιοκτησία Μία δεύτερη οξυκόρυφη θύρα αντιστοιχεί στο δεύτερο από δυτικά σταυshyροθόλιο του νότιου κλίτους και επικοινωνεί με το πάρκο Αλχαδέφ τον laquoμεγάλο κήπο της πλαshyτείαςraquo

Η ένταξη των επτά ταφικών κογχών στο πλάτος του βόρειου τοίχου έγινε μετά την καshyτασκευή της εκκλησίας όπως φαίνεται από τον

τρόπο κατασκευής τους Η επίστεψη τους θα πρέπει να ήταν οξυκόρυφα τόξα σύμφωνα με το ίχνος της δεύτερης από τα δυτικά κόγχης που διατηρείται Το ίδιο εξάλλου συμβαίνει και στην εκκλησία της Παναγίας του Κάστρου

Σημαντική αλλαγή στην τυπολογία αλλά και στην εξωτερική εμφάνιση επέφερε η προσθήκη των νότιων παρεκκλησίων (πίν 339β) Η χρήση τους θα πρέπει να ήταν ταφική παράλληλα με τη λειτουργία τους ως παρεκκλήσια όπως συshyνηθίζεται σε καθεδρικούς ναούς Προστέθηκαν συνολικά έξι παρεκκλήσια Το τρίτο και το τέshyταρτο από ανατολικά και σε άμεση επαφή με τον νότιο τοίχο της εκκλησίας μπορούν να αναχθούν περίπου στο β μισό του Μου αιώνα με βάση το οικόσημο της οικογένειας Corneillan Νοτιότερα προστέθηκε ένα ακόμη σύμφωνα με οικοδομικές παρατηρήσεις το οποίο όπως φαίνεται από τη μικρογραφία του Caoursin προϋπήρχε του 1480 (πίν 336α) Τα υπόλοιπα θα πρέπει να ανήκουν στην περίοδο 1480-1522 Για την ενοποίηση τους με την κυshyρίως εκκλησία διανοίχθηκαν μεγάλα οξυκόρυshyφα τόξα εκτός του νοτιοανατολικού και του νοτιοδυτικού παρεκκλησίου που είναι ημικυshyκλικά

Τα αρχιτεκτονικά μέλη που βρέθηκαν κατά την ανασκαφή και στον περιβάλλοντα χώρο και τα διατηρημένα παρεκκλήσια τεκμηριώνουν ότι ήταν στεγασμένα από σταυροθόλια με διαγώshyνιες νευρώσεις Οι νευρώσεις αυτές κατέληγαν σε φουρούσια Τα τρία φουρούσια που βρέθηshyκαν στο χώρο έχουν σφαιρική απόληξη προς τα κάτω με ίχνη ανάγλυφων οικοσήμων και θα πρέπει να ανήκαν στο μεσαίο και νοτιότερο παshyρεκκλήσιο

Η εμφανής δυτική προέλευση της γοτθικής αρχιτεκτονικής της εκκλησίας αν και απλουshyστευμένη δηλώνει τους χορηγούς της που θα πρέπει να ήταν ιππότες ή φράγκοι αστοί καθώς και τη χρήση της ως ναού των καθολικών Υπάρχουν ωστόσο στοιχεία που παραπέμπουν

και στη βυζαντινή αρχιτεκτονική όπως οι τρεις κόγχες του ιερού Αυτή η τυπολογική συνύπαρshyξη είχε προηγηθεί στα Ιεροσόλυμα και την Κύshyπρο Ανάλογος σε κάτοψη τουλάχιστον είναι ο ναός του αγίου Νικολάου στην Αμμόχωστο του 13ου αιώνα της εποχής του Lousignan92 Είshyναι πολύ πιθανό Κύπριοι τεχνίτες να εργάστηshyκαν στη Ρόδο και το αντίστροφο καθώς εκτός από τις πολιτικές οι οικονομικές και εμποριshyκές σχέσεις των δύο νησιών ήταν έντονες Η ιστορία του Τάγματος των Ιπποτών του αγίου Ιωάννη των Ιεροσολύμων εξάλλου ερμηνεύει το γεγονός αυτό Μετά τους Αγίους Τόπους το Τάγμα παρέμεινε για λίγα χρόνια στην Κύπρο πριν εγκατασταθεί οριστικά στα Δωδεκάνησα ενώ κατά την περίοδο της διαμονής των ιπποshyτών στη Ρόδο διατηρούσαν laquoκομενταρίαraquo στο Κολόσσι Έτσι τα δυτικά πρότυπα που εφαρshyμόσθηκαν στη Ρόδο τον 14ο αιώνα είχαν laquoφιλshyτραριστείraquo από τις επιδράσεις της αρχιτεκτονιshyκής των Αγίων Τόπων και της Κύπρου Η διαshyμόρφωση στη συνέχεια μιας τοπικής αρχιτεshyκτονικής έκφρασης με κύρια υστερογοτθικά και τοπικά χαρακτηριστικά καθιερώνεται τον 15ο αιώνα9 3

Ανάλογη εκκλησία θα πρέπει να ήταν η αρshyχική φάση της εκκλησίας των αγίων Αποστόshyλων στο παλιό Συσσίτιο από την οποία δυστυshyχώς το μόνο που διατηρείται όρθιο είναι μια κολώνα ενταγμένη σε μεταγενέστερο εκκλησάshyκι της περιόδου 1480-152294 Μικρότερη τυποshyλογική συγγένεια παρουσιάζει με τις μονόχώ-ρες βασιλικές στεγασμένες με σταυροθόλια όπως η Παναγία της Φιλερήμου η Παναγία της Νίκης οι Αγιοι Θεόδωροι και η δεύτερη φάση της εκκλησίας των αγίων Αποστόλων95

Στον κοινοβιακό ναό του αγίου Ιωάννη χρηshyσιμοποιήθηκε αρχικά ο τύπος της τρίκλιτης ξυ-λόστεγης βασιλικής για την κυρίως εκκλησία με εγκάρσιο κλίτος και ορθογώνιας κάτοψης ιερό στεγασμένα με γοτθικά σταυροθόλια με

διαγώνιες νευρώσεις (πίν 329) Τα κλίτη του κυρίως ναού διαχωρίζονται από δύο τοξοστοι-χίες με τέσσερις κυλινδρικές κολώνες Το μεshyσαίο κλίτος ήταν υπερυψωμένο και φωτιζόταν από τη βόρεια και τη νότια πλευρά με οξυκόρυshyφους φεγγίτες πάνω από τη στέγη των πλάγιων κλιτών και από κυκλικούς στα μέτωπα της αναshyτολικής και δυτικής πλευράς (πίν 330α) Η δίρριχτη στέγη του κεντρικού κλίτους διαμορshyφωνόταν εσωτερικά με ημικυλινδρική ξύλινη οροφή (πίν 328β) Τα πλάγια κλίτη ήταν στεγαshyσμένα με μονόρριχτη στέγη καλυμμένη με κεshyραμίδια

Το εγκάρσιο κλίτος και το ιερό θα πρέπει να ανήκαν και αυτά στην αρχική φάση όπως δείshyχνει ο τρόπος δόμησης και σύνδεσης τους με τον κυρίως ναό Αποτελούνταν από τρία σταυshyροθόλια που αντιστοιχούσαν στα κλίτη και ένα τέταρτο στο ιερό Εφέροντο από την εξωτεshyρική τοιχοποιία και από σύνθετους πεσσούς με κιονίσκους που αντιστοιχούσαν στα οξυκόρυshyφα τόξα επικοινωνίας και τις διαγώνιες νευρώshyσεις Το μεσαίο σταυροθόλιο ήταν πιο ψηλό από τα άλλα και χαμηλότερο από τη στέγη του μεσαίου κλίτους και του κυκλικού φεγγίτη

Το ιερό και το εγκάρσιο κλίτος φαίνεται ότι φωτίζονταν με μεγάλα οξυκόρυφα παράθυρα αντίστοιχα με τον υπόλοιπο ναό

Κάτω από την κόγχη του ιερού διερχόταν σε χαμηλότερο επίπεδο -λόγω της διαμόρφωσης του εδάφους- στοά επικοινωνίας της νότιας πεshyριοχής της εκκλησίας με τη βόρεια καθώς και με το παλάτι του μεγάλου μαγίστρου μέσω της laquoλόντζιαςraquo (ανοικτής στοάς με σταυροθόλια στο άνω άκρο της οδού Ιπποτών) (πίν 340α) Από την ίδια στοά και κάτω από την κόγχη του ιερού είχε πιθανώς πρόσβαση παρεκκλήσιο ή κρύπτη τμήμα της βάσης του οποίου αποκαλύshyφθηκε κατά τη διάρκεια της πρόσφατης αναshyσκαφής

Κάτω από το εγκάρσιο κλίτος διατηρούνται τα ερείπια τριών ημιυπόγειων χωρών αντί-

στοίχων με τα τρία σταυροθόλια του ορόφου που στεγάζονταν με θόλους και κατά πάσα πιshyθανότητα χρησίμευαν ως αποθήκες ή υπόγειες κρύπτες (πίν 332α 332β)

Κατά τη διάρκεια της ιπποτοκρατίας η εκshyκλησία δέχθηκε πολλές προσθήκες όπως γίνεshyται φανερό από τις πηγές τις γκραβούρες και τα ευρήματα είναι όμως αρκετά δύσκολο να αναπαρασταθούν με ακρίβεια και να γίνει απόshyλυτα σαφής η τελική μορφή του μνημειακού συshyγκροτήματος και ο αριθμός των παρεκκλησίων

Ο P Lojacono το 1935 προσπάθησε -μετά από ενδεικτικές αρχαιολογικές τομές και μελέshyτη των πηγών- να αναπαραστήσει το συγκρότηshyμα γραφικά (πίν 340β) Υπέθεσε τότε ότι προshyστέθηκαν οκτώ χώροι στο επίπεδο της εκκληshyσίας και γύρω από το εγκάρσιο κλίτος και το ιερό96 Σύμφωνα με τις πρόσφατες αποκαλύψεις από την ανασκαφή και τις έρευνες των πηγών μπορούμε να κάνουμε μια καινούρια υπόθεση για τις προσθήκες και την πιθανή χρήση τους Έτσι το πλάτος της κάτοψης της τετράπλευρης κόγχης του ιερού δεν πρέπει να ήταν μεγαλύτεshyρο από το μεσαίο κλίτος ενώ το νότιο παρεκshyκλήσιο του Villeneuve σύμφωνα με τον Ρ Lojacono στο ύψος του εγκάρσιου κλίτους ήταν μεγαλύτερων διαστάσεων και φαίνεται ότι μετέτρεψε τον τρόπο επικοινωνίας και κάλυψε το νότιο δρομάκι πλάι από την εκκλησία που ήταν στρωμένο με πωρόπετρες (πίν 329) Θα πρέπει επίσης να υποθέσουμε σύμφωνα με τα στοιχεία που βρήκε ο P Lojacono ότι δεν πρέshyπει να υπήρχε κτίσμα στη θέση του βορειότερουraquo προσκτίσματος του laquoθησαυροφυλακείουraquo (tesoro della chiesa) αλλά να ήταν άκτιστο ενώ στη θέση του αμέσως νοτιότερου παρεκκλησίου (capella della Sagrestia) ήταν η κατοικία του πριόρη ή laquocanonicaraquo στα μέσα του 15ου αιώνα όπως έχει προαναφερθεί Μπορούμε λοιπόν να δεχθούμε τις υποθέσεις του Lojacono για τη χρήση μερικών παρεκκλησίων όπως για παράshyδειγμα του Villeneuve της Sagrestia του

DAubusson και του DAmboise και να χωρο-θετήσουμε την laquocanonicaraquo στη θέση της capella della Segrestia Οι θέσεις των άλλων παρεκκληshyσίων -που γνωρίζουμε ότι προστέθηκαν στον Άγιο Ιωάννη- της Παναγίας που έκτισε ο Allemagna και του καστελλάνου της Αμπόστας δεν είναι εύκολο να ταυτιστούν πιθανώς όμως ένα από αυτά να είναι εκείνο τμήμα του οποίου βρέθηκε κάτω από το ιερό κάτι που δηλώνει ότι ίσως υπήρξε επέμβαση σε αυτό

Σχετικά με το καμπαναριό δεν μπορούμε να έχουμε σαφή μορφή καθότι οι μικρογραφίες του Caoursin του 1483 είναι πολύ σχηματικές ενώ στις γκραβούρες του 19ου αιώνα λείπει το άνω τμήμα που πιθανώς είχε καταρρεύσει κατά την πολιορκία του 1522 Μια ιδέα των δύο χαμηλότερων ορόφων μάς δίνει ο Rottiers97

(πίν 330α) Αποτελούνταν από έναν τετράγωνο πύργο με βάση και οριζόντια γείσα Ο όροφος ήταν ενισχυμένος στις γωνίες με ορθογωνικές παραστάδες και εκτός από τα οικόσμημα των μμ DAubusson και DAmboise είχε παράθυshyρα οξυκόρυφα και έναν ορθογώνιο φεγγίτη στη βόρεια όψη Η πρόσβαση γινόταν από μία βόshyρεια οξυκόρυφη είσοδο στο ύψος του ισογείου και μία ορθογώνια ανατολική στο ύψος του ορόφου όπου ανέβαινε κανείς με σκάλα από τη νότια όψη της εκκλησίας ίσως της περιόδου της τουρκοκρατίας98

Ο τύπος της τρίκλιτης ξυλόστεγης βασιλιshyκής με εγκάρσιο κλίτος και τετράπλευρη κόγχη στεγασμένα από σταυροθόλια με νευρώσεις του καθολικού του Αγίου Ιωάννη δείχνει μια σαφή επιρροή των αντιλήψεων του Τάγματος των κινστερκιανών μοναχών ειδικά αλλά και γενικότερα στη ροδίτικη ιπποτική εκκλησιαστιshyκή αρχιτεκτονική (πίν 329) Οι ιππότες φορείς αναμφισβήτητα αυτής της επιρροής έφεραν

προφανώς δυτικούς μαστόρους στη Ρόδο για την υλοποίηση αυτής της αρχιτεκτονικής

Στη Δύση η τυπολογία αυτή εφαρμοζόταν κυρίως στη Μεγάλη Βρετανία και λιγότερο στην κεντρική και τη νότια Ευρώπη9 9 Δείγματα αυτής της αρχιτεκτονικής εμφανίζονται στην κεντρική Ελλάδα ήδη από τον 13ο αιώνα όπως στην Αγία Σοφία Ανδραβίδας στο φράγκικο πριγκιπάτο της Αχαΐας και στην Αγία Παραshyσκευή της βενετοκρατούμενης Χαλκίδας Ανάshyλογα παραδείγματα με θολοσκεπείς βασιλικές παρουσιάζονται στη μονή Ζάρακα κοντά στην αρχαία Στυμφαλία και στον Άγιο Λέο έξω από τη Μεθώνη100 Στην Κρήτη και συγκεκριμένα στο Ηράκλειο κατά τον 13ο αιώνα την εποχή της ενετοκρατίας έχουμε τις μεγάλες ξυλόστε-γες βασιλικές του αγίου Φραγκίσκου του Σω-τήρος και του αγίου Πέτρου του μάρτυρος που ανήκε στο Τάγμα των Δομινικανών101 Παρόshyμοιο παράδειγμα στο Ρέθυμνο του 14ου αιώνα είναι και το καθολικό των φραγκισκανών μοshyναχών με ξυλόστεγη βασιλική τετράπλευρο ιερό και εγκάρσιο κλίτος κάτοψης σε σχήμα Τ Το εγκάρσιο κλίτος που σήμερα είναι γκρεμιshyσμένο ήταν πιθανώς στεγασμένο με γοτθικά σταυροθόλια όπως ίσως και το ιερό που αποshyτελεί ιδιόκτητο κατάστημα Η προσθήκη γωνιαshyκών παρεκκλησίων εκατέρωθεν του ιερού ανάshyγεται για το μεν βόρειο που είναι γοτθικό στον 14ο αιώνα και για το νότιο που καλύπτεται με αναγεννησιακό τρούλο στον 16ο αιώνα 1 0 2

Στην κοντινή για τα Δωδεκάνησα Κύπρο το πιο ενδιαφέρον παράδειγμα είναι το καθολικό του μοναστηριού της Πελλαπαϊδος του 13ου αιώνα αποτελούμενο από τρία κλίτη και τεshyτράπλευρο ιερό στεγασμένα με σταυροθόλια103 και ένα ανάλογο παράδειγμα στο Der Simam στη Συρία104

Ειδικότερα η ξύλινη στέγη του μεσαίου κλίshyτους που έχει τη μορφή ανεστραμμένης καρίshyνας πλοίου (πίν 328β) παρουσιάζει κοινά στοιχεία με αντίστοιχες στον καθεδρικό ναό της Aquileja και τον San Zeno της Βερόνα105 αλλά και γενικότερα της κεντρικής Ευρώπης όπως στις εκκλησίες Notre-Dame-du-Grann στο Speacutezet και της Sainte Brigitte στο Montreff στην περιοχή Finisteacutere της Γαλλίας106

Ο σημερινός τύπος της Παναγίας του Κάshyστρου δεν είναι όπως αναφέρθηκε καθαρά βυshyζαντινός ή γοτθικός αλλά συνδυασμός και των δύο (πίν 341 α) Έχει διατηρήσει αρκετά τυποshyλογικά χαρακτηριστικά της τρίκλιτης σταυροshyειδούς εγγεγραμμένης εκκλησίας τουλάχιστον σε κάτοψη και τον εγκάρσιο θόλο (πίν 325β) χωρίς όμως τον ημικυλινδρικό θόλο του μεσαίshyου κλίτους τον τρούλο και την τεταρτοσφαιρι-κή κάλυψη της κεντρικής κόγχης του ιερού Στη θέση του κατασκευάσθηκαν τρία γοτθικά σταυshyροθόλια υπερυψωμένα (ως προς τον εγκάρσιο θόλο) που αντιστοιχούν στη δυτική κεραία του σταυρού στη θέση του παλαιότερου τρούλου και στην ανατολική κεραία μαζί με την κόγχη του ιερού (πίν 341 β) Έτσι η ημικυκλική εσωτεshyρικά και τρίπλευρη εξωτερικά κάτοψη της κόγshyχης του ιερού (πίν 341 α) μετατράπηκε ψηλότεshyρα σε γοτθική πεντάπλευρη χρησιμοποιώντας τις τρεις πλευρές της και τις δυο της ανατολιshyκής κεραίας του σταυρού σχηματίζοντας έναν θόλο με ακτινωτές νευρώσεις και θολίσκους (πίν 342) Οι νευρώσεις έχουν διατομή απλή ορθογώνια με απότμηση στις γωνίες Οι τοίχοι των σταυροθολίων είναι λεπτότεροι και δημιshyουργούν αντηρίδες στο άνω τμήμα της λιθοδο-μής που εντάσσονται στο πάχος της βυζαντιshyνής Είναι προφανές ότι η μετατροπή της βυζαshy

ντινής μητρόπολης αποσκοπούσε εκτός από την επισκευή της στο να προβάλλει το γοτθικό ύψος στην αρχιτεκτονική του νέου καθεδρικού ναού

Παρότι διασώζονται ελάχιστα στοιχεία του τρούλου όπως τα μαρμάρινα φουρούσια πάνω από τους τέσσερις γωνιακούς πεσσούς που έφεραν τα τέσσερα τόξα και τα γωνιακά σφαιshyρικά τρίγωνα εντούτοις ο Ορλάνδος αποτόλshyμησε τη γραφική του αποκατάσταση107 (πίν 325α)

Οι χαμηλότεροι δόμοι των λιθοδομών της εκκλησίας διαφέρουν ως προς το μέγεθος από τους ψηλότερους της βυζαντινής εκκλησίας και οι βάσεις δύο παραστάδων στην εξωτερική παshyρειά της βόρειας κεραίας του σταυρού και των παλαιότερων ημικυκλικών εσωτερικά και τρί-πλευρων εξωτερικά κογχών στο ιερό1 0 8 οδηγούν στην υπόθεση ύπαρξης προγενέστερου ναού (πίν 325β 341α 341 β) Οι βάσεις των παραshyστάδων μπορούν να οδηγήσουν στη γραφική αναπαράσταση της όψης της βόρειας κεραίας με τοξωτό πλαίσιο και τριγωνική στέγαση ανάshyλογη με άλλα μεσοβυζαντινά μνημεία της Ελλάshyδας 1 0 9 Αντίστοιχη λογικά θα πρέπει να ήταν και η νότια κεραία αν και δεν διατηρούνται κάποια στοιχεία Πιθανώς να καταργήθηκαν στην επόshyμενη φάση Οι μέχρι σήμερα ωστόσο ανασκαφιshyκές διερευνήσεις δεν τεκμηριώνουν την ύπαρξη παλαιότερης παλαιοχριστιανικής βασιλικής110 ενώ τα στοιχεία που βρέθηκαν κατά τις εργαshyσίες διέλευσης των υπογείων δικτύων δείχνουν την πιθανή ύπαρξη δυτικού προνάου ή νάρθηshyκα111 (πίν 341α) Παράλληλα τα ευρήματα της εκκλησίας και της υπόγειας κρύπτης του 11ου αιώνα112 συνηγορούν στην ίδια υπόθεση και τη διάκριση των δύο φάσεων στη βυζαντινή μη-

τρόπολη πριν τη μετασκευή της από τους ιπshyπότες στο α μισό του 14ου αιώνα Για την αρshyχική κάτοψη δεν είναι γνωστά περισσότερα στοιχεία από την κάτοψη της σε πολύ χαμηλό επίπεδο και πιθανώς να είναι ανάλογης τυποshyλογίας με τη δεύτερη Είναι εύλογη ως εκ τούshyτου η υπόθεση ότι η πρώτη μπορεί να ανήκει στον 11ο αιώνα και η δεύτερη μεταξύ του 11ου και των αρχών του 14ου αιώνα

Στη Ρόδο υπάρχουν δύο ακόμη βυζαντινά μνημεία του ίδιου τύπου ο Αγιος Ιωάννης στο κάστρο της Λίνδου ίσως του 13ου αιώνα1 1 3 και το Ντεμιρλί τζαμί στη μεσαιωνική πόλη της Ρόshyδου του 14ου αιώνα1 1 4 Και οι δύο αυτές εκκληshyσίες είναι πιθανώς μεταγενέστερες της Παναshyγίας του Κάστρου και προφανώς επηρεάσθηshyκαν από αυτή Κοινά στοιχείο και των τριών είshyναι η πεσσοστοιχία το μεσαίου κλίτους αντί του τύπου του τετρακιόνιου σταυροειδούς εγshyγεγραμμένου ναού ο οποίος χρησιμοποιήθηκε ευρύτατα σε όλο το Βυζάντιο και μοναδικό παshyράδειγμα του του 10ου αιώνα βρίσκεται σε ερείπια ανασκαφής του λόφου της Φιλερήμου της Ρόδου1 1 5 Η αύξηση του μήκους της μητρόshyπολης της Ρόδου επιτεύχθηκε για προφανείς λειτουργικούς λόγους με ένα επιπλέον ζεύγος πεσσών στη δυτική κεραία Το ίδιο μιμήθηκαν και οι δύο άλλες μεταγενέστερες εκκλησίες

Η σύγκριση του τελικού όπως διαμορφώθηshyκε τύπου με τη γοτθική προσθήκη της Παναshyγίας του Κάστρου με άλλα μνημεία είναι αδύshyνατη Το υπερυψωμένο κεντρικό κλίτος με τα γοτθικά σταυροθόλια έχει οπωσδήποτε δυτικές επιδράσεις και συγγενεύει με αρκετά μνημεία της Συρίας της Κύπρου και της Κρήτης116 Η απλούστευση χαρακτηρίζει και αυτή την επέμshyβαση που δικαιολογείται ως επαρχιακή πόλη αλλά και γενικά το κινστερκιανό πνεύμα των ιπποτικών μνημείων της Ρόδου

Η Παναγία του Κάστρου αποτελεί το πα-

λαιότερο παράδειγμα άμεσης αλληλεπίδρασης των βυζαντινών και γοτθικών μορφολογικών στοιχείων στη Ρόδο Μοναδικό από άποψη διαshyκοσμητικού πλούτου μορφολογικό στοιχείο βυshyζαντινής παράδοσης που διατηρείται είναι το τρίλοβο παράθυρο της κεντρικής κόγχης του ιεshyρού της βυζαντινής μητρόπολης (πίν 343) Τα τρία ισοϋψή ημικυκλικά ανοίγματα πλαισιώνοshyνται από ημικυκλική αψίδα με δύο εσοχές Οι αμφικιονίσκοι που τα χωρίζουν φέρουν κο-λουροπυραμιδοειδή επιθήματα117

Η ημικυκλική πόρτα στη βόρεια είσοδο πιshyθανώς προέρχεται από μετασκευή της παλαιόshyτερης κατά τη μετατροπή της βυζαντινής μηshyτρόπολης σε καθεδρικό ναό της λατινικής αρshyχιεπισκοπής της Ρόδου στις αρχές του 14ου αιshyώνα (πίν 344) Το τόξο της έχει διπλή εσοχή η εσωτερική της οποίας είναι κυκλικής διατομής Εξωτερικά πλαισιώνεται με απλή ανάγλυφη laquoπριονωτήraquo διακόσμηση ασυνήθιστη στη Ρόδο

Τα δίλοβα ημικυκλικά παράθυρα στο βόρειο και το νότιο τύμπανο ίσως να είναι και αυτά μετασκευή παλαιότερων βυζαντινών Οι εσοχές των ημικυκλικών κογχών μέσα στις οποίες εντάσσονται τα δίλοβα παράθυρα προδίδουν τη βυζαντινή τους προέλευση Η διακόσμηση όμως με laquoπριονωτήraquo ταινία λαξευμένη στην εξωτερική παρειά της ημικυκλικής κόγχης του βόρειου τυμπάνου είναι όμοια με την αντίστοιshyχη της προηγούμενης θύρας και των κυκλικών φεγγιτών που διανοίχθηκαν προφανώς στις πλάγιες πλευρές της κεντρικής κόγχης του ιεshyρού κατά την ιπποτική επέμβαση όπως δείχνει ο τρόπος δόμησης τους (πίν 345α) Η διακόshyσμηση αυτή συναντάται πιο συχνά σε γοτθικά μνημεία της δυτικής Ευρώπης και ιδιαίτερα της Αγγλίας όπως στον καθεδρικό ναό του Κα-ντέρμπορι118 είτε σε περιφερειακά κέντρα της δυτικής αρχιτεκτονικής όπως σε τόξα και θυ-ρώματα των Αγίων Τόπων και της Κύπρου1 1 9

Η laquoπριονωτήraquo διακόσμηση συναντάται σπαshyνίως στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική της Ελλάδας όπως κατά την περίοδο της φραγκοshyκρατίας με προφανείς δυτικές επιρροές120 Το δίλοβο παράθυρο της δυτικής όψης βρίσκεται στο άνω τμήμα του δυτικού τυμπάνου του αντίshyστοιχου σταυροθολίου του κεντρικού κλίτους ψηλότερα από το τύμπανο της προηγούμενης βυζαντινής κεραίας και χρονολογείται επομέshyνως στην ίδια ιπποτική επισκευή των αρχών του 14ου αιώνα (πίν 345β) Οι διατομές εξάλshyλου των λαμπάδων των ημικυκλικών παραθύshyρων φέρουν γωνιακή απότμηση ενώ η εσωτερι-κή τους πλευρά καλύπτεται από ενιαίο χαμηshyλωμένο τόξο στοιχεία που συνηγορούν στη δυshyτική τους προέλευση

Τα μορφολογικά στοιχεία γοτθικής αρχιτεshyκτονικής είναι περισσότεραmiddot και αυτά όμως παshyραμένουν φτωχά ως προς τον γλυπτικό διάκοshyσμο Η δυτική όψη της Παναγίας του Κάστρου πλήρως μετασκευασμένη κατά την ιπποτοκρα-τία έχει επίπεδη μορφή αντεστραμμένου Τ (πίν 346) Η ιπποτική κεντρική είσοδος με χαμηλωshyμένο τόξο είναι συνηθισμένη στη Ρόδο (πίν 347α 347β) Είχε σύνθετη διατομή και για άγνωστους λόγους αντικαταστάθηκε με μία απλούστερη laquoβυζαντινίζουσαraquo κατά τη διάρshyκεια των ιταλικών επεμβάσεων το 1940121 Η ορshyθογώνια υπέρθυρη κόγχη με εξέχον πλαίσιο σύνθετης διατομής εντυπωσιάζει με το μέγεθος της και δίνει ένα ιδιαίτερο στυλ στην εξωτερική εμφάνιση της εκκλησίας Ανάλογη κόγχη έφερε

και η κεντρική είσοδος του παλατιού του μεγάshyλου μαγίστρου που περιελάμβανε τα οικόσημα του μεγάλου μαγίστρου Heacutelion de Villeneuve

και του πάπα Ιωάννη XXII στις αρχές του 14ου αιώνα Τα ίδια οικόσημα έφερε και η Παναγία του Κάστρου122 κάτι που δείχνει ότι και η διαshyμόρφωση της όψης της θα πρέπει να είναι της ίδιας εποχής123 Παρόμοιες διαμορφώσεις παshyρουσιάζουν και όψεις κτιρίων στην Ισπανία όπως πχ στο Caceres Δεν διατηρούνται τμήshyματα της ζωγραφικής σύνθεσης της τοιχογραshyφίας που πλαισίωνε παρά μόνο λίγα ίχνη αλλά είναι βέβαιη η εντύπωση που θα προκαλούσε με τα χρώματα και το μέγεθος της

Τα οξυκόρυφα παράθυρα των τυμπάνων στη νότια και τη βόρεια όψη στο ιερό και των σταυροθολίων είχαν σύνθετη διατομή και ήταν δίλοβα με υαλοστάσια του 15ου αιώνα 1 2 4 Τα οξυκόρυφα παράθυρα αντικατέστησαν παλαιόshyτερα όπως φάνηκε κατά τις εργασίες του 1940 όταν αποκαλύφθηκε τμήμα προγενέστερου δί-λοβου παραθύρου με ημικυκλικά τόξα στο νόshyτιο τύμπανο του δυτικού σταυροθολίου ανάλοshyγου με άλλα δίλοβα παράθυρα της αρχικής ιπshyποτικής επέμβασης των αρχών του 14ου αιώshyνα 1 2 5 (πίν 348α)

Στη χαμένη πια εκκλησία του αγίου Ιωάννη η αετωματική απόληξη της δυτικής όψης υπαshyγορευόταν από την ξύλινη στέγη και περιείχε την κεντρική είσοδο έναν κυκλικό φεγγίτη στο άνω τμήμα και δύο παράθυρα εκατέρωθεν Η

κεντρική είσοδος ήταν οξυκόρυφη με σύνθετη διατομή και πλαισιωνόταν από γείσο ειδικής διατομής με κλίση προς τα κάτω φυτικές διαshyκοσμήσεις τριγωνική απόληξη και γλυπτό αν-θέμιο στην κορυφή Το γείσο χωρίς τις φυτικές διακοσμήσεις διέτρεχε όλη την εκκλησία στη βάση των παραθύρων ξεκινώντας από τη γένεshyση του τόξου του θυρώματος Το θύρωμα αποshyτελούσε απλουστευμένη μορφή αντίστοιχων θυ-ρωμάτων των ναών της Δύσης126 αλλά και της Κύπρου 1 2 7 Ο κυκλικός φεγγίτης της ίδιας όψης αλλά και ο αντίστοιχος της ανατολικής διέθεshyταν σύνθετη γοτθική διακόσμηση σε μορφή Χ και τριφυλλόσχημα ανοίγματα ενδιάμεσα όπως δείχνουν οι γκραβούρες του Rottiers128

(πίν 330α) Τα τόξα των παραθύρων μετά από έρευνα και μελέτη φαίνεται ότι ήταν ελαφρά οξυκόρυφα και όχι ημικυκλικά όπως παρουshyσιάσθηκαν από τον Rottiers και επικράτησε να θεωρούνται στη συνέχεια129 Το προστατευτικό γείσο των παραθύρων είχε σύνθετη διατομή με καμπύλο εξωρράχιο έφθανε μέχρι τη γένεση των τόξων και περιέτρεχε όλη την εκκλησία Αντίστοιχη επίστεψη παρουσιάζεται σε πολλά παραδείγματα θυρωμάτων και παραθύρων της Ρόδου1 3 0 όπως και στην Κρήτη131 την Κύπρο 1 3 2

και τους Αγίους Τόπους 1 3 3 εκτός φυσικά από τη Λύση

Τα παράθυρα περιείχαν υαλοστάσια -δύο από τα οποία παρουσίασε ο Rottiers (XXXVII)- με απλή διακόσμηση και τα οικόσηshyμα των μμ Fluvian (1421-1437) στο ένα και Orsini (1467-1476) στο άλλο τα οποία τους συνδέουν με πιθανές επεμβάσεις στην εκκληshyσία1 3 4 Δείχνουν επίσης ότι διασώθηκαν από τις δύο πολιορκίες των Τούρκων (του 1480 και του 1522) αφού διατηρήθηκαν μέχρι τον 19ο αιώshyνα

Η βόρεια είσοδος θα πρέπει να ήταν επίσης οξυκόρυφη και να διέθετε τριγωνική επίστεψη από γείσο όπως διακρίνεται σε γκραβούρα του Flandin135 (πίν 340α 348β) ενώ η νότια θα πρέshyπει να είχε ορθογώνια μορφή με πρέκι σύνθετης ιπποτικής διατομής από οριζόντιο τόξο (πίν 349α) Η πόρτα φαίνεται ότι αποτελεί μεταγεshyνέστερη ιπποτική επέμβαση από τον τρόπο καshyτασκευής έχοντας μειώσει για τον λόγο αυτό το ύψος του αρχικού παραθύρου1 3 6 Η αντίστοιχη οξυκόρυφη θύρα που παρουσίασε ο Rottiers δεν μοιάζει αληθοφανής137

Μια σύγχρονη μορφολογική απόδοση του Αγίου Ιωάννη αποτελεί η σημερινή εκκλησία του Ευαγγελισμού στο Μανδράκι της Ρόδου που κτίστηκε το 1924-1925 από τους Ιταλούς με αρχιτέκτονα τον Florestano di Fausto βασισμέshyνη στα σχέδια του Rottiers138 (πίν 349β)

Ο εσωτερικός χώρος όπως τον παρουσιάζει η γκραβούρα που δημοσίευσε ο Rottiers φαίνεshyται ιδιαίτερα ελκυστικός με τις δύο τοξοστοι-χίες τους κυλινδρικούς κίονες και τα κιονόshyκρανα αρχιτεκτονικά μέλη της αρχαιότητας σε δεύτερη χρήση τα οξυκόρυφα τόξα και τους ενshyδιάμεσους κυκλικούς φεγγίτες (πίν 328β) Ήταν πλαισιωμένος από την ξύλινη ημικυλιν-δρική οροφή διακοσμημένη με φατνώματα και άστρα και φωτισμένος από τα μεγάλα οξυκόρυshyφα παράθυρα και τους φεγγίτες139 Το δάπεδο από πωρόπετρες και μαρμαρόπετρες διέκοπταν επιτάφιες πλάκες προσωπικοτήτων της ιπποτο-κρατίας μάρτυρες της ιστορίας του μνημείου και του τόπου

Ξεχωριστά μορφολογικά στοιχεία διέθεταν το εγκάρσιο κλίτος και η τετράπλευρη κόγχη του ιερού Τα ανατολικά παράθυρα ήταν δίλοshyβα πλαισιωμένα από οξυκόρυφα τόξα ανάλοshyγα με της Παναγίας του Κάστρου Η απεικόνιshyση του Rottiers διέσωσε την ιδιαίτερη διακόshyσμηση του κεντρικού παραθύρου της κόγχης του ιερού Από την άλλη διακόσμηση του καθοshyλικού ο Rottiers παρουσίασε ένα ξυλόγλυπτο έπιπλο του ιερού140 το πλαίσιο κόγχης οικοσή-μου του παρεκκλησίου ενός εκ των μμ DAubusson ή DAmboise141 και την επιδαπέδια ταφική σύνθεση του μμ Del Carretto142 (πίν 330β)

Αντίστοιχη με τις κύριες όψεις των δύο άλshyλων εκκλησιών φαίνεται να ήταν και εκείνη της Παναγίας του Μπούργκου (πίν 350α) η οποία σήμερα δεν είναι ορατή από τις μεταγενέστερες

προσθήκες κατοικιών όπως και η ανατολική όψη Ελάχιστα είναι τα στοιχεία που διατηρούshyνται και από τις δύο άλλες όψεις Τα υπάρχοshyντα στοιχεία όμως έδωσαν τη δυνατότητα της γραφικής τους αποκατάστασης Η απόληξη προς τα άνω των όψεων της εκκλησίας ακολουshyθούσε την οξυκόρυφη όψη των τυμπάνων των σταυροθολίων Υπάρχει μεγάλη πιθανότητα να διατηρείται η εξωτερική όψη της κύριας εισόshyδου πλάτους 250 μ και ύψους 365 μ της οποίας είναι ορατή μόνο η εσωτερική μορφή (πίν 350β) Είναι ελαφρά οξυκόρυφη με περίshyτεχνη σύνθετη διατομή και πλασιωνόταν εξωshyτερικά πιθανότατα από τριγωνικό οξυκόρυφο γείσο σύνθετης διατομής πάνω από τη γένεση του τόξου που διέτρεχε όλη την όψη εκατέρωshyθεν (πίν 35 1α) Είναι ανάλογο με το θύρωμα του Αγίου Ιωάννη (πίν 330α) όπως και ο κυshyκλικός φεγγίτης του δυτικού τυμπάνου του σταυροθολίου του κεντρικού κλίτους του οποίου δεν διατηρήθηκε η διακόσμηση Αντίshyστοιχοι ρομβοειδείς φεγγίτες υπήρχαν στα τύshyμπανα των σταυροθολίων των πλάγιων κλιτών στην ίδια όψη ενώ χαμηλότερα υπήρχε ελαφρά οξυκόρυφη κόγχη με σύνθετη διατομή η οποία προοριζόταν πιθανώς για κάποιες τοιχογραshyφίες143 (πίν 351β) Δεν διατηρήθηκε κάποιο ίχνος αντηρίδας πάνω στη δυτική όψη με τονιshyσμό των οριζόντιων και όχι των κάθετων στοιshyχείων Ως εκ τούτου η αρχιτεκτονική της διαshyφέρει από την υπόλοιπη εκκλησία που χαραshyκτηρίζεται από τις ψηλές αντηρίδες και τα ψηλά οξυκόρυφα παράθυρα (πίν 351γ) Έγινε δυνατή η γραφική αποκατάσταση της βόρειας

και νότιας όψης της αρχικής τουλάχιστον εκshyκλησίας παρά τον μικρό αριθμό των διατηρηshyμένων μορφολογικών της στοιχείων Βρέθηκε έτσι η μορφή των οξυκόρυφων παραθύρων σύνθετης διατομής από τα οποία δεν διατηρείshyται κανένα ολόκληρο (πίν 352α) ενώ η νότια οξυκόρυφη είσοδος διατηρεί την αρχική της μορφή Έγινε επίσης εφικτή η γραφική αποκαshyτάσταση της βόρειας μεταγενέστερης ορθογώshyνιας πύλης με σύνθετη διατομή καθώς επίσης και οι όψεις του νοτιοδυτικού και νοτιοανατοshyλικού παρεκκλησίου144 Έχουν χαθεί τα υαλοshyστάσια (vitraux) και η πιθανή γλυπτική διακόshyσμηση των τυμπάνων των τόξων των παραθύshyρων εκτός από δύο παραδείγματα του νοτιοαshyνατολικού παρεκκλησίου που έχουν απλή τρι-φυλλόσχημη μορφή

Η ανατολική όψη διατηρεί αντίθετα περισshyσότερα αυθεντικά μορφολογικά στοιχεία των οξυκόρυφων παραθύρων της με σύνθετη διατοshyμή και μεγάλο ύψος τουλάχιστον στην εσωτεshyρική πλευρά τους (πίν 352β) Μόνο τα τρία παshyράθυρα της κεντρικής κόγχης είχαν υποστεί ποικίλες αλλοιώσεις κατά την ιταλική αποκαshyτάσταση μετατρέποντας τη μορφή τους από οξυκόρυφη σε ημικυκλική ενώ επεμβάσεις της περιόδου της τουρκοκρατίας είχαν αλλοιώσει την εξωτερική τους μορφή Οι εργασίες όμως καθαίρεσης των πρόσθετων κατοικιών και επιshyσκευής των υπολειμμάτων της εκκλησίας κατά την ιταλική περίοδο οδήγησαν στην αποκατάshyσταση της ανατολικής πτέρυγας του ιερού εσωshyτερικά συμβάλλοντας στην αναγνώριση του μνημείου Οι εργασίες αυτές οδήγησαν και στην

αποκατάσταση των λίγων κογχών που είχαν τα παραπάνω παρεκκλήσια145 Πρόσφατα ολοκληshyρώθηκε και η αποκατάσταση όλων των παραθύshyρων σε αυτά146

Οι φυτικές ανάγλυφες διακοσμήσεις στα επίκρανα των τόξων και των νευρώσεων των σταυροθολίων που διατηρούνται στην εσωτεshyρική πλευρά πάνω στην ανατολική (πίν 353α) και δυτική όψη (πίν 353β) της εκκλησίας αν και απλουστευμένες μορφές δυτικών επιρροών προκαλούν ιδιαίτερη προσοχή Κιονόκρανα με ανάλογη διακόσμηση συναντώνται στην κεντριshyκή Γαλλία όπως στον καθεδρικό ναό της Reims147 αλλά και στην Κύπρο όπως στην Αγία Σοφία Λευκωσίας και στο μοναστήρι της Πελ-λαπαίδος1 4 8 Αξιόλογα μορφολογικά στοιχεία είναι επίσης τα κιονόκρανα των κυλινδρικών κιόνων σύνθετης κοιλόκυρτης διατομής149 (πίν 333β 353γ 354α) οι διακοσμήσεις με τον ροδίshyτικο laquoπλοχμόraquo και φυτά των φουρουσιών των νευρώσεων των σταυροθολίων που αποτελούν τμήματα κυλίνδρου του νοτιοανατολικού παshyρεκκλησίου αλλά και αυτών που βρέθηκαν στο χώρο της εκκλησίας καθώς και οι διακοσμημέshyνοι ρόδακες των κλειδιών των ακτινωτών νευshyρώσεων των θόλων των κογχών του ιερού150

Η αίσθηση πάντως μιας εσωτερικής ανάταshyσης και ελαφρότητας δημιουργείται ακόμη από τη γοτθική αρχιτεκτονική του μνημείου (πίν 353γ 354α) παρά το μικρό τμήμα του που διαshyτηρείται σήμερα ενώ είναι βέβαιο ότι αποτέλεσε πρότυπο για την εξέλιξη της εκκλησιαστικής αρshyχιτεκτονικής στα Δωδεκάνησα τον 18ο αιώνα

Η δυτική προέλευση των Ιπποτών του Αγί-

ου Ιωάννη και οι ανατολίτικες επιρροές που δέshyχθηκαν στο πέρασμα τους από τους Αγίους Τόshyπους και την Κύπρο σε συνδυασμό με τη βυζαshyντινή τοπική παράδοση συνθέτουν τους βασιshyκούς παράγοντες που επέδρασαν στη δημιουρshyγία και την ανάπτυξη της ροδίτικης αρχιτεκτοshyνικής την περίοδο 1310-1522 Η συμβίωση Λαshyτίνων και Ελλήνων για μεγάλο χρονικό διάστηshyμα οδήγησε στην αφομοίωση και αλληλεπίδραshyση στις μορφές της εκκλησιαστικής αρχιτεκτοshyνικής

Η δημιουργία ενός ιδιόρρυθμου υστερογοτ-θικού -και στη συνέχεια αναγεννησιακού- τοshyπικού στυλ στα μορφολογικά στοιχεία των εκshyκλησιών της Ρόδου όπως θυρώματα παράθυshyρα και κόγχες το οποίο συνδυάζει στοιχεία από τη βυζαντινή και τη γοτθική αρχιτεκτονική καθιερώνεται σταδιακά τον 15ο αιώνα 1 5 1

Η επιβ ίωη αρχιτεκτονικών μορφών κατά τους δύο επόμενους αιώνες (1522-1750) στη

Λίνδο και τα Τριάντα στην Πάτμο στη Λέρο και σε άλλα νησιά της Δωδεκανήσου αλλά και στις Κυκλάδες152 θα οδηγήσει στη διατήρηση των τεχνικών αυτών Με αυτόν τον τρόπο μποshyρεί να εξηγηθεί η αναβίωση όχι μόνο μορφολοshyγικών στοιχείων αλλά και αρχιτεκτονικών τύshyπων εκκλησιών με την δημιουργία laquoδωδεκανηshyσιακούraquo τύπου τρίκλιτων και μονόκλιτων βασιshyλικών στεγασμένων από γοτθικά σταυροθόλια με νευρώσεις σε όλα τα Δωδεκάνησα (πίν 354β) και τη Μικρά Ασία από το 1750 έως τον 20ό αιώνα που επιβεβαιώνει τη σημασία της εκκλησιαστικής ιπποτικής αρχιτεκτονικής της Ρόδου153 Τα μορφολογικά διακοσμητικά στοιshyχεία της ιπποτικής Ρόδου δεν παρέλειψαν να μιμηθούν και οι Ιταλοί με ενδιαφέροντα παραshyδείγματα εκλεκτικής αρχιτεκτονικής στη Ρόδο κυρίως και τα Δωδεκάνησα κατά την εποχή της ιταλοκρατίας (1912-1943)154

Large Hospitaller churches on Rhodes Our Lady of the Castle St John of the Collachio Our Lady of the Burgh

Giorgos Dellas

The foundation stone of the conventual church of St John of the Hospital was laid on the saints feast day the 24th of June 1310 The document signed by pope John XXII on 1 March 1322 confirms that Ihe Byzantine cathedral of Our Lady of the Castle in Rhodes is the same church as the then in use cathedral of the Latins The construction of Our Lady of the Burgh on the other hand is placed between 1310 and 1346 Their location in the medieval town reflects their respective roles the coventual church of St John in the heart of the Orders laquoconventraquo -the western fortified enclave of the Collachio- opposite the palace of the Grand Master the cathedral of Our Lady of the Castle at the eastern part of the Collachio and Our Lady of the Burgh at the marketplace of the lay part of the town

The conversion of the Byzantine cathedral of Our Lady of the Castle -a three-aisled cross-inscribed domed building- into a basilical structure with a cross-vaulted central aisle is placed between 1319 and 1334 During the Ottoman period (1522-1912) and for most of the Italian occupation (until World War II) the building operated as a mosque and was known as Kantouri Djami In the war years the Italian administration endeavoured to restore the church which in recent years has been a venue for cultural events

In the Ottoman period St John of the Collachio served as the laquoMain Mosqueraquo but in 1856 a neglected powder magazine underneath its belfry was struck by lightning and exploded destroying the church Afterwards the gutted site was banked up and a large neoclassical school was raised there in 1876 In 1989 archaeological excavation brought to light the remains of the devastated church

In its two centuries as a place of worship Our Lady of the Burgh received several additions and underwent modifications An engraving of 1828 shows the church in ruins in the 19th and early 20th century six houses were built upon those ruins The Italians pulled down the housing and restored part of the church in the 1930s In 1955 the Gate of the Virgin was opened to connect Alhadeff Street with the port and the church was split into two henceforth to become known as the laquosplit churchraquo In 1994 works for the installantion of new drains provided the opportunity to investigate and partially restore the church making it whole once more Since 1997 the site is open to visitors and is also used for open-air events

Of these three examples of gothic ecclesiastical architecture on Rhodes Our Lady of the Burgh is the most representative The church was a three-aisled timber-roofed basilica with twin colonnades The sanctuary consists of three five-sided apses and the roof was carried on gothic cross-vaults with ribs of composite cross-section Externally there were buttresses on all sides except the western facade

The conventual church of St John was also a three-aisled timber-roofed basilica with twin colonnades The central aisle bore a coffered timber laquowagonraquo vault which supported a ridge roof The transverse aisle consisted of three pointed cross-vaults corresponding to the three divisions of the nave and was lower than the latter The sanctuary was square in plan possibly influenced by the architecture of the Cistercian Order

Our Lady of the Castle underwent alterations that would bring this Byzantine edifice closer to

gothic architectural aesthetics Its early Hospitaller phase is marked by simplified forms such as the arched windows of Byzantine influence The cornices pointed windows and the main entrance with the dropped arch on the western facade (replaced by the Italians with a semicircular arch) belong to a second Hospitaller phase

A feature common to the three churches is the absence of buttresses and strong vertical elements on the west side Unfortunately only in Our Lady of the Castle is the western facade accessible today Its scenic presence in the form of a reverse Τ and the large rectangular frame in the centre above the main entrance are impressive The pediment-like upper part of the western side of the destroyed church of St John was a consequence of the ridge roof The pointed main entrance had a gable-like dripstone capped by a sculptured palmette underneath a circular window The west side of Our Lady of the Burgh today concealed behind accretions of later housing seems to have been similar Plain flat surfaces and decorative horizontal cornices are features common to all three monuments To the writers knowledge this style appears only in Italy

The churches just described have exercised a strong influence in Rhodes and the other Dodecanese islands particularly in the 18th and 19th centuries which saw the emergence of a special laquoDodecanesianraquo architectural type

της πλατείαςraquo (megalo quippo platea) και σπίshyτια (διώροφα και μονώροφα) της δικαιοδοσίας της εκκλησίας της Παναγίας στο μπούργκο της Ρόδου που επιβεβαιώνουν το γεγονός70

Πράγματι μέχρι σήμερα διατηρείται στα νόshyτια και σε επαφή με την εκκλησία ένας ελεύθεshyρος χώρος που χρησιμεύει ως δημοτικό πάρκο γνωστό ως laquoπάρκο Αλχαδέφraquo χώρος που δεν έχει κτιστεί ποτέ σύμφωνα με δοκιμαστικές ανασκαφικές διερευνήσεις Ίσως ο ίδιος χώρος αποτελεί και τον μεσαιωνικό laquoμεγάλο κήπο της πλατείαςraquo7 1 (πίν 334β)

Επίσημα ως εκκλησία της Παναγίας του Μπούργκου αναφέρεται συχνά το 136372 το 138273 το 143274 το 143575 το 145376 το 151277

και το 152278 Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάshyζουν οι επωνυμίες της εκκλησίας της Παναγίας στο Μπούργκο με διαφορετικά επίθετα όπως Παναγία του Ελέους (Beata Maria Misericordia Burgi Rodi)79 ενώ προβλήματα δημιουργούν στην ταύτιση τους με τα σημερινά μνημεία της

πόλης οι πληροφορίες για εκκλησία της laquoΠαναshyγίας της Μητρόποληςraquo στο μπούργκο της Ρόshyδου ή Beata Maria de Metropoli για την ορθόshyδοξη μητρόπολη δηλαδή

Η προσθήκη έξι αλλεπάλληλων ταφικών πιshyθανώς παρεκκλησίων προς τα νότια και η ένταshyξη επτά τάφων με ταφικές κόγχες στο βόρειο και μιας κόγχης στον δυτικό τοίχο της εκκληshyσίας της Παναγίας του Μπούργκου δείχνει την έντονη παρουσία του μνημείου στη ζωή της πόshyλης της Ρόδου (πίν 335) Η εύρεση μέσα σε τάφο στο δεύτερο από δυτικά παρεκκλήσιο δίshyπλα στη νότια είσοδο της εκκλησίας ενός οικο-σήμου της οικογένειας του μμ Pierre de Corneillan (1353-1355) και τμήματος επιγραφής με χρονολογία που ανάγεται στο 1377 μέσα σε τάφο του βόρειου τοίχου δείχνουν ότι οι επεμshyβάσεις αυτές άρχισαν ήδη από τον 14ο αιώνα Η επιτύμβια πλάκα εξάλλου του γιου του Ιωάνshyνη βαρόνου της Μόρφου (διαστ 067x158 μ) που βρέθηκε στον χώρο της εκκλησίας κατά την

ιταλοκρατία και εκτίθεται σήμερα στο Αρχαιοshyλογικό Μουσείο στο ιπποτικό νοσοκομείο της Ρόδου έχει χρονολογία 1365-1368 και προέρχεshyται πιθανότατα από κάλυμμα αρκοσολίου δίshyπλα στη βόρεια είσοδο Σε ομαδικό τάφο στο νοτιότερο κεντρικό παρεκκλήσιο βρέθηκε θηshyσαυρός με νομίσματα εκ των οποίων τα πιο πρόσφατα ανήκουν στην περίοδο των μμ Fabrizio del Carretto (1513-1521) και των σουλshyτάνων Βαγιαζήτ και Σελήμ (1480-1520) Ο τρόshyπος της βιαστικής ομαδικής ταφής σαράντα πεshyρίπου ατόμων και η ένδειξη ότι οι σκελετοί ανήκουν σε νεαρά άτομα οδηγούν στην ερμηshyνεία ότι οφείλεται σε αιφνίδιο θάνατο σε ταshyραγμένη περίοδο και θα μπορούσε να αποδοθεί στην πολιορκία της πόλης από τους Τούρκους το 152281 Αναφέρεται εξάλλου ότι στο παρεκshyκλήσιο του αγίου Βερναρδίνου στην Παναγία του Μπούργκου Δεν είναι εύκολο να προσδιοshyρισθεί ακριβώς το παρεκκλήσιο του αγίου Βερshyναρδίνου όπου ενταφιάσθηκε ο μεγάλος com-mandeur Fra Gabriel de Pommerol κατά τη διάρshyκεια της πολιορκίας του 152282

Πολλές πληροφορίες αντλούμε από τις μιshyκρογραφίες του Caoursin του 1483 όπου η Παshyναγία του Μπούργκου εμφανίζεται επανειλημshyμένα και ιδιαίτερα σε εκείνη που ο μμ Pierre dAubusson συζητά με τους ιππότες στην Οβριακή μπροστά από την εκκλησία (πίν 336α) Στις τρεις κόγχες του ιερού γίνονται αντίστοιχα τρεις λειτουργίες συγχρόνως με άλshyλες δύο στα δύο παράλληλα προς τα νότια παshyρεκκλήσια της εκκλησίας Η βορεινή πύλη μεγεshyθύνεται προκειμένου ο ζωγράφος να παρουshyσιάσει τα γεγονότα μέσα στην εκκλησία και τις προσευχές των πιστών για την αίσια έκβαση της πολιορκίας Η πύλη αυτή είναι μεταγενέστερη επέμβαση σε σχέση με την κατασκευή της εκκληshyσίας και η ανατολική παραστάδα της στηρίζε-

ται πάνω σε προγενέστερο τάφο που κατήργηshyσε στο τρίτο από δυτικά σταυροθόλιο όπως φάνηκε κατά τις πρόσφατες εργασίες Η διάshyνοιξη της συνδυάζεται με τις αλλαγές στην ποshyλεοδομική οργάνωση της περιοχής κατά τον 14ο και 15ο αιώνα και τη μετατόπιση του άξοshyνα της πλατείας οδού της αγοράς μπροστά από τη βόρεια όψη της εκκλησίας και όχι κατά μήshyκος το παραλιακού τείχους83 Στην περιοχή βόshyρεια της εκκλησίας βρέθηκαν τάφοι που δηλώshyνουν τη χρήση του χώρου προγενέστερα ως νεshyκροταφείου Η μετατόπιση αυτή συνδυάστηκε με την οικοδόμηση νέων κτιρίων και οικοδομιshyκών τετραγώνων μεταξύ της εκκλησίας και του παραλιακού τείχους όπως το ιπποτικό laquoΝαυshyαρχείοraquo επί μμ DAubusson (1476-1503) λίγα μέτρα δυτικότερα και η οικία Giovanni Manelli ακριβώς απέναντι84

Κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας φαίνεshyται ότι η εκκλησία δεν χρησιμοποιήθηκε όπως όλες οι άλλες ως μουσουλμανικό τέμενος Η γκραβούρα του Rottiers παρουσιάζει το μνηshyμείο σε ερειπιώδη κατάσταση στις αρχές του 19ου αιώνα και αποδίδεται λανθασμένα στον Αγιο Μάρκο85 (πίν 336β) Αβίαστα επομένως οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ίσως καταστράφηκε κατά την πολιορκία του 1522

Ωστόσο όταν ο Η Balducci μελετούσε το μνημείο στις αρχές του 20ού αιώνα ο εσωτερι-κός χώρος είχε πληρωθεί από έξι κατοικίες86

(πίν 337α) Η ιταλική διοίκηση με στόχο την ανάδειξη των μεσαιωνικών δυτικών μνημείων της Ρόδου απαλλοτρίωσε αυτές τις ιδιοκτησίες και καθαίρεσε τα νεότερα κτίσματα Προχώρηshyσε στη συνέχεια στη μερική αποκατάσταση της ανατολικής πτέρυγας εσωτερικά και στη στερέshyωση των ερειπίων (πίν 337β) Δυστυχώς όμως δεν ολοκληρώθηκαν οι εργασίες και δεν αποκαshyταστάθηκαν οι εξωτερικές όψεις ιδιαίτερα η

δυτική κυρία όψη και η ανατολική που έχουν καλυφθεί από νεότερα κτίσματα της τουρκοshyκρατίας

Το ρυθμιστικό σχέδιο (piano regolatore) της μεσαιωνικής πόλης που συντάχθηκε το 1936 προέβλεπε τη διάνοιξη περιφερειακής εσωτεριshyκής οδού και μεγάλων δρόμων τη δημιουργία πάρκων και πλατειών για την εξυπηρέτηση των αυτοκινήτων και τη laquoβελτίωσηraquo των συνθηκών διαβίωσης των κατοίκων8 7 Ως εκ τούτου η προτεινόμενη διάνοιξη νέας πύλης στη νοτιοαshyνατολική οχύρωση προς το λιμάνι της Ακα-ντιάς και δρόμου που θα έφτανε διασχίζοντας το πάρκο Αλχαδέφ (τον laquoμεγάλο κήπο της πλαshyτείαςraquo) μέχρι την εκκλησία της Παναγίας του Μπούργκου υλοποιήθηκε αμέσως Η ελληνική διοίκηση στη συνέχεια θεώρησε ιδανική τη διέshyλευση του ίδιου δρόμου εγκάρσια μέσα από την εκκλησία στο κατεστραμμένο μεσαίο τμήμα της και τη διάνοιξη νέας πύλης της Παναγιάς στο παραλιακό τείχος το 1955 επί δημαρχίας Φωτάρα και με την έγκριση της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας (πίν 338α)

Ολοκληρώθηκε έτσι η διακοπή στα δύο της μεσαιωνικής πόλης στην περιοχή της Οβριακής συνοικίας Η Παναγία του Μπούργκου έμεινε έκτοτε γνωστή με το όνομα laquoκομμένη εκκληshyσιάraquo ενώ ο κόσμος δύσκολα αναγνώριζε ότι επρόκειτο για δύο τμήματα της ίδιας εκκλησίας εκατέρωθεν της οδού Αλχαδέφ Η ελάφρυνση της κυκλοφορίας του λιμανιού μέσω της οδού Αλχαδέφ θεωρήθηκε τότε σημαντικότερη από την καταστροφή της εκκλησίας και τη διάσπαση της λειτουργίας της συνοικίας του αγίου Παshyντελεήμονα Δυστυχώς όμως το γεγονός δεν

απέτρεψε τη διαπλάτυνση του παραλιακού δρόshyμου και την καταστροφή της μεσαιωνικής διαshyμόρφωσης του προτειχίσματος της παραλίας για τις κυκλοφοριακές ανάγκες της σύγχρονης πόλης

Τα τελευταία δεκαπέντε χρονιά υπήρξαν επίμονες προσπάθειες από την Αρχαιολογική Υπηρεσία για την αποκατάσταση και την ενοshyποίηση της εκκλησίας Στα πλαίσια των κυκλοshyφοριακών ρυθμίσεων από το 1989 έως το 1994 είχε προταθεί επανειλημμένα η απαγόρευση της κυκλοφορίας στο συγκεκριμένο τμήμα της οδού Αλχαδέφ αλλά είχε βρει σθεναρή αντίσταση από τις άλλες τοπικές υπηρεσίες Όταν ξεκίνηshyσε το έργο της κατασκευής των υπογείων διshyκτύων και αποκατάστασης των οδοστρωμάτων στη μεσαιωνική πόλη το 1994 το όνειρο της καshyτάργησης της διέλευσης των αυτοκινήτων από την Παναγία του Μπούργκου έγινε πραγματιshyκότητα (πίν 338β) Η προβλεπόμενη ανασκαφή προκειμένου να περάσουν τα υπόγεια δίκτυα έκλεισε την κυκλοφορία των αυτοκινήτων διαshyμέσου της εκκλησίας Η ολοκλήρωση σε τρία περίπου χρόνια της ανασκαφής και της διαμόρshyφωσης της εκκλησίας με την ενοποίηση των δύο τμημάτων της την ελεύθερη επίσκεψη τη διέλευση των πεζών και τη διοργάνωση ειδικών μουσικών εκδηλώσεων καθώς και η θετική αποδοχή του έργου ακόμα και από τους πολέshyμιους καταστηματάρχες ανέτρεψαν το αρνητιshyκό κλίμα και έδωσαν έναν ευχάριστο επίλογο88 Μένουν ακόμη αρκετές εργασίες για την αποshyκατάσταση του μνημείου οι οποίες ήδη εκτεshyλούνται και αναμένεται σε λίγα χρόνια να αναshyδειχθεί ακόμη περισσότερο

Αντιπροσωπευτικότερη και των τριών πα-ραδειγμάτων γοτθικής αρχιτεκτονικής στη Ρόδο είναι η εκκλησία της Παναγίας του Μπούργκου Ο αρχικός της τύπος ήταν τρίκλι-τη βασιλική με δύο τοξοστοιχίες από τέσσερις κολώνες και οξυκόρυφα τόξα και γενικές διαshyστάσεις 27x36 μ (πίν 339α) Το ιερό αποτελείshyται από τρεις πεντάπλευρες κόγχες Όλη η εκshyκλησία ήταν στεγασμένη από γοτθικά σταυρο-θόλια με διαγώνιες νευρώσεις σύνθετης διατοshyμής (κυκλικής με μικρή προεξοχή στο μέσον) ευρύτατα διαδεδομένες και στη Ρόδο Οι πεντάshyπλευρες κόγχες του ιερού είναι στεγασμένες με θόλους που διαθέτουν ακτινωτές νευρώσεις ανάλογης διατομής Οι νευρώσεις του ιερού και της ανατολικής και δυτικής πλευράς εσωτερικά καταλήγουν σε κιονίσκους κυκλικής διατομής προσαρτημένους στους τοίχους με επίκρανα Οι νευρώσεις ωστόσο της βόρειας και νότιας πλευράς εφέροντο με φουρούσια αντεστραμμέshyνου ημιοκτάπλευρου κώνου στο ύψος των κιοshyνόκρανων και όχι με κιονίσκους89 Δύο-τρία φουρούσια βρέθηκαν στον χώρο της εκκλησίας ενώ ένα άλλο επισημάνθηκε στη θέση του στον νότιο τοίχο αλλά είναι κομμένο Οι κίονες είshyχαν μεγάλη διάμετρο (130 μ) και κιονόκρανα σύνθετης κοιλόκυρτης διατομής και έφεραν τα τόξα και τις διαγώνιες νευρώσεις Ένας διασώ-θηκε στη θέση του ενώ βρέθηκε μεγάλος αριθshyμός αρχιτεκτονικών μελών από τους δόμους και τα κιονόκρανα άλλων στον ίδιο χώρο Στην ανασκαφή βρέθηκαν τα ίχνη ενός ακόμη κίονα και τα θεμέλια δύο άλλων Οι μεταγενέστερες επεμβάσεις φαίνεται να εξαφάνισαν τα ίχνη των άλλων τεσσάρων Δυστυχώς δεν σώζεται ούτε ένα σταυροθόλιο του κυρίως ναού παρά μόνο ελάχιστα τμήματα στην ανατολική και δυshyτική πλευρά

Εξωτερικά η εκκλησία στη βόρεια και νότια πλευρά καθώς και στις κόγχες του ιερού έφερε απλές ορθογώνιες αντηρίδες Μερικές διατηshyρούνται στη θέση τους ενώ τα θεμέλια των υπο-

λοιπών αποκαλύφθηκαν κατά την ανασκαφή Το πάχος της λιθοδομής είναι περίπου 090 μ και στη βάση μεγαλύτερο κατά 010 μ στη βόshyρεια νότια και ανατολική πλευρά σχηματίζοshyντας εξωτερικά μια προεξοχή σε ύψος 1 μ πεshyρίπου από το δάπεδο

Το μεσαίο κλίτος ήταν ψηλότερο και έφερε έναν φεγγίτη κυκλικό στο δυτικό μέτωπο του σταυροθολίου) ίχνη του οποίου διατηρούνται και πιθανώς οξυκόρυφους στη βόρεια και τη νότια πλευρά πάνω από το δώμα των πλάγιων κλιτών όπως δείχνουν οι μικρογραφίες του Caoursin Δεν υπάρχουν ενδείξεις για ξύλινη στέγη πάνω από τα σταυροθόλια όπως γίνεται στους γοτθικούς καθεδρικούς ναούς αντίθετα τα σωζόμενα ίχνη δείχνουν ότι οι απολήξεις των όψεων εξωτερικά προς τα άνω ακολουθούshyσαν τη γραμμή των οξυκόρυφων τυμπάνων των σταυροθολίων και όχι τριγωνικά αετώματα σύμφωνα με τον Balducci90 Τα πλάγια κλίτη έφεραν λεπτά και υψηλά οξυκόρυφα παράθυρα στη βόρεια και τη νότια πλευρά και έναν ρομ-βοειδή φεγγίτη στο τύμπανο του σταυροθολίου στη δυτική όψη Από τρία αντίστοιχα παράθυshyρα έφεραν και οι κόγχες του ιερού Το δάπεδο της εκκλησίας ήταν στρωμένο πιθανώς με μαρ-μαρόπλακες λάρτιου λίθου όπως δείχνουν τα κατώφλια της βόρειας και της δυτικής εισόδου Το δάπεδο του ιερού ήταν υπερυψωμένο κατά 4-5 σκαλοπάτια91 Στην τελική της μορφή η εκshyκλησία είχε τρεις πύλες Εκτός της βόρειας ορshyθογώνιας η κεντρική οξυκόρυφη πύλη πλάshyτους 250 μ καταλαμβάνει το μέσον της δυτιshyκής όψης που σήμερα είναι φραγμένη από γειshyτονική ιδιοκτησία Μία δεύτερη οξυκόρυφη θύρα αντιστοιχεί στο δεύτερο από δυτικά σταυshyροθόλιο του νότιου κλίτους και επικοινωνεί με το πάρκο Αλχαδέφ τον laquoμεγάλο κήπο της πλαshyτείαςraquo

Η ένταξη των επτά ταφικών κογχών στο πλάτος του βόρειου τοίχου έγινε μετά την καshyτασκευή της εκκλησίας όπως φαίνεται από τον

τρόπο κατασκευής τους Η επίστεψη τους θα πρέπει να ήταν οξυκόρυφα τόξα σύμφωνα με το ίχνος της δεύτερης από τα δυτικά κόγχης που διατηρείται Το ίδιο εξάλλου συμβαίνει και στην εκκλησία της Παναγίας του Κάστρου

Σημαντική αλλαγή στην τυπολογία αλλά και στην εξωτερική εμφάνιση επέφερε η προσθήκη των νότιων παρεκκλησίων (πίν 339β) Η χρήση τους θα πρέπει να ήταν ταφική παράλληλα με τη λειτουργία τους ως παρεκκλήσια όπως συshyνηθίζεται σε καθεδρικούς ναούς Προστέθηκαν συνολικά έξι παρεκκλήσια Το τρίτο και το τέshyταρτο από ανατολικά και σε άμεση επαφή με τον νότιο τοίχο της εκκλησίας μπορούν να αναχθούν περίπου στο β μισό του Μου αιώνα με βάση το οικόσημο της οικογένειας Corneillan Νοτιότερα προστέθηκε ένα ακόμη σύμφωνα με οικοδομικές παρατηρήσεις το οποίο όπως φαίνεται από τη μικρογραφία του Caoursin προϋπήρχε του 1480 (πίν 336α) Τα υπόλοιπα θα πρέπει να ανήκουν στην περίοδο 1480-1522 Για την ενοποίηση τους με την κυshyρίως εκκλησία διανοίχθηκαν μεγάλα οξυκόρυshyφα τόξα εκτός του νοτιοανατολικού και του νοτιοδυτικού παρεκκλησίου που είναι ημικυshyκλικά

Τα αρχιτεκτονικά μέλη που βρέθηκαν κατά την ανασκαφή και στον περιβάλλοντα χώρο και τα διατηρημένα παρεκκλήσια τεκμηριώνουν ότι ήταν στεγασμένα από σταυροθόλια με διαγώshyνιες νευρώσεις Οι νευρώσεις αυτές κατέληγαν σε φουρούσια Τα τρία φουρούσια που βρέθηshyκαν στο χώρο έχουν σφαιρική απόληξη προς τα κάτω με ίχνη ανάγλυφων οικοσήμων και θα πρέπει να ανήκαν στο μεσαίο και νοτιότερο παshyρεκκλήσιο

Η εμφανής δυτική προέλευση της γοτθικής αρχιτεκτονικής της εκκλησίας αν και απλουshyστευμένη δηλώνει τους χορηγούς της που θα πρέπει να ήταν ιππότες ή φράγκοι αστοί καθώς και τη χρήση της ως ναού των καθολικών Υπάρχουν ωστόσο στοιχεία που παραπέμπουν

και στη βυζαντινή αρχιτεκτονική όπως οι τρεις κόγχες του ιερού Αυτή η τυπολογική συνύπαρshyξη είχε προηγηθεί στα Ιεροσόλυμα και την Κύshyπρο Ανάλογος σε κάτοψη τουλάχιστον είναι ο ναός του αγίου Νικολάου στην Αμμόχωστο του 13ου αιώνα της εποχής του Lousignan92 Είshyναι πολύ πιθανό Κύπριοι τεχνίτες να εργάστηshyκαν στη Ρόδο και το αντίστροφο καθώς εκτός από τις πολιτικές οι οικονομικές και εμποριshyκές σχέσεις των δύο νησιών ήταν έντονες Η ιστορία του Τάγματος των Ιπποτών του αγίου Ιωάννη των Ιεροσολύμων εξάλλου ερμηνεύει το γεγονός αυτό Μετά τους Αγίους Τόπους το Τάγμα παρέμεινε για λίγα χρόνια στην Κύπρο πριν εγκατασταθεί οριστικά στα Δωδεκάνησα ενώ κατά την περίοδο της διαμονής των ιπποshyτών στη Ρόδο διατηρούσαν laquoκομενταρίαraquo στο Κολόσσι Έτσι τα δυτικά πρότυπα που εφαρshyμόσθηκαν στη Ρόδο τον 14ο αιώνα είχαν laquoφιλshyτραριστείraquo από τις επιδράσεις της αρχιτεκτονιshyκής των Αγίων Τόπων και της Κύπρου Η διαshyμόρφωση στη συνέχεια μιας τοπικής αρχιτεshyκτονικής έκφρασης με κύρια υστερογοτθικά και τοπικά χαρακτηριστικά καθιερώνεται τον 15ο αιώνα9 3

Ανάλογη εκκλησία θα πρέπει να ήταν η αρshyχική φάση της εκκλησίας των αγίων Αποστόshyλων στο παλιό Συσσίτιο από την οποία δυστυshyχώς το μόνο που διατηρείται όρθιο είναι μια κολώνα ενταγμένη σε μεταγενέστερο εκκλησάshyκι της περιόδου 1480-152294 Μικρότερη τυποshyλογική συγγένεια παρουσιάζει με τις μονόχώ-ρες βασιλικές στεγασμένες με σταυροθόλια όπως η Παναγία της Φιλερήμου η Παναγία της Νίκης οι Αγιοι Θεόδωροι και η δεύτερη φάση της εκκλησίας των αγίων Αποστόλων95

Στον κοινοβιακό ναό του αγίου Ιωάννη χρηshyσιμοποιήθηκε αρχικά ο τύπος της τρίκλιτης ξυ-λόστεγης βασιλικής για την κυρίως εκκλησία με εγκάρσιο κλίτος και ορθογώνιας κάτοψης ιερό στεγασμένα με γοτθικά σταυροθόλια με

διαγώνιες νευρώσεις (πίν 329) Τα κλίτη του κυρίως ναού διαχωρίζονται από δύο τοξοστοι-χίες με τέσσερις κυλινδρικές κολώνες Το μεshyσαίο κλίτος ήταν υπερυψωμένο και φωτιζόταν από τη βόρεια και τη νότια πλευρά με οξυκόρυshyφους φεγγίτες πάνω από τη στέγη των πλάγιων κλιτών και από κυκλικούς στα μέτωπα της αναshyτολικής και δυτικής πλευράς (πίν 330α) Η δίρριχτη στέγη του κεντρικού κλίτους διαμορshyφωνόταν εσωτερικά με ημικυλινδρική ξύλινη οροφή (πίν 328β) Τα πλάγια κλίτη ήταν στεγαshyσμένα με μονόρριχτη στέγη καλυμμένη με κεshyραμίδια

Το εγκάρσιο κλίτος και το ιερό θα πρέπει να ανήκαν και αυτά στην αρχική φάση όπως δείshyχνει ο τρόπος δόμησης και σύνδεσης τους με τον κυρίως ναό Αποτελούνταν από τρία σταυshyροθόλια που αντιστοιχούσαν στα κλίτη και ένα τέταρτο στο ιερό Εφέροντο από την εξωτεshyρική τοιχοποιία και από σύνθετους πεσσούς με κιονίσκους που αντιστοιχούσαν στα οξυκόρυshyφα τόξα επικοινωνίας και τις διαγώνιες νευρώshyσεις Το μεσαίο σταυροθόλιο ήταν πιο ψηλό από τα άλλα και χαμηλότερο από τη στέγη του μεσαίου κλίτους και του κυκλικού φεγγίτη

Το ιερό και το εγκάρσιο κλίτος φαίνεται ότι φωτίζονταν με μεγάλα οξυκόρυφα παράθυρα αντίστοιχα με τον υπόλοιπο ναό

Κάτω από την κόγχη του ιερού διερχόταν σε χαμηλότερο επίπεδο -λόγω της διαμόρφωσης του εδάφους- στοά επικοινωνίας της νότιας πεshyριοχής της εκκλησίας με τη βόρεια καθώς και με το παλάτι του μεγάλου μαγίστρου μέσω της laquoλόντζιαςraquo (ανοικτής στοάς με σταυροθόλια στο άνω άκρο της οδού Ιπποτών) (πίν 340α) Από την ίδια στοά και κάτω από την κόγχη του ιερού είχε πιθανώς πρόσβαση παρεκκλήσιο ή κρύπτη τμήμα της βάσης του οποίου αποκαλύshyφθηκε κατά τη διάρκεια της πρόσφατης αναshyσκαφής

Κάτω από το εγκάρσιο κλίτος διατηρούνται τα ερείπια τριών ημιυπόγειων χωρών αντί-

στοίχων με τα τρία σταυροθόλια του ορόφου που στεγάζονταν με θόλους και κατά πάσα πιshyθανότητα χρησίμευαν ως αποθήκες ή υπόγειες κρύπτες (πίν 332α 332β)

Κατά τη διάρκεια της ιπποτοκρατίας η εκshyκλησία δέχθηκε πολλές προσθήκες όπως γίνεshyται φανερό από τις πηγές τις γκραβούρες και τα ευρήματα είναι όμως αρκετά δύσκολο να αναπαρασταθούν με ακρίβεια και να γίνει απόshyλυτα σαφής η τελική μορφή του μνημειακού συshyγκροτήματος και ο αριθμός των παρεκκλησίων

Ο P Lojacono το 1935 προσπάθησε -μετά από ενδεικτικές αρχαιολογικές τομές και μελέshyτη των πηγών- να αναπαραστήσει το συγκρότηshyμα γραφικά (πίν 340β) Υπέθεσε τότε ότι προshyστέθηκαν οκτώ χώροι στο επίπεδο της εκκληshyσίας και γύρω από το εγκάρσιο κλίτος και το ιερό96 Σύμφωνα με τις πρόσφατες αποκαλύψεις από την ανασκαφή και τις έρευνες των πηγών μπορούμε να κάνουμε μια καινούρια υπόθεση για τις προσθήκες και την πιθανή χρήση τους Έτσι το πλάτος της κάτοψης της τετράπλευρης κόγχης του ιερού δεν πρέπει να ήταν μεγαλύτεshyρο από το μεσαίο κλίτος ενώ το νότιο παρεκshyκλήσιο του Villeneuve σύμφωνα με τον Ρ Lojacono στο ύψος του εγκάρσιου κλίτους ήταν μεγαλύτερων διαστάσεων και φαίνεται ότι μετέτρεψε τον τρόπο επικοινωνίας και κάλυψε το νότιο δρομάκι πλάι από την εκκλησία που ήταν στρωμένο με πωρόπετρες (πίν 329) Θα πρέπει επίσης να υποθέσουμε σύμφωνα με τα στοιχεία που βρήκε ο P Lojacono ότι δεν πρέshyπει να υπήρχε κτίσμα στη θέση του βορειότερουraquo προσκτίσματος του laquoθησαυροφυλακείουraquo (tesoro della chiesa) αλλά να ήταν άκτιστο ενώ στη θέση του αμέσως νοτιότερου παρεκκλησίου (capella della Sagrestia) ήταν η κατοικία του πριόρη ή laquocanonicaraquo στα μέσα του 15ου αιώνα όπως έχει προαναφερθεί Μπορούμε λοιπόν να δεχθούμε τις υποθέσεις του Lojacono για τη χρήση μερικών παρεκκλησίων όπως για παράshyδειγμα του Villeneuve της Sagrestia του

DAubusson και του DAmboise και να χωρο-θετήσουμε την laquocanonicaraquo στη θέση της capella della Segrestia Οι θέσεις των άλλων παρεκκληshyσίων -που γνωρίζουμε ότι προστέθηκαν στον Άγιο Ιωάννη- της Παναγίας που έκτισε ο Allemagna και του καστελλάνου της Αμπόστας δεν είναι εύκολο να ταυτιστούν πιθανώς όμως ένα από αυτά να είναι εκείνο τμήμα του οποίου βρέθηκε κάτω από το ιερό κάτι που δηλώνει ότι ίσως υπήρξε επέμβαση σε αυτό

Σχετικά με το καμπαναριό δεν μπορούμε να έχουμε σαφή μορφή καθότι οι μικρογραφίες του Caoursin του 1483 είναι πολύ σχηματικές ενώ στις γκραβούρες του 19ου αιώνα λείπει το άνω τμήμα που πιθανώς είχε καταρρεύσει κατά την πολιορκία του 1522 Μια ιδέα των δύο χαμηλότερων ορόφων μάς δίνει ο Rottiers97

(πίν 330α) Αποτελούνταν από έναν τετράγωνο πύργο με βάση και οριζόντια γείσα Ο όροφος ήταν ενισχυμένος στις γωνίες με ορθογωνικές παραστάδες και εκτός από τα οικόσμημα των μμ DAubusson και DAmboise είχε παράθυshyρα οξυκόρυφα και έναν ορθογώνιο φεγγίτη στη βόρεια όψη Η πρόσβαση γινόταν από μία βόshyρεια οξυκόρυφη είσοδο στο ύψος του ισογείου και μία ορθογώνια ανατολική στο ύψος του ορόφου όπου ανέβαινε κανείς με σκάλα από τη νότια όψη της εκκλησίας ίσως της περιόδου της τουρκοκρατίας98

Ο τύπος της τρίκλιτης ξυλόστεγης βασιλιshyκής με εγκάρσιο κλίτος και τετράπλευρη κόγχη στεγασμένα από σταυροθόλια με νευρώσεις του καθολικού του Αγίου Ιωάννη δείχνει μια σαφή επιρροή των αντιλήψεων του Τάγματος των κινστερκιανών μοναχών ειδικά αλλά και γενικότερα στη ροδίτικη ιπποτική εκκλησιαστιshyκή αρχιτεκτονική (πίν 329) Οι ιππότες φορείς αναμφισβήτητα αυτής της επιρροής έφεραν

προφανώς δυτικούς μαστόρους στη Ρόδο για την υλοποίηση αυτής της αρχιτεκτονικής

Στη Δύση η τυπολογία αυτή εφαρμοζόταν κυρίως στη Μεγάλη Βρετανία και λιγότερο στην κεντρική και τη νότια Ευρώπη9 9 Δείγματα αυτής της αρχιτεκτονικής εμφανίζονται στην κεντρική Ελλάδα ήδη από τον 13ο αιώνα όπως στην Αγία Σοφία Ανδραβίδας στο φράγκικο πριγκιπάτο της Αχαΐας και στην Αγία Παραshyσκευή της βενετοκρατούμενης Χαλκίδας Ανάshyλογα παραδείγματα με θολοσκεπείς βασιλικές παρουσιάζονται στη μονή Ζάρακα κοντά στην αρχαία Στυμφαλία και στον Άγιο Λέο έξω από τη Μεθώνη100 Στην Κρήτη και συγκεκριμένα στο Ηράκλειο κατά τον 13ο αιώνα την εποχή της ενετοκρατίας έχουμε τις μεγάλες ξυλόστε-γες βασιλικές του αγίου Φραγκίσκου του Σω-τήρος και του αγίου Πέτρου του μάρτυρος που ανήκε στο Τάγμα των Δομινικανών101 Παρόshyμοιο παράδειγμα στο Ρέθυμνο του 14ου αιώνα είναι και το καθολικό των φραγκισκανών μοshyναχών με ξυλόστεγη βασιλική τετράπλευρο ιερό και εγκάρσιο κλίτος κάτοψης σε σχήμα Τ Το εγκάρσιο κλίτος που σήμερα είναι γκρεμιshyσμένο ήταν πιθανώς στεγασμένο με γοτθικά σταυροθόλια όπως ίσως και το ιερό που αποshyτελεί ιδιόκτητο κατάστημα Η προσθήκη γωνιαshyκών παρεκκλησίων εκατέρωθεν του ιερού ανάshyγεται για το μεν βόρειο που είναι γοτθικό στον 14ο αιώνα και για το νότιο που καλύπτεται με αναγεννησιακό τρούλο στον 16ο αιώνα 1 0 2

Στην κοντινή για τα Δωδεκάνησα Κύπρο το πιο ενδιαφέρον παράδειγμα είναι το καθολικό του μοναστηριού της Πελλαπαϊδος του 13ου αιώνα αποτελούμενο από τρία κλίτη και τεshyτράπλευρο ιερό στεγασμένα με σταυροθόλια103 και ένα ανάλογο παράδειγμα στο Der Simam στη Συρία104

Ειδικότερα η ξύλινη στέγη του μεσαίου κλίshyτους που έχει τη μορφή ανεστραμμένης καρίshyνας πλοίου (πίν 328β) παρουσιάζει κοινά στοιχεία με αντίστοιχες στον καθεδρικό ναό της Aquileja και τον San Zeno της Βερόνα105 αλλά και γενικότερα της κεντρικής Ευρώπης όπως στις εκκλησίες Notre-Dame-du-Grann στο Speacutezet και της Sainte Brigitte στο Montreff στην περιοχή Finisteacutere της Γαλλίας106

Ο σημερινός τύπος της Παναγίας του Κάshyστρου δεν είναι όπως αναφέρθηκε καθαρά βυshyζαντινός ή γοτθικός αλλά συνδυασμός και των δύο (πίν 341 α) Έχει διατηρήσει αρκετά τυποshyλογικά χαρακτηριστικά της τρίκλιτης σταυροshyειδούς εγγεγραμμένης εκκλησίας τουλάχιστον σε κάτοψη και τον εγκάρσιο θόλο (πίν 325β) χωρίς όμως τον ημικυλινδρικό θόλο του μεσαίshyου κλίτους τον τρούλο και την τεταρτοσφαιρι-κή κάλυψη της κεντρικής κόγχης του ιερού Στη θέση του κατασκευάσθηκαν τρία γοτθικά σταυshyροθόλια υπερυψωμένα (ως προς τον εγκάρσιο θόλο) που αντιστοιχούν στη δυτική κεραία του σταυρού στη θέση του παλαιότερου τρούλου και στην ανατολική κεραία μαζί με την κόγχη του ιερού (πίν 341 β) Έτσι η ημικυκλική εσωτεshyρικά και τρίπλευρη εξωτερικά κάτοψη της κόγshyχης του ιερού (πίν 341 α) μετατράπηκε ψηλότεshyρα σε γοτθική πεντάπλευρη χρησιμοποιώντας τις τρεις πλευρές της και τις δυο της ανατολιshyκής κεραίας του σταυρού σχηματίζοντας έναν θόλο με ακτινωτές νευρώσεις και θολίσκους (πίν 342) Οι νευρώσεις έχουν διατομή απλή ορθογώνια με απότμηση στις γωνίες Οι τοίχοι των σταυροθολίων είναι λεπτότεροι και δημιshyουργούν αντηρίδες στο άνω τμήμα της λιθοδο-μής που εντάσσονται στο πάχος της βυζαντιshyνής Είναι προφανές ότι η μετατροπή της βυζαshy

ντινής μητρόπολης αποσκοπούσε εκτός από την επισκευή της στο να προβάλλει το γοτθικό ύψος στην αρχιτεκτονική του νέου καθεδρικού ναού

Παρότι διασώζονται ελάχιστα στοιχεία του τρούλου όπως τα μαρμάρινα φουρούσια πάνω από τους τέσσερις γωνιακούς πεσσούς που έφεραν τα τέσσερα τόξα και τα γωνιακά σφαιshyρικά τρίγωνα εντούτοις ο Ορλάνδος αποτόλshyμησε τη γραφική του αποκατάσταση107 (πίν 325α)

Οι χαμηλότεροι δόμοι των λιθοδομών της εκκλησίας διαφέρουν ως προς το μέγεθος από τους ψηλότερους της βυζαντινής εκκλησίας και οι βάσεις δύο παραστάδων στην εξωτερική παshyρειά της βόρειας κεραίας του σταυρού και των παλαιότερων ημικυκλικών εσωτερικά και τρί-πλευρων εξωτερικά κογχών στο ιερό1 0 8 οδηγούν στην υπόθεση ύπαρξης προγενέστερου ναού (πίν 325β 341α 341 β) Οι βάσεις των παραshyστάδων μπορούν να οδηγήσουν στη γραφική αναπαράσταση της όψης της βόρειας κεραίας με τοξωτό πλαίσιο και τριγωνική στέγαση ανάshyλογη με άλλα μεσοβυζαντινά μνημεία της Ελλάshyδας 1 0 9 Αντίστοιχη λογικά θα πρέπει να ήταν και η νότια κεραία αν και δεν διατηρούνται κάποια στοιχεία Πιθανώς να καταργήθηκαν στην επόshyμενη φάση Οι μέχρι σήμερα ωστόσο ανασκαφιshyκές διερευνήσεις δεν τεκμηριώνουν την ύπαρξη παλαιότερης παλαιοχριστιανικής βασιλικής110 ενώ τα στοιχεία που βρέθηκαν κατά τις εργαshyσίες διέλευσης των υπογείων δικτύων δείχνουν την πιθανή ύπαρξη δυτικού προνάου ή νάρθηshyκα111 (πίν 341α) Παράλληλα τα ευρήματα της εκκλησίας και της υπόγειας κρύπτης του 11ου αιώνα112 συνηγορούν στην ίδια υπόθεση και τη διάκριση των δύο φάσεων στη βυζαντινή μη-

τρόπολη πριν τη μετασκευή της από τους ιπshyπότες στο α μισό του 14ου αιώνα Για την αρshyχική κάτοψη δεν είναι γνωστά περισσότερα στοιχεία από την κάτοψη της σε πολύ χαμηλό επίπεδο και πιθανώς να είναι ανάλογης τυποshyλογίας με τη δεύτερη Είναι εύλογη ως εκ τούshyτου η υπόθεση ότι η πρώτη μπορεί να ανήκει στον 11ο αιώνα και η δεύτερη μεταξύ του 11ου και των αρχών του 14ου αιώνα

Στη Ρόδο υπάρχουν δύο ακόμη βυζαντινά μνημεία του ίδιου τύπου ο Αγιος Ιωάννης στο κάστρο της Λίνδου ίσως του 13ου αιώνα1 1 3 και το Ντεμιρλί τζαμί στη μεσαιωνική πόλη της Ρόshyδου του 14ου αιώνα1 1 4 Και οι δύο αυτές εκκληshyσίες είναι πιθανώς μεταγενέστερες της Παναshyγίας του Κάστρου και προφανώς επηρεάσθηshyκαν από αυτή Κοινά στοιχείο και των τριών είshyναι η πεσσοστοιχία το μεσαίου κλίτους αντί του τύπου του τετρακιόνιου σταυροειδούς εγshyγεγραμμένου ναού ο οποίος χρησιμοποιήθηκε ευρύτατα σε όλο το Βυζάντιο και μοναδικό παshyράδειγμα του του 10ου αιώνα βρίσκεται σε ερείπια ανασκαφής του λόφου της Φιλερήμου της Ρόδου1 1 5 Η αύξηση του μήκους της μητρόshyπολης της Ρόδου επιτεύχθηκε για προφανείς λειτουργικούς λόγους με ένα επιπλέον ζεύγος πεσσών στη δυτική κεραία Το ίδιο μιμήθηκαν και οι δύο άλλες μεταγενέστερες εκκλησίες

Η σύγκριση του τελικού όπως διαμορφώθηshyκε τύπου με τη γοτθική προσθήκη της Παναshyγίας του Κάστρου με άλλα μνημεία είναι αδύshyνατη Το υπερυψωμένο κεντρικό κλίτος με τα γοτθικά σταυροθόλια έχει οπωσδήποτε δυτικές επιδράσεις και συγγενεύει με αρκετά μνημεία της Συρίας της Κύπρου και της Κρήτης116 Η απλούστευση χαρακτηρίζει και αυτή την επέμshyβαση που δικαιολογείται ως επαρχιακή πόλη αλλά και γενικά το κινστερκιανό πνεύμα των ιπποτικών μνημείων της Ρόδου

Η Παναγία του Κάστρου αποτελεί το πα-

λαιότερο παράδειγμα άμεσης αλληλεπίδρασης των βυζαντινών και γοτθικών μορφολογικών στοιχείων στη Ρόδο Μοναδικό από άποψη διαshyκοσμητικού πλούτου μορφολογικό στοιχείο βυshyζαντινής παράδοσης που διατηρείται είναι το τρίλοβο παράθυρο της κεντρικής κόγχης του ιεshyρού της βυζαντινής μητρόπολης (πίν 343) Τα τρία ισοϋψή ημικυκλικά ανοίγματα πλαισιώνοshyνται από ημικυκλική αψίδα με δύο εσοχές Οι αμφικιονίσκοι που τα χωρίζουν φέρουν κο-λουροπυραμιδοειδή επιθήματα117

Η ημικυκλική πόρτα στη βόρεια είσοδο πιshyθανώς προέρχεται από μετασκευή της παλαιόshyτερης κατά τη μετατροπή της βυζαντινής μηshyτρόπολης σε καθεδρικό ναό της λατινικής αρshyχιεπισκοπής της Ρόδου στις αρχές του 14ου αιshyώνα (πίν 344) Το τόξο της έχει διπλή εσοχή η εσωτερική της οποίας είναι κυκλικής διατομής Εξωτερικά πλαισιώνεται με απλή ανάγλυφη laquoπριονωτήraquo διακόσμηση ασυνήθιστη στη Ρόδο

Τα δίλοβα ημικυκλικά παράθυρα στο βόρειο και το νότιο τύμπανο ίσως να είναι και αυτά μετασκευή παλαιότερων βυζαντινών Οι εσοχές των ημικυκλικών κογχών μέσα στις οποίες εντάσσονται τα δίλοβα παράθυρα προδίδουν τη βυζαντινή τους προέλευση Η διακόσμηση όμως με laquoπριονωτήraquo ταινία λαξευμένη στην εξωτερική παρειά της ημικυκλικής κόγχης του βόρειου τυμπάνου είναι όμοια με την αντίστοιshyχη της προηγούμενης θύρας και των κυκλικών φεγγιτών που διανοίχθηκαν προφανώς στις πλάγιες πλευρές της κεντρικής κόγχης του ιεshyρού κατά την ιπποτική επέμβαση όπως δείχνει ο τρόπος δόμησης τους (πίν 345α) Η διακόshyσμηση αυτή συναντάται πιο συχνά σε γοτθικά μνημεία της δυτικής Ευρώπης και ιδιαίτερα της Αγγλίας όπως στον καθεδρικό ναό του Κα-ντέρμπορι118 είτε σε περιφερειακά κέντρα της δυτικής αρχιτεκτονικής όπως σε τόξα και θυ-ρώματα των Αγίων Τόπων και της Κύπρου1 1 9

Η laquoπριονωτήraquo διακόσμηση συναντάται σπαshyνίως στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική της Ελλάδας όπως κατά την περίοδο της φραγκοshyκρατίας με προφανείς δυτικές επιρροές120 Το δίλοβο παράθυρο της δυτικής όψης βρίσκεται στο άνω τμήμα του δυτικού τυμπάνου του αντίshyστοιχου σταυροθολίου του κεντρικού κλίτους ψηλότερα από το τύμπανο της προηγούμενης βυζαντινής κεραίας και χρονολογείται επομέshyνως στην ίδια ιπποτική επισκευή των αρχών του 14ου αιώνα (πίν 345β) Οι διατομές εξάλshyλου των λαμπάδων των ημικυκλικών παραθύshyρων φέρουν γωνιακή απότμηση ενώ η εσωτερι-κή τους πλευρά καλύπτεται από ενιαίο χαμηshyλωμένο τόξο στοιχεία που συνηγορούν στη δυshyτική τους προέλευση

Τα μορφολογικά στοιχεία γοτθικής αρχιτεshyκτονικής είναι περισσότεραmiddot και αυτά όμως παshyραμένουν φτωχά ως προς τον γλυπτικό διάκοshyσμο Η δυτική όψη της Παναγίας του Κάστρου πλήρως μετασκευασμένη κατά την ιπποτοκρα-τία έχει επίπεδη μορφή αντεστραμμένου Τ (πίν 346) Η ιπποτική κεντρική είσοδος με χαμηλωshyμένο τόξο είναι συνηθισμένη στη Ρόδο (πίν 347α 347β) Είχε σύνθετη διατομή και για άγνωστους λόγους αντικαταστάθηκε με μία απλούστερη laquoβυζαντινίζουσαraquo κατά τη διάρshyκεια των ιταλικών επεμβάσεων το 1940121 Η ορshyθογώνια υπέρθυρη κόγχη με εξέχον πλαίσιο σύνθετης διατομής εντυπωσιάζει με το μέγεθος της και δίνει ένα ιδιαίτερο στυλ στην εξωτερική εμφάνιση της εκκλησίας Ανάλογη κόγχη έφερε

και η κεντρική είσοδος του παλατιού του μεγάshyλου μαγίστρου που περιελάμβανε τα οικόσημα του μεγάλου μαγίστρου Heacutelion de Villeneuve

και του πάπα Ιωάννη XXII στις αρχές του 14ου αιώνα Τα ίδια οικόσημα έφερε και η Παναγία του Κάστρου122 κάτι που δείχνει ότι και η διαshyμόρφωση της όψης της θα πρέπει να είναι της ίδιας εποχής123 Παρόμοιες διαμορφώσεις παshyρουσιάζουν και όψεις κτιρίων στην Ισπανία όπως πχ στο Caceres Δεν διατηρούνται τμήshyματα της ζωγραφικής σύνθεσης της τοιχογραshyφίας που πλαισίωνε παρά μόνο λίγα ίχνη αλλά είναι βέβαιη η εντύπωση που θα προκαλούσε με τα χρώματα και το μέγεθος της

Τα οξυκόρυφα παράθυρα των τυμπάνων στη νότια και τη βόρεια όψη στο ιερό και των σταυροθολίων είχαν σύνθετη διατομή και ήταν δίλοβα με υαλοστάσια του 15ου αιώνα 1 2 4 Τα οξυκόρυφα παράθυρα αντικατέστησαν παλαιόshyτερα όπως φάνηκε κατά τις εργασίες του 1940 όταν αποκαλύφθηκε τμήμα προγενέστερου δί-λοβου παραθύρου με ημικυκλικά τόξα στο νόshyτιο τύμπανο του δυτικού σταυροθολίου ανάλοshyγου με άλλα δίλοβα παράθυρα της αρχικής ιπshyποτικής επέμβασης των αρχών του 14ου αιώshyνα 1 2 5 (πίν 348α)

Στη χαμένη πια εκκλησία του αγίου Ιωάννη η αετωματική απόληξη της δυτικής όψης υπαshyγορευόταν από την ξύλινη στέγη και περιείχε την κεντρική είσοδο έναν κυκλικό φεγγίτη στο άνω τμήμα και δύο παράθυρα εκατέρωθεν Η

κεντρική είσοδος ήταν οξυκόρυφη με σύνθετη διατομή και πλαισιωνόταν από γείσο ειδικής διατομής με κλίση προς τα κάτω φυτικές διαshyκοσμήσεις τριγωνική απόληξη και γλυπτό αν-θέμιο στην κορυφή Το γείσο χωρίς τις φυτικές διακοσμήσεις διέτρεχε όλη την εκκλησία στη βάση των παραθύρων ξεκινώντας από τη γένεshyση του τόξου του θυρώματος Το θύρωμα αποshyτελούσε απλουστευμένη μορφή αντίστοιχων θυ-ρωμάτων των ναών της Δύσης126 αλλά και της Κύπρου 1 2 7 Ο κυκλικός φεγγίτης της ίδιας όψης αλλά και ο αντίστοιχος της ανατολικής διέθεshyταν σύνθετη γοτθική διακόσμηση σε μορφή Χ και τριφυλλόσχημα ανοίγματα ενδιάμεσα όπως δείχνουν οι γκραβούρες του Rottiers128

(πίν 330α) Τα τόξα των παραθύρων μετά από έρευνα και μελέτη φαίνεται ότι ήταν ελαφρά οξυκόρυφα και όχι ημικυκλικά όπως παρουshyσιάσθηκαν από τον Rottiers και επικράτησε να θεωρούνται στη συνέχεια129 Το προστατευτικό γείσο των παραθύρων είχε σύνθετη διατομή με καμπύλο εξωρράχιο έφθανε μέχρι τη γένεση των τόξων και περιέτρεχε όλη την εκκλησία Αντίστοιχη επίστεψη παρουσιάζεται σε πολλά παραδείγματα θυρωμάτων και παραθύρων της Ρόδου1 3 0 όπως και στην Κρήτη131 την Κύπρο 1 3 2

και τους Αγίους Τόπους 1 3 3 εκτός φυσικά από τη Λύση

Τα παράθυρα περιείχαν υαλοστάσια -δύο από τα οποία παρουσίασε ο Rottiers (XXXVII)- με απλή διακόσμηση και τα οικόσηshyμα των μμ Fluvian (1421-1437) στο ένα και Orsini (1467-1476) στο άλλο τα οποία τους συνδέουν με πιθανές επεμβάσεις στην εκκληshyσία1 3 4 Δείχνουν επίσης ότι διασώθηκαν από τις δύο πολιορκίες των Τούρκων (του 1480 και του 1522) αφού διατηρήθηκαν μέχρι τον 19ο αιώshyνα

Η βόρεια είσοδος θα πρέπει να ήταν επίσης οξυκόρυφη και να διέθετε τριγωνική επίστεψη από γείσο όπως διακρίνεται σε γκραβούρα του Flandin135 (πίν 340α 348β) ενώ η νότια θα πρέshyπει να είχε ορθογώνια μορφή με πρέκι σύνθετης ιπποτικής διατομής από οριζόντιο τόξο (πίν 349α) Η πόρτα φαίνεται ότι αποτελεί μεταγεshyνέστερη ιπποτική επέμβαση από τον τρόπο καshyτασκευής έχοντας μειώσει για τον λόγο αυτό το ύψος του αρχικού παραθύρου1 3 6 Η αντίστοιχη οξυκόρυφη θύρα που παρουσίασε ο Rottiers δεν μοιάζει αληθοφανής137

Μια σύγχρονη μορφολογική απόδοση του Αγίου Ιωάννη αποτελεί η σημερινή εκκλησία του Ευαγγελισμού στο Μανδράκι της Ρόδου που κτίστηκε το 1924-1925 από τους Ιταλούς με αρχιτέκτονα τον Florestano di Fausto βασισμέshyνη στα σχέδια του Rottiers138 (πίν 349β)

Ο εσωτερικός χώρος όπως τον παρουσιάζει η γκραβούρα που δημοσίευσε ο Rottiers φαίνεshyται ιδιαίτερα ελκυστικός με τις δύο τοξοστοι-χίες τους κυλινδρικούς κίονες και τα κιονόshyκρανα αρχιτεκτονικά μέλη της αρχαιότητας σε δεύτερη χρήση τα οξυκόρυφα τόξα και τους ενshyδιάμεσους κυκλικούς φεγγίτες (πίν 328β) Ήταν πλαισιωμένος από την ξύλινη ημικυλιν-δρική οροφή διακοσμημένη με φατνώματα και άστρα και φωτισμένος από τα μεγάλα οξυκόρυshyφα παράθυρα και τους φεγγίτες139 Το δάπεδο από πωρόπετρες και μαρμαρόπετρες διέκοπταν επιτάφιες πλάκες προσωπικοτήτων της ιπποτο-κρατίας μάρτυρες της ιστορίας του μνημείου και του τόπου

Ξεχωριστά μορφολογικά στοιχεία διέθεταν το εγκάρσιο κλίτος και η τετράπλευρη κόγχη του ιερού Τα ανατολικά παράθυρα ήταν δίλοshyβα πλαισιωμένα από οξυκόρυφα τόξα ανάλοshyγα με της Παναγίας του Κάστρου Η απεικόνιshyση του Rottiers διέσωσε την ιδιαίτερη διακόshyσμηση του κεντρικού παραθύρου της κόγχης του ιερού Από την άλλη διακόσμηση του καθοshyλικού ο Rottiers παρουσίασε ένα ξυλόγλυπτο έπιπλο του ιερού140 το πλαίσιο κόγχης οικοσή-μου του παρεκκλησίου ενός εκ των μμ DAubusson ή DAmboise141 και την επιδαπέδια ταφική σύνθεση του μμ Del Carretto142 (πίν 330β)

Αντίστοιχη με τις κύριες όψεις των δύο άλshyλων εκκλησιών φαίνεται να ήταν και εκείνη της Παναγίας του Μπούργκου (πίν 350α) η οποία σήμερα δεν είναι ορατή από τις μεταγενέστερες

προσθήκες κατοικιών όπως και η ανατολική όψη Ελάχιστα είναι τα στοιχεία που διατηρούshyνται και από τις δύο άλλες όψεις Τα υπάρχοshyντα στοιχεία όμως έδωσαν τη δυνατότητα της γραφικής τους αποκατάστασης Η απόληξη προς τα άνω των όψεων της εκκλησίας ακολουshyθούσε την οξυκόρυφη όψη των τυμπάνων των σταυροθολίων Υπάρχει μεγάλη πιθανότητα να διατηρείται η εξωτερική όψη της κύριας εισόshyδου πλάτους 250 μ και ύψους 365 μ της οποίας είναι ορατή μόνο η εσωτερική μορφή (πίν 350β) Είναι ελαφρά οξυκόρυφη με περίshyτεχνη σύνθετη διατομή και πλασιωνόταν εξωshyτερικά πιθανότατα από τριγωνικό οξυκόρυφο γείσο σύνθετης διατομής πάνω από τη γένεση του τόξου που διέτρεχε όλη την όψη εκατέρωshyθεν (πίν 35 1α) Είναι ανάλογο με το θύρωμα του Αγίου Ιωάννη (πίν 330α) όπως και ο κυshyκλικός φεγγίτης του δυτικού τυμπάνου του σταυροθολίου του κεντρικού κλίτους του οποίου δεν διατηρήθηκε η διακόσμηση Αντίshyστοιχοι ρομβοειδείς φεγγίτες υπήρχαν στα τύshyμπανα των σταυροθολίων των πλάγιων κλιτών στην ίδια όψη ενώ χαμηλότερα υπήρχε ελαφρά οξυκόρυφη κόγχη με σύνθετη διατομή η οποία προοριζόταν πιθανώς για κάποιες τοιχογραshyφίες143 (πίν 351β) Δεν διατηρήθηκε κάποιο ίχνος αντηρίδας πάνω στη δυτική όψη με τονιshyσμό των οριζόντιων και όχι των κάθετων στοιshyχείων Ως εκ τούτου η αρχιτεκτονική της διαshyφέρει από την υπόλοιπη εκκλησία που χαραshyκτηρίζεται από τις ψηλές αντηρίδες και τα ψηλά οξυκόρυφα παράθυρα (πίν 351γ) Έγινε δυνατή η γραφική αποκατάσταση της βόρειας

και νότιας όψης της αρχικής τουλάχιστον εκshyκλησίας παρά τον μικρό αριθμό των διατηρηshyμένων μορφολογικών της στοιχείων Βρέθηκε έτσι η μορφή των οξυκόρυφων παραθύρων σύνθετης διατομής από τα οποία δεν διατηρείshyται κανένα ολόκληρο (πίν 352α) ενώ η νότια οξυκόρυφη είσοδος διατηρεί την αρχική της μορφή Έγινε επίσης εφικτή η γραφική αποκαshyτάσταση της βόρειας μεταγενέστερης ορθογώshyνιας πύλης με σύνθετη διατομή καθώς επίσης και οι όψεις του νοτιοδυτικού και νοτιοανατοshyλικού παρεκκλησίου144 Έχουν χαθεί τα υαλοshyστάσια (vitraux) και η πιθανή γλυπτική διακόshyσμηση των τυμπάνων των τόξων των παραθύshyρων εκτός από δύο παραδείγματα του νοτιοαshyνατολικού παρεκκλησίου που έχουν απλή τρι-φυλλόσχημη μορφή

Η ανατολική όψη διατηρεί αντίθετα περισshyσότερα αυθεντικά μορφολογικά στοιχεία των οξυκόρυφων παραθύρων της με σύνθετη διατοshyμή και μεγάλο ύψος τουλάχιστον στην εσωτεshyρική πλευρά τους (πίν 352β) Μόνο τα τρία παshyράθυρα της κεντρικής κόγχης είχαν υποστεί ποικίλες αλλοιώσεις κατά την ιταλική αποκαshyτάσταση μετατρέποντας τη μορφή τους από οξυκόρυφη σε ημικυκλική ενώ επεμβάσεις της περιόδου της τουρκοκρατίας είχαν αλλοιώσει την εξωτερική τους μορφή Οι εργασίες όμως καθαίρεσης των πρόσθετων κατοικιών και επιshyσκευής των υπολειμμάτων της εκκλησίας κατά την ιταλική περίοδο οδήγησαν στην αποκατάshyσταση της ανατολικής πτέρυγας του ιερού εσωshyτερικά συμβάλλοντας στην αναγνώριση του μνημείου Οι εργασίες αυτές οδήγησαν και στην

αποκατάσταση των λίγων κογχών που είχαν τα παραπάνω παρεκκλήσια145 Πρόσφατα ολοκληshyρώθηκε και η αποκατάσταση όλων των παραθύshyρων σε αυτά146

Οι φυτικές ανάγλυφες διακοσμήσεις στα επίκρανα των τόξων και των νευρώσεων των σταυροθολίων που διατηρούνται στην εσωτεshyρική πλευρά πάνω στην ανατολική (πίν 353α) και δυτική όψη (πίν 353β) της εκκλησίας αν και απλουστευμένες μορφές δυτικών επιρροών προκαλούν ιδιαίτερη προσοχή Κιονόκρανα με ανάλογη διακόσμηση συναντώνται στην κεντριshyκή Γαλλία όπως στον καθεδρικό ναό της Reims147 αλλά και στην Κύπρο όπως στην Αγία Σοφία Λευκωσίας και στο μοναστήρι της Πελ-λαπαίδος1 4 8 Αξιόλογα μορφολογικά στοιχεία είναι επίσης τα κιονόκρανα των κυλινδρικών κιόνων σύνθετης κοιλόκυρτης διατομής149 (πίν 333β 353γ 354α) οι διακοσμήσεις με τον ροδίshyτικο laquoπλοχμόraquo και φυτά των φουρουσιών των νευρώσεων των σταυροθολίων που αποτελούν τμήματα κυλίνδρου του νοτιοανατολικού παshyρεκκλησίου αλλά και αυτών που βρέθηκαν στο χώρο της εκκλησίας καθώς και οι διακοσμημέshyνοι ρόδακες των κλειδιών των ακτινωτών νευshyρώσεων των θόλων των κογχών του ιερού150

Η αίσθηση πάντως μιας εσωτερικής ανάταshyσης και ελαφρότητας δημιουργείται ακόμη από τη γοτθική αρχιτεκτονική του μνημείου (πίν 353γ 354α) παρά το μικρό τμήμα του που διαshyτηρείται σήμερα ενώ είναι βέβαιο ότι αποτέλεσε πρότυπο για την εξέλιξη της εκκλησιαστικής αρshyχιτεκτονικής στα Δωδεκάνησα τον 18ο αιώνα

Η δυτική προέλευση των Ιπποτών του Αγί-

ου Ιωάννη και οι ανατολίτικες επιρροές που δέshyχθηκαν στο πέρασμα τους από τους Αγίους Τόshyπους και την Κύπρο σε συνδυασμό με τη βυζαshyντινή τοπική παράδοση συνθέτουν τους βασιshyκούς παράγοντες που επέδρασαν στη δημιουρshyγία και την ανάπτυξη της ροδίτικης αρχιτεκτοshyνικής την περίοδο 1310-1522 Η συμβίωση Λαshyτίνων και Ελλήνων για μεγάλο χρονικό διάστηshyμα οδήγησε στην αφομοίωση και αλληλεπίδραshyση στις μορφές της εκκλησιαστικής αρχιτεκτοshyνικής

Η δημιουργία ενός ιδιόρρυθμου υστερογοτ-θικού -και στη συνέχεια αναγεννησιακού- τοshyπικού στυλ στα μορφολογικά στοιχεία των εκshyκλησιών της Ρόδου όπως θυρώματα παράθυshyρα και κόγχες το οποίο συνδυάζει στοιχεία από τη βυζαντινή και τη γοτθική αρχιτεκτονική καθιερώνεται σταδιακά τον 15ο αιώνα 1 5 1

Η επιβ ίωη αρχιτεκτονικών μορφών κατά τους δύο επόμενους αιώνες (1522-1750) στη

Λίνδο και τα Τριάντα στην Πάτμο στη Λέρο και σε άλλα νησιά της Δωδεκανήσου αλλά και στις Κυκλάδες152 θα οδηγήσει στη διατήρηση των τεχνικών αυτών Με αυτόν τον τρόπο μποshyρεί να εξηγηθεί η αναβίωση όχι μόνο μορφολοshyγικών στοιχείων αλλά και αρχιτεκτονικών τύshyπων εκκλησιών με την δημιουργία laquoδωδεκανηshyσιακούraquo τύπου τρίκλιτων και μονόκλιτων βασιshyλικών στεγασμένων από γοτθικά σταυροθόλια με νευρώσεις σε όλα τα Δωδεκάνησα (πίν 354β) και τη Μικρά Ασία από το 1750 έως τον 20ό αιώνα που επιβεβαιώνει τη σημασία της εκκλησιαστικής ιπποτικής αρχιτεκτονικής της Ρόδου153 Τα μορφολογικά διακοσμητικά στοιshyχεία της ιπποτικής Ρόδου δεν παρέλειψαν να μιμηθούν και οι Ιταλοί με ενδιαφέροντα παραshyδείγματα εκλεκτικής αρχιτεκτονικής στη Ρόδο κυρίως και τα Δωδεκάνησα κατά την εποχή της ιταλοκρατίας (1912-1943)154

Large Hospitaller churches on Rhodes Our Lady of the Castle St John of the Collachio Our Lady of the Burgh

Giorgos Dellas

The foundation stone of the conventual church of St John of the Hospital was laid on the saints feast day the 24th of June 1310 The document signed by pope John XXII on 1 March 1322 confirms that Ihe Byzantine cathedral of Our Lady of the Castle in Rhodes is the same church as the then in use cathedral of the Latins The construction of Our Lady of the Burgh on the other hand is placed between 1310 and 1346 Their location in the medieval town reflects their respective roles the coventual church of St John in the heart of the Orders laquoconventraquo -the western fortified enclave of the Collachio- opposite the palace of the Grand Master the cathedral of Our Lady of the Castle at the eastern part of the Collachio and Our Lady of the Burgh at the marketplace of the lay part of the town

The conversion of the Byzantine cathedral of Our Lady of the Castle -a three-aisled cross-inscribed domed building- into a basilical structure with a cross-vaulted central aisle is placed between 1319 and 1334 During the Ottoman period (1522-1912) and for most of the Italian occupation (until World War II) the building operated as a mosque and was known as Kantouri Djami In the war years the Italian administration endeavoured to restore the church which in recent years has been a venue for cultural events

In the Ottoman period St John of the Collachio served as the laquoMain Mosqueraquo but in 1856 a neglected powder magazine underneath its belfry was struck by lightning and exploded destroying the church Afterwards the gutted site was banked up and a large neoclassical school was raised there in 1876 In 1989 archaeological excavation brought to light the remains of the devastated church

In its two centuries as a place of worship Our Lady of the Burgh received several additions and underwent modifications An engraving of 1828 shows the church in ruins in the 19th and early 20th century six houses were built upon those ruins The Italians pulled down the housing and restored part of the church in the 1930s In 1955 the Gate of the Virgin was opened to connect Alhadeff Street with the port and the church was split into two henceforth to become known as the laquosplit churchraquo In 1994 works for the installantion of new drains provided the opportunity to investigate and partially restore the church making it whole once more Since 1997 the site is open to visitors and is also used for open-air events

Of these three examples of gothic ecclesiastical architecture on Rhodes Our Lady of the Burgh is the most representative The church was a three-aisled timber-roofed basilica with twin colonnades The sanctuary consists of three five-sided apses and the roof was carried on gothic cross-vaults with ribs of composite cross-section Externally there were buttresses on all sides except the western facade

The conventual church of St John was also a three-aisled timber-roofed basilica with twin colonnades The central aisle bore a coffered timber laquowagonraquo vault which supported a ridge roof The transverse aisle consisted of three pointed cross-vaults corresponding to the three divisions of the nave and was lower than the latter The sanctuary was square in plan possibly influenced by the architecture of the Cistercian Order

Our Lady of the Castle underwent alterations that would bring this Byzantine edifice closer to

gothic architectural aesthetics Its early Hospitaller phase is marked by simplified forms such as the arched windows of Byzantine influence The cornices pointed windows and the main entrance with the dropped arch on the western facade (replaced by the Italians with a semicircular arch) belong to a second Hospitaller phase

A feature common to the three churches is the absence of buttresses and strong vertical elements on the west side Unfortunately only in Our Lady of the Castle is the western facade accessible today Its scenic presence in the form of a reverse Τ and the large rectangular frame in the centre above the main entrance are impressive The pediment-like upper part of the western side of the destroyed church of St John was a consequence of the ridge roof The pointed main entrance had a gable-like dripstone capped by a sculptured palmette underneath a circular window The west side of Our Lady of the Burgh today concealed behind accretions of later housing seems to have been similar Plain flat surfaces and decorative horizontal cornices are features common to all three monuments To the writers knowledge this style appears only in Italy

The churches just described have exercised a strong influence in Rhodes and the other Dodecanese islands particularly in the 18th and 19th centuries which saw the emergence of a special laquoDodecanesianraquo architectural type

ιταλοκρατία και εκτίθεται σήμερα στο Αρχαιοshyλογικό Μουσείο στο ιπποτικό νοσοκομείο της Ρόδου έχει χρονολογία 1365-1368 και προέρχεshyται πιθανότατα από κάλυμμα αρκοσολίου δίshyπλα στη βόρεια είσοδο Σε ομαδικό τάφο στο νοτιότερο κεντρικό παρεκκλήσιο βρέθηκε θηshyσαυρός με νομίσματα εκ των οποίων τα πιο πρόσφατα ανήκουν στην περίοδο των μμ Fabrizio del Carretto (1513-1521) και των σουλshyτάνων Βαγιαζήτ και Σελήμ (1480-1520) Ο τρόshyπος της βιαστικής ομαδικής ταφής σαράντα πεshyρίπου ατόμων και η ένδειξη ότι οι σκελετοί ανήκουν σε νεαρά άτομα οδηγούν στην ερμηshyνεία ότι οφείλεται σε αιφνίδιο θάνατο σε ταshyραγμένη περίοδο και θα μπορούσε να αποδοθεί στην πολιορκία της πόλης από τους Τούρκους το 152281 Αναφέρεται εξάλλου ότι στο παρεκshyκλήσιο του αγίου Βερναρδίνου στην Παναγία του Μπούργκου Δεν είναι εύκολο να προσδιοshyρισθεί ακριβώς το παρεκκλήσιο του αγίου Βερshyναρδίνου όπου ενταφιάσθηκε ο μεγάλος com-mandeur Fra Gabriel de Pommerol κατά τη διάρshyκεια της πολιορκίας του 152282

Πολλές πληροφορίες αντλούμε από τις μιshyκρογραφίες του Caoursin του 1483 όπου η Παshyναγία του Μπούργκου εμφανίζεται επανειλημshyμένα και ιδιαίτερα σε εκείνη που ο μμ Pierre dAubusson συζητά με τους ιππότες στην Οβριακή μπροστά από την εκκλησία (πίν 336α) Στις τρεις κόγχες του ιερού γίνονται αντίστοιχα τρεις λειτουργίες συγχρόνως με άλshyλες δύο στα δύο παράλληλα προς τα νότια παshyρεκκλήσια της εκκλησίας Η βορεινή πύλη μεγεshyθύνεται προκειμένου ο ζωγράφος να παρουshyσιάσει τα γεγονότα μέσα στην εκκλησία και τις προσευχές των πιστών για την αίσια έκβαση της πολιορκίας Η πύλη αυτή είναι μεταγενέστερη επέμβαση σε σχέση με την κατασκευή της εκκληshyσίας και η ανατολική παραστάδα της στηρίζε-

ται πάνω σε προγενέστερο τάφο που κατήργηshyσε στο τρίτο από δυτικά σταυροθόλιο όπως φάνηκε κατά τις πρόσφατες εργασίες Η διάshyνοιξη της συνδυάζεται με τις αλλαγές στην ποshyλεοδομική οργάνωση της περιοχής κατά τον 14ο και 15ο αιώνα και τη μετατόπιση του άξοshyνα της πλατείας οδού της αγοράς μπροστά από τη βόρεια όψη της εκκλησίας και όχι κατά μήshyκος το παραλιακού τείχους83 Στην περιοχή βόshyρεια της εκκλησίας βρέθηκαν τάφοι που δηλώshyνουν τη χρήση του χώρου προγενέστερα ως νεshyκροταφείου Η μετατόπιση αυτή συνδυάστηκε με την οικοδόμηση νέων κτιρίων και οικοδομιshyκών τετραγώνων μεταξύ της εκκλησίας και του παραλιακού τείχους όπως το ιπποτικό laquoΝαυshyαρχείοraquo επί μμ DAubusson (1476-1503) λίγα μέτρα δυτικότερα και η οικία Giovanni Manelli ακριβώς απέναντι84

Κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας φαίνεshyται ότι η εκκλησία δεν χρησιμοποιήθηκε όπως όλες οι άλλες ως μουσουλμανικό τέμενος Η γκραβούρα του Rottiers παρουσιάζει το μνηshyμείο σε ερειπιώδη κατάσταση στις αρχές του 19ου αιώνα και αποδίδεται λανθασμένα στον Αγιο Μάρκο85 (πίν 336β) Αβίαστα επομένως οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ίσως καταστράφηκε κατά την πολιορκία του 1522

Ωστόσο όταν ο Η Balducci μελετούσε το μνημείο στις αρχές του 20ού αιώνα ο εσωτερι-κός χώρος είχε πληρωθεί από έξι κατοικίες86

(πίν 337α) Η ιταλική διοίκηση με στόχο την ανάδειξη των μεσαιωνικών δυτικών μνημείων της Ρόδου απαλλοτρίωσε αυτές τις ιδιοκτησίες και καθαίρεσε τα νεότερα κτίσματα Προχώρηshyσε στη συνέχεια στη μερική αποκατάσταση της ανατολικής πτέρυγας εσωτερικά και στη στερέshyωση των ερειπίων (πίν 337β) Δυστυχώς όμως δεν ολοκληρώθηκαν οι εργασίες και δεν αποκαshyταστάθηκαν οι εξωτερικές όψεις ιδιαίτερα η

δυτική κυρία όψη και η ανατολική που έχουν καλυφθεί από νεότερα κτίσματα της τουρκοshyκρατίας

Το ρυθμιστικό σχέδιο (piano regolatore) της μεσαιωνικής πόλης που συντάχθηκε το 1936 προέβλεπε τη διάνοιξη περιφερειακής εσωτεριshyκής οδού και μεγάλων δρόμων τη δημιουργία πάρκων και πλατειών για την εξυπηρέτηση των αυτοκινήτων και τη laquoβελτίωσηraquo των συνθηκών διαβίωσης των κατοίκων8 7 Ως εκ τούτου η προτεινόμενη διάνοιξη νέας πύλης στη νοτιοαshyνατολική οχύρωση προς το λιμάνι της Ακα-ντιάς και δρόμου που θα έφτανε διασχίζοντας το πάρκο Αλχαδέφ (τον laquoμεγάλο κήπο της πλαshyτείαςraquo) μέχρι την εκκλησία της Παναγίας του Μπούργκου υλοποιήθηκε αμέσως Η ελληνική διοίκηση στη συνέχεια θεώρησε ιδανική τη διέshyλευση του ίδιου δρόμου εγκάρσια μέσα από την εκκλησία στο κατεστραμμένο μεσαίο τμήμα της και τη διάνοιξη νέας πύλης της Παναγιάς στο παραλιακό τείχος το 1955 επί δημαρχίας Φωτάρα και με την έγκριση της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας (πίν 338α)

Ολοκληρώθηκε έτσι η διακοπή στα δύο της μεσαιωνικής πόλης στην περιοχή της Οβριακής συνοικίας Η Παναγία του Μπούργκου έμεινε έκτοτε γνωστή με το όνομα laquoκομμένη εκκληshyσιάraquo ενώ ο κόσμος δύσκολα αναγνώριζε ότι επρόκειτο για δύο τμήματα της ίδιας εκκλησίας εκατέρωθεν της οδού Αλχαδέφ Η ελάφρυνση της κυκλοφορίας του λιμανιού μέσω της οδού Αλχαδέφ θεωρήθηκε τότε σημαντικότερη από την καταστροφή της εκκλησίας και τη διάσπαση της λειτουργίας της συνοικίας του αγίου Παshyντελεήμονα Δυστυχώς όμως το γεγονός δεν

απέτρεψε τη διαπλάτυνση του παραλιακού δρόshyμου και την καταστροφή της μεσαιωνικής διαshyμόρφωσης του προτειχίσματος της παραλίας για τις κυκλοφοριακές ανάγκες της σύγχρονης πόλης

Τα τελευταία δεκαπέντε χρονιά υπήρξαν επίμονες προσπάθειες από την Αρχαιολογική Υπηρεσία για την αποκατάσταση και την ενοshyποίηση της εκκλησίας Στα πλαίσια των κυκλοshyφοριακών ρυθμίσεων από το 1989 έως το 1994 είχε προταθεί επανειλημμένα η απαγόρευση της κυκλοφορίας στο συγκεκριμένο τμήμα της οδού Αλχαδέφ αλλά είχε βρει σθεναρή αντίσταση από τις άλλες τοπικές υπηρεσίες Όταν ξεκίνηshyσε το έργο της κατασκευής των υπογείων διshyκτύων και αποκατάστασης των οδοστρωμάτων στη μεσαιωνική πόλη το 1994 το όνειρο της καshyτάργησης της διέλευσης των αυτοκινήτων από την Παναγία του Μπούργκου έγινε πραγματιshyκότητα (πίν 338β) Η προβλεπόμενη ανασκαφή προκειμένου να περάσουν τα υπόγεια δίκτυα έκλεισε την κυκλοφορία των αυτοκινήτων διαshyμέσου της εκκλησίας Η ολοκλήρωση σε τρία περίπου χρόνια της ανασκαφής και της διαμόρshyφωσης της εκκλησίας με την ενοποίηση των δύο τμημάτων της την ελεύθερη επίσκεψη τη διέλευση των πεζών και τη διοργάνωση ειδικών μουσικών εκδηλώσεων καθώς και η θετική αποδοχή του έργου ακόμα και από τους πολέshyμιους καταστηματάρχες ανέτρεψαν το αρνητιshyκό κλίμα και έδωσαν έναν ευχάριστο επίλογο88 Μένουν ακόμη αρκετές εργασίες για την αποshyκατάσταση του μνημείου οι οποίες ήδη εκτεshyλούνται και αναμένεται σε λίγα χρόνια να αναshyδειχθεί ακόμη περισσότερο

Αντιπροσωπευτικότερη και των τριών πα-ραδειγμάτων γοτθικής αρχιτεκτονικής στη Ρόδο είναι η εκκλησία της Παναγίας του Μπούργκου Ο αρχικός της τύπος ήταν τρίκλι-τη βασιλική με δύο τοξοστοιχίες από τέσσερις κολώνες και οξυκόρυφα τόξα και γενικές διαshyστάσεις 27x36 μ (πίν 339α) Το ιερό αποτελείshyται από τρεις πεντάπλευρες κόγχες Όλη η εκshyκλησία ήταν στεγασμένη από γοτθικά σταυρο-θόλια με διαγώνιες νευρώσεις σύνθετης διατοshyμής (κυκλικής με μικρή προεξοχή στο μέσον) ευρύτατα διαδεδομένες και στη Ρόδο Οι πεντάshyπλευρες κόγχες του ιερού είναι στεγασμένες με θόλους που διαθέτουν ακτινωτές νευρώσεις ανάλογης διατομής Οι νευρώσεις του ιερού και της ανατολικής και δυτικής πλευράς εσωτερικά καταλήγουν σε κιονίσκους κυκλικής διατομής προσαρτημένους στους τοίχους με επίκρανα Οι νευρώσεις ωστόσο της βόρειας και νότιας πλευράς εφέροντο με φουρούσια αντεστραμμέshyνου ημιοκτάπλευρου κώνου στο ύψος των κιοshyνόκρανων και όχι με κιονίσκους89 Δύο-τρία φουρούσια βρέθηκαν στον χώρο της εκκλησίας ενώ ένα άλλο επισημάνθηκε στη θέση του στον νότιο τοίχο αλλά είναι κομμένο Οι κίονες είshyχαν μεγάλη διάμετρο (130 μ) και κιονόκρανα σύνθετης κοιλόκυρτης διατομής και έφεραν τα τόξα και τις διαγώνιες νευρώσεις Ένας διασώ-θηκε στη θέση του ενώ βρέθηκε μεγάλος αριθshyμός αρχιτεκτονικών μελών από τους δόμους και τα κιονόκρανα άλλων στον ίδιο χώρο Στην ανασκαφή βρέθηκαν τα ίχνη ενός ακόμη κίονα και τα θεμέλια δύο άλλων Οι μεταγενέστερες επεμβάσεις φαίνεται να εξαφάνισαν τα ίχνη των άλλων τεσσάρων Δυστυχώς δεν σώζεται ούτε ένα σταυροθόλιο του κυρίως ναού παρά μόνο ελάχιστα τμήματα στην ανατολική και δυshyτική πλευρά

Εξωτερικά η εκκλησία στη βόρεια και νότια πλευρά καθώς και στις κόγχες του ιερού έφερε απλές ορθογώνιες αντηρίδες Μερικές διατηshyρούνται στη θέση τους ενώ τα θεμέλια των υπο-

λοιπών αποκαλύφθηκαν κατά την ανασκαφή Το πάχος της λιθοδομής είναι περίπου 090 μ και στη βάση μεγαλύτερο κατά 010 μ στη βόshyρεια νότια και ανατολική πλευρά σχηματίζοshyντας εξωτερικά μια προεξοχή σε ύψος 1 μ πεshyρίπου από το δάπεδο

Το μεσαίο κλίτος ήταν ψηλότερο και έφερε έναν φεγγίτη κυκλικό στο δυτικό μέτωπο του σταυροθολίου) ίχνη του οποίου διατηρούνται και πιθανώς οξυκόρυφους στη βόρεια και τη νότια πλευρά πάνω από το δώμα των πλάγιων κλιτών όπως δείχνουν οι μικρογραφίες του Caoursin Δεν υπάρχουν ενδείξεις για ξύλινη στέγη πάνω από τα σταυροθόλια όπως γίνεται στους γοτθικούς καθεδρικούς ναούς αντίθετα τα σωζόμενα ίχνη δείχνουν ότι οι απολήξεις των όψεων εξωτερικά προς τα άνω ακολουθούshyσαν τη γραμμή των οξυκόρυφων τυμπάνων των σταυροθολίων και όχι τριγωνικά αετώματα σύμφωνα με τον Balducci90 Τα πλάγια κλίτη έφεραν λεπτά και υψηλά οξυκόρυφα παράθυρα στη βόρεια και τη νότια πλευρά και έναν ρομ-βοειδή φεγγίτη στο τύμπανο του σταυροθολίου στη δυτική όψη Από τρία αντίστοιχα παράθυshyρα έφεραν και οι κόγχες του ιερού Το δάπεδο της εκκλησίας ήταν στρωμένο πιθανώς με μαρ-μαρόπλακες λάρτιου λίθου όπως δείχνουν τα κατώφλια της βόρειας και της δυτικής εισόδου Το δάπεδο του ιερού ήταν υπερυψωμένο κατά 4-5 σκαλοπάτια91 Στην τελική της μορφή η εκshyκλησία είχε τρεις πύλες Εκτός της βόρειας ορshyθογώνιας η κεντρική οξυκόρυφη πύλη πλάshyτους 250 μ καταλαμβάνει το μέσον της δυτιshyκής όψης που σήμερα είναι φραγμένη από γειshyτονική ιδιοκτησία Μία δεύτερη οξυκόρυφη θύρα αντιστοιχεί στο δεύτερο από δυτικά σταυshyροθόλιο του νότιου κλίτους και επικοινωνεί με το πάρκο Αλχαδέφ τον laquoμεγάλο κήπο της πλαshyτείαςraquo

Η ένταξη των επτά ταφικών κογχών στο πλάτος του βόρειου τοίχου έγινε μετά την καshyτασκευή της εκκλησίας όπως φαίνεται από τον

τρόπο κατασκευής τους Η επίστεψη τους θα πρέπει να ήταν οξυκόρυφα τόξα σύμφωνα με το ίχνος της δεύτερης από τα δυτικά κόγχης που διατηρείται Το ίδιο εξάλλου συμβαίνει και στην εκκλησία της Παναγίας του Κάστρου

Σημαντική αλλαγή στην τυπολογία αλλά και στην εξωτερική εμφάνιση επέφερε η προσθήκη των νότιων παρεκκλησίων (πίν 339β) Η χρήση τους θα πρέπει να ήταν ταφική παράλληλα με τη λειτουργία τους ως παρεκκλήσια όπως συshyνηθίζεται σε καθεδρικούς ναούς Προστέθηκαν συνολικά έξι παρεκκλήσια Το τρίτο και το τέshyταρτο από ανατολικά και σε άμεση επαφή με τον νότιο τοίχο της εκκλησίας μπορούν να αναχθούν περίπου στο β μισό του Μου αιώνα με βάση το οικόσημο της οικογένειας Corneillan Νοτιότερα προστέθηκε ένα ακόμη σύμφωνα με οικοδομικές παρατηρήσεις το οποίο όπως φαίνεται από τη μικρογραφία του Caoursin προϋπήρχε του 1480 (πίν 336α) Τα υπόλοιπα θα πρέπει να ανήκουν στην περίοδο 1480-1522 Για την ενοποίηση τους με την κυshyρίως εκκλησία διανοίχθηκαν μεγάλα οξυκόρυshyφα τόξα εκτός του νοτιοανατολικού και του νοτιοδυτικού παρεκκλησίου που είναι ημικυshyκλικά

Τα αρχιτεκτονικά μέλη που βρέθηκαν κατά την ανασκαφή και στον περιβάλλοντα χώρο και τα διατηρημένα παρεκκλήσια τεκμηριώνουν ότι ήταν στεγασμένα από σταυροθόλια με διαγώshyνιες νευρώσεις Οι νευρώσεις αυτές κατέληγαν σε φουρούσια Τα τρία φουρούσια που βρέθηshyκαν στο χώρο έχουν σφαιρική απόληξη προς τα κάτω με ίχνη ανάγλυφων οικοσήμων και θα πρέπει να ανήκαν στο μεσαίο και νοτιότερο παshyρεκκλήσιο

Η εμφανής δυτική προέλευση της γοτθικής αρχιτεκτονικής της εκκλησίας αν και απλουshyστευμένη δηλώνει τους χορηγούς της που θα πρέπει να ήταν ιππότες ή φράγκοι αστοί καθώς και τη χρήση της ως ναού των καθολικών Υπάρχουν ωστόσο στοιχεία που παραπέμπουν

και στη βυζαντινή αρχιτεκτονική όπως οι τρεις κόγχες του ιερού Αυτή η τυπολογική συνύπαρshyξη είχε προηγηθεί στα Ιεροσόλυμα και την Κύshyπρο Ανάλογος σε κάτοψη τουλάχιστον είναι ο ναός του αγίου Νικολάου στην Αμμόχωστο του 13ου αιώνα της εποχής του Lousignan92 Είshyναι πολύ πιθανό Κύπριοι τεχνίτες να εργάστηshyκαν στη Ρόδο και το αντίστροφο καθώς εκτός από τις πολιτικές οι οικονομικές και εμποριshyκές σχέσεις των δύο νησιών ήταν έντονες Η ιστορία του Τάγματος των Ιπποτών του αγίου Ιωάννη των Ιεροσολύμων εξάλλου ερμηνεύει το γεγονός αυτό Μετά τους Αγίους Τόπους το Τάγμα παρέμεινε για λίγα χρόνια στην Κύπρο πριν εγκατασταθεί οριστικά στα Δωδεκάνησα ενώ κατά την περίοδο της διαμονής των ιπποshyτών στη Ρόδο διατηρούσαν laquoκομενταρίαraquo στο Κολόσσι Έτσι τα δυτικά πρότυπα που εφαρshyμόσθηκαν στη Ρόδο τον 14ο αιώνα είχαν laquoφιλshyτραριστείraquo από τις επιδράσεις της αρχιτεκτονιshyκής των Αγίων Τόπων και της Κύπρου Η διαshyμόρφωση στη συνέχεια μιας τοπικής αρχιτεshyκτονικής έκφρασης με κύρια υστερογοτθικά και τοπικά χαρακτηριστικά καθιερώνεται τον 15ο αιώνα9 3

Ανάλογη εκκλησία θα πρέπει να ήταν η αρshyχική φάση της εκκλησίας των αγίων Αποστόshyλων στο παλιό Συσσίτιο από την οποία δυστυshyχώς το μόνο που διατηρείται όρθιο είναι μια κολώνα ενταγμένη σε μεταγενέστερο εκκλησάshyκι της περιόδου 1480-152294 Μικρότερη τυποshyλογική συγγένεια παρουσιάζει με τις μονόχώ-ρες βασιλικές στεγασμένες με σταυροθόλια όπως η Παναγία της Φιλερήμου η Παναγία της Νίκης οι Αγιοι Θεόδωροι και η δεύτερη φάση της εκκλησίας των αγίων Αποστόλων95

Στον κοινοβιακό ναό του αγίου Ιωάννη χρηshyσιμοποιήθηκε αρχικά ο τύπος της τρίκλιτης ξυ-λόστεγης βασιλικής για την κυρίως εκκλησία με εγκάρσιο κλίτος και ορθογώνιας κάτοψης ιερό στεγασμένα με γοτθικά σταυροθόλια με

διαγώνιες νευρώσεις (πίν 329) Τα κλίτη του κυρίως ναού διαχωρίζονται από δύο τοξοστοι-χίες με τέσσερις κυλινδρικές κολώνες Το μεshyσαίο κλίτος ήταν υπερυψωμένο και φωτιζόταν από τη βόρεια και τη νότια πλευρά με οξυκόρυshyφους φεγγίτες πάνω από τη στέγη των πλάγιων κλιτών και από κυκλικούς στα μέτωπα της αναshyτολικής και δυτικής πλευράς (πίν 330α) Η δίρριχτη στέγη του κεντρικού κλίτους διαμορshyφωνόταν εσωτερικά με ημικυλινδρική ξύλινη οροφή (πίν 328β) Τα πλάγια κλίτη ήταν στεγαshyσμένα με μονόρριχτη στέγη καλυμμένη με κεshyραμίδια

Το εγκάρσιο κλίτος και το ιερό θα πρέπει να ανήκαν και αυτά στην αρχική φάση όπως δείshyχνει ο τρόπος δόμησης και σύνδεσης τους με τον κυρίως ναό Αποτελούνταν από τρία σταυshyροθόλια που αντιστοιχούσαν στα κλίτη και ένα τέταρτο στο ιερό Εφέροντο από την εξωτεshyρική τοιχοποιία και από σύνθετους πεσσούς με κιονίσκους που αντιστοιχούσαν στα οξυκόρυshyφα τόξα επικοινωνίας και τις διαγώνιες νευρώshyσεις Το μεσαίο σταυροθόλιο ήταν πιο ψηλό από τα άλλα και χαμηλότερο από τη στέγη του μεσαίου κλίτους και του κυκλικού φεγγίτη

Το ιερό και το εγκάρσιο κλίτος φαίνεται ότι φωτίζονταν με μεγάλα οξυκόρυφα παράθυρα αντίστοιχα με τον υπόλοιπο ναό

Κάτω από την κόγχη του ιερού διερχόταν σε χαμηλότερο επίπεδο -λόγω της διαμόρφωσης του εδάφους- στοά επικοινωνίας της νότιας πεshyριοχής της εκκλησίας με τη βόρεια καθώς και με το παλάτι του μεγάλου μαγίστρου μέσω της laquoλόντζιαςraquo (ανοικτής στοάς με σταυροθόλια στο άνω άκρο της οδού Ιπποτών) (πίν 340α) Από την ίδια στοά και κάτω από την κόγχη του ιερού είχε πιθανώς πρόσβαση παρεκκλήσιο ή κρύπτη τμήμα της βάσης του οποίου αποκαλύshyφθηκε κατά τη διάρκεια της πρόσφατης αναshyσκαφής

Κάτω από το εγκάρσιο κλίτος διατηρούνται τα ερείπια τριών ημιυπόγειων χωρών αντί-

στοίχων με τα τρία σταυροθόλια του ορόφου που στεγάζονταν με θόλους και κατά πάσα πιshyθανότητα χρησίμευαν ως αποθήκες ή υπόγειες κρύπτες (πίν 332α 332β)

Κατά τη διάρκεια της ιπποτοκρατίας η εκshyκλησία δέχθηκε πολλές προσθήκες όπως γίνεshyται φανερό από τις πηγές τις γκραβούρες και τα ευρήματα είναι όμως αρκετά δύσκολο να αναπαρασταθούν με ακρίβεια και να γίνει απόshyλυτα σαφής η τελική μορφή του μνημειακού συshyγκροτήματος και ο αριθμός των παρεκκλησίων

Ο P Lojacono το 1935 προσπάθησε -μετά από ενδεικτικές αρχαιολογικές τομές και μελέshyτη των πηγών- να αναπαραστήσει το συγκρότηshyμα γραφικά (πίν 340β) Υπέθεσε τότε ότι προshyστέθηκαν οκτώ χώροι στο επίπεδο της εκκληshyσίας και γύρω από το εγκάρσιο κλίτος και το ιερό96 Σύμφωνα με τις πρόσφατες αποκαλύψεις από την ανασκαφή και τις έρευνες των πηγών μπορούμε να κάνουμε μια καινούρια υπόθεση για τις προσθήκες και την πιθανή χρήση τους Έτσι το πλάτος της κάτοψης της τετράπλευρης κόγχης του ιερού δεν πρέπει να ήταν μεγαλύτεshyρο από το μεσαίο κλίτος ενώ το νότιο παρεκshyκλήσιο του Villeneuve σύμφωνα με τον Ρ Lojacono στο ύψος του εγκάρσιου κλίτους ήταν μεγαλύτερων διαστάσεων και φαίνεται ότι μετέτρεψε τον τρόπο επικοινωνίας και κάλυψε το νότιο δρομάκι πλάι από την εκκλησία που ήταν στρωμένο με πωρόπετρες (πίν 329) Θα πρέπει επίσης να υποθέσουμε σύμφωνα με τα στοιχεία που βρήκε ο P Lojacono ότι δεν πρέshyπει να υπήρχε κτίσμα στη θέση του βορειότερουraquo προσκτίσματος του laquoθησαυροφυλακείουraquo (tesoro della chiesa) αλλά να ήταν άκτιστο ενώ στη θέση του αμέσως νοτιότερου παρεκκλησίου (capella della Sagrestia) ήταν η κατοικία του πριόρη ή laquocanonicaraquo στα μέσα του 15ου αιώνα όπως έχει προαναφερθεί Μπορούμε λοιπόν να δεχθούμε τις υποθέσεις του Lojacono για τη χρήση μερικών παρεκκλησίων όπως για παράshyδειγμα του Villeneuve της Sagrestia του

DAubusson και του DAmboise και να χωρο-θετήσουμε την laquocanonicaraquo στη θέση της capella della Segrestia Οι θέσεις των άλλων παρεκκληshyσίων -που γνωρίζουμε ότι προστέθηκαν στον Άγιο Ιωάννη- της Παναγίας που έκτισε ο Allemagna και του καστελλάνου της Αμπόστας δεν είναι εύκολο να ταυτιστούν πιθανώς όμως ένα από αυτά να είναι εκείνο τμήμα του οποίου βρέθηκε κάτω από το ιερό κάτι που δηλώνει ότι ίσως υπήρξε επέμβαση σε αυτό

Σχετικά με το καμπαναριό δεν μπορούμε να έχουμε σαφή μορφή καθότι οι μικρογραφίες του Caoursin του 1483 είναι πολύ σχηματικές ενώ στις γκραβούρες του 19ου αιώνα λείπει το άνω τμήμα που πιθανώς είχε καταρρεύσει κατά την πολιορκία του 1522 Μια ιδέα των δύο χαμηλότερων ορόφων μάς δίνει ο Rottiers97

(πίν 330α) Αποτελούνταν από έναν τετράγωνο πύργο με βάση και οριζόντια γείσα Ο όροφος ήταν ενισχυμένος στις γωνίες με ορθογωνικές παραστάδες και εκτός από τα οικόσμημα των μμ DAubusson και DAmboise είχε παράθυshyρα οξυκόρυφα και έναν ορθογώνιο φεγγίτη στη βόρεια όψη Η πρόσβαση γινόταν από μία βόshyρεια οξυκόρυφη είσοδο στο ύψος του ισογείου και μία ορθογώνια ανατολική στο ύψος του ορόφου όπου ανέβαινε κανείς με σκάλα από τη νότια όψη της εκκλησίας ίσως της περιόδου της τουρκοκρατίας98

Ο τύπος της τρίκλιτης ξυλόστεγης βασιλιshyκής με εγκάρσιο κλίτος και τετράπλευρη κόγχη στεγασμένα από σταυροθόλια με νευρώσεις του καθολικού του Αγίου Ιωάννη δείχνει μια σαφή επιρροή των αντιλήψεων του Τάγματος των κινστερκιανών μοναχών ειδικά αλλά και γενικότερα στη ροδίτικη ιπποτική εκκλησιαστιshyκή αρχιτεκτονική (πίν 329) Οι ιππότες φορείς αναμφισβήτητα αυτής της επιρροής έφεραν

προφανώς δυτικούς μαστόρους στη Ρόδο για την υλοποίηση αυτής της αρχιτεκτονικής

Στη Δύση η τυπολογία αυτή εφαρμοζόταν κυρίως στη Μεγάλη Βρετανία και λιγότερο στην κεντρική και τη νότια Ευρώπη9 9 Δείγματα αυτής της αρχιτεκτονικής εμφανίζονται στην κεντρική Ελλάδα ήδη από τον 13ο αιώνα όπως στην Αγία Σοφία Ανδραβίδας στο φράγκικο πριγκιπάτο της Αχαΐας και στην Αγία Παραshyσκευή της βενετοκρατούμενης Χαλκίδας Ανάshyλογα παραδείγματα με θολοσκεπείς βασιλικές παρουσιάζονται στη μονή Ζάρακα κοντά στην αρχαία Στυμφαλία και στον Άγιο Λέο έξω από τη Μεθώνη100 Στην Κρήτη και συγκεκριμένα στο Ηράκλειο κατά τον 13ο αιώνα την εποχή της ενετοκρατίας έχουμε τις μεγάλες ξυλόστε-γες βασιλικές του αγίου Φραγκίσκου του Σω-τήρος και του αγίου Πέτρου του μάρτυρος που ανήκε στο Τάγμα των Δομινικανών101 Παρόshyμοιο παράδειγμα στο Ρέθυμνο του 14ου αιώνα είναι και το καθολικό των φραγκισκανών μοshyναχών με ξυλόστεγη βασιλική τετράπλευρο ιερό και εγκάρσιο κλίτος κάτοψης σε σχήμα Τ Το εγκάρσιο κλίτος που σήμερα είναι γκρεμιshyσμένο ήταν πιθανώς στεγασμένο με γοτθικά σταυροθόλια όπως ίσως και το ιερό που αποshyτελεί ιδιόκτητο κατάστημα Η προσθήκη γωνιαshyκών παρεκκλησίων εκατέρωθεν του ιερού ανάshyγεται για το μεν βόρειο που είναι γοτθικό στον 14ο αιώνα και για το νότιο που καλύπτεται με αναγεννησιακό τρούλο στον 16ο αιώνα 1 0 2

Στην κοντινή για τα Δωδεκάνησα Κύπρο το πιο ενδιαφέρον παράδειγμα είναι το καθολικό του μοναστηριού της Πελλαπαϊδος του 13ου αιώνα αποτελούμενο από τρία κλίτη και τεshyτράπλευρο ιερό στεγασμένα με σταυροθόλια103 και ένα ανάλογο παράδειγμα στο Der Simam στη Συρία104

Ειδικότερα η ξύλινη στέγη του μεσαίου κλίshyτους που έχει τη μορφή ανεστραμμένης καρίshyνας πλοίου (πίν 328β) παρουσιάζει κοινά στοιχεία με αντίστοιχες στον καθεδρικό ναό της Aquileja και τον San Zeno της Βερόνα105 αλλά και γενικότερα της κεντρικής Ευρώπης όπως στις εκκλησίες Notre-Dame-du-Grann στο Speacutezet και της Sainte Brigitte στο Montreff στην περιοχή Finisteacutere της Γαλλίας106

Ο σημερινός τύπος της Παναγίας του Κάshyστρου δεν είναι όπως αναφέρθηκε καθαρά βυshyζαντινός ή γοτθικός αλλά συνδυασμός και των δύο (πίν 341 α) Έχει διατηρήσει αρκετά τυποshyλογικά χαρακτηριστικά της τρίκλιτης σταυροshyειδούς εγγεγραμμένης εκκλησίας τουλάχιστον σε κάτοψη και τον εγκάρσιο θόλο (πίν 325β) χωρίς όμως τον ημικυλινδρικό θόλο του μεσαίshyου κλίτους τον τρούλο και την τεταρτοσφαιρι-κή κάλυψη της κεντρικής κόγχης του ιερού Στη θέση του κατασκευάσθηκαν τρία γοτθικά σταυshyροθόλια υπερυψωμένα (ως προς τον εγκάρσιο θόλο) που αντιστοιχούν στη δυτική κεραία του σταυρού στη θέση του παλαιότερου τρούλου και στην ανατολική κεραία μαζί με την κόγχη του ιερού (πίν 341 β) Έτσι η ημικυκλική εσωτεshyρικά και τρίπλευρη εξωτερικά κάτοψη της κόγshyχης του ιερού (πίν 341 α) μετατράπηκε ψηλότεshyρα σε γοτθική πεντάπλευρη χρησιμοποιώντας τις τρεις πλευρές της και τις δυο της ανατολιshyκής κεραίας του σταυρού σχηματίζοντας έναν θόλο με ακτινωτές νευρώσεις και θολίσκους (πίν 342) Οι νευρώσεις έχουν διατομή απλή ορθογώνια με απότμηση στις γωνίες Οι τοίχοι των σταυροθολίων είναι λεπτότεροι και δημιshyουργούν αντηρίδες στο άνω τμήμα της λιθοδο-μής που εντάσσονται στο πάχος της βυζαντιshyνής Είναι προφανές ότι η μετατροπή της βυζαshy

ντινής μητρόπολης αποσκοπούσε εκτός από την επισκευή της στο να προβάλλει το γοτθικό ύψος στην αρχιτεκτονική του νέου καθεδρικού ναού

Παρότι διασώζονται ελάχιστα στοιχεία του τρούλου όπως τα μαρμάρινα φουρούσια πάνω από τους τέσσερις γωνιακούς πεσσούς που έφεραν τα τέσσερα τόξα και τα γωνιακά σφαιshyρικά τρίγωνα εντούτοις ο Ορλάνδος αποτόλshyμησε τη γραφική του αποκατάσταση107 (πίν 325α)

Οι χαμηλότεροι δόμοι των λιθοδομών της εκκλησίας διαφέρουν ως προς το μέγεθος από τους ψηλότερους της βυζαντινής εκκλησίας και οι βάσεις δύο παραστάδων στην εξωτερική παshyρειά της βόρειας κεραίας του σταυρού και των παλαιότερων ημικυκλικών εσωτερικά και τρί-πλευρων εξωτερικά κογχών στο ιερό1 0 8 οδηγούν στην υπόθεση ύπαρξης προγενέστερου ναού (πίν 325β 341α 341 β) Οι βάσεις των παραshyστάδων μπορούν να οδηγήσουν στη γραφική αναπαράσταση της όψης της βόρειας κεραίας με τοξωτό πλαίσιο και τριγωνική στέγαση ανάshyλογη με άλλα μεσοβυζαντινά μνημεία της Ελλάshyδας 1 0 9 Αντίστοιχη λογικά θα πρέπει να ήταν και η νότια κεραία αν και δεν διατηρούνται κάποια στοιχεία Πιθανώς να καταργήθηκαν στην επόshyμενη φάση Οι μέχρι σήμερα ωστόσο ανασκαφιshyκές διερευνήσεις δεν τεκμηριώνουν την ύπαρξη παλαιότερης παλαιοχριστιανικής βασιλικής110 ενώ τα στοιχεία που βρέθηκαν κατά τις εργαshyσίες διέλευσης των υπογείων δικτύων δείχνουν την πιθανή ύπαρξη δυτικού προνάου ή νάρθηshyκα111 (πίν 341α) Παράλληλα τα ευρήματα της εκκλησίας και της υπόγειας κρύπτης του 11ου αιώνα112 συνηγορούν στην ίδια υπόθεση και τη διάκριση των δύο φάσεων στη βυζαντινή μη-

τρόπολη πριν τη μετασκευή της από τους ιπshyπότες στο α μισό του 14ου αιώνα Για την αρshyχική κάτοψη δεν είναι γνωστά περισσότερα στοιχεία από την κάτοψη της σε πολύ χαμηλό επίπεδο και πιθανώς να είναι ανάλογης τυποshyλογίας με τη δεύτερη Είναι εύλογη ως εκ τούshyτου η υπόθεση ότι η πρώτη μπορεί να ανήκει στον 11ο αιώνα και η δεύτερη μεταξύ του 11ου και των αρχών του 14ου αιώνα

Στη Ρόδο υπάρχουν δύο ακόμη βυζαντινά μνημεία του ίδιου τύπου ο Αγιος Ιωάννης στο κάστρο της Λίνδου ίσως του 13ου αιώνα1 1 3 και το Ντεμιρλί τζαμί στη μεσαιωνική πόλη της Ρόshyδου του 14ου αιώνα1 1 4 Και οι δύο αυτές εκκληshyσίες είναι πιθανώς μεταγενέστερες της Παναshyγίας του Κάστρου και προφανώς επηρεάσθηshyκαν από αυτή Κοινά στοιχείο και των τριών είshyναι η πεσσοστοιχία το μεσαίου κλίτους αντί του τύπου του τετρακιόνιου σταυροειδούς εγshyγεγραμμένου ναού ο οποίος χρησιμοποιήθηκε ευρύτατα σε όλο το Βυζάντιο και μοναδικό παshyράδειγμα του του 10ου αιώνα βρίσκεται σε ερείπια ανασκαφής του λόφου της Φιλερήμου της Ρόδου1 1 5 Η αύξηση του μήκους της μητρόshyπολης της Ρόδου επιτεύχθηκε για προφανείς λειτουργικούς λόγους με ένα επιπλέον ζεύγος πεσσών στη δυτική κεραία Το ίδιο μιμήθηκαν και οι δύο άλλες μεταγενέστερες εκκλησίες

Η σύγκριση του τελικού όπως διαμορφώθηshyκε τύπου με τη γοτθική προσθήκη της Παναshyγίας του Κάστρου με άλλα μνημεία είναι αδύshyνατη Το υπερυψωμένο κεντρικό κλίτος με τα γοτθικά σταυροθόλια έχει οπωσδήποτε δυτικές επιδράσεις και συγγενεύει με αρκετά μνημεία της Συρίας της Κύπρου και της Κρήτης116 Η απλούστευση χαρακτηρίζει και αυτή την επέμshyβαση που δικαιολογείται ως επαρχιακή πόλη αλλά και γενικά το κινστερκιανό πνεύμα των ιπποτικών μνημείων της Ρόδου

Η Παναγία του Κάστρου αποτελεί το πα-

λαιότερο παράδειγμα άμεσης αλληλεπίδρασης των βυζαντινών και γοτθικών μορφολογικών στοιχείων στη Ρόδο Μοναδικό από άποψη διαshyκοσμητικού πλούτου μορφολογικό στοιχείο βυshyζαντινής παράδοσης που διατηρείται είναι το τρίλοβο παράθυρο της κεντρικής κόγχης του ιεshyρού της βυζαντινής μητρόπολης (πίν 343) Τα τρία ισοϋψή ημικυκλικά ανοίγματα πλαισιώνοshyνται από ημικυκλική αψίδα με δύο εσοχές Οι αμφικιονίσκοι που τα χωρίζουν φέρουν κο-λουροπυραμιδοειδή επιθήματα117

Η ημικυκλική πόρτα στη βόρεια είσοδο πιshyθανώς προέρχεται από μετασκευή της παλαιόshyτερης κατά τη μετατροπή της βυζαντινής μηshyτρόπολης σε καθεδρικό ναό της λατινικής αρshyχιεπισκοπής της Ρόδου στις αρχές του 14ου αιshyώνα (πίν 344) Το τόξο της έχει διπλή εσοχή η εσωτερική της οποίας είναι κυκλικής διατομής Εξωτερικά πλαισιώνεται με απλή ανάγλυφη laquoπριονωτήraquo διακόσμηση ασυνήθιστη στη Ρόδο

Τα δίλοβα ημικυκλικά παράθυρα στο βόρειο και το νότιο τύμπανο ίσως να είναι και αυτά μετασκευή παλαιότερων βυζαντινών Οι εσοχές των ημικυκλικών κογχών μέσα στις οποίες εντάσσονται τα δίλοβα παράθυρα προδίδουν τη βυζαντινή τους προέλευση Η διακόσμηση όμως με laquoπριονωτήraquo ταινία λαξευμένη στην εξωτερική παρειά της ημικυκλικής κόγχης του βόρειου τυμπάνου είναι όμοια με την αντίστοιshyχη της προηγούμενης θύρας και των κυκλικών φεγγιτών που διανοίχθηκαν προφανώς στις πλάγιες πλευρές της κεντρικής κόγχης του ιεshyρού κατά την ιπποτική επέμβαση όπως δείχνει ο τρόπος δόμησης τους (πίν 345α) Η διακόshyσμηση αυτή συναντάται πιο συχνά σε γοτθικά μνημεία της δυτικής Ευρώπης και ιδιαίτερα της Αγγλίας όπως στον καθεδρικό ναό του Κα-ντέρμπορι118 είτε σε περιφερειακά κέντρα της δυτικής αρχιτεκτονικής όπως σε τόξα και θυ-ρώματα των Αγίων Τόπων και της Κύπρου1 1 9

Η laquoπριονωτήraquo διακόσμηση συναντάται σπαshyνίως στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική της Ελλάδας όπως κατά την περίοδο της φραγκοshyκρατίας με προφανείς δυτικές επιρροές120 Το δίλοβο παράθυρο της δυτικής όψης βρίσκεται στο άνω τμήμα του δυτικού τυμπάνου του αντίshyστοιχου σταυροθολίου του κεντρικού κλίτους ψηλότερα από το τύμπανο της προηγούμενης βυζαντινής κεραίας και χρονολογείται επομέshyνως στην ίδια ιπποτική επισκευή των αρχών του 14ου αιώνα (πίν 345β) Οι διατομές εξάλshyλου των λαμπάδων των ημικυκλικών παραθύshyρων φέρουν γωνιακή απότμηση ενώ η εσωτερι-κή τους πλευρά καλύπτεται από ενιαίο χαμηshyλωμένο τόξο στοιχεία που συνηγορούν στη δυshyτική τους προέλευση

Τα μορφολογικά στοιχεία γοτθικής αρχιτεshyκτονικής είναι περισσότεραmiddot και αυτά όμως παshyραμένουν φτωχά ως προς τον γλυπτικό διάκοshyσμο Η δυτική όψη της Παναγίας του Κάστρου πλήρως μετασκευασμένη κατά την ιπποτοκρα-τία έχει επίπεδη μορφή αντεστραμμένου Τ (πίν 346) Η ιπποτική κεντρική είσοδος με χαμηλωshyμένο τόξο είναι συνηθισμένη στη Ρόδο (πίν 347α 347β) Είχε σύνθετη διατομή και για άγνωστους λόγους αντικαταστάθηκε με μία απλούστερη laquoβυζαντινίζουσαraquo κατά τη διάρshyκεια των ιταλικών επεμβάσεων το 1940121 Η ορshyθογώνια υπέρθυρη κόγχη με εξέχον πλαίσιο σύνθετης διατομής εντυπωσιάζει με το μέγεθος της και δίνει ένα ιδιαίτερο στυλ στην εξωτερική εμφάνιση της εκκλησίας Ανάλογη κόγχη έφερε

και η κεντρική είσοδος του παλατιού του μεγάshyλου μαγίστρου που περιελάμβανε τα οικόσημα του μεγάλου μαγίστρου Heacutelion de Villeneuve

και του πάπα Ιωάννη XXII στις αρχές του 14ου αιώνα Τα ίδια οικόσημα έφερε και η Παναγία του Κάστρου122 κάτι που δείχνει ότι και η διαshyμόρφωση της όψης της θα πρέπει να είναι της ίδιας εποχής123 Παρόμοιες διαμορφώσεις παshyρουσιάζουν και όψεις κτιρίων στην Ισπανία όπως πχ στο Caceres Δεν διατηρούνται τμήshyματα της ζωγραφικής σύνθεσης της τοιχογραshyφίας που πλαισίωνε παρά μόνο λίγα ίχνη αλλά είναι βέβαιη η εντύπωση που θα προκαλούσε με τα χρώματα και το μέγεθος της

Τα οξυκόρυφα παράθυρα των τυμπάνων στη νότια και τη βόρεια όψη στο ιερό και των σταυροθολίων είχαν σύνθετη διατομή και ήταν δίλοβα με υαλοστάσια του 15ου αιώνα 1 2 4 Τα οξυκόρυφα παράθυρα αντικατέστησαν παλαιόshyτερα όπως φάνηκε κατά τις εργασίες του 1940 όταν αποκαλύφθηκε τμήμα προγενέστερου δί-λοβου παραθύρου με ημικυκλικά τόξα στο νόshyτιο τύμπανο του δυτικού σταυροθολίου ανάλοshyγου με άλλα δίλοβα παράθυρα της αρχικής ιπshyποτικής επέμβασης των αρχών του 14ου αιώshyνα 1 2 5 (πίν 348α)

Στη χαμένη πια εκκλησία του αγίου Ιωάννη η αετωματική απόληξη της δυτικής όψης υπαshyγορευόταν από την ξύλινη στέγη και περιείχε την κεντρική είσοδο έναν κυκλικό φεγγίτη στο άνω τμήμα και δύο παράθυρα εκατέρωθεν Η

κεντρική είσοδος ήταν οξυκόρυφη με σύνθετη διατομή και πλαισιωνόταν από γείσο ειδικής διατομής με κλίση προς τα κάτω φυτικές διαshyκοσμήσεις τριγωνική απόληξη και γλυπτό αν-θέμιο στην κορυφή Το γείσο χωρίς τις φυτικές διακοσμήσεις διέτρεχε όλη την εκκλησία στη βάση των παραθύρων ξεκινώντας από τη γένεshyση του τόξου του θυρώματος Το θύρωμα αποshyτελούσε απλουστευμένη μορφή αντίστοιχων θυ-ρωμάτων των ναών της Δύσης126 αλλά και της Κύπρου 1 2 7 Ο κυκλικός φεγγίτης της ίδιας όψης αλλά και ο αντίστοιχος της ανατολικής διέθεshyταν σύνθετη γοτθική διακόσμηση σε μορφή Χ και τριφυλλόσχημα ανοίγματα ενδιάμεσα όπως δείχνουν οι γκραβούρες του Rottiers128

(πίν 330α) Τα τόξα των παραθύρων μετά από έρευνα και μελέτη φαίνεται ότι ήταν ελαφρά οξυκόρυφα και όχι ημικυκλικά όπως παρουshyσιάσθηκαν από τον Rottiers και επικράτησε να θεωρούνται στη συνέχεια129 Το προστατευτικό γείσο των παραθύρων είχε σύνθετη διατομή με καμπύλο εξωρράχιο έφθανε μέχρι τη γένεση των τόξων και περιέτρεχε όλη την εκκλησία Αντίστοιχη επίστεψη παρουσιάζεται σε πολλά παραδείγματα θυρωμάτων και παραθύρων της Ρόδου1 3 0 όπως και στην Κρήτη131 την Κύπρο 1 3 2

και τους Αγίους Τόπους 1 3 3 εκτός φυσικά από τη Λύση

Τα παράθυρα περιείχαν υαλοστάσια -δύο από τα οποία παρουσίασε ο Rottiers (XXXVII)- με απλή διακόσμηση και τα οικόσηshyμα των μμ Fluvian (1421-1437) στο ένα και Orsini (1467-1476) στο άλλο τα οποία τους συνδέουν με πιθανές επεμβάσεις στην εκκληshyσία1 3 4 Δείχνουν επίσης ότι διασώθηκαν από τις δύο πολιορκίες των Τούρκων (του 1480 και του 1522) αφού διατηρήθηκαν μέχρι τον 19ο αιώshyνα

Η βόρεια είσοδος θα πρέπει να ήταν επίσης οξυκόρυφη και να διέθετε τριγωνική επίστεψη από γείσο όπως διακρίνεται σε γκραβούρα του Flandin135 (πίν 340α 348β) ενώ η νότια θα πρέshyπει να είχε ορθογώνια μορφή με πρέκι σύνθετης ιπποτικής διατομής από οριζόντιο τόξο (πίν 349α) Η πόρτα φαίνεται ότι αποτελεί μεταγεshyνέστερη ιπποτική επέμβαση από τον τρόπο καshyτασκευής έχοντας μειώσει για τον λόγο αυτό το ύψος του αρχικού παραθύρου1 3 6 Η αντίστοιχη οξυκόρυφη θύρα που παρουσίασε ο Rottiers δεν μοιάζει αληθοφανής137

Μια σύγχρονη μορφολογική απόδοση του Αγίου Ιωάννη αποτελεί η σημερινή εκκλησία του Ευαγγελισμού στο Μανδράκι της Ρόδου που κτίστηκε το 1924-1925 από τους Ιταλούς με αρχιτέκτονα τον Florestano di Fausto βασισμέshyνη στα σχέδια του Rottiers138 (πίν 349β)

Ο εσωτερικός χώρος όπως τον παρουσιάζει η γκραβούρα που δημοσίευσε ο Rottiers φαίνεshyται ιδιαίτερα ελκυστικός με τις δύο τοξοστοι-χίες τους κυλινδρικούς κίονες και τα κιονόshyκρανα αρχιτεκτονικά μέλη της αρχαιότητας σε δεύτερη χρήση τα οξυκόρυφα τόξα και τους ενshyδιάμεσους κυκλικούς φεγγίτες (πίν 328β) Ήταν πλαισιωμένος από την ξύλινη ημικυλιν-δρική οροφή διακοσμημένη με φατνώματα και άστρα και φωτισμένος από τα μεγάλα οξυκόρυshyφα παράθυρα και τους φεγγίτες139 Το δάπεδο από πωρόπετρες και μαρμαρόπετρες διέκοπταν επιτάφιες πλάκες προσωπικοτήτων της ιπποτο-κρατίας μάρτυρες της ιστορίας του μνημείου και του τόπου

Ξεχωριστά μορφολογικά στοιχεία διέθεταν το εγκάρσιο κλίτος και η τετράπλευρη κόγχη του ιερού Τα ανατολικά παράθυρα ήταν δίλοshyβα πλαισιωμένα από οξυκόρυφα τόξα ανάλοshyγα με της Παναγίας του Κάστρου Η απεικόνιshyση του Rottiers διέσωσε την ιδιαίτερη διακόshyσμηση του κεντρικού παραθύρου της κόγχης του ιερού Από την άλλη διακόσμηση του καθοshyλικού ο Rottiers παρουσίασε ένα ξυλόγλυπτο έπιπλο του ιερού140 το πλαίσιο κόγχης οικοσή-μου του παρεκκλησίου ενός εκ των μμ DAubusson ή DAmboise141 και την επιδαπέδια ταφική σύνθεση του μμ Del Carretto142 (πίν 330β)

Αντίστοιχη με τις κύριες όψεις των δύο άλshyλων εκκλησιών φαίνεται να ήταν και εκείνη της Παναγίας του Μπούργκου (πίν 350α) η οποία σήμερα δεν είναι ορατή από τις μεταγενέστερες

προσθήκες κατοικιών όπως και η ανατολική όψη Ελάχιστα είναι τα στοιχεία που διατηρούshyνται και από τις δύο άλλες όψεις Τα υπάρχοshyντα στοιχεία όμως έδωσαν τη δυνατότητα της γραφικής τους αποκατάστασης Η απόληξη προς τα άνω των όψεων της εκκλησίας ακολουshyθούσε την οξυκόρυφη όψη των τυμπάνων των σταυροθολίων Υπάρχει μεγάλη πιθανότητα να διατηρείται η εξωτερική όψη της κύριας εισόshyδου πλάτους 250 μ και ύψους 365 μ της οποίας είναι ορατή μόνο η εσωτερική μορφή (πίν 350β) Είναι ελαφρά οξυκόρυφη με περίshyτεχνη σύνθετη διατομή και πλασιωνόταν εξωshyτερικά πιθανότατα από τριγωνικό οξυκόρυφο γείσο σύνθετης διατομής πάνω από τη γένεση του τόξου που διέτρεχε όλη την όψη εκατέρωshyθεν (πίν 35 1α) Είναι ανάλογο με το θύρωμα του Αγίου Ιωάννη (πίν 330α) όπως και ο κυshyκλικός φεγγίτης του δυτικού τυμπάνου του σταυροθολίου του κεντρικού κλίτους του οποίου δεν διατηρήθηκε η διακόσμηση Αντίshyστοιχοι ρομβοειδείς φεγγίτες υπήρχαν στα τύshyμπανα των σταυροθολίων των πλάγιων κλιτών στην ίδια όψη ενώ χαμηλότερα υπήρχε ελαφρά οξυκόρυφη κόγχη με σύνθετη διατομή η οποία προοριζόταν πιθανώς για κάποιες τοιχογραshyφίες143 (πίν 351β) Δεν διατηρήθηκε κάποιο ίχνος αντηρίδας πάνω στη δυτική όψη με τονιshyσμό των οριζόντιων και όχι των κάθετων στοιshyχείων Ως εκ τούτου η αρχιτεκτονική της διαshyφέρει από την υπόλοιπη εκκλησία που χαραshyκτηρίζεται από τις ψηλές αντηρίδες και τα ψηλά οξυκόρυφα παράθυρα (πίν 351γ) Έγινε δυνατή η γραφική αποκατάσταση της βόρειας

και νότιας όψης της αρχικής τουλάχιστον εκshyκλησίας παρά τον μικρό αριθμό των διατηρηshyμένων μορφολογικών της στοιχείων Βρέθηκε έτσι η μορφή των οξυκόρυφων παραθύρων σύνθετης διατομής από τα οποία δεν διατηρείshyται κανένα ολόκληρο (πίν 352α) ενώ η νότια οξυκόρυφη είσοδος διατηρεί την αρχική της μορφή Έγινε επίσης εφικτή η γραφική αποκαshyτάσταση της βόρειας μεταγενέστερης ορθογώshyνιας πύλης με σύνθετη διατομή καθώς επίσης και οι όψεις του νοτιοδυτικού και νοτιοανατοshyλικού παρεκκλησίου144 Έχουν χαθεί τα υαλοshyστάσια (vitraux) και η πιθανή γλυπτική διακόshyσμηση των τυμπάνων των τόξων των παραθύshyρων εκτός από δύο παραδείγματα του νοτιοαshyνατολικού παρεκκλησίου που έχουν απλή τρι-φυλλόσχημη μορφή

Η ανατολική όψη διατηρεί αντίθετα περισshyσότερα αυθεντικά μορφολογικά στοιχεία των οξυκόρυφων παραθύρων της με σύνθετη διατοshyμή και μεγάλο ύψος τουλάχιστον στην εσωτεshyρική πλευρά τους (πίν 352β) Μόνο τα τρία παshyράθυρα της κεντρικής κόγχης είχαν υποστεί ποικίλες αλλοιώσεις κατά την ιταλική αποκαshyτάσταση μετατρέποντας τη μορφή τους από οξυκόρυφη σε ημικυκλική ενώ επεμβάσεις της περιόδου της τουρκοκρατίας είχαν αλλοιώσει την εξωτερική τους μορφή Οι εργασίες όμως καθαίρεσης των πρόσθετων κατοικιών και επιshyσκευής των υπολειμμάτων της εκκλησίας κατά την ιταλική περίοδο οδήγησαν στην αποκατάshyσταση της ανατολικής πτέρυγας του ιερού εσωshyτερικά συμβάλλοντας στην αναγνώριση του μνημείου Οι εργασίες αυτές οδήγησαν και στην

αποκατάσταση των λίγων κογχών που είχαν τα παραπάνω παρεκκλήσια145 Πρόσφατα ολοκληshyρώθηκε και η αποκατάσταση όλων των παραθύshyρων σε αυτά146

Οι φυτικές ανάγλυφες διακοσμήσεις στα επίκρανα των τόξων και των νευρώσεων των σταυροθολίων που διατηρούνται στην εσωτεshyρική πλευρά πάνω στην ανατολική (πίν 353α) και δυτική όψη (πίν 353β) της εκκλησίας αν και απλουστευμένες μορφές δυτικών επιρροών προκαλούν ιδιαίτερη προσοχή Κιονόκρανα με ανάλογη διακόσμηση συναντώνται στην κεντριshyκή Γαλλία όπως στον καθεδρικό ναό της Reims147 αλλά και στην Κύπρο όπως στην Αγία Σοφία Λευκωσίας και στο μοναστήρι της Πελ-λαπαίδος1 4 8 Αξιόλογα μορφολογικά στοιχεία είναι επίσης τα κιονόκρανα των κυλινδρικών κιόνων σύνθετης κοιλόκυρτης διατομής149 (πίν 333β 353γ 354α) οι διακοσμήσεις με τον ροδίshyτικο laquoπλοχμόraquo και φυτά των φουρουσιών των νευρώσεων των σταυροθολίων που αποτελούν τμήματα κυλίνδρου του νοτιοανατολικού παshyρεκκλησίου αλλά και αυτών που βρέθηκαν στο χώρο της εκκλησίας καθώς και οι διακοσμημέshyνοι ρόδακες των κλειδιών των ακτινωτών νευshyρώσεων των θόλων των κογχών του ιερού150

Η αίσθηση πάντως μιας εσωτερικής ανάταshyσης και ελαφρότητας δημιουργείται ακόμη από τη γοτθική αρχιτεκτονική του μνημείου (πίν 353γ 354α) παρά το μικρό τμήμα του που διαshyτηρείται σήμερα ενώ είναι βέβαιο ότι αποτέλεσε πρότυπο για την εξέλιξη της εκκλησιαστικής αρshyχιτεκτονικής στα Δωδεκάνησα τον 18ο αιώνα

Η δυτική προέλευση των Ιπποτών του Αγί-

ου Ιωάννη και οι ανατολίτικες επιρροές που δέshyχθηκαν στο πέρασμα τους από τους Αγίους Τόshyπους και την Κύπρο σε συνδυασμό με τη βυζαshyντινή τοπική παράδοση συνθέτουν τους βασιshyκούς παράγοντες που επέδρασαν στη δημιουρshyγία και την ανάπτυξη της ροδίτικης αρχιτεκτοshyνικής την περίοδο 1310-1522 Η συμβίωση Λαshyτίνων και Ελλήνων για μεγάλο χρονικό διάστηshyμα οδήγησε στην αφομοίωση και αλληλεπίδραshyση στις μορφές της εκκλησιαστικής αρχιτεκτοshyνικής

Η δημιουργία ενός ιδιόρρυθμου υστερογοτ-θικού -και στη συνέχεια αναγεννησιακού- τοshyπικού στυλ στα μορφολογικά στοιχεία των εκshyκλησιών της Ρόδου όπως θυρώματα παράθυshyρα και κόγχες το οποίο συνδυάζει στοιχεία από τη βυζαντινή και τη γοτθική αρχιτεκτονική καθιερώνεται σταδιακά τον 15ο αιώνα 1 5 1

Η επιβ ίωη αρχιτεκτονικών μορφών κατά τους δύο επόμενους αιώνες (1522-1750) στη

Λίνδο και τα Τριάντα στην Πάτμο στη Λέρο και σε άλλα νησιά της Δωδεκανήσου αλλά και στις Κυκλάδες152 θα οδηγήσει στη διατήρηση των τεχνικών αυτών Με αυτόν τον τρόπο μποshyρεί να εξηγηθεί η αναβίωση όχι μόνο μορφολοshyγικών στοιχείων αλλά και αρχιτεκτονικών τύshyπων εκκλησιών με την δημιουργία laquoδωδεκανηshyσιακούraquo τύπου τρίκλιτων και μονόκλιτων βασιshyλικών στεγασμένων από γοτθικά σταυροθόλια με νευρώσεις σε όλα τα Δωδεκάνησα (πίν 354β) και τη Μικρά Ασία από το 1750 έως τον 20ό αιώνα που επιβεβαιώνει τη σημασία της εκκλησιαστικής ιπποτικής αρχιτεκτονικής της Ρόδου153 Τα μορφολογικά διακοσμητικά στοιshyχεία της ιπποτικής Ρόδου δεν παρέλειψαν να μιμηθούν και οι Ιταλοί με ενδιαφέροντα παραshyδείγματα εκλεκτικής αρχιτεκτονικής στη Ρόδο κυρίως και τα Δωδεκάνησα κατά την εποχή της ιταλοκρατίας (1912-1943)154

Large Hospitaller churches on Rhodes Our Lady of the Castle St John of the Collachio Our Lady of the Burgh

Giorgos Dellas

The foundation stone of the conventual church of St John of the Hospital was laid on the saints feast day the 24th of June 1310 The document signed by pope John XXII on 1 March 1322 confirms that Ihe Byzantine cathedral of Our Lady of the Castle in Rhodes is the same church as the then in use cathedral of the Latins The construction of Our Lady of the Burgh on the other hand is placed between 1310 and 1346 Their location in the medieval town reflects their respective roles the coventual church of St John in the heart of the Orders laquoconventraquo -the western fortified enclave of the Collachio- opposite the palace of the Grand Master the cathedral of Our Lady of the Castle at the eastern part of the Collachio and Our Lady of the Burgh at the marketplace of the lay part of the town

The conversion of the Byzantine cathedral of Our Lady of the Castle -a three-aisled cross-inscribed domed building- into a basilical structure with a cross-vaulted central aisle is placed between 1319 and 1334 During the Ottoman period (1522-1912) and for most of the Italian occupation (until World War II) the building operated as a mosque and was known as Kantouri Djami In the war years the Italian administration endeavoured to restore the church which in recent years has been a venue for cultural events

In the Ottoman period St John of the Collachio served as the laquoMain Mosqueraquo but in 1856 a neglected powder magazine underneath its belfry was struck by lightning and exploded destroying the church Afterwards the gutted site was banked up and a large neoclassical school was raised there in 1876 In 1989 archaeological excavation brought to light the remains of the devastated church

In its two centuries as a place of worship Our Lady of the Burgh received several additions and underwent modifications An engraving of 1828 shows the church in ruins in the 19th and early 20th century six houses were built upon those ruins The Italians pulled down the housing and restored part of the church in the 1930s In 1955 the Gate of the Virgin was opened to connect Alhadeff Street with the port and the church was split into two henceforth to become known as the laquosplit churchraquo In 1994 works for the installantion of new drains provided the opportunity to investigate and partially restore the church making it whole once more Since 1997 the site is open to visitors and is also used for open-air events

Of these three examples of gothic ecclesiastical architecture on Rhodes Our Lady of the Burgh is the most representative The church was a three-aisled timber-roofed basilica with twin colonnades The sanctuary consists of three five-sided apses and the roof was carried on gothic cross-vaults with ribs of composite cross-section Externally there were buttresses on all sides except the western facade

The conventual church of St John was also a three-aisled timber-roofed basilica with twin colonnades The central aisle bore a coffered timber laquowagonraquo vault which supported a ridge roof The transverse aisle consisted of three pointed cross-vaults corresponding to the three divisions of the nave and was lower than the latter The sanctuary was square in plan possibly influenced by the architecture of the Cistercian Order

Our Lady of the Castle underwent alterations that would bring this Byzantine edifice closer to

gothic architectural aesthetics Its early Hospitaller phase is marked by simplified forms such as the arched windows of Byzantine influence The cornices pointed windows and the main entrance with the dropped arch on the western facade (replaced by the Italians with a semicircular arch) belong to a second Hospitaller phase

A feature common to the three churches is the absence of buttresses and strong vertical elements on the west side Unfortunately only in Our Lady of the Castle is the western facade accessible today Its scenic presence in the form of a reverse Τ and the large rectangular frame in the centre above the main entrance are impressive The pediment-like upper part of the western side of the destroyed church of St John was a consequence of the ridge roof The pointed main entrance had a gable-like dripstone capped by a sculptured palmette underneath a circular window The west side of Our Lady of the Burgh today concealed behind accretions of later housing seems to have been similar Plain flat surfaces and decorative horizontal cornices are features common to all three monuments To the writers knowledge this style appears only in Italy

The churches just described have exercised a strong influence in Rhodes and the other Dodecanese islands particularly in the 18th and 19th centuries which saw the emergence of a special laquoDodecanesianraquo architectural type

δυτική κυρία όψη και η ανατολική που έχουν καλυφθεί από νεότερα κτίσματα της τουρκοshyκρατίας

Το ρυθμιστικό σχέδιο (piano regolatore) της μεσαιωνικής πόλης που συντάχθηκε το 1936 προέβλεπε τη διάνοιξη περιφερειακής εσωτεριshyκής οδού και μεγάλων δρόμων τη δημιουργία πάρκων και πλατειών για την εξυπηρέτηση των αυτοκινήτων και τη laquoβελτίωσηraquo των συνθηκών διαβίωσης των κατοίκων8 7 Ως εκ τούτου η προτεινόμενη διάνοιξη νέας πύλης στη νοτιοαshyνατολική οχύρωση προς το λιμάνι της Ακα-ντιάς και δρόμου που θα έφτανε διασχίζοντας το πάρκο Αλχαδέφ (τον laquoμεγάλο κήπο της πλαshyτείαςraquo) μέχρι την εκκλησία της Παναγίας του Μπούργκου υλοποιήθηκε αμέσως Η ελληνική διοίκηση στη συνέχεια θεώρησε ιδανική τη διέshyλευση του ίδιου δρόμου εγκάρσια μέσα από την εκκλησία στο κατεστραμμένο μεσαίο τμήμα της και τη διάνοιξη νέας πύλης της Παναγιάς στο παραλιακό τείχος το 1955 επί δημαρχίας Φωτάρα και με την έγκριση της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας (πίν 338α)

Ολοκληρώθηκε έτσι η διακοπή στα δύο της μεσαιωνικής πόλης στην περιοχή της Οβριακής συνοικίας Η Παναγία του Μπούργκου έμεινε έκτοτε γνωστή με το όνομα laquoκομμένη εκκληshyσιάraquo ενώ ο κόσμος δύσκολα αναγνώριζε ότι επρόκειτο για δύο τμήματα της ίδιας εκκλησίας εκατέρωθεν της οδού Αλχαδέφ Η ελάφρυνση της κυκλοφορίας του λιμανιού μέσω της οδού Αλχαδέφ θεωρήθηκε τότε σημαντικότερη από την καταστροφή της εκκλησίας και τη διάσπαση της λειτουργίας της συνοικίας του αγίου Παshyντελεήμονα Δυστυχώς όμως το γεγονός δεν

απέτρεψε τη διαπλάτυνση του παραλιακού δρόshyμου και την καταστροφή της μεσαιωνικής διαshyμόρφωσης του προτειχίσματος της παραλίας για τις κυκλοφοριακές ανάγκες της σύγχρονης πόλης

Τα τελευταία δεκαπέντε χρονιά υπήρξαν επίμονες προσπάθειες από την Αρχαιολογική Υπηρεσία για την αποκατάσταση και την ενοshyποίηση της εκκλησίας Στα πλαίσια των κυκλοshyφοριακών ρυθμίσεων από το 1989 έως το 1994 είχε προταθεί επανειλημμένα η απαγόρευση της κυκλοφορίας στο συγκεκριμένο τμήμα της οδού Αλχαδέφ αλλά είχε βρει σθεναρή αντίσταση από τις άλλες τοπικές υπηρεσίες Όταν ξεκίνηshyσε το έργο της κατασκευής των υπογείων διshyκτύων και αποκατάστασης των οδοστρωμάτων στη μεσαιωνική πόλη το 1994 το όνειρο της καshyτάργησης της διέλευσης των αυτοκινήτων από την Παναγία του Μπούργκου έγινε πραγματιshyκότητα (πίν 338β) Η προβλεπόμενη ανασκαφή προκειμένου να περάσουν τα υπόγεια δίκτυα έκλεισε την κυκλοφορία των αυτοκινήτων διαshyμέσου της εκκλησίας Η ολοκλήρωση σε τρία περίπου χρόνια της ανασκαφής και της διαμόρshyφωσης της εκκλησίας με την ενοποίηση των δύο τμημάτων της την ελεύθερη επίσκεψη τη διέλευση των πεζών και τη διοργάνωση ειδικών μουσικών εκδηλώσεων καθώς και η θετική αποδοχή του έργου ακόμα και από τους πολέshyμιους καταστηματάρχες ανέτρεψαν το αρνητιshyκό κλίμα και έδωσαν έναν ευχάριστο επίλογο88 Μένουν ακόμη αρκετές εργασίες για την αποshyκατάσταση του μνημείου οι οποίες ήδη εκτεshyλούνται και αναμένεται σε λίγα χρόνια να αναshyδειχθεί ακόμη περισσότερο

Αντιπροσωπευτικότερη και των τριών πα-ραδειγμάτων γοτθικής αρχιτεκτονικής στη Ρόδο είναι η εκκλησία της Παναγίας του Μπούργκου Ο αρχικός της τύπος ήταν τρίκλι-τη βασιλική με δύο τοξοστοιχίες από τέσσερις κολώνες και οξυκόρυφα τόξα και γενικές διαshyστάσεις 27x36 μ (πίν 339α) Το ιερό αποτελείshyται από τρεις πεντάπλευρες κόγχες Όλη η εκshyκλησία ήταν στεγασμένη από γοτθικά σταυρο-θόλια με διαγώνιες νευρώσεις σύνθετης διατοshyμής (κυκλικής με μικρή προεξοχή στο μέσον) ευρύτατα διαδεδομένες και στη Ρόδο Οι πεντάshyπλευρες κόγχες του ιερού είναι στεγασμένες με θόλους που διαθέτουν ακτινωτές νευρώσεις ανάλογης διατομής Οι νευρώσεις του ιερού και της ανατολικής και δυτικής πλευράς εσωτερικά καταλήγουν σε κιονίσκους κυκλικής διατομής προσαρτημένους στους τοίχους με επίκρανα Οι νευρώσεις ωστόσο της βόρειας και νότιας πλευράς εφέροντο με φουρούσια αντεστραμμέshyνου ημιοκτάπλευρου κώνου στο ύψος των κιοshyνόκρανων και όχι με κιονίσκους89 Δύο-τρία φουρούσια βρέθηκαν στον χώρο της εκκλησίας ενώ ένα άλλο επισημάνθηκε στη θέση του στον νότιο τοίχο αλλά είναι κομμένο Οι κίονες είshyχαν μεγάλη διάμετρο (130 μ) και κιονόκρανα σύνθετης κοιλόκυρτης διατομής και έφεραν τα τόξα και τις διαγώνιες νευρώσεις Ένας διασώ-θηκε στη θέση του ενώ βρέθηκε μεγάλος αριθshyμός αρχιτεκτονικών μελών από τους δόμους και τα κιονόκρανα άλλων στον ίδιο χώρο Στην ανασκαφή βρέθηκαν τα ίχνη ενός ακόμη κίονα και τα θεμέλια δύο άλλων Οι μεταγενέστερες επεμβάσεις φαίνεται να εξαφάνισαν τα ίχνη των άλλων τεσσάρων Δυστυχώς δεν σώζεται ούτε ένα σταυροθόλιο του κυρίως ναού παρά μόνο ελάχιστα τμήματα στην ανατολική και δυshyτική πλευρά

Εξωτερικά η εκκλησία στη βόρεια και νότια πλευρά καθώς και στις κόγχες του ιερού έφερε απλές ορθογώνιες αντηρίδες Μερικές διατηshyρούνται στη θέση τους ενώ τα θεμέλια των υπο-

λοιπών αποκαλύφθηκαν κατά την ανασκαφή Το πάχος της λιθοδομής είναι περίπου 090 μ και στη βάση μεγαλύτερο κατά 010 μ στη βόshyρεια νότια και ανατολική πλευρά σχηματίζοshyντας εξωτερικά μια προεξοχή σε ύψος 1 μ πεshyρίπου από το δάπεδο

Το μεσαίο κλίτος ήταν ψηλότερο και έφερε έναν φεγγίτη κυκλικό στο δυτικό μέτωπο του σταυροθολίου) ίχνη του οποίου διατηρούνται και πιθανώς οξυκόρυφους στη βόρεια και τη νότια πλευρά πάνω από το δώμα των πλάγιων κλιτών όπως δείχνουν οι μικρογραφίες του Caoursin Δεν υπάρχουν ενδείξεις για ξύλινη στέγη πάνω από τα σταυροθόλια όπως γίνεται στους γοτθικούς καθεδρικούς ναούς αντίθετα τα σωζόμενα ίχνη δείχνουν ότι οι απολήξεις των όψεων εξωτερικά προς τα άνω ακολουθούshyσαν τη γραμμή των οξυκόρυφων τυμπάνων των σταυροθολίων και όχι τριγωνικά αετώματα σύμφωνα με τον Balducci90 Τα πλάγια κλίτη έφεραν λεπτά και υψηλά οξυκόρυφα παράθυρα στη βόρεια και τη νότια πλευρά και έναν ρομ-βοειδή φεγγίτη στο τύμπανο του σταυροθολίου στη δυτική όψη Από τρία αντίστοιχα παράθυshyρα έφεραν και οι κόγχες του ιερού Το δάπεδο της εκκλησίας ήταν στρωμένο πιθανώς με μαρ-μαρόπλακες λάρτιου λίθου όπως δείχνουν τα κατώφλια της βόρειας και της δυτικής εισόδου Το δάπεδο του ιερού ήταν υπερυψωμένο κατά 4-5 σκαλοπάτια91 Στην τελική της μορφή η εκshyκλησία είχε τρεις πύλες Εκτός της βόρειας ορshyθογώνιας η κεντρική οξυκόρυφη πύλη πλάshyτους 250 μ καταλαμβάνει το μέσον της δυτιshyκής όψης που σήμερα είναι φραγμένη από γειshyτονική ιδιοκτησία Μία δεύτερη οξυκόρυφη θύρα αντιστοιχεί στο δεύτερο από δυτικά σταυshyροθόλιο του νότιου κλίτους και επικοινωνεί με το πάρκο Αλχαδέφ τον laquoμεγάλο κήπο της πλαshyτείαςraquo

Η ένταξη των επτά ταφικών κογχών στο πλάτος του βόρειου τοίχου έγινε μετά την καshyτασκευή της εκκλησίας όπως φαίνεται από τον

τρόπο κατασκευής τους Η επίστεψη τους θα πρέπει να ήταν οξυκόρυφα τόξα σύμφωνα με το ίχνος της δεύτερης από τα δυτικά κόγχης που διατηρείται Το ίδιο εξάλλου συμβαίνει και στην εκκλησία της Παναγίας του Κάστρου

Σημαντική αλλαγή στην τυπολογία αλλά και στην εξωτερική εμφάνιση επέφερε η προσθήκη των νότιων παρεκκλησίων (πίν 339β) Η χρήση τους θα πρέπει να ήταν ταφική παράλληλα με τη λειτουργία τους ως παρεκκλήσια όπως συshyνηθίζεται σε καθεδρικούς ναούς Προστέθηκαν συνολικά έξι παρεκκλήσια Το τρίτο και το τέshyταρτο από ανατολικά και σε άμεση επαφή με τον νότιο τοίχο της εκκλησίας μπορούν να αναχθούν περίπου στο β μισό του Μου αιώνα με βάση το οικόσημο της οικογένειας Corneillan Νοτιότερα προστέθηκε ένα ακόμη σύμφωνα με οικοδομικές παρατηρήσεις το οποίο όπως φαίνεται από τη μικρογραφία του Caoursin προϋπήρχε του 1480 (πίν 336α) Τα υπόλοιπα θα πρέπει να ανήκουν στην περίοδο 1480-1522 Για την ενοποίηση τους με την κυshyρίως εκκλησία διανοίχθηκαν μεγάλα οξυκόρυshyφα τόξα εκτός του νοτιοανατολικού και του νοτιοδυτικού παρεκκλησίου που είναι ημικυshyκλικά

Τα αρχιτεκτονικά μέλη που βρέθηκαν κατά την ανασκαφή και στον περιβάλλοντα χώρο και τα διατηρημένα παρεκκλήσια τεκμηριώνουν ότι ήταν στεγασμένα από σταυροθόλια με διαγώshyνιες νευρώσεις Οι νευρώσεις αυτές κατέληγαν σε φουρούσια Τα τρία φουρούσια που βρέθηshyκαν στο χώρο έχουν σφαιρική απόληξη προς τα κάτω με ίχνη ανάγλυφων οικοσήμων και θα πρέπει να ανήκαν στο μεσαίο και νοτιότερο παshyρεκκλήσιο

Η εμφανής δυτική προέλευση της γοτθικής αρχιτεκτονικής της εκκλησίας αν και απλουshyστευμένη δηλώνει τους χορηγούς της που θα πρέπει να ήταν ιππότες ή φράγκοι αστοί καθώς και τη χρήση της ως ναού των καθολικών Υπάρχουν ωστόσο στοιχεία που παραπέμπουν

και στη βυζαντινή αρχιτεκτονική όπως οι τρεις κόγχες του ιερού Αυτή η τυπολογική συνύπαρshyξη είχε προηγηθεί στα Ιεροσόλυμα και την Κύshyπρο Ανάλογος σε κάτοψη τουλάχιστον είναι ο ναός του αγίου Νικολάου στην Αμμόχωστο του 13ου αιώνα της εποχής του Lousignan92 Είshyναι πολύ πιθανό Κύπριοι τεχνίτες να εργάστηshyκαν στη Ρόδο και το αντίστροφο καθώς εκτός από τις πολιτικές οι οικονομικές και εμποριshyκές σχέσεις των δύο νησιών ήταν έντονες Η ιστορία του Τάγματος των Ιπποτών του αγίου Ιωάννη των Ιεροσολύμων εξάλλου ερμηνεύει το γεγονός αυτό Μετά τους Αγίους Τόπους το Τάγμα παρέμεινε για λίγα χρόνια στην Κύπρο πριν εγκατασταθεί οριστικά στα Δωδεκάνησα ενώ κατά την περίοδο της διαμονής των ιπποshyτών στη Ρόδο διατηρούσαν laquoκομενταρίαraquo στο Κολόσσι Έτσι τα δυτικά πρότυπα που εφαρshyμόσθηκαν στη Ρόδο τον 14ο αιώνα είχαν laquoφιλshyτραριστείraquo από τις επιδράσεις της αρχιτεκτονιshyκής των Αγίων Τόπων και της Κύπρου Η διαshyμόρφωση στη συνέχεια μιας τοπικής αρχιτεshyκτονικής έκφρασης με κύρια υστερογοτθικά και τοπικά χαρακτηριστικά καθιερώνεται τον 15ο αιώνα9 3

Ανάλογη εκκλησία θα πρέπει να ήταν η αρshyχική φάση της εκκλησίας των αγίων Αποστόshyλων στο παλιό Συσσίτιο από την οποία δυστυshyχώς το μόνο που διατηρείται όρθιο είναι μια κολώνα ενταγμένη σε μεταγενέστερο εκκλησάshyκι της περιόδου 1480-152294 Μικρότερη τυποshyλογική συγγένεια παρουσιάζει με τις μονόχώ-ρες βασιλικές στεγασμένες με σταυροθόλια όπως η Παναγία της Φιλερήμου η Παναγία της Νίκης οι Αγιοι Θεόδωροι και η δεύτερη φάση της εκκλησίας των αγίων Αποστόλων95

Στον κοινοβιακό ναό του αγίου Ιωάννη χρηshyσιμοποιήθηκε αρχικά ο τύπος της τρίκλιτης ξυ-λόστεγης βασιλικής για την κυρίως εκκλησία με εγκάρσιο κλίτος και ορθογώνιας κάτοψης ιερό στεγασμένα με γοτθικά σταυροθόλια με

διαγώνιες νευρώσεις (πίν 329) Τα κλίτη του κυρίως ναού διαχωρίζονται από δύο τοξοστοι-χίες με τέσσερις κυλινδρικές κολώνες Το μεshyσαίο κλίτος ήταν υπερυψωμένο και φωτιζόταν από τη βόρεια και τη νότια πλευρά με οξυκόρυshyφους φεγγίτες πάνω από τη στέγη των πλάγιων κλιτών και από κυκλικούς στα μέτωπα της αναshyτολικής και δυτικής πλευράς (πίν 330α) Η δίρριχτη στέγη του κεντρικού κλίτους διαμορshyφωνόταν εσωτερικά με ημικυλινδρική ξύλινη οροφή (πίν 328β) Τα πλάγια κλίτη ήταν στεγαshyσμένα με μονόρριχτη στέγη καλυμμένη με κεshyραμίδια

Το εγκάρσιο κλίτος και το ιερό θα πρέπει να ανήκαν και αυτά στην αρχική φάση όπως δείshyχνει ο τρόπος δόμησης και σύνδεσης τους με τον κυρίως ναό Αποτελούνταν από τρία σταυshyροθόλια που αντιστοιχούσαν στα κλίτη και ένα τέταρτο στο ιερό Εφέροντο από την εξωτεshyρική τοιχοποιία και από σύνθετους πεσσούς με κιονίσκους που αντιστοιχούσαν στα οξυκόρυshyφα τόξα επικοινωνίας και τις διαγώνιες νευρώshyσεις Το μεσαίο σταυροθόλιο ήταν πιο ψηλό από τα άλλα και χαμηλότερο από τη στέγη του μεσαίου κλίτους και του κυκλικού φεγγίτη

Το ιερό και το εγκάρσιο κλίτος φαίνεται ότι φωτίζονταν με μεγάλα οξυκόρυφα παράθυρα αντίστοιχα με τον υπόλοιπο ναό

Κάτω από την κόγχη του ιερού διερχόταν σε χαμηλότερο επίπεδο -λόγω της διαμόρφωσης του εδάφους- στοά επικοινωνίας της νότιας πεshyριοχής της εκκλησίας με τη βόρεια καθώς και με το παλάτι του μεγάλου μαγίστρου μέσω της laquoλόντζιαςraquo (ανοικτής στοάς με σταυροθόλια στο άνω άκρο της οδού Ιπποτών) (πίν 340α) Από την ίδια στοά και κάτω από την κόγχη του ιερού είχε πιθανώς πρόσβαση παρεκκλήσιο ή κρύπτη τμήμα της βάσης του οποίου αποκαλύshyφθηκε κατά τη διάρκεια της πρόσφατης αναshyσκαφής

Κάτω από το εγκάρσιο κλίτος διατηρούνται τα ερείπια τριών ημιυπόγειων χωρών αντί-

στοίχων με τα τρία σταυροθόλια του ορόφου που στεγάζονταν με θόλους και κατά πάσα πιshyθανότητα χρησίμευαν ως αποθήκες ή υπόγειες κρύπτες (πίν 332α 332β)

Κατά τη διάρκεια της ιπποτοκρατίας η εκshyκλησία δέχθηκε πολλές προσθήκες όπως γίνεshyται φανερό από τις πηγές τις γκραβούρες και τα ευρήματα είναι όμως αρκετά δύσκολο να αναπαρασταθούν με ακρίβεια και να γίνει απόshyλυτα σαφής η τελική μορφή του μνημειακού συshyγκροτήματος και ο αριθμός των παρεκκλησίων

Ο P Lojacono το 1935 προσπάθησε -μετά από ενδεικτικές αρχαιολογικές τομές και μελέshyτη των πηγών- να αναπαραστήσει το συγκρότηshyμα γραφικά (πίν 340β) Υπέθεσε τότε ότι προshyστέθηκαν οκτώ χώροι στο επίπεδο της εκκληshyσίας και γύρω από το εγκάρσιο κλίτος και το ιερό96 Σύμφωνα με τις πρόσφατες αποκαλύψεις από την ανασκαφή και τις έρευνες των πηγών μπορούμε να κάνουμε μια καινούρια υπόθεση για τις προσθήκες και την πιθανή χρήση τους Έτσι το πλάτος της κάτοψης της τετράπλευρης κόγχης του ιερού δεν πρέπει να ήταν μεγαλύτεshyρο από το μεσαίο κλίτος ενώ το νότιο παρεκshyκλήσιο του Villeneuve σύμφωνα με τον Ρ Lojacono στο ύψος του εγκάρσιου κλίτους ήταν μεγαλύτερων διαστάσεων και φαίνεται ότι μετέτρεψε τον τρόπο επικοινωνίας και κάλυψε το νότιο δρομάκι πλάι από την εκκλησία που ήταν στρωμένο με πωρόπετρες (πίν 329) Θα πρέπει επίσης να υποθέσουμε σύμφωνα με τα στοιχεία που βρήκε ο P Lojacono ότι δεν πρέshyπει να υπήρχε κτίσμα στη θέση του βορειότερουraquo προσκτίσματος του laquoθησαυροφυλακείουraquo (tesoro della chiesa) αλλά να ήταν άκτιστο ενώ στη θέση του αμέσως νοτιότερου παρεκκλησίου (capella della Sagrestia) ήταν η κατοικία του πριόρη ή laquocanonicaraquo στα μέσα του 15ου αιώνα όπως έχει προαναφερθεί Μπορούμε λοιπόν να δεχθούμε τις υποθέσεις του Lojacono για τη χρήση μερικών παρεκκλησίων όπως για παράshyδειγμα του Villeneuve της Sagrestia του

DAubusson και του DAmboise και να χωρο-θετήσουμε την laquocanonicaraquo στη θέση της capella della Segrestia Οι θέσεις των άλλων παρεκκληshyσίων -που γνωρίζουμε ότι προστέθηκαν στον Άγιο Ιωάννη- της Παναγίας που έκτισε ο Allemagna και του καστελλάνου της Αμπόστας δεν είναι εύκολο να ταυτιστούν πιθανώς όμως ένα από αυτά να είναι εκείνο τμήμα του οποίου βρέθηκε κάτω από το ιερό κάτι που δηλώνει ότι ίσως υπήρξε επέμβαση σε αυτό

Σχετικά με το καμπαναριό δεν μπορούμε να έχουμε σαφή μορφή καθότι οι μικρογραφίες του Caoursin του 1483 είναι πολύ σχηματικές ενώ στις γκραβούρες του 19ου αιώνα λείπει το άνω τμήμα που πιθανώς είχε καταρρεύσει κατά την πολιορκία του 1522 Μια ιδέα των δύο χαμηλότερων ορόφων μάς δίνει ο Rottiers97

(πίν 330α) Αποτελούνταν από έναν τετράγωνο πύργο με βάση και οριζόντια γείσα Ο όροφος ήταν ενισχυμένος στις γωνίες με ορθογωνικές παραστάδες και εκτός από τα οικόσμημα των μμ DAubusson και DAmboise είχε παράθυshyρα οξυκόρυφα και έναν ορθογώνιο φεγγίτη στη βόρεια όψη Η πρόσβαση γινόταν από μία βόshyρεια οξυκόρυφη είσοδο στο ύψος του ισογείου και μία ορθογώνια ανατολική στο ύψος του ορόφου όπου ανέβαινε κανείς με σκάλα από τη νότια όψη της εκκλησίας ίσως της περιόδου της τουρκοκρατίας98

Ο τύπος της τρίκλιτης ξυλόστεγης βασιλιshyκής με εγκάρσιο κλίτος και τετράπλευρη κόγχη στεγασμένα από σταυροθόλια με νευρώσεις του καθολικού του Αγίου Ιωάννη δείχνει μια σαφή επιρροή των αντιλήψεων του Τάγματος των κινστερκιανών μοναχών ειδικά αλλά και γενικότερα στη ροδίτικη ιπποτική εκκλησιαστιshyκή αρχιτεκτονική (πίν 329) Οι ιππότες φορείς αναμφισβήτητα αυτής της επιρροής έφεραν

προφανώς δυτικούς μαστόρους στη Ρόδο για την υλοποίηση αυτής της αρχιτεκτονικής

Στη Δύση η τυπολογία αυτή εφαρμοζόταν κυρίως στη Μεγάλη Βρετανία και λιγότερο στην κεντρική και τη νότια Ευρώπη9 9 Δείγματα αυτής της αρχιτεκτονικής εμφανίζονται στην κεντρική Ελλάδα ήδη από τον 13ο αιώνα όπως στην Αγία Σοφία Ανδραβίδας στο φράγκικο πριγκιπάτο της Αχαΐας και στην Αγία Παραshyσκευή της βενετοκρατούμενης Χαλκίδας Ανάshyλογα παραδείγματα με θολοσκεπείς βασιλικές παρουσιάζονται στη μονή Ζάρακα κοντά στην αρχαία Στυμφαλία και στον Άγιο Λέο έξω από τη Μεθώνη100 Στην Κρήτη και συγκεκριμένα στο Ηράκλειο κατά τον 13ο αιώνα την εποχή της ενετοκρατίας έχουμε τις μεγάλες ξυλόστε-γες βασιλικές του αγίου Φραγκίσκου του Σω-τήρος και του αγίου Πέτρου του μάρτυρος που ανήκε στο Τάγμα των Δομινικανών101 Παρόshyμοιο παράδειγμα στο Ρέθυμνο του 14ου αιώνα είναι και το καθολικό των φραγκισκανών μοshyναχών με ξυλόστεγη βασιλική τετράπλευρο ιερό και εγκάρσιο κλίτος κάτοψης σε σχήμα Τ Το εγκάρσιο κλίτος που σήμερα είναι γκρεμιshyσμένο ήταν πιθανώς στεγασμένο με γοτθικά σταυροθόλια όπως ίσως και το ιερό που αποshyτελεί ιδιόκτητο κατάστημα Η προσθήκη γωνιαshyκών παρεκκλησίων εκατέρωθεν του ιερού ανάshyγεται για το μεν βόρειο που είναι γοτθικό στον 14ο αιώνα και για το νότιο που καλύπτεται με αναγεννησιακό τρούλο στον 16ο αιώνα 1 0 2

Στην κοντινή για τα Δωδεκάνησα Κύπρο το πιο ενδιαφέρον παράδειγμα είναι το καθολικό του μοναστηριού της Πελλαπαϊδος του 13ου αιώνα αποτελούμενο από τρία κλίτη και τεshyτράπλευρο ιερό στεγασμένα με σταυροθόλια103 και ένα ανάλογο παράδειγμα στο Der Simam στη Συρία104

Ειδικότερα η ξύλινη στέγη του μεσαίου κλίshyτους που έχει τη μορφή ανεστραμμένης καρίshyνας πλοίου (πίν 328β) παρουσιάζει κοινά στοιχεία με αντίστοιχες στον καθεδρικό ναό της Aquileja και τον San Zeno της Βερόνα105 αλλά και γενικότερα της κεντρικής Ευρώπης όπως στις εκκλησίες Notre-Dame-du-Grann στο Speacutezet και της Sainte Brigitte στο Montreff στην περιοχή Finisteacutere της Γαλλίας106

Ο σημερινός τύπος της Παναγίας του Κάshyστρου δεν είναι όπως αναφέρθηκε καθαρά βυshyζαντινός ή γοτθικός αλλά συνδυασμός και των δύο (πίν 341 α) Έχει διατηρήσει αρκετά τυποshyλογικά χαρακτηριστικά της τρίκλιτης σταυροshyειδούς εγγεγραμμένης εκκλησίας τουλάχιστον σε κάτοψη και τον εγκάρσιο θόλο (πίν 325β) χωρίς όμως τον ημικυλινδρικό θόλο του μεσαίshyου κλίτους τον τρούλο και την τεταρτοσφαιρι-κή κάλυψη της κεντρικής κόγχης του ιερού Στη θέση του κατασκευάσθηκαν τρία γοτθικά σταυshyροθόλια υπερυψωμένα (ως προς τον εγκάρσιο θόλο) που αντιστοιχούν στη δυτική κεραία του σταυρού στη θέση του παλαιότερου τρούλου και στην ανατολική κεραία μαζί με την κόγχη του ιερού (πίν 341 β) Έτσι η ημικυκλική εσωτεshyρικά και τρίπλευρη εξωτερικά κάτοψη της κόγshyχης του ιερού (πίν 341 α) μετατράπηκε ψηλότεshyρα σε γοτθική πεντάπλευρη χρησιμοποιώντας τις τρεις πλευρές της και τις δυο της ανατολιshyκής κεραίας του σταυρού σχηματίζοντας έναν θόλο με ακτινωτές νευρώσεις και θολίσκους (πίν 342) Οι νευρώσεις έχουν διατομή απλή ορθογώνια με απότμηση στις γωνίες Οι τοίχοι των σταυροθολίων είναι λεπτότεροι και δημιshyουργούν αντηρίδες στο άνω τμήμα της λιθοδο-μής που εντάσσονται στο πάχος της βυζαντιshyνής Είναι προφανές ότι η μετατροπή της βυζαshy

ντινής μητρόπολης αποσκοπούσε εκτός από την επισκευή της στο να προβάλλει το γοτθικό ύψος στην αρχιτεκτονική του νέου καθεδρικού ναού

Παρότι διασώζονται ελάχιστα στοιχεία του τρούλου όπως τα μαρμάρινα φουρούσια πάνω από τους τέσσερις γωνιακούς πεσσούς που έφεραν τα τέσσερα τόξα και τα γωνιακά σφαιshyρικά τρίγωνα εντούτοις ο Ορλάνδος αποτόλshyμησε τη γραφική του αποκατάσταση107 (πίν 325α)

Οι χαμηλότεροι δόμοι των λιθοδομών της εκκλησίας διαφέρουν ως προς το μέγεθος από τους ψηλότερους της βυζαντινής εκκλησίας και οι βάσεις δύο παραστάδων στην εξωτερική παshyρειά της βόρειας κεραίας του σταυρού και των παλαιότερων ημικυκλικών εσωτερικά και τρί-πλευρων εξωτερικά κογχών στο ιερό1 0 8 οδηγούν στην υπόθεση ύπαρξης προγενέστερου ναού (πίν 325β 341α 341 β) Οι βάσεις των παραshyστάδων μπορούν να οδηγήσουν στη γραφική αναπαράσταση της όψης της βόρειας κεραίας με τοξωτό πλαίσιο και τριγωνική στέγαση ανάshyλογη με άλλα μεσοβυζαντινά μνημεία της Ελλάshyδας 1 0 9 Αντίστοιχη λογικά θα πρέπει να ήταν και η νότια κεραία αν και δεν διατηρούνται κάποια στοιχεία Πιθανώς να καταργήθηκαν στην επόshyμενη φάση Οι μέχρι σήμερα ωστόσο ανασκαφιshyκές διερευνήσεις δεν τεκμηριώνουν την ύπαρξη παλαιότερης παλαιοχριστιανικής βασιλικής110 ενώ τα στοιχεία που βρέθηκαν κατά τις εργαshyσίες διέλευσης των υπογείων δικτύων δείχνουν την πιθανή ύπαρξη δυτικού προνάου ή νάρθηshyκα111 (πίν 341α) Παράλληλα τα ευρήματα της εκκλησίας και της υπόγειας κρύπτης του 11ου αιώνα112 συνηγορούν στην ίδια υπόθεση και τη διάκριση των δύο φάσεων στη βυζαντινή μη-

τρόπολη πριν τη μετασκευή της από τους ιπshyπότες στο α μισό του 14ου αιώνα Για την αρshyχική κάτοψη δεν είναι γνωστά περισσότερα στοιχεία από την κάτοψη της σε πολύ χαμηλό επίπεδο και πιθανώς να είναι ανάλογης τυποshyλογίας με τη δεύτερη Είναι εύλογη ως εκ τούshyτου η υπόθεση ότι η πρώτη μπορεί να ανήκει στον 11ο αιώνα και η δεύτερη μεταξύ του 11ου και των αρχών του 14ου αιώνα

Στη Ρόδο υπάρχουν δύο ακόμη βυζαντινά μνημεία του ίδιου τύπου ο Αγιος Ιωάννης στο κάστρο της Λίνδου ίσως του 13ου αιώνα1 1 3 και το Ντεμιρλί τζαμί στη μεσαιωνική πόλη της Ρόshyδου του 14ου αιώνα1 1 4 Και οι δύο αυτές εκκληshyσίες είναι πιθανώς μεταγενέστερες της Παναshyγίας του Κάστρου και προφανώς επηρεάσθηshyκαν από αυτή Κοινά στοιχείο και των τριών είshyναι η πεσσοστοιχία το μεσαίου κλίτους αντί του τύπου του τετρακιόνιου σταυροειδούς εγshyγεγραμμένου ναού ο οποίος χρησιμοποιήθηκε ευρύτατα σε όλο το Βυζάντιο και μοναδικό παshyράδειγμα του του 10ου αιώνα βρίσκεται σε ερείπια ανασκαφής του λόφου της Φιλερήμου της Ρόδου1 1 5 Η αύξηση του μήκους της μητρόshyπολης της Ρόδου επιτεύχθηκε για προφανείς λειτουργικούς λόγους με ένα επιπλέον ζεύγος πεσσών στη δυτική κεραία Το ίδιο μιμήθηκαν και οι δύο άλλες μεταγενέστερες εκκλησίες

Η σύγκριση του τελικού όπως διαμορφώθηshyκε τύπου με τη γοτθική προσθήκη της Παναshyγίας του Κάστρου με άλλα μνημεία είναι αδύshyνατη Το υπερυψωμένο κεντρικό κλίτος με τα γοτθικά σταυροθόλια έχει οπωσδήποτε δυτικές επιδράσεις και συγγενεύει με αρκετά μνημεία της Συρίας της Κύπρου και της Κρήτης116 Η απλούστευση χαρακτηρίζει και αυτή την επέμshyβαση που δικαιολογείται ως επαρχιακή πόλη αλλά και γενικά το κινστερκιανό πνεύμα των ιπποτικών μνημείων της Ρόδου

Η Παναγία του Κάστρου αποτελεί το πα-

λαιότερο παράδειγμα άμεσης αλληλεπίδρασης των βυζαντινών και γοτθικών μορφολογικών στοιχείων στη Ρόδο Μοναδικό από άποψη διαshyκοσμητικού πλούτου μορφολογικό στοιχείο βυshyζαντινής παράδοσης που διατηρείται είναι το τρίλοβο παράθυρο της κεντρικής κόγχης του ιεshyρού της βυζαντινής μητρόπολης (πίν 343) Τα τρία ισοϋψή ημικυκλικά ανοίγματα πλαισιώνοshyνται από ημικυκλική αψίδα με δύο εσοχές Οι αμφικιονίσκοι που τα χωρίζουν φέρουν κο-λουροπυραμιδοειδή επιθήματα117

Η ημικυκλική πόρτα στη βόρεια είσοδο πιshyθανώς προέρχεται από μετασκευή της παλαιόshyτερης κατά τη μετατροπή της βυζαντινής μηshyτρόπολης σε καθεδρικό ναό της λατινικής αρshyχιεπισκοπής της Ρόδου στις αρχές του 14ου αιshyώνα (πίν 344) Το τόξο της έχει διπλή εσοχή η εσωτερική της οποίας είναι κυκλικής διατομής Εξωτερικά πλαισιώνεται με απλή ανάγλυφη laquoπριονωτήraquo διακόσμηση ασυνήθιστη στη Ρόδο

Τα δίλοβα ημικυκλικά παράθυρα στο βόρειο και το νότιο τύμπανο ίσως να είναι και αυτά μετασκευή παλαιότερων βυζαντινών Οι εσοχές των ημικυκλικών κογχών μέσα στις οποίες εντάσσονται τα δίλοβα παράθυρα προδίδουν τη βυζαντινή τους προέλευση Η διακόσμηση όμως με laquoπριονωτήraquo ταινία λαξευμένη στην εξωτερική παρειά της ημικυκλικής κόγχης του βόρειου τυμπάνου είναι όμοια με την αντίστοιshyχη της προηγούμενης θύρας και των κυκλικών φεγγιτών που διανοίχθηκαν προφανώς στις πλάγιες πλευρές της κεντρικής κόγχης του ιεshyρού κατά την ιπποτική επέμβαση όπως δείχνει ο τρόπος δόμησης τους (πίν 345α) Η διακόshyσμηση αυτή συναντάται πιο συχνά σε γοτθικά μνημεία της δυτικής Ευρώπης και ιδιαίτερα της Αγγλίας όπως στον καθεδρικό ναό του Κα-ντέρμπορι118 είτε σε περιφερειακά κέντρα της δυτικής αρχιτεκτονικής όπως σε τόξα και θυ-ρώματα των Αγίων Τόπων και της Κύπρου1 1 9

Η laquoπριονωτήraquo διακόσμηση συναντάται σπαshyνίως στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική της Ελλάδας όπως κατά την περίοδο της φραγκοshyκρατίας με προφανείς δυτικές επιρροές120 Το δίλοβο παράθυρο της δυτικής όψης βρίσκεται στο άνω τμήμα του δυτικού τυμπάνου του αντίshyστοιχου σταυροθολίου του κεντρικού κλίτους ψηλότερα από το τύμπανο της προηγούμενης βυζαντινής κεραίας και χρονολογείται επομέshyνως στην ίδια ιπποτική επισκευή των αρχών του 14ου αιώνα (πίν 345β) Οι διατομές εξάλshyλου των λαμπάδων των ημικυκλικών παραθύshyρων φέρουν γωνιακή απότμηση ενώ η εσωτερι-κή τους πλευρά καλύπτεται από ενιαίο χαμηshyλωμένο τόξο στοιχεία που συνηγορούν στη δυshyτική τους προέλευση

Τα μορφολογικά στοιχεία γοτθικής αρχιτεshyκτονικής είναι περισσότεραmiddot και αυτά όμως παshyραμένουν φτωχά ως προς τον γλυπτικό διάκοshyσμο Η δυτική όψη της Παναγίας του Κάστρου πλήρως μετασκευασμένη κατά την ιπποτοκρα-τία έχει επίπεδη μορφή αντεστραμμένου Τ (πίν 346) Η ιπποτική κεντρική είσοδος με χαμηλωshyμένο τόξο είναι συνηθισμένη στη Ρόδο (πίν 347α 347β) Είχε σύνθετη διατομή και για άγνωστους λόγους αντικαταστάθηκε με μία απλούστερη laquoβυζαντινίζουσαraquo κατά τη διάρshyκεια των ιταλικών επεμβάσεων το 1940121 Η ορshyθογώνια υπέρθυρη κόγχη με εξέχον πλαίσιο σύνθετης διατομής εντυπωσιάζει με το μέγεθος της και δίνει ένα ιδιαίτερο στυλ στην εξωτερική εμφάνιση της εκκλησίας Ανάλογη κόγχη έφερε

και η κεντρική είσοδος του παλατιού του μεγάshyλου μαγίστρου που περιελάμβανε τα οικόσημα του μεγάλου μαγίστρου Heacutelion de Villeneuve

και του πάπα Ιωάννη XXII στις αρχές του 14ου αιώνα Τα ίδια οικόσημα έφερε και η Παναγία του Κάστρου122 κάτι που δείχνει ότι και η διαshyμόρφωση της όψης της θα πρέπει να είναι της ίδιας εποχής123 Παρόμοιες διαμορφώσεις παshyρουσιάζουν και όψεις κτιρίων στην Ισπανία όπως πχ στο Caceres Δεν διατηρούνται τμήshyματα της ζωγραφικής σύνθεσης της τοιχογραshyφίας που πλαισίωνε παρά μόνο λίγα ίχνη αλλά είναι βέβαιη η εντύπωση που θα προκαλούσε με τα χρώματα και το μέγεθος της

Τα οξυκόρυφα παράθυρα των τυμπάνων στη νότια και τη βόρεια όψη στο ιερό και των σταυροθολίων είχαν σύνθετη διατομή και ήταν δίλοβα με υαλοστάσια του 15ου αιώνα 1 2 4 Τα οξυκόρυφα παράθυρα αντικατέστησαν παλαιόshyτερα όπως φάνηκε κατά τις εργασίες του 1940 όταν αποκαλύφθηκε τμήμα προγενέστερου δί-λοβου παραθύρου με ημικυκλικά τόξα στο νόshyτιο τύμπανο του δυτικού σταυροθολίου ανάλοshyγου με άλλα δίλοβα παράθυρα της αρχικής ιπshyποτικής επέμβασης των αρχών του 14ου αιώshyνα 1 2 5 (πίν 348α)

Στη χαμένη πια εκκλησία του αγίου Ιωάννη η αετωματική απόληξη της δυτικής όψης υπαshyγορευόταν από την ξύλινη στέγη και περιείχε την κεντρική είσοδο έναν κυκλικό φεγγίτη στο άνω τμήμα και δύο παράθυρα εκατέρωθεν Η

κεντρική είσοδος ήταν οξυκόρυφη με σύνθετη διατομή και πλαισιωνόταν από γείσο ειδικής διατομής με κλίση προς τα κάτω φυτικές διαshyκοσμήσεις τριγωνική απόληξη και γλυπτό αν-θέμιο στην κορυφή Το γείσο χωρίς τις φυτικές διακοσμήσεις διέτρεχε όλη την εκκλησία στη βάση των παραθύρων ξεκινώντας από τη γένεshyση του τόξου του θυρώματος Το θύρωμα αποshyτελούσε απλουστευμένη μορφή αντίστοιχων θυ-ρωμάτων των ναών της Δύσης126 αλλά και της Κύπρου 1 2 7 Ο κυκλικός φεγγίτης της ίδιας όψης αλλά και ο αντίστοιχος της ανατολικής διέθεshyταν σύνθετη γοτθική διακόσμηση σε μορφή Χ και τριφυλλόσχημα ανοίγματα ενδιάμεσα όπως δείχνουν οι γκραβούρες του Rottiers128

(πίν 330α) Τα τόξα των παραθύρων μετά από έρευνα και μελέτη φαίνεται ότι ήταν ελαφρά οξυκόρυφα και όχι ημικυκλικά όπως παρουshyσιάσθηκαν από τον Rottiers και επικράτησε να θεωρούνται στη συνέχεια129 Το προστατευτικό γείσο των παραθύρων είχε σύνθετη διατομή με καμπύλο εξωρράχιο έφθανε μέχρι τη γένεση των τόξων και περιέτρεχε όλη την εκκλησία Αντίστοιχη επίστεψη παρουσιάζεται σε πολλά παραδείγματα θυρωμάτων και παραθύρων της Ρόδου1 3 0 όπως και στην Κρήτη131 την Κύπρο 1 3 2

και τους Αγίους Τόπους 1 3 3 εκτός φυσικά από τη Λύση

Τα παράθυρα περιείχαν υαλοστάσια -δύο από τα οποία παρουσίασε ο Rottiers (XXXVII)- με απλή διακόσμηση και τα οικόσηshyμα των μμ Fluvian (1421-1437) στο ένα και Orsini (1467-1476) στο άλλο τα οποία τους συνδέουν με πιθανές επεμβάσεις στην εκκληshyσία1 3 4 Δείχνουν επίσης ότι διασώθηκαν από τις δύο πολιορκίες των Τούρκων (του 1480 και του 1522) αφού διατηρήθηκαν μέχρι τον 19ο αιώshyνα

Η βόρεια είσοδος θα πρέπει να ήταν επίσης οξυκόρυφη και να διέθετε τριγωνική επίστεψη από γείσο όπως διακρίνεται σε γκραβούρα του Flandin135 (πίν 340α 348β) ενώ η νότια θα πρέshyπει να είχε ορθογώνια μορφή με πρέκι σύνθετης ιπποτικής διατομής από οριζόντιο τόξο (πίν 349α) Η πόρτα φαίνεται ότι αποτελεί μεταγεshyνέστερη ιπποτική επέμβαση από τον τρόπο καshyτασκευής έχοντας μειώσει για τον λόγο αυτό το ύψος του αρχικού παραθύρου1 3 6 Η αντίστοιχη οξυκόρυφη θύρα που παρουσίασε ο Rottiers δεν μοιάζει αληθοφανής137

Μια σύγχρονη μορφολογική απόδοση του Αγίου Ιωάννη αποτελεί η σημερινή εκκλησία του Ευαγγελισμού στο Μανδράκι της Ρόδου που κτίστηκε το 1924-1925 από τους Ιταλούς με αρχιτέκτονα τον Florestano di Fausto βασισμέshyνη στα σχέδια του Rottiers138 (πίν 349β)

Ο εσωτερικός χώρος όπως τον παρουσιάζει η γκραβούρα που δημοσίευσε ο Rottiers φαίνεshyται ιδιαίτερα ελκυστικός με τις δύο τοξοστοι-χίες τους κυλινδρικούς κίονες και τα κιονόshyκρανα αρχιτεκτονικά μέλη της αρχαιότητας σε δεύτερη χρήση τα οξυκόρυφα τόξα και τους ενshyδιάμεσους κυκλικούς φεγγίτες (πίν 328β) Ήταν πλαισιωμένος από την ξύλινη ημικυλιν-δρική οροφή διακοσμημένη με φατνώματα και άστρα και φωτισμένος από τα μεγάλα οξυκόρυshyφα παράθυρα και τους φεγγίτες139 Το δάπεδο από πωρόπετρες και μαρμαρόπετρες διέκοπταν επιτάφιες πλάκες προσωπικοτήτων της ιπποτο-κρατίας μάρτυρες της ιστορίας του μνημείου και του τόπου

Ξεχωριστά μορφολογικά στοιχεία διέθεταν το εγκάρσιο κλίτος και η τετράπλευρη κόγχη του ιερού Τα ανατολικά παράθυρα ήταν δίλοshyβα πλαισιωμένα από οξυκόρυφα τόξα ανάλοshyγα με της Παναγίας του Κάστρου Η απεικόνιshyση του Rottiers διέσωσε την ιδιαίτερη διακόshyσμηση του κεντρικού παραθύρου της κόγχης του ιερού Από την άλλη διακόσμηση του καθοshyλικού ο Rottiers παρουσίασε ένα ξυλόγλυπτο έπιπλο του ιερού140 το πλαίσιο κόγχης οικοσή-μου του παρεκκλησίου ενός εκ των μμ DAubusson ή DAmboise141 και την επιδαπέδια ταφική σύνθεση του μμ Del Carretto142 (πίν 330β)

Αντίστοιχη με τις κύριες όψεις των δύο άλshyλων εκκλησιών φαίνεται να ήταν και εκείνη της Παναγίας του Μπούργκου (πίν 350α) η οποία σήμερα δεν είναι ορατή από τις μεταγενέστερες

προσθήκες κατοικιών όπως και η ανατολική όψη Ελάχιστα είναι τα στοιχεία που διατηρούshyνται και από τις δύο άλλες όψεις Τα υπάρχοshyντα στοιχεία όμως έδωσαν τη δυνατότητα της γραφικής τους αποκατάστασης Η απόληξη προς τα άνω των όψεων της εκκλησίας ακολουshyθούσε την οξυκόρυφη όψη των τυμπάνων των σταυροθολίων Υπάρχει μεγάλη πιθανότητα να διατηρείται η εξωτερική όψη της κύριας εισόshyδου πλάτους 250 μ και ύψους 365 μ της οποίας είναι ορατή μόνο η εσωτερική μορφή (πίν 350β) Είναι ελαφρά οξυκόρυφη με περίshyτεχνη σύνθετη διατομή και πλασιωνόταν εξωshyτερικά πιθανότατα από τριγωνικό οξυκόρυφο γείσο σύνθετης διατομής πάνω από τη γένεση του τόξου που διέτρεχε όλη την όψη εκατέρωshyθεν (πίν 35 1α) Είναι ανάλογο με το θύρωμα του Αγίου Ιωάννη (πίν 330α) όπως και ο κυshyκλικός φεγγίτης του δυτικού τυμπάνου του σταυροθολίου του κεντρικού κλίτους του οποίου δεν διατηρήθηκε η διακόσμηση Αντίshyστοιχοι ρομβοειδείς φεγγίτες υπήρχαν στα τύshyμπανα των σταυροθολίων των πλάγιων κλιτών στην ίδια όψη ενώ χαμηλότερα υπήρχε ελαφρά οξυκόρυφη κόγχη με σύνθετη διατομή η οποία προοριζόταν πιθανώς για κάποιες τοιχογραshyφίες143 (πίν 351β) Δεν διατηρήθηκε κάποιο ίχνος αντηρίδας πάνω στη δυτική όψη με τονιshyσμό των οριζόντιων και όχι των κάθετων στοιshyχείων Ως εκ τούτου η αρχιτεκτονική της διαshyφέρει από την υπόλοιπη εκκλησία που χαραshyκτηρίζεται από τις ψηλές αντηρίδες και τα ψηλά οξυκόρυφα παράθυρα (πίν 351γ) Έγινε δυνατή η γραφική αποκατάσταση της βόρειας

και νότιας όψης της αρχικής τουλάχιστον εκshyκλησίας παρά τον μικρό αριθμό των διατηρηshyμένων μορφολογικών της στοιχείων Βρέθηκε έτσι η μορφή των οξυκόρυφων παραθύρων σύνθετης διατομής από τα οποία δεν διατηρείshyται κανένα ολόκληρο (πίν 352α) ενώ η νότια οξυκόρυφη είσοδος διατηρεί την αρχική της μορφή Έγινε επίσης εφικτή η γραφική αποκαshyτάσταση της βόρειας μεταγενέστερης ορθογώshyνιας πύλης με σύνθετη διατομή καθώς επίσης και οι όψεις του νοτιοδυτικού και νοτιοανατοshyλικού παρεκκλησίου144 Έχουν χαθεί τα υαλοshyστάσια (vitraux) και η πιθανή γλυπτική διακόshyσμηση των τυμπάνων των τόξων των παραθύshyρων εκτός από δύο παραδείγματα του νοτιοαshyνατολικού παρεκκλησίου που έχουν απλή τρι-φυλλόσχημη μορφή

Η ανατολική όψη διατηρεί αντίθετα περισshyσότερα αυθεντικά μορφολογικά στοιχεία των οξυκόρυφων παραθύρων της με σύνθετη διατοshyμή και μεγάλο ύψος τουλάχιστον στην εσωτεshyρική πλευρά τους (πίν 352β) Μόνο τα τρία παshyράθυρα της κεντρικής κόγχης είχαν υποστεί ποικίλες αλλοιώσεις κατά την ιταλική αποκαshyτάσταση μετατρέποντας τη μορφή τους από οξυκόρυφη σε ημικυκλική ενώ επεμβάσεις της περιόδου της τουρκοκρατίας είχαν αλλοιώσει την εξωτερική τους μορφή Οι εργασίες όμως καθαίρεσης των πρόσθετων κατοικιών και επιshyσκευής των υπολειμμάτων της εκκλησίας κατά την ιταλική περίοδο οδήγησαν στην αποκατάshyσταση της ανατολικής πτέρυγας του ιερού εσωshyτερικά συμβάλλοντας στην αναγνώριση του μνημείου Οι εργασίες αυτές οδήγησαν και στην

αποκατάσταση των λίγων κογχών που είχαν τα παραπάνω παρεκκλήσια145 Πρόσφατα ολοκληshyρώθηκε και η αποκατάσταση όλων των παραθύshyρων σε αυτά146

Οι φυτικές ανάγλυφες διακοσμήσεις στα επίκρανα των τόξων και των νευρώσεων των σταυροθολίων που διατηρούνται στην εσωτεshyρική πλευρά πάνω στην ανατολική (πίν 353α) και δυτική όψη (πίν 353β) της εκκλησίας αν και απλουστευμένες μορφές δυτικών επιρροών προκαλούν ιδιαίτερη προσοχή Κιονόκρανα με ανάλογη διακόσμηση συναντώνται στην κεντριshyκή Γαλλία όπως στον καθεδρικό ναό της Reims147 αλλά και στην Κύπρο όπως στην Αγία Σοφία Λευκωσίας και στο μοναστήρι της Πελ-λαπαίδος1 4 8 Αξιόλογα μορφολογικά στοιχεία είναι επίσης τα κιονόκρανα των κυλινδρικών κιόνων σύνθετης κοιλόκυρτης διατομής149 (πίν 333β 353γ 354α) οι διακοσμήσεις με τον ροδίshyτικο laquoπλοχμόraquo και φυτά των φουρουσιών των νευρώσεων των σταυροθολίων που αποτελούν τμήματα κυλίνδρου του νοτιοανατολικού παshyρεκκλησίου αλλά και αυτών που βρέθηκαν στο χώρο της εκκλησίας καθώς και οι διακοσμημέshyνοι ρόδακες των κλειδιών των ακτινωτών νευshyρώσεων των θόλων των κογχών του ιερού150

Η αίσθηση πάντως μιας εσωτερικής ανάταshyσης και ελαφρότητας δημιουργείται ακόμη από τη γοτθική αρχιτεκτονική του μνημείου (πίν 353γ 354α) παρά το μικρό τμήμα του που διαshyτηρείται σήμερα ενώ είναι βέβαιο ότι αποτέλεσε πρότυπο για την εξέλιξη της εκκλησιαστικής αρshyχιτεκτονικής στα Δωδεκάνησα τον 18ο αιώνα

Η δυτική προέλευση των Ιπποτών του Αγί-

ου Ιωάννη και οι ανατολίτικες επιρροές που δέshyχθηκαν στο πέρασμα τους από τους Αγίους Τόshyπους και την Κύπρο σε συνδυασμό με τη βυζαshyντινή τοπική παράδοση συνθέτουν τους βασιshyκούς παράγοντες που επέδρασαν στη δημιουρshyγία και την ανάπτυξη της ροδίτικης αρχιτεκτοshyνικής την περίοδο 1310-1522 Η συμβίωση Λαshyτίνων και Ελλήνων για μεγάλο χρονικό διάστηshyμα οδήγησε στην αφομοίωση και αλληλεπίδραshyση στις μορφές της εκκλησιαστικής αρχιτεκτοshyνικής

Η δημιουργία ενός ιδιόρρυθμου υστερογοτ-θικού -και στη συνέχεια αναγεννησιακού- τοshyπικού στυλ στα μορφολογικά στοιχεία των εκshyκλησιών της Ρόδου όπως θυρώματα παράθυshyρα και κόγχες το οποίο συνδυάζει στοιχεία από τη βυζαντινή και τη γοτθική αρχιτεκτονική καθιερώνεται σταδιακά τον 15ο αιώνα 1 5 1

Η επιβ ίωη αρχιτεκτονικών μορφών κατά τους δύο επόμενους αιώνες (1522-1750) στη

Λίνδο και τα Τριάντα στην Πάτμο στη Λέρο και σε άλλα νησιά της Δωδεκανήσου αλλά και στις Κυκλάδες152 θα οδηγήσει στη διατήρηση των τεχνικών αυτών Με αυτόν τον τρόπο μποshyρεί να εξηγηθεί η αναβίωση όχι μόνο μορφολοshyγικών στοιχείων αλλά και αρχιτεκτονικών τύshyπων εκκλησιών με την δημιουργία laquoδωδεκανηshyσιακούraquo τύπου τρίκλιτων και μονόκλιτων βασιshyλικών στεγασμένων από γοτθικά σταυροθόλια με νευρώσεις σε όλα τα Δωδεκάνησα (πίν 354β) και τη Μικρά Ασία από το 1750 έως τον 20ό αιώνα που επιβεβαιώνει τη σημασία της εκκλησιαστικής ιπποτικής αρχιτεκτονικής της Ρόδου153 Τα μορφολογικά διακοσμητικά στοιshyχεία της ιπποτικής Ρόδου δεν παρέλειψαν να μιμηθούν και οι Ιταλοί με ενδιαφέροντα παραshyδείγματα εκλεκτικής αρχιτεκτονικής στη Ρόδο κυρίως και τα Δωδεκάνησα κατά την εποχή της ιταλοκρατίας (1912-1943)154

Large Hospitaller churches on Rhodes Our Lady of the Castle St John of the Collachio Our Lady of the Burgh

Giorgos Dellas

The foundation stone of the conventual church of St John of the Hospital was laid on the saints feast day the 24th of June 1310 The document signed by pope John XXII on 1 March 1322 confirms that Ihe Byzantine cathedral of Our Lady of the Castle in Rhodes is the same church as the then in use cathedral of the Latins The construction of Our Lady of the Burgh on the other hand is placed between 1310 and 1346 Their location in the medieval town reflects their respective roles the coventual church of St John in the heart of the Orders laquoconventraquo -the western fortified enclave of the Collachio- opposite the palace of the Grand Master the cathedral of Our Lady of the Castle at the eastern part of the Collachio and Our Lady of the Burgh at the marketplace of the lay part of the town

The conversion of the Byzantine cathedral of Our Lady of the Castle -a three-aisled cross-inscribed domed building- into a basilical structure with a cross-vaulted central aisle is placed between 1319 and 1334 During the Ottoman period (1522-1912) and for most of the Italian occupation (until World War II) the building operated as a mosque and was known as Kantouri Djami In the war years the Italian administration endeavoured to restore the church which in recent years has been a venue for cultural events

In the Ottoman period St John of the Collachio served as the laquoMain Mosqueraquo but in 1856 a neglected powder magazine underneath its belfry was struck by lightning and exploded destroying the church Afterwards the gutted site was banked up and a large neoclassical school was raised there in 1876 In 1989 archaeological excavation brought to light the remains of the devastated church

In its two centuries as a place of worship Our Lady of the Burgh received several additions and underwent modifications An engraving of 1828 shows the church in ruins in the 19th and early 20th century six houses were built upon those ruins The Italians pulled down the housing and restored part of the church in the 1930s In 1955 the Gate of the Virgin was opened to connect Alhadeff Street with the port and the church was split into two henceforth to become known as the laquosplit churchraquo In 1994 works for the installantion of new drains provided the opportunity to investigate and partially restore the church making it whole once more Since 1997 the site is open to visitors and is also used for open-air events

Of these three examples of gothic ecclesiastical architecture on Rhodes Our Lady of the Burgh is the most representative The church was a three-aisled timber-roofed basilica with twin colonnades The sanctuary consists of three five-sided apses and the roof was carried on gothic cross-vaults with ribs of composite cross-section Externally there were buttresses on all sides except the western facade

The conventual church of St John was also a three-aisled timber-roofed basilica with twin colonnades The central aisle bore a coffered timber laquowagonraquo vault which supported a ridge roof The transverse aisle consisted of three pointed cross-vaults corresponding to the three divisions of the nave and was lower than the latter The sanctuary was square in plan possibly influenced by the architecture of the Cistercian Order

Our Lady of the Castle underwent alterations that would bring this Byzantine edifice closer to

gothic architectural aesthetics Its early Hospitaller phase is marked by simplified forms such as the arched windows of Byzantine influence The cornices pointed windows and the main entrance with the dropped arch on the western facade (replaced by the Italians with a semicircular arch) belong to a second Hospitaller phase

A feature common to the three churches is the absence of buttresses and strong vertical elements on the west side Unfortunately only in Our Lady of the Castle is the western facade accessible today Its scenic presence in the form of a reverse Τ and the large rectangular frame in the centre above the main entrance are impressive The pediment-like upper part of the western side of the destroyed church of St John was a consequence of the ridge roof The pointed main entrance had a gable-like dripstone capped by a sculptured palmette underneath a circular window The west side of Our Lady of the Burgh today concealed behind accretions of later housing seems to have been similar Plain flat surfaces and decorative horizontal cornices are features common to all three monuments To the writers knowledge this style appears only in Italy

The churches just described have exercised a strong influence in Rhodes and the other Dodecanese islands particularly in the 18th and 19th centuries which saw the emergence of a special laquoDodecanesianraquo architectural type

Αντιπροσωπευτικότερη και των τριών πα-ραδειγμάτων γοτθικής αρχιτεκτονικής στη Ρόδο είναι η εκκλησία της Παναγίας του Μπούργκου Ο αρχικός της τύπος ήταν τρίκλι-τη βασιλική με δύο τοξοστοιχίες από τέσσερις κολώνες και οξυκόρυφα τόξα και γενικές διαshyστάσεις 27x36 μ (πίν 339α) Το ιερό αποτελείshyται από τρεις πεντάπλευρες κόγχες Όλη η εκshyκλησία ήταν στεγασμένη από γοτθικά σταυρο-θόλια με διαγώνιες νευρώσεις σύνθετης διατοshyμής (κυκλικής με μικρή προεξοχή στο μέσον) ευρύτατα διαδεδομένες και στη Ρόδο Οι πεντάshyπλευρες κόγχες του ιερού είναι στεγασμένες με θόλους που διαθέτουν ακτινωτές νευρώσεις ανάλογης διατομής Οι νευρώσεις του ιερού και της ανατολικής και δυτικής πλευράς εσωτερικά καταλήγουν σε κιονίσκους κυκλικής διατομής προσαρτημένους στους τοίχους με επίκρανα Οι νευρώσεις ωστόσο της βόρειας και νότιας πλευράς εφέροντο με φουρούσια αντεστραμμέshyνου ημιοκτάπλευρου κώνου στο ύψος των κιοshyνόκρανων και όχι με κιονίσκους89 Δύο-τρία φουρούσια βρέθηκαν στον χώρο της εκκλησίας ενώ ένα άλλο επισημάνθηκε στη θέση του στον νότιο τοίχο αλλά είναι κομμένο Οι κίονες είshyχαν μεγάλη διάμετρο (130 μ) και κιονόκρανα σύνθετης κοιλόκυρτης διατομής και έφεραν τα τόξα και τις διαγώνιες νευρώσεις Ένας διασώ-θηκε στη θέση του ενώ βρέθηκε μεγάλος αριθshyμός αρχιτεκτονικών μελών από τους δόμους και τα κιονόκρανα άλλων στον ίδιο χώρο Στην ανασκαφή βρέθηκαν τα ίχνη ενός ακόμη κίονα και τα θεμέλια δύο άλλων Οι μεταγενέστερες επεμβάσεις φαίνεται να εξαφάνισαν τα ίχνη των άλλων τεσσάρων Δυστυχώς δεν σώζεται ούτε ένα σταυροθόλιο του κυρίως ναού παρά μόνο ελάχιστα τμήματα στην ανατολική και δυshyτική πλευρά

Εξωτερικά η εκκλησία στη βόρεια και νότια πλευρά καθώς και στις κόγχες του ιερού έφερε απλές ορθογώνιες αντηρίδες Μερικές διατηshyρούνται στη θέση τους ενώ τα θεμέλια των υπο-

λοιπών αποκαλύφθηκαν κατά την ανασκαφή Το πάχος της λιθοδομής είναι περίπου 090 μ και στη βάση μεγαλύτερο κατά 010 μ στη βόshyρεια νότια και ανατολική πλευρά σχηματίζοshyντας εξωτερικά μια προεξοχή σε ύψος 1 μ πεshyρίπου από το δάπεδο

Το μεσαίο κλίτος ήταν ψηλότερο και έφερε έναν φεγγίτη κυκλικό στο δυτικό μέτωπο του σταυροθολίου) ίχνη του οποίου διατηρούνται και πιθανώς οξυκόρυφους στη βόρεια και τη νότια πλευρά πάνω από το δώμα των πλάγιων κλιτών όπως δείχνουν οι μικρογραφίες του Caoursin Δεν υπάρχουν ενδείξεις για ξύλινη στέγη πάνω από τα σταυροθόλια όπως γίνεται στους γοτθικούς καθεδρικούς ναούς αντίθετα τα σωζόμενα ίχνη δείχνουν ότι οι απολήξεις των όψεων εξωτερικά προς τα άνω ακολουθούshyσαν τη γραμμή των οξυκόρυφων τυμπάνων των σταυροθολίων και όχι τριγωνικά αετώματα σύμφωνα με τον Balducci90 Τα πλάγια κλίτη έφεραν λεπτά και υψηλά οξυκόρυφα παράθυρα στη βόρεια και τη νότια πλευρά και έναν ρομ-βοειδή φεγγίτη στο τύμπανο του σταυροθολίου στη δυτική όψη Από τρία αντίστοιχα παράθυshyρα έφεραν και οι κόγχες του ιερού Το δάπεδο της εκκλησίας ήταν στρωμένο πιθανώς με μαρ-μαρόπλακες λάρτιου λίθου όπως δείχνουν τα κατώφλια της βόρειας και της δυτικής εισόδου Το δάπεδο του ιερού ήταν υπερυψωμένο κατά 4-5 σκαλοπάτια91 Στην τελική της μορφή η εκshyκλησία είχε τρεις πύλες Εκτός της βόρειας ορshyθογώνιας η κεντρική οξυκόρυφη πύλη πλάshyτους 250 μ καταλαμβάνει το μέσον της δυτιshyκής όψης που σήμερα είναι φραγμένη από γειshyτονική ιδιοκτησία Μία δεύτερη οξυκόρυφη θύρα αντιστοιχεί στο δεύτερο από δυτικά σταυshyροθόλιο του νότιου κλίτους και επικοινωνεί με το πάρκο Αλχαδέφ τον laquoμεγάλο κήπο της πλαshyτείαςraquo

Η ένταξη των επτά ταφικών κογχών στο πλάτος του βόρειου τοίχου έγινε μετά την καshyτασκευή της εκκλησίας όπως φαίνεται από τον

τρόπο κατασκευής τους Η επίστεψη τους θα πρέπει να ήταν οξυκόρυφα τόξα σύμφωνα με το ίχνος της δεύτερης από τα δυτικά κόγχης που διατηρείται Το ίδιο εξάλλου συμβαίνει και στην εκκλησία της Παναγίας του Κάστρου

Σημαντική αλλαγή στην τυπολογία αλλά και στην εξωτερική εμφάνιση επέφερε η προσθήκη των νότιων παρεκκλησίων (πίν 339β) Η χρήση τους θα πρέπει να ήταν ταφική παράλληλα με τη λειτουργία τους ως παρεκκλήσια όπως συshyνηθίζεται σε καθεδρικούς ναούς Προστέθηκαν συνολικά έξι παρεκκλήσια Το τρίτο και το τέshyταρτο από ανατολικά και σε άμεση επαφή με τον νότιο τοίχο της εκκλησίας μπορούν να αναχθούν περίπου στο β μισό του Μου αιώνα με βάση το οικόσημο της οικογένειας Corneillan Νοτιότερα προστέθηκε ένα ακόμη σύμφωνα με οικοδομικές παρατηρήσεις το οποίο όπως φαίνεται από τη μικρογραφία του Caoursin προϋπήρχε του 1480 (πίν 336α) Τα υπόλοιπα θα πρέπει να ανήκουν στην περίοδο 1480-1522 Για την ενοποίηση τους με την κυshyρίως εκκλησία διανοίχθηκαν μεγάλα οξυκόρυshyφα τόξα εκτός του νοτιοανατολικού και του νοτιοδυτικού παρεκκλησίου που είναι ημικυshyκλικά

Τα αρχιτεκτονικά μέλη που βρέθηκαν κατά την ανασκαφή και στον περιβάλλοντα χώρο και τα διατηρημένα παρεκκλήσια τεκμηριώνουν ότι ήταν στεγασμένα από σταυροθόλια με διαγώshyνιες νευρώσεις Οι νευρώσεις αυτές κατέληγαν σε φουρούσια Τα τρία φουρούσια που βρέθηshyκαν στο χώρο έχουν σφαιρική απόληξη προς τα κάτω με ίχνη ανάγλυφων οικοσήμων και θα πρέπει να ανήκαν στο μεσαίο και νοτιότερο παshyρεκκλήσιο

Η εμφανής δυτική προέλευση της γοτθικής αρχιτεκτονικής της εκκλησίας αν και απλουshyστευμένη δηλώνει τους χορηγούς της που θα πρέπει να ήταν ιππότες ή φράγκοι αστοί καθώς και τη χρήση της ως ναού των καθολικών Υπάρχουν ωστόσο στοιχεία που παραπέμπουν

και στη βυζαντινή αρχιτεκτονική όπως οι τρεις κόγχες του ιερού Αυτή η τυπολογική συνύπαρshyξη είχε προηγηθεί στα Ιεροσόλυμα και την Κύshyπρο Ανάλογος σε κάτοψη τουλάχιστον είναι ο ναός του αγίου Νικολάου στην Αμμόχωστο του 13ου αιώνα της εποχής του Lousignan92 Είshyναι πολύ πιθανό Κύπριοι τεχνίτες να εργάστηshyκαν στη Ρόδο και το αντίστροφο καθώς εκτός από τις πολιτικές οι οικονομικές και εμποριshyκές σχέσεις των δύο νησιών ήταν έντονες Η ιστορία του Τάγματος των Ιπποτών του αγίου Ιωάννη των Ιεροσολύμων εξάλλου ερμηνεύει το γεγονός αυτό Μετά τους Αγίους Τόπους το Τάγμα παρέμεινε για λίγα χρόνια στην Κύπρο πριν εγκατασταθεί οριστικά στα Δωδεκάνησα ενώ κατά την περίοδο της διαμονής των ιπποshyτών στη Ρόδο διατηρούσαν laquoκομενταρίαraquo στο Κολόσσι Έτσι τα δυτικά πρότυπα που εφαρshyμόσθηκαν στη Ρόδο τον 14ο αιώνα είχαν laquoφιλshyτραριστείraquo από τις επιδράσεις της αρχιτεκτονιshyκής των Αγίων Τόπων και της Κύπρου Η διαshyμόρφωση στη συνέχεια μιας τοπικής αρχιτεshyκτονικής έκφρασης με κύρια υστερογοτθικά και τοπικά χαρακτηριστικά καθιερώνεται τον 15ο αιώνα9 3

Ανάλογη εκκλησία θα πρέπει να ήταν η αρshyχική φάση της εκκλησίας των αγίων Αποστόshyλων στο παλιό Συσσίτιο από την οποία δυστυshyχώς το μόνο που διατηρείται όρθιο είναι μια κολώνα ενταγμένη σε μεταγενέστερο εκκλησάshyκι της περιόδου 1480-152294 Μικρότερη τυποshyλογική συγγένεια παρουσιάζει με τις μονόχώ-ρες βασιλικές στεγασμένες με σταυροθόλια όπως η Παναγία της Φιλερήμου η Παναγία της Νίκης οι Αγιοι Θεόδωροι και η δεύτερη φάση της εκκλησίας των αγίων Αποστόλων95

Στον κοινοβιακό ναό του αγίου Ιωάννη χρηshyσιμοποιήθηκε αρχικά ο τύπος της τρίκλιτης ξυ-λόστεγης βασιλικής για την κυρίως εκκλησία με εγκάρσιο κλίτος και ορθογώνιας κάτοψης ιερό στεγασμένα με γοτθικά σταυροθόλια με

διαγώνιες νευρώσεις (πίν 329) Τα κλίτη του κυρίως ναού διαχωρίζονται από δύο τοξοστοι-χίες με τέσσερις κυλινδρικές κολώνες Το μεshyσαίο κλίτος ήταν υπερυψωμένο και φωτιζόταν από τη βόρεια και τη νότια πλευρά με οξυκόρυshyφους φεγγίτες πάνω από τη στέγη των πλάγιων κλιτών και από κυκλικούς στα μέτωπα της αναshyτολικής και δυτικής πλευράς (πίν 330α) Η δίρριχτη στέγη του κεντρικού κλίτους διαμορshyφωνόταν εσωτερικά με ημικυλινδρική ξύλινη οροφή (πίν 328β) Τα πλάγια κλίτη ήταν στεγαshyσμένα με μονόρριχτη στέγη καλυμμένη με κεshyραμίδια

Το εγκάρσιο κλίτος και το ιερό θα πρέπει να ανήκαν και αυτά στην αρχική φάση όπως δείshyχνει ο τρόπος δόμησης και σύνδεσης τους με τον κυρίως ναό Αποτελούνταν από τρία σταυshyροθόλια που αντιστοιχούσαν στα κλίτη και ένα τέταρτο στο ιερό Εφέροντο από την εξωτεshyρική τοιχοποιία και από σύνθετους πεσσούς με κιονίσκους που αντιστοιχούσαν στα οξυκόρυshyφα τόξα επικοινωνίας και τις διαγώνιες νευρώshyσεις Το μεσαίο σταυροθόλιο ήταν πιο ψηλό από τα άλλα και χαμηλότερο από τη στέγη του μεσαίου κλίτους και του κυκλικού φεγγίτη

Το ιερό και το εγκάρσιο κλίτος φαίνεται ότι φωτίζονταν με μεγάλα οξυκόρυφα παράθυρα αντίστοιχα με τον υπόλοιπο ναό

Κάτω από την κόγχη του ιερού διερχόταν σε χαμηλότερο επίπεδο -λόγω της διαμόρφωσης του εδάφους- στοά επικοινωνίας της νότιας πεshyριοχής της εκκλησίας με τη βόρεια καθώς και με το παλάτι του μεγάλου μαγίστρου μέσω της laquoλόντζιαςraquo (ανοικτής στοάς με σταυροθόλια στο άνω άκρο της οδού Ιπποτών) (πίν 340α) Από την ίδια στοά και κάτω από την κόγχη του ιερού είχε πιθανώς πρόσβαση παρεκκλήσιο ή κρύπτη τμήμα της βάσης του οποίου αποκαλύshyφθηκε κατά τη διάρκεια της πρόσφατης αναshyσκαφής

Κάτω από το εγκάρσιο κλίτος διατηρούνται τα ερείπια τριών ημιυπόγειων χωρών αντί-

στοίχων με τα τρία σταυροθόλια του ορόφου που στεγάζονταν με θόλους και κατά πάσα πιshyθανότητα χρησίμευαν ως αποθήκες ή υπόγειες κρύπτες (πίν 332α 332β)

Κατά τη διάρκεια της ιπποτοκρατίας η εκshyκλησία δέχθηκε πολλές προσθήκες όπως γίνεshyται φανερό από τις πηγές τις γκραβούρες και τα ευρήματα είναι όμως αρκετά δύσκολο να αναπαρασταθούν με ακρίβεια και να γίνει απόshyλυτα σαφής η τελική μορφή του μνημειακού συshyγκροτήματος και ο αριθμός των παρεκκλησίων

Ο P Lojacono το 1935 προσπάθησε -μετά από ενδεικτικές αρχαιολογικές τομές και μελέshyτη των πηγών- να αναπαραστήσει το συγκρότηshyμα γραφικά (πίν 340β) Υπέθεσε τότε ότι προshyστέθηκαν οκτώ χώροι στο επίπεδο της εκκληshyσίας και γύρω από το εγκάρσιο κλίτος και το ιερό96 Σύμφωνα με τις πρόσφατες αποκαλύψεις από την ανασκαφή και τις έρευνες των πηγών μπορούμε να κάνουμε μια καινούρια υπόθεση για τις προσθήκες και την πιθανή χρήση τους Έτσι το πλάτος της κάτοψης της τετράπλευρης κόγχης του ιερού δεν πρέπει να ήταν μεγαλύτεshyρο από το μεσαίο κλίτος ενώ το νότιο παρεκshyκλήσιο του Villeneuve σύμφωνα με τον Ρ Lojacono στο ύψος του εγκάρσιου κλίτους ήταν μεγαλύτερων διαστάσεων και φαίνεται ότι μετέτρεψε τον τρόπο επικοινωνίας και κάλυψε το νότιο δρομάκι πλάι από την εκκλησία που ήταν στρωμένο με πωρόπετρες (πίν 329) Θα πρέπει επίσης να υποθέσουμε σύμφωνα με τα στοιχεία που βρήκε ο P Lojacono ότι δεν πρέshyπει να υπήρχε κτίσμα στη θέση του βορειότερουraquo προσκτίσματος του laquoθησαυροφυλακείουraquo (tesoro della chiesa) αλλά να ήταν άκτιστο ενώ στη θέση του αμέσως νοτιότερου παρεκκλησίου (capella della Sagrestia) ήταν η κατοικία του πριόρη ή laquocanonicaraquo στα μέσα του 15ου αιώνα όπως έχει προαναφερθεί Μπορούμε λοιπόν να δεχθούμε τις υποθέσεις του Lojacono για τη χρήση μερικών παρεκκλησίων όπως για παράshyδειγμα του Villeneuve της Sagrestia του

DAubusson και του DAmboise και να χωρο-θετήσουμε την laquocanonicaraquo στη θέση της capella della Segrestia Οι θέσεις των άλλων παρεκκληshyσίων -που γνωρίζουμε ότι προστέθηκαν στον Άγιο Ιωάννη- της Παναγίας που έκτισε ο Allemagna και του καστελλάνου της Αμπόστας δεν είναι εύκολο να ταυτιστούν πιθανώς όμως ένα από αυτά να είναι εκείνο τμήμα του οποίου βρέθηκε κάτω από το ιερό κάτι που δηλώνει ότι ίσως υπήρξε επέμβαση σε αυτό

Σχετικά με το καμπαναριό δεν μπορούμε να έχουμε σαφή μορφή καθότι οι μικρογραφίες του Caoursin του 1483 είναι πολύ σχηματικές ενώ στις γκραβούρες του 19ου αιώνα λείπει το άνω τμήμα που πιθανώς είχε καταρρεύσει κατά την πολιορκία του 1522 Μια ιδέα των δύο χαμηλότερων ορόφων μάς δίνει ο Rottiers97

(πίν 330α) Αποτελούνταν από έναν τετράγωνο πύργο με βάση και οριζόντια γείσα Ο όροφος ήταν ενισχυμένος στις γωνίες με ορθογωνικές παραστάδες και εκτός από τα οικόσμημα των μμ DAubusson και DAmboise είχε παράθυshyρα οξυκόρυφα και έναν ορθογώνιο φεγγίτη στη βόρεια όψη Η πρόσβαση γινόταν από μία βόshyρεια οξυκόρυφη είσοδο στο ύψος του ισογείου και μία ορθογώνια ανατολική στο ύψος του ορόφου όπου ανέβαινε κανείς με σκάλα από τη νότια όψη της εκκλησίας ίσως της περιόδου της τουρκοκρατίας98

Ο τύπος της τρίκλιτης ξυλόστεγης βασιλιshyκής με εγκάρσιο κλίτος και τετράπλευρη κόγχη στεγασμένα από σταυροθόλια με νευρώσεις του καθολικού του Αγίου Ιωάννη δείχνει μια σαφή επιρροή των αντιλήψεων του Τάγματος των κινστερκιανών μοναχών ειδικά αλλά και γενικότερα στη ροδίτικη ιπποτική εκκλησιαστιshyκή αρχιτεκτονική (πίν 329) Οι ιππότες φορείς αναμφισβήτητα αυτής της επιρροής έφεραν

προφανώς δυτικούς μαστόρους στη Ρόδο για την υλοποίηση αυτής της αρχιτεκτονικής

Στη Δύση η τυπολογία αυτή εφαρμοζόταν κυρίως στη Μεγάλη Βρετανία και λιγότερο στην κεντρική και τη νότια Ευρώπη9 9 Δείγματα αυτής της αρχιτεκτονικής εμφανίζονται στην κεντρική Ελλάδα ήδη από τον 13ο αιώνα όπως στην Αγία Σοφία Ανδραβίδας στο φράγκικο πριγκιπάτο της Αχαΐας και στην Αγία Παραshyσκευή της βενετοκρατούμενης Χαλκίδας Ανάshyλογα παραδείγματα με θολοσκεπείς βασιλικές παρουσιάζονται στη μονή Ζάρακα κοντά στην αρχαία Στυμφαλία και στον Άγιο Λέο έξω από τη Μεθώνη100 Στην Κρήτη και συγκεκριμένα στο Ηράκλειο κατά τον 13ο αιώνα την εποχή της ενετοκρατίας έχουμε τις μεγάλες ξυλόστε-γες βασιλικές του αγίου Φραγκίσκου του Σω-τήρος και του αγίου Πέτρου του μάρτυρος που ανήκε στο Τάγμα των Δομινικανών101 Παρόshyμοιο παράδειγμα στο Ρέθυμνο του 14ου αιώνα είναι και το καθολικό των φραγκισκανών μοshyναχών με ξυλόστεγη βασιλική τετράπλευρο ιερό και εγκάρσιο κλίτος κάτοψης σε σχήμα Τ Το εγκάρσιο κλίτος που σήμερα είναι γκρεμιshyσμένο ήταν πιθανώς στεγασμένο με γοτθικά σταυροθόλια όπως ίσως και το ιερό που αποshyτελεί ιδιόκτητο κατάστημα Η προσθήκη γωνιαshyκών παρεκκλησίων εκατέρωθεν του ιερού ανάshyγεται για το μεν βόρειο που είναι γοτθικό στον 14ο αιώνα και για το νότιο που καλύπτεται με αναγεννησιακό τρούλο στον 16ο αιώνα 1 0 2

Στην κοντινή για τα Δωδεκάνησα Κύπρο το πιο ενδιαφέρον παράδειγμα είναι το καθολικό του μοναστηριού της Πελλαπαϊδος του 13ου αιώνα αποτελούμενο από τρία κλίτη και τεshyτράπλευρο ιερό στεγασμένα με σταυροθόλια103 και ένα ανάλογο παράδειγμα στο Der Simam στη Συρία104

Ειδικότερα η ξύλινη στέγη του μεσαίου κλίshyτους που έχει τη μορφή ανεστραμμένης καρίshyνας πλοίου (πίν 328β) παρουσιάζει κοινά στοιχεία με αντίστοιχες στον καθεδρικό ναό της Aquileja και τον San Zeno της Βερόνα105 αλλά και γενικότερα της κεντρικής Ευρώπης όπως στις εκκλησίες Notre-Dame-du-Grann στο Speacutezet και της Sainte Brigitte στο Montreff στην περιοχή Finisteacutere της Γαλλίας106

Ο σημερινός τύπος της Παναγίας του Κάshyστρου δεν είναι όπως αναφέρθηκε καθαρά βυshyζαντινός ή γοτθικός αλλά συνδυασμός και των δύο (πίν 341 α) Έχει διατηρήσει αρκετά τυποshyλογικά χαρακτηριστικά της τρίκλιτης σταυροshyειδούς εγγεγραμμένης εκκλησίας τουλάχιστον σε κάτοψη και τον εγκάρσιο θόλο (πίν 325β) χωρίς όμως τον ημικυλινδρικό θόλο του μεσαίshyου κλίτους τον τρούλο και την τεταρτοσφαιρι-κή κάλυψη της κεντρικής κόγχης του ιερού Στη θέση του κατασκευάσθηκαν τρία γοτθικά σταυshyροθόλια υπερυψωμένα (ως προς τον εγκάρσιο θόλο) που αντιστοιχούν στη δυτική κεραία του σταυρού στη θέση του παλαιότερου τρούλου και στην ανατολική κεραία μαζί με την κόγχη του ιερού (πίν 341 β) Έτσι η ημικυκλική εσωτεshyρικά και τρίπλευρη εξωτερικά κάτοψη της κόγshyχης του ιερού (πίν 341 α) μετατράπηκε ψηλότεshyρα σε γοτθική πεντάπλευρη χρησιμοποιώντας τις τρεις πλευρές της και τις δυο της ανατολιshyκής κεραίας του σταυρού σχηματίζοντας έναν θόλο με ακτινωτές νευρώσεις και θολίσκους (πίν 342) Οι νευρώσεις έχουν διατομή απλή ορθογώνια με απότμηση στις γωνίες Οι τοίχοι των σταυροθολίων είναι λεπτότεροι και δημιshyουργούν αντηρίδες στο άνω τμήμα της λιθοδο-μής που εντάσσονται στο πάχος της βυζαντιshyνής Είναι προφανές ότι η μετατροπή της βυζαshy

ντινής μητρόπολης αποσκοπούσε εκτός από την επισκευή της στο να προβάλλει το γοτθικό ύψος στην αρχιτεκτονική του νέου καθεδρικού ναού

Παρότι διασώζονται ελάχιστα στοιχεία του τρούλου όπως τα μαρμάρινα φουρούσια πάνω από τους τέσσερις γωνιακούς πεσσούς που έφεραν τα τέσσερα τόξα και τα γωνιακά σφαιshyρικά τρίγωνα εντούτοις ο Ορλάνδος αποτόλshyμησε τη γραφική του αποκατάσταση107 (πίν 325α)

Οι χαμηλότεροι δόμοι των λιθοδομών της εκκλησίας διαφέρουν ως προς το μέγεθος από τους ψηλότερους της βυζαντινής εκκλησίας και οι βάσεις δύο παραστάδων στην εξωτερική παshyρειά της βόρειας κεραίας του σταυρού και των παλαιότερων ημικυκλικών εσωτερικά και τρί-πλευρων εξωτερικά κογχών στο ιερό1 0 8 οδηγούν στην υπόθεση ύπαρξης προγενέστερου ναού (πίν 325β 341α 341 β) Οι βάσεις των παραshyστάδων μπορούν να οδηγήσουν στη γραφική αναπαράσταση της όψης της βόρειας κεραίας με τοξωτό πλαίσιο και τριγωνική στέγαση ανάshyλογη με άλλα μεσοβυζαντινά μνημεία της Ελλάshyδας 1 0 9 Αντίστοιχη λογικά θα πρέπει να ήταν και η νότια κεραία αν και δεν διατηρούνται κάποια στοιχεία Πιθανώς να καταργήθηκαν στην επόshyμενη φάση Οι μέχρι σήμερα ωστόσο ανασκαφιshyκές διερευνήσεις δεν τεκμηριώνουν την ύπαρξη παλαιότερης παλαιοχριστιανικής βασιλικής110 ενώ τα στοιχεία που βρέθηκαν κατά τις εργαshyσίες διέλευσης των υπογείων δικτύων δείχνουν την πιθανή ύπαρξη δυτικού προνάου ή νάρθηshyκα111 (πίν 341α) Παράλληλα τα ευρήματα της εκκλησίας και της υπόγειας κρύπτης του 11ου αιώνα112 συνηγορούν στην ίδια υπόθεση και τη διάκριση των δύο φάσεων στη βυζαντινή μη-

τρόπολη πριν τη μετασκευή της από τους ιπshyπότες στο α μισό του 14ου αιώνα Για την αρshyχική κάτοψη δεν είναι γνωστά περισσότερα στοιχεία από την κάτοψη της σε πολύ χαμηλό επίπεδο και πιθανώς να είναι ανάλογης τυποshyλογίας με τη δεύτερη Είναι εύλογη ως εκ τούshyτου η υπόθεση ότι η πρώτη μπορεί να ανήκει στον 11ο αιώνα και η δεύτερη μεταξύ του 11ου και των αρχών του 14ου αιώνα

Στη Ρόδο υπάρχουν δύο ακόμη βυζαντινά μνημεία του ίδιου τύπου ο Αγιος Ιωάννης στο κάστρο της Λίνδου ίσως του 13ου αιώνα1 1 3 και το Ντεμιρλί τζαμί στη μεσαιωνική πόλη της Ρόshyδου του 14ου αιώνα1 1 4 Και οι δύο αυτές εκκληshyσίες είναι πιθανώς μεταγενέστερες της Παναshyγίας του Κάστρου και προφανώς επηρεάσθηshyκαν από αυτή Κοινά στοιχείο και των τριών είshyναι η πεσσοστοιχία το μεσαίου κλίτους αντί του τύπου του τετρακιόνιου σταυροειδούς εγshyγεγραμμένου ναού ο οποίος χρησιμοποιήθηκε ευρύτατα σε όλο το Βυζάντιο και μοναδικό παshyράδειγμα του του 10ου αιώνα βρίσκεται σε ερείπια ανασκαφής του λόφου της Φιλερήμου της Ρόδου1 1 5 Η αύξηση του μήκους της μητρόshyπολης της Ρόδου επιτεύχθηκε για προφανείς λειτουργικούς λόγους με ένα επιπλέον ζεύγος πεσσών στη δυτική κεραία Το ίδιο μιμήθηκαν και οι δύο άλλες μεταγενέστερες εκκλησίες

Η σύγκριση του τελικού όπως διαμορφώθηshyκε τύπου με τη γοτθική προσθήκη της Παναshyγίας του Κάστρου με άλλα μνημεία είναι αδύshyνατη Το υπερυψωμένο κεντρικό κλίτος με τα γοτθικά σταυροθόλια έχει οπωσδήποτε δυτικές επιδράσεις και συγγενεύει με αρκετά μνημεία της Συρίας της Κύπρου και της Κρήτης116 Η απλούστευση χαρακτηρίζει και αυτή την επέμshyβαση που δικαιολογείται ως επαρχιακή πόλη αλλά και γενικά το κινστερκιανό πνεύμα των ιπποτικών μνημείων της Ρόδου

Η Παναγία του Κάστρου αποτελεί το πα-

λαιότερο παράδειγμα άμεσης αλληλεπίδρασης των βυζαντινών και γοτθικών μορφολογικών στοιχείων στη Ρόδο Μοναδικό από άποψη διαshyκοσμητικού πλούτου μορφολογικό στοιχείο βυshyζαντινής παράδοσης που διατηρείται είναι το τρίλοβο παράθυρο της κεντρικής κόγχης του ιεshyρού της βυζαντινής μητρόπολης (πίν 343) Τα τρία ισοϋψή ημικυκλικά ανοίγματα πλαισιώνοshyνται από ημικυκλική αψίδα με δύο εσοχές Οι αμφικιονίσκοι που τα χωρίζουν φέρουν κο-λουροπυραμιδοειδή επιθήματα117

Η ημικυκλική πόρτα στη βόρεια είσοδο πιshyθανώς προέρχεται από μετασκευή της παλαιόshyτερης κατά τη μετατροπή της βυζαντινής μηshyτρόπολης σε καθεδρικό ναό της λατινικής αρshyχιεπισκοπής της Ρόδου στις αρχές του 14ου αιshyώνα (πίν 344) Το τόξο της έχει διπλή εσοχή η εσωτερική της οποίας είναι κυκλικής διατομής Εξωτερικά πλαισιώνεται με απλή ανάγλυφη laquoπριονωτήraquo διακόσμηση ασυνήθιστη στη Ρόδο

Τα δίλοβα ημικυκλικά παράθυρα στο βόρειο και το νότιο τύμπανο ίσως να είναι και αυτά μετασκευή παλαιότερων βυζαντινών Οι εσοχές των ημικυκλικών κογχών μέσα στις οποίες εντάσσονται τα δίλοβα παράθυρα προδίδουν τη βυζαντινή τους προέλευση Η διακόσμηση όμως με laquoπριονωτήraquo ταινία λαξευμένη στην εξωτερική παρειά της ημικυκλικής κόγχης του βόρειου τυμπάνου είναι όμοια με την αντίστοιshyχη της προηγούμενης θύρας και των κυκλικών φεγγιτών που διανοίχθηκαν προφανώς στις πλάγιες πλευρές της κεντρικής κόγχης του ιεshyρού κατά την ιπποτική επέμβαση όπως δείχνει ο τρόπος δόμησης τους (πίν 345α) Η διακόshyσμηση αυτή συναντάται πιο συχνά σε γοτθικά μνημεία της δυτικής Ευρώπης και ιδιαίτερα της Αγγλίας όπως στον καθεδρικό ναό του Κα-ντέρμπορι118 είτε σε περιφερειακά κέντρα της δυτικής αρχιτεκτονικής όπως σε τόξα και θυ-ρώματα των Αγίων Τόπων και της Κύπρου1 1 9

Η laquoπριονωτήraquo διακόσμηση συναντάται σπαshyνίως στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική της Ελλάδας όπως κατά την περίοδο της φραγκοshyκρατίας με προφανείς δυτικές επιρροές120 Το δίλοβο παράθυρο της δυτικής όψης βρίσκεται στο άνω τμήμα του δυτικού τυμπάνου του αντίshyστοιχου σταυροθολίου του κεντρικού κλίτους ψηλότερα από το τύμπανο της προηγούμενης βυζαντινής κεραίας και χρονολογείται επομέshyνως στην ίδια ιπποτική επισκευή των αρχών του 14ου αιώνα (πίν 345β) Οι διατομές εξάλshyλου των λαμπάδων των ημικυκλικών παραθύshyρων φέρουν γωνιακή απότμηση ενώ η εσωτερι-κή τους πλευρά καλύπτεται από ενιαίο χαμηshyλωμένο τόξο στοιχεία που συνηγορούν στη δυshyτική τους προέλευση

Τα μορφολογικά στοιχεία γοτθικής αρχιτεshyκτονικής είναι περισσότεραmiddot και αυτά όμως παshyραμένουν φτωχά ως προς τον γλυπτικό διάκοshyσμο Η δυτική όψη της Παναγίας του Κάστρου πλήρως μετασκευασμένη κατά την ιπποτοκρα-τία έχει επίπεδη μορφή αντεστραμμένου Τ (πίν 346) Η ιπποτική κεντρική είσοδος με χαμηλωshyμένο τόξο είναι συνηθισμένη στη Ρόδο (πίν 347α 347β) Είχε σύνθετη διατομή και για άγνωστους λόγους αντικαταστάθηκε με μία απλούστερη laquoβυζαντινίζουσαraquo κατά τη διάρshyκεια των ιταλικών επεμβάσεων το 1940121 Η ορshyθογώνια υπέρθυρη κόγχη με εξέχον πλαίσιο σύνθετης διατομής εντυπωσιάζει με το μέγεθος της και δίνει ένα ιδιαίτερο στυλ στην εξωτερική εμφάνιση της εκκλησίας Ανάλογη κόγχη έφερε

και η κεντρική είσοδος του παλατιού του μεγάshyλου μαγίστρου που περιελάμβανε τα οικόσημα του μεγάλου μαγίστρου Heacutelion de Villeneuve

και του πάπα Ιωάννη XXII στις αρχές του 14ου αιώνα Τα ίδια οικόσημα έφερε και η Παναγία του Κάστρου122 κάτι που δείχνει ότι και η διαshyμόρφωση της όψης της θα πρέπει να είναι της ίδιας εποχής123 Παρόμοιες διαμορφώσεις παshyρουσιάζουν και όψεις κτιρίων στην Ισπανία όπως πχ στο Caceres Δεν διατηρούνται τμήshyματα της ζωγραφικής σύνθεσης της τοιχογραshyφίας που πλαισίωνε παρά μόνο λίγα ίχνη αλλά είναι βέβαιη η εντύπωση που θα προκαλούσε με τα χρώματα και το μέγεθος της

Τα οξυκόρυφα παράθυρα των τυμπάνων στη νότια και τη βόρεια όψη στο ιερό και των σταυροθολίων είχαν σύνθετη διατομή και ήταν δίλοβα με υαλοστάσια του 15ου αιώνα 1 2 4 Τα οξυκόρυφα παράθυρα αντικατέστησαν παλαιόshyτερα όπως φάνηκε κατά τις εργασίες του 1940 όταν αποκαλύφθηκε τμήμα προγενέστερου δί-λοβου παραθύρου με ημικυκλικά τόξα στο νόshyτιο τύμπανο του δυτικού σταυροθολίου ανάλοshyγου με άλλα δίλοβα παράθυρα της αρχικής ιπshyποτικής επέμβασης των αρχών του 14ου αιώshyνα 1 2 5 (πίν 348α)

Στη χαμένη πια εκκλησία του αγίου Ιωάννη η αετωματική απόληξη της δυτικής όψης υπαshyγορευόταν από την ξύλινη στέγη και περιείχε την κεντρική είσοδο έναν κυκλικό φεγγίτη στο άνω τμήμα και δύο παράθυρα εκατέρωθεν Η

κεντρική είσοδος ήταν οξυκόρυφη με σύνθετη διατομή και πλαισιωνόταν από γείσο ειδικής διατομής με κλίση προς τα κάτω φυτικές διαshyκοσμήσεις τριγωνική απόληξη και γλυπτό αν-θέμιο στην κορυφή Το γείσο χωρίς τις φυτικές διακοσμήσεις διέτρεχε όλη την εκκλησία στη βάση των παραθύρων ξεκινώντας από τη γένεshyση του τόξου του θυρώματος Το θύρωμα αποshyτελούσε απλουστευμένη μορφή αντίστοιχων θυ-ρωμάτων των ναών της Δύσης126 αλλά και της Κύπρου 1 2 7 Ο κυκλικός φεγγίτης της ίδιας όψης αλλά και ο αντίστοιχος της ανατολικής διέθεshyταν σύνθετη γοτθική διακόσμηση σε μορφή Χ και τριφυλλόσχημα ανοίγματα ενδιάμεσα όπως δείχνουν οι γκραβούρες του Rottiers128

(πίν 330α) Τα τόξα των παραθύρων μετά από έρευνα και μελέτη φαίνεται ότι ήταν ελαφρά οξυκόρυφα και όχι ημικυκλικά όπως παρουshyσιάσθηκαν από τον Rottiers και επικράτησε να θεωρούνται στη συνέχεια129 Το προστατευτικό γείσο των παραθύρων είχε σύνθετη διατομή με καμπύλο εξωρράχιο έφθανε μέχρι τη γένεση των τόξων και περιέτρεχε όλη την εκκλησία Αντίστοιχη επίστεψη παρουσιάζεται σε πολλά παραδείγματα θυρωμάτων και παραθύρων της Ρόδου1 3 0 όπως και στην Κρήτη131 την Κύπρο 1 3 2

και τους Αγίους Τόπους 1 3 3 εκτός φυσικά από τη Λύση

Τα παράθυρα περιείχαν υαλοστάσια -δύο από τα οποία παρουσίασε ο Rottiers (XXXVII)- με απλή διακόσμηση και τα οικόσηshyμα των μμ Fluvian (1421-1437) στο ένα και Orsini (1467-1476) στο άλλο τα οποία τους συνδέουν με πιθανές επεμβάσεις στην εκκληshyσία1 3 4 Δείχνουν επίσης ότι διασώθηκαν από τις δύο πολιορκίες των Τούρκων (του 1480 και του 1522) αφού διατηρήθηκαν μέχρι τον 19ο αιώshyνα

Η βόρεια είσοδος θα πρέπει να ήταν επίσης οξυκόρυφη και να διέθετε τριγωνική επίστεψη από γείσο όπως διακρίνεται σε γκραβούρα του Flandin135 (πίν 340α 348β) ενώ η νότια θα πρέshyπει να είχε ορθογώνια μορφή με πρέκι σύνθετης ιπποτικής διατομής από οριζόντιο τόξο (πίν 349α) Η πόρτα φαίνεται ότι αποτελεί μεταγεshyνέστερη ιπποτική επέμβαση από τον τρόπο καshyτασκευής έχοντας μειώσει για τον λόγο αυτό το ύψος του αρχικού παραθύρου1 3 6 Η αντίστοιχη οξυκόρυφη θύρα που παρουσίασε ο Rottiers δεν μοιάζει αληθοφανής137

Μια σύγχρονη μορφολογική απόδοση του Αγίου Ιωάννη αποτελεί η σημερινή εκκλησία του Ευαγγελισμού στο Μανδράκι της Ρόδου που κτίστηκε το 1924-1925 από τους Ιταλούς με αρχιτέκτονα τον Florestano di Fausto βασισμέshyνη στα σχέδια του Rottiers138 (πίν 349β)

Ο εσωτερικός χώρος όπως τον παρουσιάζει η γκραβούρα που δημοσίευσε ο Rottiers φαίνεshyται ιδιαίτερα ελκυστικός με τις δύο τοξοστοι-χίες τους κυλινδρικούς κίονες και τα κιονόshyκρανα αρχιτεκτονικά μέλη της αρχαιότητας σε δεύτερη χρήση τα οξυκόρυφα τόξα και τους ενshyδιάμεσους κυκλικούς φεγγίτες (πίν 328β) Ήταν πλαισιωμένος από την ξύλινη ημικυλιν-δρική οροφή διακοσμημένη με φατνώματα και άστρα και φωτισμένος από τα μεγάλα οξυκόρυshyφα παράθυρα και τους φεγγίτες139 Το δάπεδο από πωρόπετρες και μαρμαρόπετρες διέκοπταν επιτάφιες πλάκες προσωπικοτήτων της ιπποτο-κρατίας μάρτυρες της ιστορίας του μνημείου και του τόπου

Ξεχωριστά μορφολογικά στοιχεία διέθεταν το εγκάρσιο κλίτος και η τετράπλευρη κόγχη του ιερού Τα ανατολικά παράθυρα ήταν δίλοshyβα πλαισιωμένα από οξυκόρυφα τόξα ανάλοshyγα με της Παναγίας του Κάστρου Η απεικόνιshyση του Rottiers διέσωσε την ιδιαίτερη διακόshyσμηση του κεντρικού παραθύρου της κόγχης του ιερού Από την άλλη διακόσμηση του καθοshyλικού ο Rottiers παρουσίασε ένα ξυλόγλυπτο έπιπλο του ιερού140 το πλαίσιο κόγχης οικοσή-μου του παρεκκλησίου ενός εκ των μμ DAubusson ή DAmboise141 και την επιδαπέδια ταφική σύνθεση του μμ Del Carretto142 (πίν 330β)

Αντίστοιχη με τις κύριες όψεις των δύο άλshyλων εκκλησιών φαίνεται να ήταν και εκείνη της Παναγίας του Μπούργκου (πίν 350α) η οποία σήμερα δεν είναι ορατή από τις μεταγενέστερες

προσθήκες κατοικιών όπως και η ανατολική όψη Ελάχιστα είναι τα στοιχεία που διατηρούshyνται και από τις δύο άλλες όψεις Τα υπάρχοshyντα στοιχεία όμως έδωσαν τη δυνατότητα της γραφικής τους αποκατάστασης Η απόληξη προς τα άνω των όψεων της εκκλησίας ακολουshyθούσε την οξυκόρυφη όψη των τυμπάνων των σταυροθολίων Υπάρχει μεγάλη πιθανότητα να διατηρείται η εξωτερική όψη της κύριας εισόshyδου πλάτους 250 μ και ύψους 365 μ της οποίας είναι ορατή μόνο η εσωτερική μορφή (πίν 350β) Είναι ελαφρά οξυκόρυφη με περίshyτεχνη σύνθετη διατομή και πλασιωνόταν εξωshyτερικά πιθανότατα από τριγωνικό οξυκόρυφο γείσο σύνθετης διατομής πάνω από τη γένεση του τόξου που διέτρεχε όλη την όψη εκατέρωshyθεν (πίν 35 1α) Είναι ανάλογο με το θύρωμα του Αγίου Ιωάννη (πίν 330α) όπως και ο κυshyκλικός φεγγίτης του δυτικού τυμπάνου του σταυροθολίου του κεντρικού κλίτους του οποίου δεν διατηρήθηκε η διακόσμηση Αντίshyστοιχοι ρομβοειδείς φεγγίτες υπήρχαν στα τύshyμπανα των σταυροθολίων των πλάγιων κλιτών στην ίδια όψη ενώ χαμηλότερα υπήρχε ελαφρά οξυκόρυφη κόγχη με σύνθετη διατομή η οποία προοριζόταν πιθανώς για κάποιες τοιχογραshyφίες143 (πίν 351β) Δεν διατηρήθηκε κάποιο ίχνος αντηρίδας πάνω στη δυτική όψη με τονιshyσμό των οριζόντιων και όχι των κάθετων στοιshyχείων Ως εκ τούτου η αρχιτεκτονική της διαshyφέρει από την υπόλοιπη εκκλησία που χαραshyκτηρίζεται από τις ψηλές αντηρίδες και τα ψηλά οξυκόρυφα παράθυρα (πίν 351γ) Έγινε δυνατή η γραφική αποκατάσταση της βόρειας

και νότιας όψης της αρχικής τουλάχιστον εκshyκλησίας παρά τον μικρό αριθμό των διατηρηshyμένων μορφολογικών της στοιχείων Βρέθηκε έτσι η μορφή των οξυκόρυφων παραθύρων σύνθετης διατομής από τα οποία δεν διατηρείshyται κανένα ολόκληρο (πίν 352α) ενώ η νότια οξυκόρυφη είσοδος διατηρεί την αρχική της μορφή Έγινε επίσης εφικτή η γραφική αποκαshyτάσταση της βόρειας μεταγενέστερης ορθογώshyνιας πύλης με σύνθετη διατομή καθώς επίσης και οι όψεις του νοτιοδυτικού και νοτιοανατοshyλικού παρεκκλησίου144 Έχουν χαθεί τα υαλοshyστάσια (vitraux) και η πιθανή γλυπτική διακόshyσμηση των τυμπάνων των τόξων των παραθύshyρων εκτός από δύο παραδείγματα του νοτιοαshyνατολικού παρεκκλησίου που έχουν απλή τρι-φυλλόσχημη μορφή

Η ανατολική όψη διατηρεί αντίθετα περισshyσότερα αυθεντικά μορφολογικά στοιχεία των οξυκόρυφων παραθύρων της με σύνθετη διατοshyμή και μεγάλο ύψος τουλάχιστον στην εσωτεshyρική πλευρά τους (πίν 352β) Μόνο τα τρία παshyράθυρα της κεντρικής κόγχης είχαν υποστεί ποικίλες αλλοιώσεις κατά την ιταλική αποκαshyτάσταση μετατρέποντας τη μορφή τους από οξυκόρυφη σε ημικυκλική ενώ επεμβάσεις της περιόδου της τουρκοκρατίας είχαν αλλοιώσει την εξωτερική τους μορφή Οι εργασίες όμως καθαίρεσης των πρόσθετων κατοικιών και επιshyσκευής των υπολειμμάτων της εκκλησίας κατά την ιταλική περίοδο οδήγησαν στην αποκατάshyσταση της ανατολικής πτέρυγας του ιερού εσωshyτερικά συμβάλλοντας στην αναγνώριση του μνημείου Οι εργασίες αυτές οδήγησαν και στην

αποκατάσταση των λίγων κογχών που είχαν τα παραπάνω παρεκκλήσια145 Πρόσφατα ολοκληshyρώθηκε και η αποκατάσταση όλων των παραθύshyρων σε αυτά146

Οι φυτικές ανάγλυφες διακοσμήσεις στα επίκρανα των τόξων και των νευρώσεων των σταυροθολίων που διατηρούνται στην εσωτεshyρική πλευρά πάνω στην ανατολική (πίν 353α) και δυτική όψη (πίν 353β) της εκκλησίας αν και απλουστευμένες μορφές δυτικών επιρροών προκαλούν ιδιαίτερη προσοχή Κιονόκρανα με ανάλογη διακόσμηση συναντώνται στην κεντριshyκή Γαλλία όπως στον καθεδρικό ναό της Reims147 αλλά και στην Κύπρο όπως στην Αγία Σοφία Λευκωσίας και στο μοναστήρι της Πελ-λαπαίδος1 4 8 Αξιόλογα μορφολογικά στοιχεία είναι επίσης τα κιονόκρανα των κυλινδρικών κιόνων σύνθετης κοιλόκυρτης διατομής149 (πίν 333β 353γ 354α) οι διακοσμήσεις με τον ροδίshyτικο laquoπλοχμόraquo και φυτά των φουρουσιών των νευρώσεων των σταυροθολίων που αποτελούν τμήματα κυλίνδρου του νοτιοανατολικού παshyρεκκλησίου αλλά και αυτών που βρέθηκαν στο χώρο της εκκλησίας καθώς και οι διακοσμημέshyνοι ρόδακες των κλειδιών των ακτινωτών νευshyρώσεων των θόλων των κογχών του ιερού150

Η αίσθηση πάντως μιας εσωτερικής ανάταshyσης και ελαφρότητας δημιουργείται ακόμη από τη γοτθική αρχιτεκτονική του μνημείου (πίν 353γ 354α) παρά το μικρό τμήμα του που διαshyτηρείται σήμερα ενώ είναι βέβαιο ότι αποτέλεσε πρότυπο για την εξέλιξη της εκκλησιαστικής αρshyχιτεκτονικής στα Δωδεκάνησα τον 18ο αιώνα

Η δυτική προέλευση των Ιπποτών του Αγί-

ου Ιωάννη και οι ανατολίτικες επιρροές που δέshyχθηκαν στο πέρασμα τους από τους Αγίους Τόshyπους και την Κύπρο σε συνδυασμό με τη βυζαshyντινή τοπική παράδοση συνθέτουν τους βασιshyκούς παράγοντες που επέδρασαν στη δημιουρshyγία και την ανάπτυξη της ροδίτικης αρχιτεκτοshyνικής την περίοδο 1310-1522 Η συμβίωση Λαshyτίνων και Ελλήνων για μεγάλο χρονικό διάστηshyμα οδήγησε στην αφομοίωση και αλληλεπίδραshyση στις μορφές της εκκλησιαστικής αρχιτεκτοshyνικής

Η δημιουργία ενός ιδιόρρυθμου υστερογοτ-θικού -και στη συνέχεια αναγεννησιακού- τοshyπικού στυλ στα μορφολογικά στοιχεία των εκshyκλησιών της Ρόδου όπως θυρώματα παράθυshyρα και κόγχες το οποίο συνδυάζει στοιχεία από τη βυζαντινή και τη γοτθική αρχιτεκτονική καθιερώνεται σταδιακά τον 15ο αιώνα 1 5 1

Η επιβ ίωη αρχιτεκτονικών μορφών κατά τους δύο επόμενους αιώνες (1522-1750) στη

Λίνδο και τα Τριάντα στην Πάτμο στη Λέρο και σε άλλα νησιά της Δωδεκανήσου αλλά και στις Κυκλάδες152 θα οδηγήσει στη διατήρηση των τεχνικών αυτών Με αυτόν τον τρόπο μποshyρεί να εξηγηθεί η αναβίωση όχι μόνο μορφολοshyγικών στοιχείων αλλά και αρχιτεκτονικών τύshyπων εκκλησιών με την δημιουργία laquoδωδεκανηshyσιακούraquo τύπου τρίκλιτων και μονόκλιτων βασιshyλικών στεγασμένων από γοτθικά σταυροθόλια με νευρώσεις σε όλα τα Δωδεκάνησα (πίν 354β) και τη Μικρά Ασία από το 1750 έως τον 20ό αιώνα που επιβεβαιώνει τη σημασία της εκκλησιαστικής ιπποτικής αρχιτεκτονικής της Ρόδου153 Τα μορφολογικά διακοσμητικά στοιshyχεία της ιπποτικής Ρόδου δεν παρέλειψαν να μιμηθούν και οι Ιταλοί με ενδιαφέροντα παραshyδείγματα εκλεκτικής αρχιτεκτονικής στη Ρόδο κυρίως και τα Δωδεκάνησα κατά την εποχή της ιταλοκρατίας (1912-1943)154

Large Hospitaller churches on Rhodes Our Lady of the Castle St John of the Collachio Our Lady of the Burgh

Giorgos Dellas

The foundation stone of the conventual church of St John of the Hospital was laid on the saints feast day the 24th of June 1310 The document signed by pope John XXII on 1 March 1322 confirms that Ihe Byzantine cathedral of Our Lady of the Castle in Rhodes is the same church as the then in use cathedral of the Latins The construction of Our Lady of the Burgh on the other hand is placed between 1310 and 1346 Their location in the medieval town reflects their respective roles the coventual church of St John in the heart of the Orders laquoconventraquo -the western fortified enclave of the Collachio- opposite the palace of the Grand Master the cathedral of Our Lady of the Castle at the eastern part of the Collachio and Our Lady of the Burgh at the marketplace of the lay part of the town

The conversion of the Byzantine cathedral of Our Lady of the Castle -a three-aisled cross-inscribed domed building- into a basilical structure with a cross-vaulted central aisle is placed between 1319 and 1334 During the Ottoman period (1522-1912) and for most of the Italian occupation (until World War II) the building operated as a mosque and was known as Kantouri Djami In the war years the Italian administration endeavoured to restore the church which in recent years has been a venue for cultural events

In the Ottoman period St John of the Collachio served as the laquoMain Mosqueraquo but in 1856 a neglected powder magazine underneath its belfry was struck by lightning and exploded destroying the church Afterwards the gutted site was banked up and a large neoclassical school was raised there in 1876 In 1989 archaeological excavation brought to light the remains of the devastated church

In its two centuries as a place of worship Our Lady of the Burgh received several additions and underwent modifications An engraving of 1828 shows the church in ruins in the 19th and early 20th century six houses were built upon those ruins The Italians pulled down the housing and restored part of the church in the 1930s In 1955 the Gate of the Virgin was opened to connect Alhadeff Street with the port and the church was split into two henceforth to become known as the laquosplit churchraquo In 1994 works for the installantion of new drains provided the opportunity to investigate and partially restore the church making it whole once more Since 1997 the site is open to visitors and is also used for open-air events

Of these three examples of gothic ecclesiastical architecture on Rhodes Our Lady of the Burgh is the most representative The church was a three-aisled timber-roofed basilica with twin colonnades The sanctuary consists of three five-sided apses and the roof was carried on gothic cross-vaults with ribs of composite cross-section Externally there were buttresses on all sides except the western facade

The conventual church of St John was also a three-aisled timber-roofed basilica with twin colonnades The central aisle bore a coffered timber laquowagonraquo vault which supported a ridge roof The transverse aisle consisted of three pointed cross-vaults corresponding to the three divisions of the nave and was lower than the latter The sanctuary was square in plan possibly influenced by the architecture of the Cistercian Order

Our Lady of the Castle underwent alterations that would bring this Byzantine edifice closer to

gothic architectural aesthetics Its early Hospitaller phase is marked by simplified forms such as the arched windows of Byzantine influence The cornices pointed windows and the main entrance with the dropped arch on the western facade (replaced by the Italians with a semicircular arch) belong to a second Hospitaller phase

A feature common to the three churches is the absence of buttresses and strong vertical elements on the west side Unfortunately only in Our Lady of the Castle is the western facade accessible today Its scenic presence in the form of a reverse Τ and the large rectangular frame in the centre above the main entrance are impressive The pediment-like upper part of the western side of the destroyed church of St John was a consequence of the ridge roof The pointed main entrance had a gable-like dripstone capped by a sculptured palmette underneath a circular window The west side of Our Lady of the Burgh today concealed behind accretions of later housing seems to have been similar Plain flat surfaces and decorative horizontal cornices are features common to all three monuments To the writers knowledge this style appears only in Italy

The churches just described have exercised a strong influence in Rhodes and the other Dodecanese islands particularly in the 18th and 19th centuries which saw the emergence of a special laquoDodecanesianraquo architectural type

τρόπο κατασκευής τους Η επίστεψη τους θα πρέπει να ήταν οξυκόρυφα τόξα σύμφωνα με το ίχνος της δεύτερης από τα δυτικά κόγχης που διατηρείται Το ίδιο εξάλλου συμβαίνει και στην εκκλησία της Παναγίας του Κάστρου

Σημαντική αλλαγή στην τυπολογία αλλά και στην εξωτερική εμφάνιση επέφερε η προσθήκη των νότιων παρεκκλησίων (πίν 339β) Η χρήση τους θα πρέπει να ήταν ταφική παράλληλα με τη λειτουργία τους ως παρεκκλήσια όπως συshyνηθίζεται σε καθεδρικούς ναούς Προστέθηκαν συνολικά έξι παρεκκλήσια Το τρίτο και το τέshyταρτο από ανατολικά και σε άμεση επαφή με τον νότιο τοίχο της εκκλησίας μπορούν να αναχθούν περίπου στο β μισό του Μου αιώνα με βάση το οικόσημο της οικογένειας Corneillan Νοτιότερα προστέθηκε ένα ακόμη σύμφωνα με οικοδομικές παρατηρήσεις το οποίο όπως φαίνεται από τη μικρογραφία του Caoursin προϋπήρχε του 1480 (πίν 336α) Τα υπόλοιπα θα πρέπει να ανήκουν στην περίοδο 1480-1522 Για την ενοποίηση τους με την κυshyρίως εκκλησία διανοίχθηκαν μεγάλα οξυκόρυshyφα τόξα εκτός του νοτιοανατολικού και του νοτιοδυτικού παρεκκλησίου που είναι ημικυshyκλικά

Τα αρχιτεκτονικά μέλη που βρέθηκαν κατά την ανασκαφή και στον περιβάλλοντα χώρο και τα διατηρημένα παρεκκλήσια τεκμηριώνουν ότι ήταν στεγασμένα από σταυροθόλια με διαγώshyνιες νευρώσεις Οι νευρώσεις αυτές κατέληγαν σε φουρούσια Τα τρία φουρούσια που βρέθηshyκαν στο χώρο έχουν σφαιρική απόληξη προς τα κάτω με ίχνη ανάγλυφων οικοσήμων και θα πρέπει να ανήκαν στο μεσαίο και νοτιότερο παshyρεκκλήσιο

Η εμφανής δυτική προέλευση της γοτθικής αρχιτεκτονικής της εκκλησίας αν και απλουshyστευμένη δηλώνει τους χορηγούς της που θα πρέπει να ήταν ιππότες ή φράγκοι αστοί καθώς και τη χρήση της ως ναού των καθολικών Υπάρχουν ωστόσο στοιχεία που παραπέμπουν

και στη βυζαντινή αρχιτεκτονική όπως οι τρεις κόγχες του ιερού Αυτή η τυπολογική συνύπαρshyξη είχε προηγηθεί στα Ιεροσόλυμα και την Κύshyπρο Ανάλογος σε κάτοψη τουλάχιστον είναι ο ναός του αγίου Νικολάου στην Αμμόχωστο του 13ου αιώνα της εποχής του Lousignan92 Είshyναι πολύ πιθανό Κύπριοι τεχνίτες να εργάστηshyκαν στη Ρόδο και το αντίστροφο καθώς εκτός από τις πολιτικές οι οικονομικές και εμποριshyκές σχέσεις των δύο νησιών ήταν έντονες Η ιστορία του Τάγματος των Ιπποτών του αγίου Ιωάννη των Ιεροσολύμων εξάλλου ερμηνεύει το γεγονός αυτό Μετά τους Αγίους Τόπους το Τάγμα παρέμεινε για λίγα χρόνια στην Κύπρο πριν εγκατασταθεί οριστικά στα Δωδεκάνησα ενώ κατά την περίοδο της διαμονής των ιπποshyτών στη Ρόδο διατηρούσαν laquoκομενταρίαraquo στο Κολόσσι Έτσι τα δυτικά πρότυπα που εφαρshyμόσθηκαν στη Ρόδο τον 14ο αιώνα είχαν laquoφιλshyτραριστείraquo από τις επιδράσεις της αρχιτεκτονιshyκής των Αγίων Τόπων και της Κύπρου Η διαshyμόρφωση στη συνέχεια μιας τοπικής αρχιτεshyκτονικής έκφρασης με κύρια υστερογοτθικά και τοπικά χαρακτηριστικά καθιερώνεται τον 15ο αιώνα9 3

Ανάλογη εκκλησία θα πρέπει να ήταν η αρshyχική φάση της εκκλησίας των αγίων Αποστόshyλων στο παλιό Συσσίτιο από την οποία δυστυshyχώς το μόνο που διατηρείται όρθιο είναι μια κολώνα ενταγμένη σε μεταγενέστερο εκκλησάshyκι της περιόδου 1480-152294 Μικρότερη τυποshyλογική συγγένεια παρουσιάζει με τις μονόχώ-ρες βασιλικές στεγασμένες με σταυροθόλια όπως η Παναγία της Φιλερήμου η Παναγία της Νίκης οι Αγιοι Θεόδωροι και η δεύτερη φάση της εκκλησίας των αγίων Αποστόλων95

Στον κοινοβιακό ναό του αγίου Ιωάννη χρηshyσιμοποιήθηκε αρχικά ο τύπος της τρίκλιτης ξυ-λόστεγης βασιλικής για την κυρίως εκκλησία με εγκάρσιο κλίτος και ορθογώνιας κάτοψης ιερό στεγασμένα με γοτθικά σταυροθόλια με

διαγώνιες νευρώσεις (πίν 329) Τα κλίτη του κυρίως ναού διαχωρίζονται από δύο τοξοστοι-χίες με τέσσερις κυλινδρικές κολώνες Το μεshyσαίο κλίτος ήταν υπερυψωμένο και φωτιζόταν από τη βόρεια και τη νότια πλευρά με οξυκόρυshyφους φεγγίτες πάνω από τη στέγη των πλάγιων κλιτών και από κυκλικούς στα μέτωπα της αναshyτολικής και δυτικής πλευράς (πίν 330α) Η δίρριχτη στέγη του κεντρικού κλίτους διαμορshyφωνόταν εσωτερικά με ημικυλινδρική ξύλινη οροφή (πίν 328β) Τα πλάγια κλίτη ήταν στεγαshyσμένα με μονόρριχτη στέγη καλυμμένη με κεshyραμίδια

Το εγκάρσιο κλίτος και το ιερό θα πρέπει να ανήκαν και αυτά στην αρχική φάση όπως δείshyχνει ο τρόπος δόμησης και σύνδεσης τους με τον κυρίως ναό Αποτελούνταν από τρία σταυshyροθόλια που αντιστοιχούσαν στα κλίτη και ένα τέταρτο στο ιερό Εφέροντο από την εξωτεshyρική τοιχοποιία και από σύνθετους πεσσούς με κιονίσκους που αντιστοιχούσαν στα οξυκόρυshyφα τόξα επικοινωνίας και τις διαγώνιες νευρώshyσεις Το μεσαίο σταυροθόλιο ήταν πιο ψηλό από τα άλλα και χαμηλότερο από τη στέγη του μεσαίου κλίτους και του κυκλικού φεγγίτη

Το ιερό και το εγκάρσιο κλίτος φαίνεται ότι φωτίζονταν με μεγάλα οξυκόρυφα παράθυρα αντίστοιχα με τον υπόλοιπο ναό

Κάτω από την κόγχη του ιερού διερχόταν σε χαμηλότερο επίπεδο -λόγω της διαμόρφωσης του εδάφους- στοά επικοινωνίας της νότιας πεshyριοχής της εκκλησίας με τη βόρεια καθώς και με το παλάτι του μεγάλου μαγίστρου μέσω της laquoλόντζιαςraquo (ανοικτής στοάς με σταυροθόλια στο άνω άκρο της οδού Ιπποτών) (πίν 340α) Από την ίδια στοά και κάτω από την κόγχη του ιερού είχε πιθανώς πρόσβαση παρεκκλήσιο ή κρύπτη τμήμα της βάσης του οποίου αποκαλύshyφθηκε κατά τη διάρκεια της πρόσφατης αναshyσκαφής

Κάτω από το εγκάρσιο κλίτος διατηρούνται τα ερείπια τριών ημιυπόγειων χωρών αντί-

στοίχων με τα τρία σταυροθόλια του ορόφου που στεγάζονταν με θόλους και κατά πάσα πιshyθανότητα χρησίμευαν ως αποθήκες ή υπόγειες κρύπτες (πίν 332α 332β)

Κατά τη διάρκεια της ιπποτοκρατίας η εκshyκλησία δέχθηκε πολλές προσθήκες όπως γίνεshyται φανερό από τις πηγές τις γκραβούρες και τα ευρήματα είναι όμως αρκετά δύσκολο να αναπαρασταθούν με ακρίβεια και να γίνει απόshyλυτα σαφής η τελική μορφή του μνημειακού συshyγκροτήματος και ο αριθμός των παρεκκλησίων

Ο P Lojacono το 1935 προσπάθησε -μετά από ενδεικτικές αρχαιολογικές τομές και μελέshyτη των πηγών- να αναπαραστήσει το συγκρότηshyμα γραφικά (πίν 340β) Υπέθεσε τότε ότι προshyστέθηκαν οκτώ χώροι στο επίπεδο της εκκληshyσίας και γύρω από το εγκάρσιο κλίτος και το ιερό96 Σύμφωνα με τις πρόσφατες αποκαλύψεις από την ανασκαφή και τις έρευνες των πηγών μπορούμε να κάνουμε μια καινούρια υπόθεση για τις προσθήκες και την πιθανή χρήση τους Έτσι το πλάτος της κάτοψης της τετράπλευρης κόγχης του ιερού δεν πρέπει να ήταν μεγαλύτεshyρο από το μεσαίο κλίτος ενώ το νότιο παρεκshyκλήσιο του Villeneuve σύμφωνα με τον Ρ Lojacono στο ύψος του εγκάρσιου κλίτους ήταν μεγαλύτερων διαστάσεων και φαίνεται ότι μετέτρεψε τον τρόπο επικοινωνίας και κάλυψε το νότιο δρομάκι πλάι από την εκκλησία που ήταν στρωμένο με πωρόπετρες (πίν 329) Θα πρέπει επίσης να υποθέσουμε σύμφωνα με τα στοιχεία που βρήκε ο P Lojacono ότι δεν πρέshyπει να υπήρχε κτίσμα στη θέση του βορειότερουraquo προσκτίσματος του laquoθησαυροφυλακείουraquo (tesoro della chiesa) αλλά να ήταν άκτιστο ενώ στη θέση του αμέσως νοτιότερου παρεκκλησίου (capella della Sagrestia) ήταν η κατοικία του πριόρη ή laquocanonicaraquo στα μέσα του 15ου αιώνα όπως έχει προαναφερθεί Μπορούμε λοιπόν να δεχθούμε τις υποθέσεις του Lojacono για τη χρήση μερικών παρεκκλησίων όπως για παράshyδειγμα του Villeneuve της Sagrestia του

DAubusson και του DAmboise και να χωρο-θετήσουμε την laquocanonicaraquo στη θέση της capella della Segrestia Οι θέσεις των άλλων παρεκκληshyσίων -που γνωρίζουμε ότι προστέθηκαν στον Άγιο Ιωάννη- της Παναγίας που έκτισε ο Allemagna και του καστελλάνου της Αμπόστας δεν είναι εύκολο να ταυτιστούν πιθανώς όμως ένα από αυτά να είναι εκείνο τμήμα του οποίου βρέθηκε κάτω από το ιερό κάτι που δηλώνει ότι ίσως υπήρξε επέμβαση σε αυτό

Σχετικά με το καμπαναριό δεν μπορούμε να έχουμε σαφή μορφή καθότι οι μικρογραφίες του Caoursin του 1483 είναι πολύ σχηματικές ενώ στις γκραβούρες του 19ου αιώνα λείπει το άνω τμήμα που πιθανώς είχε καταρρεύσει κατά την πολιορκία του 1522 Μια ιδέα των δύο χαμηλότερων ορόφων μάς δίνει ο Rottiers97

(πίν 330α) Αποτελούνταν από έναν τετράγωνο πύργο με βάση και οριζόντια γείσα Ο όροφος ήταν ενισχυμένος στις γωνίες με ορθογωνικές παραστάδες και εκτός από τα οικόσμημα των μμ DAubusson και DAmboise είχε παράθυshyρα οξυκόρυφα και έναν ορθογώνιο φεγγίτη στη βόρεια όψη Η πρόσβαση γινόταν από μία βόshyρεια οξυκόρυφη είσοδο στο ύψος του ισογείου και μία ορθογώνια ανατολική στο ύψος του ορόφου όπου ανέβαινε κανείς με σκάλα από τη νότια όψη της εκκλησίας ίσως της περιόδου της τουρκοκρατίας98

Ο τύπος της τρίκλιτης ξυλόστεγης βασιλιshyκής με εγκάρσιο κλίτος και τετράπλευρη κόγχη στεγασμένα από σταυροθόλια με νευρώσεις του καθολικού του Αγίου Ιωάννη δείχνει μια σαφή επιρροή των αντιλήψεων του Τάγματος των κινστερκιανών μοναχών ειδικά αλλά και γενικότερα στη ροδίτικη ιπποτική εκκλησιαστιshyκή αρχιτεκτονική (πίν 329) Οι ιππότες φορείς αναμφισβήτητα αυτής της επιρροής έφεραν

προφανώς δυτικούς μαστόρους στη Ρόδο για την υλοποίηση αυτής της αρχιτεκτονικής

Στη Δύση η τυπολογία αυτή εφαρμοζόταν κυρίως στη Μεγάλη Βρετανία και λιγότερο στην κεντρική και τη νότια Ευρώπη9 9 Δείγματα αυτής της αρχιτεκτονικής εμφανίζονται στην κεντρική Ελλάδα ήδη από τον 13ο αιώνα όπως στην Αγία Σοφία Ανδραβίδας στο φράγκικο πριγκιπάτο της Αχαΐας και στην Αγία Παραshyσκευή της βενετοκρατούμενης Χαλκίδας Ανάshyλογα παραδείγματα με θολοσκεπείς βασιλικές παρουσιάζονται στη μονή Ζάρακα κοντά στην αρχαία Στυμφαλία και στον Άγιο Λέο έξω από τη Μεθώνη100 Στην Κρήτη και συγκεκριμένα στο Ηράκλειο κατά τον 13ο αιώνα την εποχή της ενετοκρατίας έχουμε τις μεγάλες ξυλόστε-γες βασιλικές του αγίου Φραγκίσκου του Σω-τήρος και του αγίου Πέτρου του μάρτυρος που ανήκε στο Τάγμα των Δομινικανών101 Παρόshyμοιο παράδειγμα στο Ρέθυμνο του 14ου αιώνα είναι και το καθολικό των φραγκισκανών μοshyναχών με ξυλόστεγη βασιλική τετράπλευρο ιερό και εγκάρσιο κλίτος κάτοψης σε σχήμα Τ Το εγκάρσιο κλίτος που σήμερα είναι γκρεμιshyσμένο ήταν πιθανώς στεγασμένο με γοτθικά σταυροθόλια όπως ίσως και το ιερό που αποshyτελεί ιδιόκτητο κατάστημα Η προσθήκη γωνιαshyκών παρεκκλησίων εκατέρωθεν του ιερού ανάshyγεται για το μεν βόρειο που είναι γοτθικό στον 14ο αιώνα και για το νότιο που καλύπτεται με αναγεννησιακό τρούλο στον 16ο αιώνα 1 0 2

Στην κοντινή για τα Δωδεκάνησα Κύπρο το πιο ενδιαφέρον παράδειγμα είναι το καθολικό του μοναστηριού της Πελλαπαϊδος του 13ου αιώνα αποτελούμενο από τρία κλίτη και τεshyτράπλευρο ιερό στεγασμένα με σταυροθόλια103 και ένα ανάλογο παράδειγμα στο Der Simam στη Συρία104

Ειδικότερα η ξύλινη στέγη του μεσαίου κλίshyτους που έχει τη μορφή ανεστραμμένης καρίshyνας πλοίου (πίν 328β) παρουσιάζει κοινά στοιχεία με αντίστοιχες στον καθεδρικό ναό της Aquileja και τον San Zeno της Βερόνα105 αλλά και γενικότερα της κεντρικής Ευρώπης όπως στις εκκλησίες Notre-Dame-du-Grann στο Speacutezet και της Sainte Brigitte στο Montreff στην περιοχή Finisteacutere της Γαλλίας106

Ο σημερινός τύπος της Παναγίας του Κάshyστρου δεν είναι όπως αναφέρθηκε καθαρά βυshyζαντινός ή γοτθικός αλλά συνδυασμός και των δύο (πίν 341 α) Έχει διατηρήσει αρκετά τυποshyλογικά χαρακτηριστικά της τρίκλιτης σταυροshyειδούς εγγεγραμμένης εκκλησίας τουλάχιστον σε κάτοψη και τον εγκάρσιο θόλο (πίν 325β) χωρίς όμως τον ημικυλινδρικό θόλο του μεσαίshyου κλίτους τον τρούλο και την τεταρτοσφαιρι-κή κάλυψη της κεντρικής κόγχης του ιερού Στη θέση του κατασκευάσθηκαν τρία γοτθικά σταυshyροθόλια υπερυψωμένα (ως προς τον εγκάρσιο θόλο) που αντιστοιχούν στη δυτική κεραία του σταυρού στη θέση του παλαιότερου τρούλου και στην ανατολική κεραία μαζί με την κόγχη του ιερού (πίν 341 β) Έτσι η ημικυκλική εσωτεshyρικά και τρίπλευρη εξωτερικά κάτοψη της κόγshyχης του ιερού (πίν 341 α) μετατράπηκε ψηλότεshyρα σε γοτθική πεντάπλευρη χρησιμοποιώντας τις τρεις πλευρές της και τις δυο της ανατολιshyκής κεραίας του σταυρού σχηματίζοντας έναν θόλο με ακτινωτές νευρώσεις και θολίσκους (πίν 342) Οι νευρώσεις έχουν διατομή απλή ορθογώνια με απότμηση στις γωνίες Οι τοίχοι των σταυροθολίων είναι λεπτότεροι και δημιshyουργούν αντηρίδες στο άνω τμήμα της λιθοδο-μής που εντάσσονται στο πάχος της βυζαντιshyνής Είναι προφανές ότι η μετατροπή της βυζαshy

ντινής μητρόπολης αποσκοπούσε εκτός από την επισκευή της στο να προβάλλει το γοτθικό ύψος στην αρχιτεκτονική του νέου καθεδρικού ναού

Παρότι διασώζονται ελάχιστα στοιχεία του τρούλου όπως τα μαρμάρινα φουρούσια πάνω από τους τέσσερις γωνιακούς πεσσούς που έφεραν τα τέσσερα τόξα και τα γωνιακά σφαιshyρικά τρίγωνα εντούτοις ο Ορλάνδος αποτόλshyμησε τη γραφική του αποκατάσταση107 (πίν 325α)

Οι χαμηλότεροι δόμοι των λιθοδομών της εκκλησίας διαφέρουν ως προς το μέγεθος από τους ψηλότερους της βυζαντινής εκκλησίας και οι βάσεις δύο παραστάδων στην εξωτερική παshyρειά της βόρειας κεραίας του σταυρού και των παλαιότερων ημικυκλικών εσωτερικά και τρί-πλευρων εξωτερικά κογχών στο ιερό1 0 8 οδηγούν στην υπόθεση ύπαρξης προγενέστερου ναού (πίν 325β 341α 341 β) Οι βάσεις των παραshyστάδων μπορούν να οδηγήσουν στη γραφική αναπαράσταση της όψης της βόρειας κεραίας με τοξωτό πλαίσιο και τριγωνική στέγαση ανάshyλογη με άλλα μεσοβυζαντινά μνημεία της Ελλάshyδας 1 0 9 Αντίστοιχη λογικά θα πρέπει να ήταν και η νότια κεραία αν και δεν διατηρούνται κάποια στοιχεία Πιθανώς να καταργήθηκαν στην επόshyμενη φάση Οι μέχρι σήμερα ωστόσο ανασκαφιshyκές διερευνήσεις δεν τεκμηριώνουν την ύπαρξη παλαιότερης παλαιοχριστιανικής βασιλικής110 ενώ τα στοιχεία που βρέθηκαν κατά τις εργαshyσίες διέλευσης των υπογείων δικτύων δείχνουν την πιθανή ύπαρξη δυτικού προνάου ή νάρθηshyκα111 (πίν 341α) Παράλληλα τα ευρήματα της εκκλησίας και της υπόγειας κρύπτης του 11ου αιώνα112 συνηγορούν στην ίδια υπόθεση και τη διάκριση των δύο φάσεων στη βυζαντινή μη-

τρόπολη πριν τη μετασκευή της από τους ιπshyπότες στο α μισό του 14ου αιώνα Για την αρshyχική κάτοψη δεν είναι γνωστά περισσότερα στοιχεία από την κάτοψη της σε πολύ χαμηλό επίπεδο και πιθανώς να είναι ανάλογης τυποshyλογίας με τη δεύτερη Είναι εύλογη ως εκ τούshyτου η υπόθεση ότι η πρώτη μπορεί να ανήκει στον 11ο αιώνα και η δεύτερη μεταξύ του 11ου και των αρχών του 14ου αιώνα

Στη Ρόδο υπάρχουν δύο ακόμη βυζαντινά μνημεία του ίδιου τύπου ο Αγιος Ιωάννης στο κάστρο της Λίνδου ίσως του 13ου αιώνα1 1 3 και το Ντεμιρλί τζαμί στη μεσαιωνική πόλη της Ρόshyδου του 14ου αιώνα1 1 4 Και οι δύο αυτές εκκληshyσίες είναι πιθανώς μεταγενέστερες της Παναshyγίας του Κάστρου και προφανώς επηρεάσθηshyκαν από αυτή Κοινά στοιχείο και των τριών είshyναι η πεσσοστοιχία το μεσαίου κλίτους αντί του τύπου του τετρακιόνιου σταυροειδούς εγshyγεγραμμένου ναού ο οποίος χρησιμοποιήθηκε ευρύτατα σε όλο το Βυζάντιο και μοναδικό παshyράδειγμα του του 10ου αιώνα βρίσκεται σε ερείπια ανασκαφής του λόφου της Φιλερήμου της Ρόδου1 1 5 Η αύξηση του μήκους της μητρόshyπολης της Ρόδου επιτεύχθηκε για προφανείς λειτουργικούς λόγους με ένα επιπλέον ζεύγος πεσσών στη δυτική κεραία Το ίδιο μιμήθηκαν και οι δύο άλλες μεταγενέστερες εκκλησίες

Η σύγκριση του τελικού όπως διαμορφώθηshyκε τύπου με τη γοτθική προσθήκη της Παναshyγίας του Κάστρου με άλλα μνημεία είναι αδύshyνατη Το υπερυψωμένο κεντρικό κλίτος με τα γοτθικά σταυροθόλια έχει οπωσδήποτε δυτικές επιδράσεις και συγγενεύει με αρκετά μνημεία της Συρίας της Κύπρου και της Κρήτης116 Η απλούστευση χαρακτηρίζει και αυτή την επέμshyβαση που δικαιολογείται ως επαρχιακή πόλη αλλά και γενικά το κινστερκιανό πνεύμα των ιπποτικών μνημείων της Ρόδου

Η Παναγία του Κάστρου αποτελεί το πα-

λαιότερο παράδειγμα άμεσης αλληλεπίδρασης των βυζαντινών και γοτθικών μορφολογικών στοιχείων στη Ρόδο Μοναδικό από άποψη διαshyκοσμητικού πλούτου μορφολογικό στοιχείο βυshyζαντινής παράδοσης που διατηρείται είναι το τρίλοβο παράθυρο της κεντρικής κόγχης του ιεshyρού της βυζαντινής μητρόπολης (πίν 343) Τα τρία ισοϋψή ημικυκλικά ανοίγματα πλαισιώνοshyνται από ημικυκλική αψίδα με δύο εσοχές Οι αμφικιονίσκοι που τα χωρίζουν φέρουν κο-λουροπυραμιδοειδή επιθήματα117

Η ημικυκλική πόρτα στη βόρεια είσοδο πιshyθανώς προέρχεται από μετασκευή της παλαιόshyτερης κατά τη μετατροπή της βυζαντινής μηshyτρόπολης σε καθεδρικό ναό της λατινικής αρshyχιεπισκοπής της Ρόδου στις αρχές του 14ου αιshyώνα (πίν 344) Το τόξο της έχει διπλή εσοχή η εσωτερική της οποίας είναι κυκλικής διατομής Εξωτερικά πλαισιώνεται με απλή ανάγλυφη laquoπριονωτήraquo διακόσμηση ασυνήθιστη στη Ρόδο

Τα δίλοβα ημικυκλικά παράθυρα στο βόρειο και το νότιο τύμπανο ίσως να είναι και αυτά μετασκευή παλαιότερων βυζαντινών Οι εσοχές των ημικυκλικών κογχών μέσα στις οποίες εντάσσονται τα δίλοβα παράθυρα προδίδουν τη βυζαντινή τους προέλευση Η διακόσμηση όμως με laquoπριονωτήraquo ταινία λαξευμένη στην εξωτερική παρειά της ημικυκλικής κόγχης του βόρειου τυμπάνου είναι όμοια με την αντίστοιshyχη της προηγούμενης θύρας και των κυκλικών φεγγιτών που διανοίχθηκαν προφανώς στις πλάγιες πλευρές της κεντρικής κόγχης του ιεshyρού κατά την ιπποτική επέμβαση όπως δείχνει ο τρόπος δόμησης τους (πίν 345α) Η διακόshyσμηση αυτή συναντάται πιο συχνά σε γοτθικά μνημεία της δυτικής Ευρώπης και ιδιαίτερα της Αγγλίας όπως στον καθεδρικό ναό του Κα-ντέρμπορι118 είτε σε περιφερειακά κέντρα της δυτικής αρχιτεκτονικής όπως σε τόξα και θυ-ρώματα των Αγίων Τόπων και της Κύπρου1 1 9

Η laquoπριονωτήraquo διακόσμηση συναντάται σπαshyνίως στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική της Ελλάδας όπως κατά την περίοδο της φραγκοshyκρατίας με προφανείς δυτικές επιρροές120 Το δίλοβο παράθυρο της δυτικής όψης βρίσκεται στο άνω τμήμα του δυτικού τυμπάνου του αντίshyστοιχου σταυροθολίου του κεντρικού κλίτους ψηλότερα από το τύμπανο της προηγούμενης βυζαντινής κεραίας και χρονολογείται επομέshyνως στην ίδια ιπποτική επισκευή των αρχών του 14ου αιώνα (πίν 345β) Οι διατομές εξάλshyλου των λαμπάδων των ημικυκλικών παραθύshyρων φέρουν γωνιακή απότμηση ενώ η εσωτερι-κή τους πλευρά καλύπτεται από ενιαίο χαμηshyλωμένο τόξο στοιχεία που συνηγορούν στη δυshyτική τους προέλευση

Τα μορφολογικά στοιχεία γοτθικής αρχιτεshyκτονικής είναι περισσότεραmiddot και αυτά όμως παshyραμένουν φτωχά ως προς τον γλυπτικό διάκοshyσμο Η δυτική όψη της Παναγίας του Κάστρου πλήρως μετασκευασμένη κατά την ιπποτοκρα-τία έχει επίπεδη μορφή αντεστραμμένου Τ (πίν 346) Η ιπποτική κεντρική είσοδος με χαμηλωshyμένο τόξο είναι συνηθισμένη στη Ρόδο (πίν 347α 347β) Είχε σύνθετη διατομή και για άγνωστους λόγους αντικαταστάθηκε με μία απλούστερη laquoβυζαντινίζουσαraquo κατά τη διάρshyκεια των ιταλικών επεμβάσεων το 1940121 Η ορshyθογώνια υπέρθυρη κόγχη με εξέχον πλαίσιο σύνθετης διατομής εντυπωσιάζει με το μέγεθος της και δίνει ένα ιδιαίτερο στυλ στην εξωτερική εμφάνιση της εκκλησίας Ανάλογη κόγχη έφερε

και η κεντρική είσοδος του παλατιού του μεγάshyλου μαγίστρου που περιελάμβανε τα οικόσημα του μεγάλου μαγίστρου Heacutelion de Villeneuve

και του πάπα Ιωάννη XXII στις αρχές του 14ου αιώνα Τα ίδια οικόσημα έφερε και η Παναγία του Κάστρου122 κάτι που δείχνει ότι και η διαshyμόρφωση της όψης της θα πρέπει να είναι της ίδιας εποχής123 Παρόμοιες διαμορφώσεις παshyρουσιάζουν και όψεις κτιρίων στην Ισπανία όπως πχ στο Caceres Δεν διατηρούνται τμήshyματα της ζωγραφικής σύνθεσης της τοιχογραshyφίας που πλαισίωνε παρά μόνο λίγα ίχνη αλλά είναι βέβαιη η εντύπωση που θα προκαλούσε με τα χρώματα και το μέγεθος της

Τα οξυκόρυφα παράθυρα των τυμπάνων στη νότια και τη βόρεια όψη στο ιερό και των σταυροθολίων είχαν σύνθετη διατομή και ήταν δίλοβα με υαλοστάσια του 15ου αιώνα 1 2 4 Τα οξυκόρυφα παράθυρα αντικατέστησαν παλαιόshyτερα όπως φάνηκε κατά τις εργασίες του 1940 όταν αποκαλύφθηκε τμήμα προγενέστερου δί-λοβου παραθύρου με ημικυκλικά τόξα στο νόshyτιο τύμπανο του δυτικού σταυροθολίου ανάλοshyγου με άλλα δίλοβα παράθυρα της αρχικής ιπshyποτικής επέμβασης των αρχών του 14ου αιώshyνα 1 2 5 (πίν 348α)

Στη χαμένη πια εκκλησία του αγίου Ιωάννη η αετωματική απόληξη της δυτικής όψης υπαshyγορευόταν από την ξύλινη στέγη και περιείχε την κεντρική είσοδο έναν κυκλικό φεγγίτη στο άνω τμήμα και δύο παράθυρα εκατέρωθεν Η

κεντρική είσοδος ήταν οξυκόρυφη με σύνθετη διατομή και πλαισιωνόταν από γείσο ειδικής διατομής με κλίση προς τα κάτω φυτικές διαshyκοσμήσεις τριγωνική απόληξη και γλυπτό αν-θέμιο στην κορυφή Το γείσο χωρίς τις φυτικές διακοσμήσεις διέτρεχε όλη την εκκλησία στη βάση των παραθύρων ξεκινώντας από τη γένεshyση του τόξου του θυρώματος Το θύρωμα αποshyτελούσε απλουστευμένη μορφή αντίστοιχων θυ-ρωμάτων των ναών της Δύσης126 αλλά και της Κύπρου 1 2 7 Ο κυκλικός φεγγίτης της ίδιας όψης αλλά και ο αντίστοιχος της ανατολικής διέθεshyταν σύνθετη γοτθική διακόσμηση σε μορφή Χ και τριφυλλόσχημα ανοίγματα ενδιάμεσα όπως δείχνουν οι γκραβούρες του Rottiers128

(πίν 330α) Τα τόξα των παραθύρων μετά από έρευνα και μελέτη φαίνεται ότι ήταν ελαφρά οξυκόρυφα και όχι ημικυκλικά όπως παρουshyσιάσθηκαν από τον Rottiers και επικράτησε να θεωρούνται στη συνέχεια129 Το προστατευτικό γείσο των παραθύρων είχε σύνθετη διατομή με καμπύλο εξωρράχιο έφθανε μέχρι τη γένεση των τόξων και περιέτρεχε όλη την εκκλησία Αντίστοιχη επίστεψη παρουσιάζεται σε πολλά παραδείγματα θυρωμάτων και παραθύρων της Ρόδου1 3 0 όπως και στην Κρήτη131 την Κύπρο 1 3 2

και τους Αγίους Τόπους 1 3 3 εκτός φυσικά από τη Λύση

Τα παράθυρα περιείχαν υαλοστάσια -δύο από τα οποία παρουσίασε ο Rottiers (XXXVII)- με απλή διακόσμηση και τα οικόσηshyμα των μμ Fluvian (1421-1437) στο ένα και Orsini (1467-1476) στο άλλο τα οποία τους συνδέουν με πιθανές επεμβάσεις στην εκκληshyσία1 3 4 Δείχνουν επίσης ότι διασώθηκαν από τις δύο πολιορκίες των Τούρκων (του 1480 και του 1522) αφού διατηρήθηκαν μέχρι τον 19ο αιώshyνα

Η βόρεια είσοδος θα πρέπει να ήταν επίσης οξυκόρυφη και να διέθετε τριγωνική επίστεψη από γείσο όπως διακρίνεται σε γκραβούρα του Flandin135 (πίν 340α 348β) ενώ η νότια θα πρέshyπει να είχε ορθογώνια μορφή με πρέκι σύνθετης ιπποτικής διατομής από οριζόντιο τόξο (πίν 349α) Η πόρτα φαίνεται ότι αποτελεί μεταγεshyνέστερη ιπποτική επέμβαση από τον τρόπο καshyτασκευής έχοντας μειώσει για τον λόγο αυτό το ύψος του αρχικού παραθύρου1 3 6 Η αντίστοιχη οξυκόρυφη θύρα που παρουσίασε ο Rottiers δεν μοιάζει αληθοφανής137

Μια σύγχρονη μορφολογική απόδοση του Αγίου Ιωάννη αποτελεί η σημερινή εκκλησία του Ευαγγελισμού στο Μανδράκι της Ρόδου που κτίστηκε το 1924-1925 από τους Ιταλούς με αρχιτέκτονα τον Florestano di Fausto βασισμέshyνη στα σχέδια του Rottiers138 (πίν 349β)

Ο εσωτερικός χώρος όπως τον παρουσιάζει η γκραβούρα που δημοσίευσε ο Rottiers φαίνεshyται ιδιαίτερα ελκυστικός με τις δύο τοξοστοι-χίες τους κυλινδρικούς κίονες και τα κιονόshyκρανα αρχιτεκτονικά μέλη της αρχαιότητας σε δεύτερη χρήση τα οξυκόρυφα τόξα και τους ενshyδιάμεσους κυκλικούς φεγγίτες (πίν 328β) Ήταν πλαισιωμένος από την ξύλινη ημικυλιν-δρική οροφή διακοσμημένη με φατνώματα και άστρα και φωτισμένος από τα μεγάλα οξυκόρυshyφα παράθυρα και τους φεγγίτες139 Το δάπεδο από πωρόπετρες και μαρμαρόπετρες διέκοπταν επιτάφιες πλάκες προσωπικοτήτων της ιπποτο-κρατίας μάρτυρες της ιστορίας του μνημείου και του τόπου

Ξεχωριστά μορφολογικά στοιχεία διέθεταν το εγκάρσιο κλίτος και η τετράπλευρη κόγχη του ιερού Τα ανατολικά παράθυρα ήταν δίλοshyβα πλαισιωμένα από οξυκόρυφα τόξα ανάλοshyγα με της Παναγίας του Κάστρου Η απεικόνιshyση του Rottiers διέσωσε την ιδιαίτερη διακόshyσμηση του κεντρικού παραθύρου της κόγχης του ιερού Από την άλλη διακόσμηση του καθοshyλικού ο Rottiers παρουσίασε ένα ξυλόγλυπτο έπιπλο του ιερού140 το πλαίσιο κόγχης οικοσή-μου του παρεκκλησίου ενός εκ των μμ DAubusson ή DAmboise141 και την επιδαπέδια ταφική σύνθεση του μμ Del Carretto142 (πίν 330β)

Αντίστοιχη με τις κύριες όψεις των δύο άλshyλων εκκλησιών φαίνεται να ήταν και εκείνη της Παναγίας του Μπούργκου (πίν 350α) η οποία σήμερα δεν είναι ορατή από τις μεταγενέστερες

προσθήκες κατοικιών όπως και η ανατολική όψη Ελάχιστα είναι τα στοιχεία που διατηρούshyνται και από τις δύο άλλες όψεις Τα υπάρχοshyντα στοιχεία όμως έδωσαν τη δυνατότητα της γραφικής τους αποκατάστασης Η απόληξη προς τα άνω των όψεων της εκκλησίας ακολουshyθούσε την οξυκόρυφη όψη των τυμπάνων των σταυροθολίων Υπάρχει μεγάλη πιθανότητα να διατηρείται η εξωτερική όψη της κύριας εισόshyδου πλάτους 250 μ και ύψους 365 μ της οποίας είναι ορατή μόνο η εσωτερική μορφή (πίν 350β) Είναι ελαφρά οξυκόρυφη με περίshyτεχνη σύνθετη διατομή και πλασιωνόταν εξωshyτερικά πιθανότατα από τριγωνικό οξυκόρυφο γείσο σύνθετης διατομής πάνω από τη γένεση του τόξου που διέτρεχε όλη την όψη εκατέρωshyθεν (πίν 35 1α) Είναι ανάλογο με το θύρωμα του Αγίου Ιωάννη (πίν 330α) όπως και ο κυshyκλικός φεγγίτης του δυτικού τυμπάνου του σταυροθολίου του κεντρικού κλίτους του οποίου δεν διατηρήθηκε η διακόσμηση Αντίshyστοιχοι ρομβοειδείς φεγγίτες υπήρχαν στα τύshyμπανα των σταυροθολίων των πλάγιων κλιτών στην ίδια όψη ενώ χαμηλότερα υπήρχε ελαφρά οξυκόρυφη κόγχη με σύνθετη διατομή η οποία προοριζόταν πιθανώς για κάποιες τοιχογραshyφίες143 (πίν 351β) Δεν διατηρήθηκε κάποιο ίχνος αντηρίδας πάνω στη δυτική όψη με τονιshyσμό των οριζόντιων και όχι των κάθετων στοιshyχείων Ως εκ τούτου η αρχιτεκτονική της διαshyφέρει από την υπόλοιπη εκκλησία που χαραshyκτηρίζεται από τις ψηλές αντηρίδες και τα ψηλά οξυκόρυφα παράθυρα (πίν 351γ) Έγινε δυνατή η γραφική αποκατάσταση της βόρειας

και νότιας όψης της αρχικής τουλάχιστον εκshyκλησίας παρά τον μικρό αριθμό των διατηρηshyμένων μορφολογικών της στοιχείων Βρέθηκε έτσι η μορφή των οξυκόρυφων παραθύρων σύνθετης διατομής από τα οποία δεν διατηρείshyται κανένα ολόκληρο (πίν 352α) ενώ η νότια οξυκόρυφη είσοδος διατηρεί την αρχική της μορφή Έγινε επίσης εφικτή η γραφική αποκαshyτάσταση της βόρειας μεταγενέστερης ορθογώshyνιας πύλης με σύνθετη διατομή καθώς επίσης και οι όψεις του νοτιοδυτικού και νοτιοανατοshyλικού παρεκκλησίου144 Έχουν χαθεί τα υαλοshyστάσια (vitraux) και η πιθανή γλυπτική διακόshyσμηση των τυμπάνων των τόξων των παραθύshyρων εκτός από δύο παραδείγματα του νοτιοαshyνατολικού παρεκκλησίου που έχουν απλή τρι-φυλλόσχημη μορφή

Η ανατολική όψη διατηρεί αντίθετα περισshyσότερα αυθεντικά μορφολογικά στοιχεία των οξυκόρυφων παραθύρων της με σύνθετη διατοshyμή και μεγάλο ύψος τουλάχιστον στην εσωτεshyρική πλευρά τους (πίν 352β) Μόνο τα τρία παshyράθυρα της κεντρικής κόγχης είχαν υποστεί ποικίλες αλλοιώσεις κατά την ιταλική αποκαshyτάσταση μετατρέποντας τη μορφή τους από οξυκόρυφη σε ημικυκλική ενώ επεμβάσεις της περιόδου της τουρκοκρατίας είχαν αλλοιώσει την εξωτερική τους μορφή Οι εργασίες όμως καθαίρεσης των πρόσθετων κατοικιών και επιshyσκευής των υπολειμμάτων της εκκλησίας κατά την ιταλική περίοδο οδήγησαν στην αποκατάshyσταση της ανατολικής πτέρυγας του ιερού εσωshyτερικά συμβάλλοντας στην αναγνώριση του μνημείου Οι εργασίες αυτές οδήγησαν και στην

αποκατάσταση των λίγων κογχών που είχαν τα παραπάνω παρεκκλήσια145 Πρόσφατα ολοκληshyρώθηκε και η αποκατάσταση όλων των παραθύshyρων σε αυτά146

Οι φυτικές ανάγλυφες διακοσμήσεις στα επίκρανα των τόξων και των νευρώσεων των σταυροθολίων που διατηρούνται στην εσωτεshyρική πλευρά πάνω στην ανατολική (πίν 353α) και δυτική όψη (πίν 353β) της εκκλησίας αν και απλουστευμένες μορφές δυτικών επιρροών προκαλούν ιδιαίτερη προσοχή Κιονόκρανα με ανάλογη διακόσμηση συναντώνται στην κεντριshyκή Γαλλία όπως στον καθεδρικό ναό της Reims147 αλλά και στην Κύπρο όπως στην Αγία Σοφία Λευκωσίας και στο μοναστήρι της Πελ-λαπαίδος1 4 8 Αξιόλογα μορφολογικά στοιχεία είναι επίσης τα κιονόκρανα των κυλινδρικών κιόνων σύνθετης κοιλόκυρτης διατομής149 (πίν 333β 353γ 354α) οι διακοσμήσεις με τον ροδίshyτικο laquoπλοχμόraquo και φυτά των φουρουσιών των νευρώσεων των σταυροθολίων που αποτελούν τμήματα κυλίνδρου του νοτιοανατολικού παshyρεκκλησίου αλλά και αυτών που βρέθηκαν στο χώρο της εκκλησίας καθώς και οι διακοσμημέshyνοι ρόδακες των κλειδιών των ακτινωτών νευshyρώσεων των θόλων των κογχών του ιερού150

Η αίσθηση πάντως μιας εσωτερικής ανάταshyσης και ελαφρότητας δημιουργείται ακόμη από τη γοτθική αρχιτεκτονική του μνημείου (πίν 353γ 354α) παρά το μικρό τμήμα του που διαshyτηρείται σήμερα ενώ είναι βέβαιο ότι αποτέλεσε πρότυπο για την εξέλιξη της εκκλησιαστικής αρshyχιτεκτονικής στα Δωδεκάνησα τον 18ο αιώνα

Η δυτική προέλευση των Ιπποτών του Αγί-

ου Ιωάννη και οι ανατολίτικες επιρροές που δέshyχθηκαν στο πέρασμα τους από τους Αγίους Τόshyπους και την Κύπρο σε συνδυασμό με τη βυζαshyντινή τοπική παράδοση συνθέτουν τους βασιshyκούς παράγοντες που επέδρασαν στη δημιουρshyγία και την ανάπτυξη της ροδίτικης αρχιτεκτοshyνικής την περίοδο 1310-1522 Η συμβίωση Λαshyτίνων και Ελλήνων για μεγάλο χρονικό διάστηshyμα οδήγησε στην αφομοίωση και αλληλεπίδραshyση στις μορφές της εκκλησιαστικής αρχιτεκτοshyνικής

Η δημιουργία ενός ιδιόρρυθμου υστερογοτ-θικού -και στη συνέχεια αναγεννησιακού- τοshyπικού στυλ στα μορφολογικά στοιχεία των εκshyκλησιών της Ρόδου όπως θυρώματα παράθυshyρα και κόγχες το οποίο συνδυάζει στοιχεία από τη βυζαντινή και τη γοτθική αρχιτεκτονική καθιερώνεται σταδιακά τον 15ο αιώνα 1 5 1

Η επιβ ίωη αρχιτεκτονικών μορφών κατά τους δύο επόμενους αιώνες (1522-1750) στη

Λίνδο και τα Τριάντα στην Πάτμο στη Λέρο και σε άλλα νησιά της Δωδεκανήσου αλλά και στις Κυκλάδες152 θα οδηγήσει στη διατήρηση των τεχνικών αυτών Με αυτόν τον τρόπο μποshyρεί να εξηγηθεί η αναβίωση όχι μόνο μορφολοshyγικών στοιχείων αλλά και αρχιτεκτονικών τύshyπων εκκλησιών με την δημιουργία laquoδωδεκανηshyσιακούraquo τύπου τρίκλιτων και μονόκλιτων βασιshyλικών στεγασμένων από γοτθικά σταυροθόλια με νευρώσεις σε όλα τα Δωδεκάνησα (πίν 354β) και τη Μικρά Ασία από το 1750 έως τον 20ό αιώνα που επιβεβαιώνει τη σημασία της εκκλησιαστικής ιπποτικής αρχιτεκτονικής της Ρόδου153 Τα μορφολογικά διακοσμητικά στοιshyχεία της ιπποτικής Ρόδου δεν παρέλειψαν να μιμηθούν και οι Ιταλοί με ενδιαφέροντα παραshyδείγματα εκλεκτικής αρχιτεκτονικής στη Ρόδο κυρίως και τα Δωδεκάνησα κατά την εποχή της ιταλοκρατίας (1912-1943)154

Large Hospitaller churches on Rhodes Our Lady of the Castle St John of the Collachio Our Lady of the Burgh

Giorgos Dellas

The foundation stone of the conventual church of St John of the Hospital was laid on the saints feast day the 24th of June 1310 The document signed by pope John XXII on 1 March 1322 confirms that Ihe Byzantine cathedral of Our Lady of the Castle in Rhodes is the same church as the then in use cathedral of the Latins The construction of Our Lady of the Burgh on the other hand is placed between 1310 and 1346 Their location in the medieval town reflects their respective roles the coventual church of St John in the heart of the Orders laquoconventraquo -the western fortified enclave of the Collachio- opposite the palace of the Grand Master the cathedral of Our Lady of the Castle at the eastern part of the Collachio and Our Lady of the Burgh at the marketplace of the lay part of the town

The conversion of the Byzantine cathedral of Our Lady of the Castle -a three-aisled cross-inscribed domed building- into a basilical structure with a cross-vaulted central aisle is placed between 1319 and 1334 During the Ottoman period (1522-1912) and for most of the Italian occupation (until World War II) the building operated as a mosque and was known as Kantouri Djami In the war years the Italian administration endeavoured to restore the church which in recent years has been a venue for cultural events

In the Ottoman period St John of the Collachio served as the laquoMain Mosqueraquo but in 1856 a neglected powder magazine underneath its belfry was struck by lightning and exploded destroying the church Afterwards the gutted site was banked up and a large neoclassical school was raised there in 1876 In 1989 archaeological excavation brought to light the remains of the devastated church

In its two centuries as a place of worship Our Lady of the Burgh received several additions and underwent modifications An engraving of 1828 shows the church in ruins in the 19th and early 20th century six houses were built upon those ruins The Italians pulled down the housing and restored part of the church in the 1930s In 1955 the Gate of the Virgin was opened to connect Alhadeff Street with the port and the church was split into two henceforth to become known as the laquosplit churchraquo In 1994 works for the installantion of new drains provided the opportunity to investigate and partially restore the church making it whole once more Since 1997 the site is open to visitors and is also used for open-air events

Of these three examples of gothic ecclesiastical architecture on Rhodes Our Lady of the Burgh is the most representative The church was a three-aisled timber-roofed basilica with twin colonnades The sanctuary consists of three five-sided apses and the roof was carried on gothic cross-vaults with ribs of composite cross-section Externally there were buttresses on all sides except the western facade

The conventual church of St John was also a three-aisled timber-roofed basilica with twin colonnades The central aisle bore a coffered timber laquowagonraquo vault which supported a ridge roof The transverse aisle consisted of three pointed cross-vaults corresponding to the three divisions of the nave and was lower than the latter The sanctuary was square in plan possibly influenced by the architecture of the Cistercian Order

Our Lady of the Castle underwent alterations that would bring this Byzantine edifice closer to

gothic architectural aesthetics Its early Hospitaller phase is marked by simplified forms such as the arched windows of Byzantine influence The cornices pointed windows and the main entrance with the dropped arch on the western facade (replaced by the Italians with a semicircular arch) belong to a second Hospitaller phase

A feature common to the three churches is the absence of buttresses and strong vertical elements on the west side Unfortunately only in Our Lady of the Castle is the western facade accessible today Its scenic presence in the form of a reverse Τ and the large rectangular frame in the centre above the main entrance are impressive The pediment-like upper part of the western side of the destroyed church of St John was a consequence of the ridge roof The pointed main entrance had a gable-like dripstone capped by a sculptured palmette underneath a circular window The west side of Our Lady of the Burgh today concealed behind accretions of later housing seems to have been similar Plain flat surfaces and decorative horizontal cornices are features common to all three monuments To the writers knowledge this style appears only in Italy

The churches just described have exercised a strong influence in Rhodes and the other Dodecanese islands particularly in the 18th and 19th centuries which saw the emergence of a special laquoDodecanesianraquo architectural type

διαγώνιες νευρώσεις (πίν 329) Τα κλίτη του κυρίως ναού διαχωρίζονται από δύο τοξοστοι-χίες με τέσσερις κυλινδρικές κολώνες Το μεshyσαίο κλίτος ήταν υπερυψωμένο και φωτιζόταν από τη βόρεια και τη νότια πλευρά με οξυκόρυshyφους φεγγίτες πάνω από τη στέγη των πλάγιων κλιτών και από κυκλικούς στα μέτωπα της αναshyτολικής και δυτικής πλευράς (πίν 330α) Η δίρριχτη στέγη του κεντρικού κλίτους διαμορshyφωνόταν εσωτερικά με ημικυλινδρική ξύλινη οροφή (πίν 328β) Τα πλάγια κλίτη ήταν στεγαshyσμένα με μονόρριχτη στέγη καλυμμένη με κεshyραμίδια

Το εγκάρσιο κλίτος και το ιερό θα πρέπει να ανήκαν και αυτά στην αρχική φάση όπως δείshyχνει ο τρόπος δόμησης και σύνδεσης τους με τον κυρίως ναό Αποτελούνταν από τρία σταυshyροθόλια που αντιστοιχούσαν στα κλίτη και ένα τέταρτο στο ιερό Εφέροντο από την εξωτεshyρική τοιχοποιία και από σύνθετους πεσσούς με κιονίσκους που αντιστοιχούσαν στα οξυκόρυshyφα τόξα επικοινωνίας και τις διαγώνιες νευρώshyσεις Το μεσαίο σταυροθόλιο ήταν πιο ψηλό από τα άλλα και χαμηλότερο από τη στέγη του μεσαίου κλίτους και του κυκλικού φεγγίτη

Το ιερό και το εγκάρσιο κλίτος φαίνεται ότι φωτίζονταν με μεγάλα οξυκόρυφα παράθυρα αντίστοιχα με τον υπόλοιπο ναό

Κάτω από την κόγχη του ιερού διερχόταν σε χαμηλότερο επίπεδο -λόγω της διαμόρφωσης του εδάφους- στοά επικοινωνίας της νότιας πεshyριοχής της εκκλησίας με τη βόρεια καθώς και με το παλάτι του μεγάλου μαγίστρου μέσω της laquoλόντζιαςraquo (ανοικτής στοάς με σταυροθόλια στο άνω άκρο της οδού Ιπποτών) (πίν 340α) Από την ίδια στοά και κάτω από την κόγχη του ιερού είχε πιθανώς πρόσβαση παρεκκλήσιο ή κρύπτη τμήμα της βάσης του οποίου αποκαλύshyφθηκε κατά τη διάρκεια της πρόσφατης αναshyσκαφής

Κάτω από το εγκάρσιο κλίτος διατηρούνται τα ερείπια τριών ημιυπόγειων χωρών αντί-

στοίχων με τα τρία σταυροθόλια του ορόφου που στεγάζονταν με θόλους και κατά πάσα πιshyθανότητα χρησίμευαν ως αποθήκες ή υπόγειες κρύπτες (πίν 332α 332β)

Κατά τη διάρκεια της ιπποτοκρατίας η εκshyκλησία δέχθηκε πολλές προσθήκες όπως γίνεshyται φανερό από τις πηγές τις γκραβούρες και τα ευρήματα είναι όμως αρκετά δύσκολο να αναπαρασταθούν με ακρίβεια και να γίνει απόshyλυτα σαφής η τελική μορφή του μνημειακού συshyγκροτήματος και ο αριθμός των παρεκκλησίων

Ο P Lojacono το 1935 προσπάθησε -μετά από ενδεικτικές αρχαιολογικές τομές και μελέshyτη των πηγών- να αναπαραστήσει το συγκρότηshyμα γραφικά (πίν 340β) Υπέθεσε τότε ότι προshyστέθηκαν οκτώ χώροι στο επίπεδο της εκκληshyσίας και γύρω από το εγκάρσιο κλίτος και το ιερό96 Σύμφωνα με τις πρόσφατες αποκαλύψεις από την ανασκαφή και τις έρευνες των πηγών μπορούμε να κάνουμε μια καινούρια υπόθεση για τις προσθήκες και την πιθανή χρήση τους Έτσι το πλάτος της κάτοψης της τετράπλευρης κόγχης του ιερού δεν πρέπει να ήταν μεγαλύτεshyρο από το μεσαίο κλίτος ενώ το νότιο παρεκshyκλήσιο του Villeneuve σύμφωνα με τον Ρ Lojacono στο ύψος του εγκάρσιου κλίτους ήταν μεγαλύτερων διαστάσεων και φαίνεται ότι μετέτρεψε τον τρόπο επικοινωνίας και κάλυψε το νότιο δρομάκι πλάι από την εκκλησία που ήταν στρωμένο με πωρόπετρες (πίν 329) Θα πρέπει επίσης να υποθέσουμε σύμφωνα με τα στοιχεία που βρήκε ο P Lojacono ότι δεν πρέshyπει να υπήρχε κτίσμα στη θέση του βορειότερουraquo προσκτίσματος του laquoθησαυροφυλακείουraquo (tesoro della chiesa) αλλά να ήταν άκτιστο ενώ στη θέση του αμέσως νοτιότερου παρεκκλησίου (capella della Sagrestia) ήταν η κατοικία του πριόρη ή laquocanonicaraquo στα μέσα του 15ου αιώνα όπως έχει προαναφερθεί Μπορούμε λοιπόν να δεχθούμε τις υποθέσεις του Lojacono για τη χρήση μερικών παρεκκλησίων όπως για παράshyδειγμα του Villeneuve της Sagrestia του

DAubusson και του DAmboise και να χωρο-θετήσουμε την laquocanonicaraquo στη θέση της capella della Segrestia Οι θέσεις των άλλων παρεκκληshyσίων -που γνωρίζουμε ότι προστέθηκαν στον Άγιο Ιωάννη- της Παναγίας που έκτισε ο Allemagna και του καστελλάνου της Αμπόστας δεν είναι εύκολο να ταυτιστούν πιθανώς όμως ένα από αυτά να είναι εκείνο τμήμα του οποίου βρέθηκε κάτω από το ιερό κάτι που δηλώνει ότι ίσως υπήρξε επέμβαση σε αυτό

Σχετικά με το καμπαναριό δεν μπορούμε να έχουμε σαφή μορφή καθότι οι μικρογραφίες του Caoursin του 1483 είναι πολύ σχηματικές ενώ στις γκραβούρες του 19ου αιώνα λείπει το άνω τμήμα που πιθανώς είχε καταρρεύσει κατά την πολιορκία του 1522 Μια ιδέα των δύο χαμηλότερων ορόφων μάς δίνει ο Rottiers97

(πίν 330α) Αποτελούνταν από έναν τετράγωνο πύργο με βάση και οριζόντια γείσα Ο όροφος ήταν ενισχυμένος στις γωνίες με ορθογωνικές παραστάδες και εκτός από τα οικόσμημα των μμ DAubusson και DAmboise είχε παράθυshyρα οξυκόρυφα και έναν ορθογώνιο φεγγίτη στη βόρεια όψη Η πρόσβαση γινόταν από μία βόshyρεια οξυκόρυφη είσοδο στο ύψος του ισογείου και μία ορθογώνια ανατολική στο ύψος του ορόφου όπου ανέβαινε κανείς με σκάλα από τη νότια όψη της εκκλησίας ίσως της περιόδου της τουρκοκρατίας98

Ο τύπος της τρίκλιτης ξυλόστεγης βασιλιshyκής με εγκάρσιο κλίτος και τετράπλευρη κόγχη στεγασμένα από σταυροθόλια με νευρώσεις του καθολικού του Αγίου Ιωάννη δείχνει μια σαφή επιρροή των αντιλήψεων του Τάγματος των κινστερκιανών μοναχών ειδικά αλλά και γενικότερα στη ροδίτικη ιπποτική εκκλησιαστιshyκή αρχιτεκτονική (πίν 329) Οι ιππότες φορείς αναμφισβήτητα αυτής της επιρροής έφεραν

προφανώς δυτικούς μαστόρους στη Ρόδο για την υλοποίηση αυτής της αρχιτεκτονικής

Στη Δύση η τυπολογία αυτή εφαρμοζόταν κυρίως στη Μεγάλη Βρετανία και λιγότερο στην κεντρική και τη νότια Ευρώπη9 9 Δείγματα αυτής της αρχιτεκτονικής εμφανίζονται στην κεντρική Ελλάδα ήδη από τον 13ο αιώνα όπως στην Αγία Σοφία Ανδραβίδας στο φράγκικο πριγκιπάτο της Αχαΐας και στην Αγία Παραshyσκευή της βενετοκρατούμενης Χαλκίδας Ανάshyλογα παραδείγματα με θολοσκεπείς βασιλικές παρουσιάζονται στη μονή Ζάρακα κοντά στην αρχαία Στυμφαλία και στον Άγιο Λέο έξω από τη Μεθώνη100 Στην Κρήτη και συγκεκριμένα στο Ηράκλειο κατά τον 13ο αιώνα την εποχή της ενετοκρατίας έχουμε τις μεγάλες ξυλόστε-γες βασιλικές του αγίου Φραγκίσκου του Σω-τήρος και του αγίου Πέτρου του μάρτυρος που ανήκε στο Τάγμα των Δομινικανών101 Παρόshyμοιο παράδειγμα στο Ρέθυμνο του 14ου αιώνα είναι και το καθολικό των φραγκισκανών μοshyναχών με ξυλόστεγη βασιλική τετράπλευρο ιερό και εγκάρσιο κλίτος κάτοψης σε σχήμα Τ Το εγκάρσιο κλίτος που σήμερα είναι γκρεμιshyσμένο ήταν πιθανώς στεγασμένο με γοτθικά σταυροθόλια όπως ίσως και το ιερό που αποshyτελεί ιδιόκτητο κατάστημα Η προσθήκη γωνιαshyκών παρεκκλησίων εκατέρωθεν του ιερού ανάshyγεται για το μεν βόρειο που είναι γοτθικό στον 14ο αιώνα και για το νότιο που καλύπτεται με αναγεννησιακό τρούλο στον 16ο αιώνα 1 0 2

Στην κοντινή για τα Δωδεκάνησα Κύπρο το πιο ενδιαφέρον παράδειγμα είναι το καθολικό του μοναστηριού της Πελλαπαϊδος του 13ου αιώνα αποτελούμενο από τρία κλίτη και τεshyτράπλευρο ιερό στεγασμένα με σταυροθόλια103 και ένα ανάλογο παράδειγμα στο Der Simam στη Συρία104

Ειδικότερα η ξύλινη στέγη του μεσαίου κλίshyτους που έχει τη μορφή ανεστραμμένης καρίshyνας πλοίου (πίν 328β) παρουσιάζει κοινά στοιχεία με αντίστοιχες στον καθεδρικό ναό της Aquileja και τον San Zeno της Βερόνα105 αλλά και γενικότερα της κεντρικής Ευρώπης όπως στις εκκλησίες Notre-Dame-du-Grann στο Speacutezet και της Sainte Brigitte στο Montreff στην περιοχή Finisteacutere της Γαλλίας106

Ο σημερινός τύπος της Παναγίας του Κάshyστρου δεν είναι όπως αναφέρθηκε καθαρά βυshyζαντινός ή γοτθικός αλλά συνδυασμός και των δύο (πίν 341 α) Έχει διατηρήσει αρκετά τυποshyλογικά χαρακτηριστικά της τρίκλιτης σταυροshyειδούς εγγεγραμμένης εκκλησίας τουλάχιστον σε κάτοψη και τον εγκάρσιο θόλο (πίν 325β) χωρίς όμως τον ημικυλινδρικό θόλο του μεσαίshyου κλίτους τον τρούλο και την τεταρτοσφαιρι-κή κάλυψη της κεντρικής κόγχης του ιερού Στη θέση του κατασκευάσθηκαν τρία γοτθικά σταυshyροθόλια υπερυψωμένα (ως προς τον εγκάρσιο θόλο) που αντιστοιχούν στη δυτική κεραία του σταυρού στη θέση του παλαιότερου τρούλου και στην ανατολική κεραία μαζί με την κόγχη του ιερού (πίν 341 β) Έτσι η ημικυκλική εσωτεshyρικά και τρίπλευρη εξωτερικά κάτοψη της κόγshyχης του ιερού (πίν 341 α) μετατράπηκε ψηλότεshyρα σε γοτθική πεντάπλευρη χρησιμοποιώντας τις τρεις πλευρές της και τις δυο της ανατολιshyκής κεραίας του σταυρού σχηματίζοντας έναν θόλο με ακτινωτές νευρώσεις και θολίσκους (πίν 342) Οι νευρώσεις έχουν διατομή απλή ορθογώνια με απότμηση στις γωνίες Οι τοίχοι των σταυροθολίων είναι λεπτότεροι και δημιshyουργούν αντηρίδες στο άνω τμήμα της λιθοδο-μής που εντάσσονται στο πάχος της βυζαντιshyνής Είναι προφανές ότι η μετατροπή της βυζαshy

ντινής μητρόπολης αποσκοπούσε εκτός από την επισκευή της στο να προβάλλει το γοτθικό ύψος στην αρχιτεκτονική του νέου καθεδρικού ναού

Παρότι διασώζονται ελάχιστα στοιχεία του τρούλου όπως τα μαρμάρινα φουρούσια πάνω από τους τέσσερις γωνιακούς πεσσούς που έφεραν τα τέσσερα τόξα και τα γωνιακά σφαιshyρικά τρίγωνα εντούτοις ο Ορλάνδος αποτόλshyμησε τη γραφική του αποκατάσταση107 (πίν 325α)

Οι χαμηλότεροι δόμοι των λιθοδομών της εκκλησίας διαφέρουν ως προς το μέγεθος από τους ψηλότερους της βυζαντινής εκκλησίας και οι βάσεις δύο παραστάδων στην εξωτερική παshyρειά της βόρειας κεραίας του σταυρού και των παλαιότερων ημικυκλικών εσωτερικά και τρί-πλευρων εξωτερικά κογχών στο ιερό1 0 8 οδηγούν στην υπόθεση ύπαρξης προγενέστερου ναού (πίν 325β 341α 341 β) Οι βάσεις των παραshyστάδων μπορούν να οδηγήσουν στη γραφική αναπαράσταση της όψης της βόρειας κεραίας με τοξωτό πλαίσιο και τριγωνική στέγαση ανάshyλογη με άλλα μεσοβυζαντινά μνημεία της Ελλάshyδας 1 0 9 Αντίστοιχη λογικά θα πρέπει να ήταν και η νότια κεραία αν και δεν διατηρούνται κάποια στοιχεία Πιθανώς να καταργήθηκαν στην επόshyμενη φάση Οι μέχρι σήμερα ωστόσο ανασκαφιshyκές διερευνήσεις δεν τεκμηριώνουν την ύπαρξη παλαιότερης παλαιοχριστιανικής βασιλικής110 ενώ τα στοιχεία που βρέθηκαν κατά τις εργαshyσίες διέλευσης των υπογείων δικτύων δείχνουν την πιθανή ύπαρξη δυτικού προνάου ή νάρθηshyκα111 (πίν 341α) Παράλληλα τα ευρήματα της εκκλησίας και της υπόγειας κρύπτης του 11ου αιώνα112 συνηγορούν στην ίδια υπόθεση και τη διάκριση των δύο φάσεων στη βυζαντινή μη-

τρόπολη πριν τη μετασκευή της από τους ιπshyπότες στο α μισό του 14ου αιώνα Για την αρshyχική κάτοψη δεν είναι γνωστά περισσότερα στοιχεία από την κάτοψη της σε πολύ χαμηλό επίπεδο και πιθανώς να είναι ανάλογης τυποshyλογίας με τη δεύτερη Είναι εύλογη ως εκ τούshyτου η υπόθεση ότι η πρώτη μπορεί να ανήκει στον 11ο αιώνα και η δεύτερη μεταξύ του 11ου και των αρχών του 14ου αιώνα

Στη Ρόδο υπάρχουν δύο ακόμη βυζαντινά μνημεία του ίδιου τύπου ο Αγιος Ιωάννης στο κάστρο της Λίνδου ίσως του 13ου αιώνα1 1 3 και το Ντεμιρλί τζαμί στη μεσαιωνική πόλη της Ρόshyδου του 14ου αιώνα1 1 4 Και οι δύο αυτές εκκληshyσίες είναι πιθανώς μεταγενέστερες της Παναshyγίας του Κάστρου και προφανώς επηρεάσθηshyκαν από αυτή Κοινά στοιχείο και των τριών είshyναι η πεσσοστοιχία το μεσαίου κλίτους αντί του τύπου του τετρακιόνιου σταυροειδούς εγshyγεγραμμένου ναού ο οποίος χρησιμοποιήθηκε ευρύτατα σε όλο το Βυζάντιο και μοναδικό παshyράδειγμα του του 10ου αιώνα βρίσκεται σε ερείπια ανασκαφής του λόφου της Φιλερήμου της Ρόδου1 1 5 Η αύξηση του μήκους της μητρόshyπολης της Ρόδου επιτεύχθηκε για προφανείς λειτουργικούς λόγους με ένα επιπλέον ζεύγος πεσσών στη δυτική κεραία Το ίδιο μιμήθηκαν και οι δύο άλλες μεταγενέστερες εκκλησίες

Η σύγκριση του τελικού όπως διαμορφώθηshyκε τύπου με τη γοτθική προσθήκη της Παναshyγίας του Κάστρου με άλλα μνημεία είναι αδύshyνατη Το υπερυψωμένο κεντρικό κλίτος με τα γοτθικά σταυροθόλια έχει οπωσδήποτε δυτικές επιδράσεις και συγγενεύει με αρκετά μνημεία της Συρίας της Κύπρου και της Κρήτης116 Η απλούστευση χαρακτηρίζει και αυτή την επέμshyβαση που δικαιολογείται ως επαρχιακή πόλη αλλά και γενικά το κινστερκιανό πνεύμα των ιπποτικών μνημείων της Ρόδου

Η Παναγία του Κάστρου αποτελεί το πα-

λαιότερο παράδειγμα άμεσης αλληλεπίδρασης των βυζαντινών και γοτθικών μορφολογικών στοιχείων στη Ρόδο Μοναδικό από άποψη διαshyκοσμητικού πλούτου μορφολογικό στοιχείο βυshyζαντινής παράδοσης που διατηρείται είναι το τρίλοβο παράθυρο της κεντρικής κόγχης του ιεshyρού της βυζαντινής μητρόπολης (πίν 343) Τα τρία ισοϋψή ημικυκλικά ανοίγματα πλαισιώνοshyνται από ημικυκλική αψίδα με δύο εσοχές Οι αμφικιονίσκοι που τα χωρίζουν φέρουν κο-λουροπυραμιδοειδή επιθήματα117

Η ημικυκλική πόρτα στη βόρεια είσοδο πιshyθανώς προέρχεται από μετασκευή της παλαιόshyτερης κατά τη μετατροπή της βυζαντινής μηshyτρόπολης σε καθεδρικό ναό της λατινικής αρshyχιεπισκοπής της Ρόδου στις αρχές του 14ου αιshyώνα (πίν 344) Το τόξο της έχει διπλή εσοχή η εσωτερική της οποίας είναι κυκλικής διατομής Εξωτερικά πλαισιώνεται με απλή ανάγλυφη laquoπριονωτήraquo διακόσμηση ασυνήθιστη στη Ρόδο

Τα δίλοβα ημικυκλικά παράθυρα στο βόρειο και το νότιο τύμπανο ίσως να είναι και αυτά μετασκευή παλαιότερων βυζαντινών Οι εσοχές των ημικυκλικών κογχών μέσα στις οποίες εντάσσονται τα δίλοβα παράθυρα προδίδουν τη βυζαντινή τους προέλευση Η διακόσμηση όμως με laquoπριονωτήraquo ταινία λαξευμένη στην εξωτερική παρειά της ημικυκλικής κόγχης του βόρειου τυμπάνου είναι όμοια με την αντίστοιshyχη της προηγούμενης θύρας και των κυκλικών φεγγιτών που διανοίχθηκαν προφανώς στις πλάγιες πλευρές της κεντρικής κόγχης του ιεshyρού κατά την ιπποτική επέμβαση όπως δείχνει ο τρόπος δόμησης τους (πίν 345α) Η διακόshyσμηση αυτή συναντάται πιο συχνά σε γοτθικά μνημεία της δυτικής Ευρώπης και ιδιαίτερα της Αγγλίας όπως στον καθεδρικό ναό του Κα-ντέρμπορι118 είτε σε περιφερειακά κέντρα της δυτικής αρχιτεκτονικής όπως σε τόξα και θυ-ρώματα των Αγίων Τόπων και της Κύπρου1 1 9

Η laquoπριονωτήraquo διακόσμηση συναντάται σπαshyνίως στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική της Ελλάδας όπως κατά την περίοδο της φραγκοshyκρατίας με προφανείς δυτικές επιρροές120 Το δίλοβο παράθυρο της δυτικής όψης βρίσκεται στο άνω τμήμα του δυτικού τυμπάνου του αντίshyστοιχου σταυροθολίου του κεντρικού κλίτους ψηλότερα από το τύμπανο της προηγούμενης βυζαντινής κεραίας και χρονολογείται επομέshyνως στην ίδια ιπποτική επισκευή των αρχών του 14ου αιώνα (πίν 345β) Οι διατομές εξάλshyλου των λαμπάδων των ημικυκλικών παραθύshyρων φέρουν γωνιακή απότμηση ενώ η εσωτερι-κή τους πλευρά καλύπτεται από ενιαίο χαμηshyλωμένο τόξο στοιχεία που συνηγορούν στη δυshyτική τους προέλευση

Τα μορφολογικά στοιχεία γοτθικής αρχιτεshyκτονικής είναι περισσότεραmiddot και αυτά όμως παshyραμένουν φτωχά ως προς τον γλυπτικό διάκοshyσμο Η δυτική όψη της Παναγίας του Κάστρου πλήρως μετασκευασμένη κατά την ιπποτοκρα-τία έχει επίπεδη μορφή αντεστραμμένου Τ (πίν 346) Η ιπποτική κεντρική είσοδος με χαμηλωshyμένο τόξο είναι συνηθισμένη στη Ρόδο (πίν 347α 347β) Είχε σύνθετη διατομή και για άγνωστους λόγους αντικαταστάθηκε με μία απλούστερη laquoβυζαντινίζουσαraquo κατά τη διάρshyκεια των ιταλικών επεμβάσεων το 1940121 Η ορshyθογώνια υπέρθυρη κόγχη με εξέχον πλαίσιο σύνθετης διατομής εντυπωσιάζει με το μέγεθος της και δίνει ένα ιδιαίτερο στυλ στην εξωτερική εμφάνιση της εκκλησίας Ανάλογη κόγχη έφερε

και η κεντρική είσοδος του παλατιού του μεγάshyλου μαγίστρου που περιελάμβανε τα οικόσημα του μεγάλου μαγίστρου Heacutelion de Villeneuve

και του πάπα Ιωάννη XXII στις αρχές του 14ου αιώνα Τα ίδια οικόσημα έφερε και η Παναγία του Κάστρου122 κάτι που δείχνει ότι και η διαshyμόρφωση της όψης της θα πρέπει να είναι της ίδιας εποχής123 Παρόμοιες διαμορφώσεις παshyρουσιάζουν και όψεις κτιρίων στην Ισπανία όπως πχ στο Caceres Δεν διατηρούνται τμήshyματα της ζωγραφικής σύνθεσης της τοιχογραshyφίας που πλαισίωνε παρά μόνο λίγα ίχνη αλλά είναι βέβαιη η εντύπωση που θα προκαλούσε με τα χρώματα και το μέγεθος της

Τα οξυκόρυφα παράθυρα των τυμπάνων στη νότια και τη βόρεια όψη στο ιερό και των σταυροθολίων είχαν σύνθετη διατομή και ήταν δίλοβα με υαλοστάσια του 15ου αιώνα 1 2 4 Τα οξυκόρυφα παράθυρα αντικατέστησαν παλαιόshyτερα όπως φάνηκε κατά τις εργασίες του 1940 όταν αποκαλύφθηκε τμήμα προγενέστερου δί-λοβου παραθύρου με ημικυκλικά τόξα στο νόshyτιο τύμπανο του δυτικού σταυροθολίου ανάλοshyγου με άλλα δίλοβα παράθυρα της αρχικής ιπshyποτικής επέμβασης των αρχών του 14ου αιώshyνα 1 2 5 (πίν 348α)

Στη χαμένη πια εκκλησία του αγίου Ιωάννη η αετωματική απόληξη της δυτικής όψης υπαshyγορευόταν από την ξύλινη στέγη και περιείχε την κεντρική είσοδο έναν κυκλικό φεγγίτη στο άνω τμήμα και δύο παράθυρα εκατέρωθεν Η

κεντρική είσοδος ήταν οξυκόρυφη με σύνθετη διατομή και πλαισιωνόταν από γείσο ειδικής διατομής με κλίση προς τα κάτω φυτικές διαshyκοσμήσεις τριγωνική απόληξη και γλυπτό αν-θέμιο στην κορυφή Το γείσο χωρίς τις φυτικές διακοσμήσεις διέτρεχε όλη την εκκλησία στη βάση των παραθύρων ξεκινώντας από τη γένεshyση του τόξου του θυρώματος Το θύρωμα αποshyτελούσε απλουστευμένη μορφή αντίστοιχων θυ-ρωμάτων των ναών της Δύσης126 αλλά και της Κύπρου 1 2 7 Ο κυκλικός φεγγίτης της ίδιας όψης αλλά και ο αντίστοιχος της ανατολικής διέθεshyταν σύνθετη γοτθική διακόσμηση σε μορφή Χ και τριφυλλόσχημα ανοίγματα ενδιάμεσα όπως δείχνουν οι γκραβούρες του Rottiers128

(πίν 330α) Τα τόξα των παραθύρων μετά από έρευνα και μελέτη φαίνεται ότι ήταν ελαφρά οξυκόρυφα και όχι ημικυκλικά όπως παρουshyσιάσθηκαν από τον Rottiers και επικράτησε να θεωρούνται στη συνέχεια129 Το προστατευτικό γείσο των παραθύρων είχε σύνθετη διατομή με καμπύλο εξωρράχιο έφθανε μέχρι τη γένεση των τόξων και περιέτρεχε όλη την εκκλησία Αντίστοιχη επίστεψη παρουσιάζεται σε πολλά παραδείγματα θυρωμάτων και παραθύρων της Ρόδου1 3 0 όπως και στην Κρήτη131 την Κύπρο 1 3 2

και τους Αγίους Τόπους 1 3 3 εκτός φυσικά από τη Λύση

Τα παράθυρα περιείχαν υαλοστάσια -δύο από τα οποία παρουσίασε ο Rottiers (XXXVII)- με απλή διακόσμηση και τα οικόσηshyμα των μμ Fluvian (1421-1437) στο ένα και Orsini (1467-1476) στο άλλο τα οποία τους συνδέουν με πιθανές επεμβάσεις στην εκκληshyσία1 3 4 Δείχνουν επίσης ότι διασώθηκαν από τις δύο πολιορκίες των Τούρκων (του 1480 και του 1522) αφού διατηρήθηκαν μέχρι τον 19ο αιώshyνα

Η βόρεια είσοδος θα πρέπει να ήταν επίσης οξυκόρυφη και να διέθετε τριγωνική επίστεψη από γείσο όπως διακρίνεται σε γκραβούρα του Flandin135 (πίν 340α 348β) ενώ η νότια θα πρέshyπει να είχε ορθογώνια μορφή με πρέκι σύνθετης ιπποτικής διατομής από οριζόντιο τόξο (πίν 349α) Η πόρτα φαίνεται ότι αποτελεί μεταγεshyνέστερη ιπποτική επέμβαση από τον τρόπο καshyτασκευής έχοντας μειώσει για τον λόγο αυτό το ύψος του αρχικού παραθύρου1 3 6 Η αντίστοιχη οξυκόρυφη θύρα που παρουσίασε ο Rottiers δεν μοιάζει αληθοφανής137

Μια σύγχρονη μορφολογική απόδοση του Αγίου Ιωάννη αποτελεί η σημερινή εκκλησία του Ευαγγελισμού στο Μανδράκι της Ρόδου που κτίστηκε το 1924-1925 από τους Ιταλούς με αρχιτέκτονα τον Florestano di Fausto βασισμέshyνη στα σχέδια του Rottiers138 (πίν 349β)

Ο εσωτερικός χώρος όπως τον παρουσιάζει η γκραβούρα που δημοσίευσε ο Rottiers φαίνεshyται ιδιαίτερα ελκυστικός με τις δύο τοξοστοι-χίες τους κυλινδρικούς κίονες και τα κιονόshyκρανα αρχιτεκτονικά μέλη της αρχαιότητας σε δεύτερη χρήση τα οξυκόρυφα τόξα και τους ενshyδιάμεσους κυκλικούς φεγγίτες (πίν 328β) Ήταν πλαισιωμένος από την ξύλινη ημικυλιν-δρική οροφή διακοσμημένη με φατνώματα και άστρα και φωτισμένος από τα μεγάλα οξυκόρυshyφα παράθυρα και τους φεγγίτες139 Το δάπεδο από πωρόπετρες και μαρμαρόπετρες διέκοπταν επιτάφιες πλάκες προσωπικοτήτων της ιπποτο-κρατίας μάρτυρες της ιστορίας του μνημείου και του τόπου

Ξεχωριστά μορφολογικά στοιχεία διέθεταν το εγκάρσιο κλίτος και η τετράπλευρη κόγχη του ιερού Τα ανατολικά παράθυρα ήταν δίλοshyβα πλαισιωμένα από οξυκόρυφα τόξα ανάλοshyγα με της Παναγίας του Κάστρου Η απεικόνιshyση του Rottiers διέσωσε την ιδιαίτερη διακόshyσμηση του κεντρικού παραθύρου της κόγχης του ιερού Από την άλλη διακόσμηση του καθοshyλικού ο Rottiers παρουσίασε ένα ξυλόγλυπτο έπιπλο του ιερού140 το πλαίσιο κόγχης οικοσή-μου του παρεκκλησίου ενός εκ των μμ DAubusson ή DAmboise141 και την επιδαπέδια ταφική σύνθεση του μμ Del Carretto142 (πίν 330β)

Αντίστοιχη με τις κύριες όψεις των δύο άλshyλων εκκλησιών φαίνεται να ήταν και εκείνη της Παναγίας του Μπούργκου (πίν 350α) η οποία σήμερα δεν είναι ορατή από τις μεταγενέστερες

προσθήκες κατοικιών όπως και η ανατολική όψη Ελάχιστα είναι τα στοιχεία που διατηρούshyνται και από τις δύο άλλες όψεις Τα υπάρχοshyντα στοιχεία όμως έδωσαν τη δυνατότητα της γραφικής τους αποκατάστασης Η απόληξη προς τα άνω των όψεων της εκκλησίας ακολουshyθούσε την οξυκόρυφη όψη των τυμπάνων των σταυροθολίων Υπάρχει μεγάλη πιθανότητα να διατηρείται η εξωτερική όψη της κύριας εισόshyδου πλάτους 250 μ και ύψους 365 μ της οποίας είναι ορατή μόνο η εσωτερική μορφή (πίν 350β) Είναι ελαφρά οξυκόρυφη με περίshyτεχνη σύνθετη διατομή και πλασιωνόταν εξωshyτερικά πιθανότατα από τριγωνικό οξυκόρυφο γείσο σύνθετης διατομής πάνω από τη γένεση του τόξου που διέτρεχε όλη την όψη εκατέρωshyθεν (πίν 35 1α) Είναι ανάλογο με το θύρωμα του Αγίου Ιωάννη (πίν 330α) όπως και ο κυshyκλικός φεγγίτης του δυτικού τυμπάνου του σταυροθολίου του κεντρικού κλίτους του οποίου δεν διατηρήθηκε η διακόσμηση Αντίshyστοιχοι ρομβοειδείς φεγγίτες υπήρχαν στα τύshyμπανα των σταυροθολίων των πλάγιων κλιτών στην ίδια όψη ενώ χαμηλότερα υπήρχε ελαφρά οξυκόρυφη κόγχη με σύνθετη διατομή η οποία προοριζόταν πιθανώς για κάποιες τοιχογραshyφίες143 (πίν 351β) Δεν διατηρήθηκε κάποιο ίχνος αντηρίδας πάνω στη δυτική όψη με τονιshyσμό των οριζόντιων και όχι των κάθετων στοιshyχείων Ως εκ τούτου η αρχιτεκτονική της διαshyφέρει από την υπόλοιπη εκκλησία που χαραshyκτηρίζεται από τις ψηλές αντηρίδες και τα ψηλά οξυκόρυφα παράθυρα (πίν 351γ) Έγινε δυνατή η γραφική αποκατάσταση της βόρειας

και νότιας όψης της αρχικής τουλάχιστον εκshyκλησίας παρά τον μικρό αριθμό των διατηρηshyμένων μορφολογικών της στοιχείων Βρέθηκε έτσι η μορφή των οξυκόρυφων παραθύρων σύνθετης διατομής από τα οποία δεν διατηρείshyται κανένα ολόκληρο (πίν 352α) ενώ η νότια οξυκόρυφη είσοδος διατηρεί την αρχική της μορφή Έγινε επίσης εφικτή η γραφική αποκαshyτάσταση της βόρειας μεταγενέστερης ορθογώshyνιας πύλης με σύνθετη διατομή καθώς επίσης και οι όψεις του νοτιοδυτικού και νοτιοανατοshyλικού παρεκκλησίου144 Έχουν χαθεί τα υαλοshyστάσια (vitraux) και η πιθανή γλυπτική διακόshyσμηση των τυμπάνων των τόξων των παραθύshyρων εκτός από δύο παραδείγματα του νοτιοαshyνατολικού παρεκκλησίου που έχουν απλή τρι-φυλλόσχημη μορφή

Η ανατολική όψη διατηρεί αντίθετα περισshyσότερα αυθεντικά μορφολογικά στοιχεία των οξυκόρυφων παραθύρων της με σύνθετη διατοshyμή και μεγάλο ύψος τουλάχιστον στην εσωτεshyρική πλευρά τους (πίν 352β) Μόνο τα τρία παshyράθυρα της κεντρικής κόγχης είχαν υποστεί ποικίλες αλλοιώσεις κατά την ιταλική αποκαshyτάσταση μετατρέποντας τη μορφή τους από οξυκόρυφη σε ημικυκλική ενώ επεμβάσεις της περιόδου της τουρκοκρατίας είχαν αλλοιώσει την εξωτερική τους μορφή Οι εργασίες όμως καθαίρεσης των πρόσθετων κατοικιών και επιshyσκευής των υπολειμμάτων της εκκλησίας κατά την ιταλική περίοδο οδήγησαν στην αποκατάshyσταση της ανατολικής πτέρυγας του ιερού εσωshyτερικά συμβάλλοντας στην αναγνώριση του μνημείου Οι εργασίες αυτές οδήγησαν και στην

αποκατάσταση των λίγων κογχών που είχαν τα παραπάνω παρεκκλήσια145 Πρόσφατα ολοκληshyρώθηκε και η αποκατάσταση όλων των παραθύshyρων σε αυτά146

Οι φυτικές ανάγλυφες διακοσμήσεις στα επίκρανα των τόξων και των νευρώσεων των σταυροθολίων που διατηρούνται στην εσωτεshyρική πλευρά πάνω στην ανατολική (πίν 353α) και δυτική όψη (πίν 353β) της εκκλησίας αν και απλουστευμένες μορφές δυτικών επιρροών προκαλούν ιδιαίτερη προσοχή Κιονόκρανα με ανάλογη διακόσμηση συναντώνται στην κεντριshyκή Γαλλία όπως στον καθεδρικό ναό της Reims147 αλλά και στην Κύπρο όπως στην Αγία Σοφία Λευκωσίας και στο μοναστήρι της Πελ-λαπαίδος1 4 8 Αξιόλογα μορφολογικά στοιχεία είναι επίσης τα κιονόκρανα των κυλινδρικών κιόνων σύνθετης κοιλόκυρτης διατομής149 (πίν 333β 353γ 354α) οι διακοσμήσεις με τον ροδίshyτικο laquoπλοχμόraquo και φυτά των φουρουσιών των νευρώσεων των σταυροθολίων που αποτελούν τμήματα κυλίνδρου του νοτιοανατολικού παshyρεκκλησίου αλλά και αυτών που βρέθηκαν στο χώρο της εκκλησίας καθώς και οι διακοσμημέshyνοι ρόδακες των κλειδιών των ακτινωτών νευshyρώσεων των θόλων των κογχών του ιερού150

Η αίσθηση πάντως μιας εσωτερικής ανάταshyσης και ελαφρότητας δημιουργείται ακόμη από τη γοτθική αρχιτεκτονική του μνημείου (πίν 353γ 354α) παρά το μικρό τμήμα του που διαshyτηρείται σήμερα ενώ είναι βέβαιο ότι αποτέλεσε πρότυπο για την εξέλιξη της εκκλησιαστικής αρshyχιτεκτονικής στα Δωδεκάνησα τον 18ο αιώνα

Η δυτική προέλευση των Ιπποτών του Αγί-

ου Ιωάννη και οι ανατολίτικες επιρροές που δέshyχθηκαν στο πέρασμα τους από τους Αγίους Τόshyπους και την Κύπρο σε συνδυασμό με τη βυζαshyντινή τοπική παράδοση συνθέτουν τους βασιshyκούς παράγοντες που επέδρασαν στη δημιουρshyγία και την ανάπτυξη της ροδίτικης αρχιτεκτοshyνικής την περίοδο 1310-1522 Η συμβίωση Λαshyτίνων και Ελλήνων για μεγάλο χρονικό διάστηshyμα οδήγησε στην αφομοίωση και αλληλεπίδραshyση στις μορφές της εκκλησιαστικής αρχιτεκτοshyνικής

Η δημιουργία ενός ιδιόρρυθμου υστερογοτ-θικού -και στη συνέχεια αναγεννησιακού- τοshyπικού στυλ στα μορφολογικά στοιχεία των εκshyκλησιών της Ρόδου όπως θυρώματα παράθυshyρα και κόγχες το οποίο συνδυάζει στοιχεία από τη βυζαντινή και τη γοτθική αρχιτεκτονική καθιερώνεται σταδιακά τον 15ο αιώνα 1 5 1

Η επιβ ίωη αρχιτεκτονικών μορφών κατά τους δύο επόμενους αιώνες (1522-1750) στη

Λίνδο και τα Τριάντα στην Πάτμο στη Λέρο και σε άλλα νησιά της Δωδεκανήσου αλλά και στις Κυκλάδες152 θα οδηγήσει στη διατήρηση των τεχνικών αυτών Με αυτόν τον τρόπο μποshyρεί να εξηγηθεί η αναβίωση όχι μόνο μορφολοshyγικών στοιχείων αλλά και αρχιτεκτονικών τύshyπων εκκλησιών με την δημιουργία laquoδωδεκανηshyσιακούraquo τύπου τρίκλιτων και μονόκλιτων βασιshyλικών στεγασμένων από γοτθικά σταυροθόλια με νευρώσεις σε όλα τα Δωδεκάνησα (πίν 354β) και τη Μικρά Ασία από το 1750 έως τον 20ό αιώνα που επιβεβαιώνει τη σημασία της εκκλησιαστικής ιπποτικής αρχιτεκτονικής της Ρόδου153 Τα μορφολογικά διακοσμητικά στοιshyχεία της ιπποτικής Ρόδου δεν παρέλειψαν να μιμηθούν και οι Ιταλοί με ενδιαφέροντα παραshyδείγματα εκλεκτικής αρχιτεκτονικής στη Ρόδο κυρίως και τα Δωδεκάνησα κατά την εποχή της ιταλοκρατίας (1912-1943)154

Large Hospitaller churches on Rhodes Our Lady of the Castle St John of the Collachio Our Lady of the Burgh

Giorgos Dellas

The foundation stone of the conventual church of St John of the Hospital was laid on the saints feast day the 24th of June 1310 The document signed by pope John XXII on 1 March 1322 confirms that Ihe Byzantine cathedral of Our Lady of the Castle in Rhodes is the same church as the then in use cathedral of the Latins The construction of Our Lady of the Burgh on the other hand is placed between 1310 and 1346 Their location in the medieval town reflects their respective roles the coventual church of St John in the heart of the Orders laquoconventraquo -the western fortified enclave of the Collachio- opposite the palace of the Grand Master the cathedral of Our Lady of the Castle at the eastern part of the Collachio and Our Lady of the Burgh at the marketplace of the lay part of the town

The conversion of the Byzantine cathedral of Our Lady of the Castle -a three-aisled cross-inscribed domed building- into a basilical structure with a cross-vaulted central aisle is placed between 1319 and 1334 During the Ottoman period (1522-1912) and for most of the Italian occupation (until World War II) the building operated as a mosque and was known as Kantouri Djami In the war years the Italian administration endeavoured to restore the church which in recent years has been a venue for cultural events

In the Ottoman period St John of the Collachio served as the laquoMain Mosqueraquo but in 1856 a neglected powder magazine underneath its belfry was struck by lightning and exploded destroying the church Afterwards the gutted site was banked up and a large neoclassical school was raised there in 1876 In 1989 archaeological excavation brought to light the remains of the devastated church

In its two centuries as a place of worship Our Lady of the Burgh received several additions and underwent modifications An engraving of 1828 shows the church in ruins in the 19th and early 20th century six houses were built upon those ruins The Italians pulled down the housing and restored part of the church in the 1930s In 1955 the Gate of the Virgin was opened to connect Alhadeff Street with the port and the church was split into two henceforth to become known as the laquosplit churchraquo In 1994 works for the installantion of new drains provided the opportunity to investigate and partially restore the church making it whole once more Since 1997 the site is open to visitors and is also used for open-air events

Of these three examples of gothic ecclesiastical architecture on Rhodes Our Lady of the Burgh is the most representative The church was a three-aisled timber-roofed basilica with twin colonnades The sanctuary consists of three five-sided apses and the roof was carried on gothic cross-vaults with ribs of composite cross-section Externally there were buttresses on all sides except the western facade

The conventual church of St John was also a three-aisled timber-roofed basilica with twin colonnades The central aisle bore a coffered timber laquowagonraquo vault which supported a ridge roof The transverse aisle consisted of three pointed cross-vaults corresponding to the three divisions of the nave and was lower than the latter The sanctuary was square in plan possibly influenced by the architecture of the Cistercian Order

Our Lady of the Castle underwent alterations that would bring this Byzantine edifice closer to

gothic architectural aesthetics Its early Hospitaller phase is marked by simplified forms such as the arched windows of Byzantine influence The cornices pointed windows and the main entrance with the dropped arch on the western facade (replaced by the Italians with a semicircular arch) belong to a second Hospitaller phase

A feature common to the three churches is the absence of buttresses and strong vertical elements on the west side Unfortunately only in Our Lady of the Castle is the western facade accessible today Its scenic presence in the form of a reverse Τ and the large rectangular frame in the centre above the main entrance are impressive The pediment-like upper part of the western side of the destroyed church of St John was a consequence of the ridge roof The pointed main entrance had a gable-like dripstone capped by a sculptured palmette underneath a circular window The west side of Our Lady of the Burgh today concealed behind accretions of later housing seems to have been similar Plain flat surfaces and decorative horizontal cornices are features common to all three monuments To the writers knowledge this style appears only in Italy

The churches just described have exercised a strong influence in Rhodes and the other Dodecanese islands particularly in the 18th and 19th centuries which saw the emergence of a special laquoDodecanesianraquo architectural type

DAubusson και του DAmboise και να χωρο-θετήσουμε την laquocanonicaraquo στη θέση της capella della Segrestia Οι θέσεις των άλλων παρεκκληshyσίων -που γνωρίζουμε ότι προστέθηκαν στον Άγιο Ιωάννη- της Παναγίας που έκτισε ο Allemagna και του καστελλάνου της Αμπόστας δεν είναι εύκολο να ταυτιστούν πιθανώς όμως ένα από αυτά να είναι εκείνο τμήμα του οποίου βρέθηκε κάτω από το ιερό κάτι που δηλώνει ότι ίσως υπήρξε επέμβαση σε αυτό

Σχετικά με το καμπαναριό δεν μπορούμε να έχουμε σαφή μορφή καθότι οι μικρογραφίες του Caoursin του 1483 είναι πολύ σχηματικές ενώ στις γκραβούρες του 19ου αιώνα λείπει το άνω τμήμα που πιθανώς είχε καταρρεύσει κατά την πολιορκία του 1522 Μια ιδέα των δύο χαμηλότερων ορόφων μάς δίνει ο Rottiers97

(πίν 330α) Αποτελούνταν από έναν τετράγωνο πύργο με βάση και οριζόντια γείσα Ο όροφος ήταν ενισχυμένος στις γωνίες με ορθογωνικές παραστάδες και εκτός από τα οικόσμημα των μμ DAubusson και DAmboise είχε παράθυshyρα οξυκόρυφα και έναν ορθογώνιο φεγγίτη στη βόρεια όψη Η πρόσβαση γινόταν από μία βόshyρεια οξυκόρυφη είσοδο στο ύψος του ισογείου και μία ορθογώνια ανατολική στο ύψος του ορόφου όπου ανέβαινε κανείς με σκάλα από τη νότια όψη της εκκλησίας ίσως της περιόδου της τουρκοκρατίας98

Ο τύπος της τρίκλιτης ξυλόστεγης βασιλιshyκής με εγκάρσιο κλίτος και τετράπλευρη κόγχη στεγασμένα από σταυροθόλια με νευρώσεις του καθολικού του Αγίου Ιωάννη δείχνει μια σαφή επιρροή των αντιλήψεων του Τάγματος των κινστερκιανών μοναχών ειδικά αλλά και γενικότερα στη ροδίτικη ιπποτική εκκλησιαστιshyκή αρχιτεκτονική (πίν 329) Οι ιππότες φορείς αναμφισβήτητα αυτής της επιρροής έφεραν

προφανώς δυτικούς μαστόρους στη Ρόδο για την υλοποίηση αυτής της αρχιτεκτονικής

Στη Δύση η τυπολογία αυτή εφαρμοζόταν κυρίως στη Μεγάλη Βρετανία και λιγότερο στην κεντρική και τη νότια Ευρώπη9 9 Δείγματα αυτής της αρχιτεκτονικής εμφανίζονται στην κεντρική Ελλάδα ήδη από τον 13ο αιώνα όπως στην Αγία Σοφία Ανδραβίδας στο φράγκικο πριγκιπάτο της Αχαΐας και στην Αγία Παραshyσκευή της βενετοκρατούμενης Χαλκίδας Ανάshyλογα παραδείγματα με θολοσκεπείς βασιλικές παρουσιάζονται στη μονή Ζάρακα κοντά στην αρχαία Στυμφαλία και στον Άγιο Λέο έξω από τη Μεθώνη100 Στην Κρήτη και συγκεκριμένα στο Ηράκλειο κατά τον 13ο αιώνα την εποχή της ενετοκρατίας έχουμε τις μεγάλες ξυλόστε-γες βασιλικές του αγίου Φραγκίσκου του Σω-τήρος και του αγίου Πέτρου του μάρτυρος που ανήκε στο Τάγμα των Δομινικανών101 Παρόshyμοιο παράδειγμα στο Ρέθυμνο του 14ου αιώνα είναι και το καθολικό των φραγκισκανών μοshyναχών με ξυλόστεγη βασιλική τετράπλευρο ιερό και εγκάρσιο κλίτος κάτοψης σε σχήμα Τ Το εγκάρσιο κλίτος που σήμερα είναι γκρεμιshyσμένο ήταν πιθανώς στεγασμένο με γοτθικά σταυροθόλια όπως ίσως και το ιερό που αποshyτελεί ιδιόκτητο κατάστημα Η προσθήκη γωνιαshyκών παρεκκλησίων εκατέρωθεν του ιερού ανάshyγεται για το μεν βόρειο που είναι γοτθικό στον 14ο αιώνα και για το νότιο που καλύπτεται με αναγεννησιακό τρούλο στον 16ο αιώνα 1 0 2

Στην κοντινή για τα Δωδεκάνησα Κύπρο το πιο ενδιαφέρον παράδειγμα είναι το καθολικό του μοναστηριού της Πελλαπαϊδος του 13ου αιώνα αποτελούμενο από τρία κλίτη και τεshyτράπλευρο ιερό στεγασμένα με σταυροθόλια103 και ένα ανάλογο παράδειγμα στο Der Simam στη Συρία104

Ειδικότερα η ξύλινη στέγη του μεσαίου κλίshyτους που έχει τη μορφή ανεστραμμένης καρίshyνας πλοίου (πίν 328β) παρουσιάζει κοινά στοιχεία με αντίστοιχες στον καθεδρικό ναό της Aquileja και τον San Zeno της Βερόνα105 αλλά και γενικότερα της κεντρικής Ευρώπης όπως στις εκκλησίες Notre-Dame-du-Grann στο Speacutezet και της Sainte Brigitte στο Montreff στην περιοχή Finisteacutere της Γαλλίας106

Ο σημερινός τύπος της Παναγίας του Κάshyστρου δεν είναι όπως αναφέρθηκε καθαρά βυshyζαντινός ή γοτθικός αλλά συνδυασμός και των δύο (πίν 341 α) Έχει διατηρήσει αρκετά τυποshyλογικά χαρακτηριστικά της τρίκλιτης σταυροshyειδούς εγγεγραμμένης εκκλησίας τουλάχιστον σε κάτοψη και τον εγκάρσιο θόλο (πίν 325β) χωρίς όμως τον ημικυλινδρικό θόλο του μεσαίshyου κλίτους τον τρούλο και την τεταρτοσφαιρι-κή κάλυψη της κεντρικής κόγχης του ιερού Στη θέση του κατασκευάσθηκαν τρία γοτθικά σταυshyροθόλια υπερυψωμένα (ως προς τον εγκάρσιο θόλο) που αντιστοιχούν στη δυτική κεραία του σταυρού στη θέση του παλαιότερου τρούλου και στην ανατολική κεραία μαζί με την κόγχη του ιερού (πίν 341 β) Έτσι η ημικυκλική εσωτεshyρικά και τρίπλευρη εξωτερικά κάτοψη της κόγshyχης του ιερού (πίν 341 α) μετατράπηκε ψηλότεshyρα σε γοτθική πεντάπλευρη χρησιμοποιώντας τις τρεις πλευρές της και τις δυο της ανατολιshyκής κεραίας του σταυρού σχηματίζοντας έναν θόλο με ακτινωτές νευρώσεις και θολίσκους (πίν 342) Οι νευρώσεις έχουν διατομή απλή ορθογώνια με απότμηση στις γωνίες Οι τοίχοι των σταυροθολίων είναι λεπτότεροι και δημιshyουργούν αντηρίδες στο άνω τμήμα της λιθοδο-μής που εντάσσονται στο πάχος της βυζαντιshyνής Είναι προφανές ότι η μετατροπή της βυζαshy

ντινής μητρόπολης αποσκοπούσε εκτός από την επισκευή της στο να προβάλλει το γοτθικό ύψος στην αρχιτεκτονική του νέου καθεδρικού ναού

Παρότι διασώζονται ελάχιστα στοιχεία του τρούλου όπως τα μαρμάρινα φουρούσια πάνω από τους τέσσερις γωνιακούς πεσσούς που έφεραν τα τέσσερα τόξα και τα γωνιακά σφαιshyρικά τρίγωνα εντούτοις ο Ορλάνδος αποτόλshyμησε τη γραφική του αποκατάσταση107 (πίν 325α)

Οι χαμηλότεροι δόμοι των λιθοδομών της εκκλησίας διαφέρουν ως προς το μέγεθος από τους ψηλότερους της βυζαντινής εκκλησίας και οι βάσεις δύο παραστάδων στην εξωτερική παshyρειά της βόρειας κεραίας του σταυρού και των παλαιότερων ημικυκλικών εσωτερικά και τρί-πλευρων εξωτερικά κογχών στο ιερό1 0 8 οδηγούν στην υπόθεση ύπαρξης προγενέστερου ναού (πίν 325β 341α 341 β) Οι βάσεις των παραshyστάδων μπορούν να οδηγήσουν στη γραφική αναπαράσταση της όψης της βόρειας κεραίας με τοξωτό πλαίσιο και τριγωνική στέγαση ανάshyλογη με άλλα μεσοβυζαντινά μνημεία της Ελλάshyδας 1 0 9 Αντίστοιχη λογικά θα πρέπει να ήταν και η νότια κεραία αν και δεν διατηρούνται κάποια στοιχεία Πιθανώς να καταργήθηκαν στην επόshyμενη φάση Οι μέχρι σήμερα ωστόσο ανασκαφιshyκές διερευνήσεις δεν τεκμηριώνουν την ύπαρξη παλαιότερης παλαιοχριστιανικής βασιλικής110 ενώ τα στοιχεία που βρέθηκαν κατά τις εργαshyσίες διέλευσης των υπογείων δικτύων δείχνουν την πιθανή ύπαρξη δυτικού προνάου ή νάρθηshyκα111 (πίν 341α) Παράλληλα τα ευρήματα της εκκλησίας και της υπόγειας κρύπτης του 11ου αιώνα112 συνηγορούν στην ίδια υπόθεση και τη διάκριση των δύο φάσεων στη βυζαντινή μη-

τρόπολη πριν τη μετασκευή της από τους ιπshyπότες στο α μισό του 14ου αιώνα Για την αρshyχική κάτοψη δεν είναι γνωστά περισσότερα στοιχεία από την κάτοψη της σε πολύ χαμηλό επίπεδο και πιθανώς να είναι ανάλογης τυποshyλογίας με τη δεύτερη Είναι εύλογη ως εκ τούshyτου η υπόθεση ότι η πρώτη μπορεί να ανήκει στον 11ο αιώνα και η δεύτερη μεταξύ του 11ου και των αρχών του 14ου αιώνα

Στη Ρόδο υπάρχουν δύο ακόμη βυζαντινά μνημεία του ίδιου τύπου ο Αγιος Ιωάννης στο κάστρο της Λίνδου ίσως του 13ου αιώνα1 1 3 και το Ντεμιρλί τζαμί στη μεσαιωνική πόλη της Ρόshyδου του 14ου αιώνα1 1 4 Και οι δύο αυτές εκκληshyσίες είναι πιθανώς μεταγενέστερες της Παναshyγίας του Κάστρου και προφανώς επηρεάσθηshyκαν από αυτή Κοινά στοιχείο και των τριών είshyναι η πεσσοστοιχία το μεσαίου κλίτους αντί του τύπου του τετρακιόνιου σταυροειδούς εγshyγεγραμμένου ναού ο οποίος χρησιμοποιήθηκε ευρύτατα σε όλο το Βυζάντιο και μοναδικό παshyράδειγμα του του 10ου αιώνα βρίσκεται σε ερείπια ανασκαφής του λόφου της Φιλερήμου της Ρόδου1 1 5 Η αύξηση του μήκους της μητρόshyπολης της Ρόδου επιτεύχθηκε για προφανείς λειτουργικούς λόγους με ένα επιπλέον ζεύγος πεσσών στη δυτική κεραία Το ίδιο μιμήθηκαν και οι δύο άλλες μεταγενέστερες εκκλησίες

Η σύγκριση του τελικού όπως διαμορφώθηshyκε τύπου με τη γοτθική προσθήκη της Παναshyγίας του Κάστρου με άλλα μνημεία είναι αδύshyνατη Το υπερυψωμένο κεντρικό κλίτος με τα γοτθικά σταυροθόλια έχει οπωσδήποτε δυτικές επιδράσεις και συγγενεύει με αρκετά μνημεία της Συρίας της Κύπρου και της Κρήτης116 Η απλούστευση χαρακτηρίζει και αυτή την επέμshyβαση που δικαιολογείται ως επαρχιακή πόλη αλλά και γενικά το κινστερκιανό πνεύμα των ιπποτικών μνημείων της Ρόδου

Η Παναγία του Κάστρου αποτελεί το πα-

λαιότερο παράδειγμα άμεσης αλληλεπίδρασης των βυζαντινών και γοτθικών μορφολογικών στοιχείων στη Ρόδο Μοναδικό από άποψη διαshyκοσμητικού πλούτου μορφολογικό στοιχείο βυshyζαντινής παράδοσης που διατηρείται είναι το τρίλοβο παράθυρο της κεντρικής κόγχης του ιεshyρού της βυζαντινής μητρόπολης (πίν 343) Τα τρία ισοϋψή ημικυκλικά ανοίγματα πλαισιώνοshyνται από ημικυκλική αψίδα με δύο εσοχές Οι αμφικιονίσκοι που τα χωρίζουν φέρουν κο-λουροπυραμιδοειδή επιθήματα117

Η ημικυκλική πόρτα στη βόρεια είσοδο πιshyθανώς προέρχεται από μετασκευή της παλαιόshyτερης κατά τη μετατροπή της βυζαντινής μηshyτρόπολης σε καθεδρικό ναό της λατινικής αρshyχιεπισκοπής της Ρόδου στις αρχές του 14ου αιshyώνα (πίν 344) Το τόξο της έχει διπλή εσοχή η εσωτερική της οποίας είναι κυκλικής διατομής Εξωτερικά πλαισιώνεται με απλή ανάγλυφη laquoπριονωτήraquo διακόσμηση ασυνήθιστη στη Ρόδο

Τα δίλοβα ημικυκλικά παράθυρα στο βόρειο και το νότιο τύμπανο ίσως να είναι και αυτά μετασκευή παλαιότερων βυζαντινών Οι εσοχές των ημικυκλικών κογχών μέσα στις οποίες εντάσσονται τα δίλοβα παράθυρα προδίδουν τη βυζαντινή τους προέλευση Η διακόσμηση όμως με laquoπριονωτήraquo ταινία λαξευμένη στην εξωτερική παρειά της ημικυκλικής κόγχης του βόρειου τυμπάνου είναι όμοια με την αντίστοιshyχη της προηγούμενης θύρας και των κυκλικών φεγγιτών που διανοίχθηκαν προφανώς στις πλάγιες πλευρές της κεντρικής κόγχης του ιεshyρού κατά την ιπποτική επέμβαση όπως δείχνει ο τρόπος δόμησης τους (πίν 345α) Η διακόshyσμηση αυτή συναντάται πιο συχνά σε γοτθικά μνημεία της δυτικής Ευρώπης και ιδιαίτερα της Αγγλίας όπως στον καθεδρικό ναό του Κα-ντέρμπορι118 είτε σε περιφερειακά κέντρα της δυτικής αρχιτεκτονικής όπως σε τόξα και θυ-ρώματα των Αγίων Τόπων και της Κύπρου1 1 9

Η laquoπριονωτήraquo διακόσμηση συναντάται σπαshyνίως στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική της Ελλάδας όπως κατά την περίοδο της φραγκοshyκρατίας με προφανείς δυτικές επιρροές120 Το δίλοβο παράθυρο της δυτικής όψης βρίσκεται στο άνω τμήμα του δυτικού τυμπάνου του αντίshyστοιχου σταυροθολίου του κεντρικού κλίτους ψηλότερα από το τύμπανο της προηγούμενης βυζαντινής κεραίας και χρονολογείται επομέshyνως στην ίδια ιπποτική επισκευή των αρχών του 14ου αιώνα (πίν 345β) Οι διατομές εξάλshyλου των λαμπάδων των ημικυκλικών παραθύshyρων φέρουν γωνιακή απότμηση ενώ η εσωτερι-κή τους πλευρά καλύπτεται από ενιαίο χαμηshyλωμένο τόξο στοιχεία που συνηγορούν στη δυshyτική τους προέλευση

Τα μορφολογικά στοιχεία γοτθικής αρχιτεshyκτονικής είναι περισσότεραmiddot και αυτά όμως παshyραμένουν φτωχά ως προς τον γλυπτικό διάκοshyσμο Η δυτική όψη της Παναγίας του Κάστρου πλήρως μετασκευασμένη κατά την ιπποτοκρα-τία έχει επίπεδη μορφή αντεστραμμένου Τ (πίν 346) Η ιπποτική κεντρική είσοδος με χαμηλωshyμένο τόξο είναι συνηθισμένη στη Ρόδο (πίν 347α 347β) Είχε σύνθετη διατομή και για άγνωστους λόγους αντικαταστάθηκε με μία απλούστερη laquoβυζαντινίζουσαraquo κατά τη διάρshyκεια των ιταλικών επεμβάσεων το 1940121 Η ορshyθογώνια υπέρθυρη κόγχη με εξέχον πλαίσιο σύνθετης διατομής εντυπωσιάζει με το μέγεθος της και δίνει ένα ιδιαίτερο στυλ στην εξωτερική εμφάνιση της εκκλησίας Ανάλογη κόγχη έφερε

και η κεντρική είσοδος του παλατιού του μεγάshyλου μαγίστρου που περιελάμβανε τα οικόσημα του μεγάλου μαγίστρου Heacutelion de Villeneuve

και του πάπα Ιωάννη XXII στις αρχές του 14ου αιώνα Τα ίδια οικόσημα έφερε και η Παναγία του Κάστρου122 κάτι που δείχνει ότι και η διαshyμόρφωση της όψης της θα πρέπει να είναι της ίδιας εποχής123 Παρόμοιες διαμορφώσεις παshyρουσιάζουν και όψεις κτιρίων στην Ισπανία όπως πχ στο Caceres Δεν διατηρούνται τμήshyματα της ζωγραφικής σύνθεσης της τοιχογραshyφίας που πλαισίωνε παρά μόνο λίγα ίχνη αλλά είναι βέβαιη η εντύπωση που θα προκαλούσε με τα χρώματα και το μέγεθος της

Τα οξυκόρυφα παράθυρα των τυμπάνων στη νότια και τη βόρεια όψη στο ιερό και των σταυροθολίων είχαν σύνθετη διατομή και ήταν δίλοβα με υαλοστάσια του 15ου αιώνα 1 2 4 Τα οξυκόρυφα παράθυρα αντικατέστησαν παλαιόshyτερα όπως φάνηκε κατά τις εργασίες του 1940 όταν αποκαλύφθηκε τμήμα προγενέστερου δί-λοβου παραθύρου με ημικυκλικά τόξα στο νόshyτιο τύμπανο του δυτικού σταυροθολίου ανάλοshyγου με άλλα δίλοβα παράθυρα της αρχικής ιπshyποτικής επέμβασης των αρχών του 14ου αιώshyνα 1 2 5 (πίν 348α)

Στη χαμένη πια εκκλησία του αγίου Ιωάννη η αετωματική απόληξη της δυτικής όψης υπαshyγορευόταν από την ξύλινη στέγη και περιείχε την κεντρική είσοδο έναν κυκλικό φεγγίτη στο άνω τμήμα και δύο παράθυρα εκατέρωθεν Η

κεντρική είσοδος ήταν οξυκόρυφη με σύνθετη διατομή και πλαισιωνόταν από γείσο ειδικής διατομής με κλίση προς τα κάτω φυτικές διαshyκοσμήσεις τριγωνική απόληξη και γλυπτό αν-θέμιο στην κορυφή Το γείσο χωρίς τις φυτικές διακοσμήσεις διέτρεχε όλη την εκκλησία στη βάση των παραθύρων ξεκινώντας από τη γένεshyση του τόξου του θυρώματος Το θύρωμα αποshyτελούσε απλουστευμένη μορφή αντίστοιχων θυ-ρωμάτων των ναών της Δύσης126 αλλά και της Κύπρου 1 2 7 Ο κυκλικός φεγγίτης της ίδιας όψης αλλά και ο αντίστοιχος της ανατολικής διέθεshyταν σύνθετη γοτθική διακόσμηση σε μορφή Χ και τριφυλλόσχημα ανοίγματα ενδιάμεσα όπως δείχνουν οι γκραβούρες του Rottiers128

(πίν 330α) Τα τόξα των παραθύρων μετά από έρευνα και μελέτη φαίνεται ότι ήταν ελαφρά οξυκόρυφα και όχι ημικυκλικά όπως παρουshyσιάσθηκαν από τον Rottiers και επικράτησε να θεωρούνται στη συνέχεια129 Το προστατευτικό γείσο των παραθύρων είχε σύνθετη διατομή με καμπύλο εξωρράχιο έφθανε μέχρι τη γένεση των τόξων και περιέτρεχε όλη την εκκλησία Αντίστοιχη επίστεψη παρουσιάζεται σε πολλά παραδείγματα θυρωμάτων και παραθύρων της Ρόδου1 3 0 όπως και στην Κρήτη131 την Κύπρο 1 3 2

και τους Αγίους Τόπους 1 3 3 εκτός φυσικά από τη Λύση

Τα παράθυρα περιείχαν υαλοστάσια -δύο από τα οποία παρουσίασε ο Rottiers (XXXVII)- με απλή διακόσμηση και τα οικόσηshyμα των μμ Fluvian (1421-1437) στο ένα και Orsini (1467-1476) στο άλλο τα οποία τους συνδέουν με πιθανές επεμβάσεις στην εκκληshyσία1 3 4 Δείχνουν επίσης ότι διασώθηκαν από τις δύο πολιορκίες των Τούρκων (του 1480 και του 1522) αφού διατηρήθηκαν μέχρι τον 19ο αιώshyνα

Η βόρεια είσοδος θα πρέπει να ήταν επίσης οξυκόρυφη και να διέθετε τριγωνική επίστεψη από γείσο όπως διακρίνεται σε γκραβούρα του Flandin135 (πίν 340α 348β) ενώ η νότια θα πρέshyπει να είχε ορθογώνια μορφή με πρέκι σύνθετης ιπποτικής διατομής από οριζόντιο τόξο (πίν 349α) Η πόρτα φαίνεται ότι αποτελεί μεταγεshyνέστερη ιπποτική επέμβαση από τον τρόπο καshyτασκευής έχοντας μειώσει για τον λόγο αυτό το ύψος του αρχικού παραθύρου1 3 6 Η αντίστοιχη οξυκόρυφη θύρα που παρουσίασε ο Rottiers δεν μοιάζει αληθοφανής137

Μια σύγχρονη μορφολογική απόδοση του Αγίου Ιωάννη αποτελεί η σημερινή εκκλησία του Ευαγγελισμού στο Μανδράκι της Ρόδου που κτίστηκε το 1924-1925 από τους Ιταλούς με αρχιτέκτονα τον Florestano di Fausto βασισμέshyνη στα σχέδια του Rottiers138 (πίν 349β)

Ο εσωτερικός χώρος όπως τον παρουσιάζει η γκραβούρα που δημοσίευσε ο Rottiers φαίνεshyται ιδιαίτερα ελκυστικός με τις δύο τοξοστοι-χίες τους κυλινδρικούς κίονες και τα κιονόshyκρανα αρχιτεκτονικά μέλη της αρχαιότητας σε δεύτερη χρήση τα οξυκόρυφα τόξα και τους ενshyδιάμεσους κυκλικούς φεγγίτες (πίν 328β) Ήταν πλαισιωμένος από την ξύλινη ημικυλιν-δρική οροφή διακοσμημένη με φατνώματα και άστρα και φωτισμένος από τα μεγάλα οξυκόρυshyφα παράθυρα και τους φεγγίτες139 Το δάπεδο από πωρόπετρες και μαρμαρόπετρες διέκοπταν επιτάφιες πλάκες προσωπικοτήτων της ιπποτο-κρατίας μάρτυρες της ιστορίας του μνημείου και του τόπου

Ξεχωριστά μορφολογικά στοιχεία διέθεταν το εγκάρσιο κλίτος και η τετράπλευρη κόγχη του ιερού Τα ανατολικά παράθυρα ήταν δίλοshyβα πλαισιωμένα από οξυκόρυφα τόξα ανάλοshyγα με της Παναγίας του Κάστρου Η απεικόνιshyση του Rottiers διέσωσε την ιδιαίτερη διακόshyσμηση του κεντρικού παραθύρου της κόγχης του ιερού Από την άλλη διακόσμηση του καθοshyλικού ο Rottiers παρουσίασε ένα ξυλόγλυπτο έπιπλο του ιερού140 το πλαίσιο κόγχης οικοσή-μου του παρεκκλησίου ενός εκ των μμ DAubusson ή DAmboise141 και την επιδαπέδια ταφική σύνθεση του μμ Del Carretto142 (πίν 330β)

Αντίστοιχη με τις κύριες όψεις των δύο άλshyλων εκκλησιών φαίνεται να ήταν και εκείνη της Παναγίας του Μπούργκου (πίν 350α) η οποία σήμερα δεν είναι ορατή από τις μεταγενέστερες

προσθήκες κατοικιών όπως και η ανατολική όψη Ελάχιστα είναι τα στοιχεία που διατηρούshyνται και από τις δύο άλλες όψεις Τα υπάρχοshyντα στοιχεία όμως έδωσαν τη δυνατότητα της γραφικής τους αποκατάστασης Η απόληξη προς τα άνω των όψεων της εκκλησίας ακολουshyθούσε την οξυκόρυφη όψη των τυμπάνων των σταυροθολίων Υπάρχει μεγάλη πιθανότητα να διατηρείται η εξωτερική όψη της κύριας εισόshyδου πλάτους 250 μ και ύψους 365 μ της οποίας είναι ορατή μόνο η εσωτερική μορφή (πίν 350β) Είναι ελαφρά οξυκόρυφη με περίshyτεχνη σύνθετη διατομή και πλασιωνόταν εξωshyτερικά πιθανότατα από τριγωνικό οξυκόρυφο γείσο σύνθετης διατομής πάνω από τη γένεση του τόξου που διέτρεχε όλη την όψη εκατέρωshyθεν (πίν 35 1α) Είναι ανάλογο με το θύρωμα του Αγίου Ιωάννη (πίν 330α) όπως και ο κυshyκλικός φεγγίτης του δυτικού τυμπάνου του σταυροθολίου του κεντρικού κλίτους του οποίου δεν διατηρήθηκε η διακόσμηση Αντίshyστοιχοι ρομβοειδείς φεγγίτες υπήρχαν στα τύshyμπανα των σταυροθολίων των πλάγιων κλιτών στην ίδια όψη ενώ χαμηλότερα υπήρχε ελαφρά οξυκόρυφη κόγχη με σύνθετη διατομή η οποία προοριζόταν πιθανώς για κάποιες τοιχογραshyφίες143 (πίν 351β) Δεν διατηρήθηκε κάποιο ίχνος αντηρίδας πάνω στη δυτική όψη με τονιshyσμό των οριζόντιων και όχι των κάθετων στοιshyχείων Ως εκ τούτου η αρχιτεκτονική της διαshyφέρει από την υπόλοιπη εκκλησία που χαραshyκτηρίζεται από τις ψηλές αντηρίδες και τα ψηλά οξυκόρυφα παράθυρα (πίν 351γ) Έγινε δυνατή η γραφική αποκατάσταση της βόρειας

και νότιας όψης της αρχικής τουλάχιστον εκshyκλησίας παρά τον μικρό αριθμό των διατηρηshyμένων μορφολογικών της στοιχείων Βρέθηκε έτσι η μορφή των οξυκόρυφων παραθύρων σύνθετης διατομής από τα οποία δεν διατηρείshyται κανένα ολόκληρο (πίν 352α) ενώ η νότια οξυκόρυφη είσοδος διατηρεί την αρχική της μορφή Έγινε επίσης εφικτή η γραφική αποκαshyτάσταση της βόρειας μεταγενέστερης ορθογώshyνιας πύλης με σύνθετη διατομή καθώς επίσης και οι όψεις του νοτιοδυτικού και νοτιοανατοshyλικού παρεκκλησίου144 Έχουν χαθεί τα υαλοshyστάσια (vitraux) και η πιθανή γλυπτική διακόshyσμηση των τυμπάνων των τόξων των παραθύshyρων εκτός από δύο παραδείγματα του νοτιοαshyνατολικού παρεκκλησίου που έχουν απλή τρι-φυλλόσχημη μορφή

Η ανατολική όψη διατηρεί αντίθετα περισshyσότερα αυθεντικά μορφολογικά στοιχεία των οξυκόρυφων παραθύρων της με σύνθετη διατοshyμή και μεγάλο ύψος τουλάχιστον στην εσωτεshyρική πλευρά τους (πίν 352β) Μόνο τα τρία παshyράθυρα της κεντρικής κόγχης είχαν υποστεί ποικίλες αλλοιώσεις κατά την ιταλική αποκαshyτάσταση μετατρέποντας τη μορφή τους από οξυκόρυφη σε ημικυκλική ενώ επεμβάσεις της περιόδου της τουρκοκρατίας είχαν αλλοιώσει την εξωτερική τους μορφή Οι εργασίες όμως καθαίρεσης των πρόσθετων κατοικιών και επιshyσκευής των υπολειμμάτων της εκκλησίας κατά την ιταλική περίοδο οδήγησαν στην αποκατάshyσταση της ανατολικής πτέρυγας του ιερού εσωshyτερικά συμβάλλοντας στην αναγνώριση του μνημείου Οι εργασίες αυτές οδήγησαν και στην

αποκατάσταση των λίγων κογχών που είχαν τα παραπάνω παρεκκλήσια145 Πρόσφατα ολοκληshyρώθηκε και η αποκατάσταση όλων των παραθύshyρων σε αυτά146

Οι φυτικές ανάγλυφες διακοσμήσεις στα επίκρανα των τόξων και των νευρώσεων των σταυροθολίων που διατηρούνται στην εσωτεshyρική πλευρά πάνω στην ανατολική (πίν 353α) και δυτική όψη (πίν 353β) της εκκλησίας αν και απλουστευμένες μορφές δυτικών επιρροών προκαλούν ιδιαίτερη προσοχή Κιονόκρανα με ανάλογη διακόσμηση συναντώνται στην κεντριshyκή Γαλλία όπως στον καθεδρικό ναό της Reims147 αλλά και στην Κύπρο όπως στην Αγία Σοφία Λευκωσίας και στο μοναστήρι της Πελ-λαπαίδος1 4 8 Αξιόλογα μορφολογικά στοιχεία είναι επίσης τα κιονόκρανα των κυλινδρικών κιόνων σύνθετης κοιλόκυρτης διατομής149 (πίν 333β 353γ 354α) οι διακοσμήσεις με τον ροδίshyτικο laquoπλοχμόraquo και φυτά των φουρουσιών των νευρώσεων των σταυροθολίων που αποτελούν τμήματα κυλίνδρου του νοτιοανατολικού παshyρεκκλησίου αλλά και αυτών που βρέθηκαν στο χώρο της εκκλησίας καθώς και οι διακοσμημέshyνοι ρόδακες των κλειδιών των ακτινωτών νευshyρώσεων των θόλων των κογχών του ιερού150

Η αίσθηση πάντως μιας εσωτερικής ανάταshyσης και ελαφρότητας δημιουργείται ακόμη από τη γοτθική αρχιτεκτονική του μνημείου (πίν 353γ 354α) παρά το μικρό τμήμα του που διαshyτηρείται σήμερα ενώ είναι βέβαιο ότι αποτέλεσε πρότυπο για την εξέλιξη της εκκλησιαστικής αρshyχιτεκτονικής στα Δωδεκάνησα τον 18ο αιώνα

Η δυτική προέλευση των Ιπποτών του Αγί-

ου Ιωάννη και οι ανατολίτικες επιρροές που δέshyχθηκαν στο πέρασμα τους από τους Αγίους Τόshyπους και την Κύπρο σε συνδυασμό με τη βυζαshyντινή τοπική παράδοση συνθέτουν τους βασιshyκούς παράγοντες που επέδρασαν στη δημιουρshyγία και την ανάπτυξη της ροδίτικης αρχιτεκτοshyνικής την περίοδο 1310-1522 Η συμβίωση Λαshyτίνων και Ελλήνων για μεγάλο χρονικό διάστηshyμα οδήγησε στην αφομοίωση και αλληλεπίδραshyση στις μορφές της εκκλησιαστικής αρχιτεκτοshyνικής

Η δημιουργία ενός ιδιόρρυθμου υστερογοτ-θικού -και στη συνέχεια αναγεννησιακού- τοshyπικού στυλ στα μορφολογικά στοιχεία των εκshyκλησιών της Ρόδου όπως θυρώματα παράθυshyρα και κόγχες το οποίο συνδυάζει στοιχεία από τη βυζαντινή και τη γοτθική αρχιτεκτονική καθιερώνεται σταδιακά τον 15ο αιώνα 1 5 1

Η επιβ ίωη αρχιτεκτονικών μορφών κατά τους δύο επόμενους αιώνες (1522-1750) στη

Λίνδο και τα Τριάντα στην Πάτμο στη Λέρο και σε άλλα νησιά της Δωδεκανήσου αλλά και στις Κυκλάδες152 θα οδηγήσει στη διατήρηση των τεχνικών αυτών Με αυτόν τον τρόπο μποshyρεί να εξηγηθεί η αναβίωση όχι μόνο μορφολοshyγικών στοιχείων αλλά και αρχιτεκτονικών τύshyπων εκκλησιών με την δημιουργία laquoδωδεκανηshyσιακούraquo τύπου τρίκλιτων και μονόκλιτων βασιshyλικών στεγασμένων από γοτθικά σταυροθόλια με νευρώσεις σε όλα τα Δωδεκάνησα (πίν 354β) και τη Μικρά Ασία από το 1750 έως τον 20ό αιώνα που επιβεβαιώνει τη σημασία της εκκλησιαστικής ιπποτικής αρχιτεκτονικής της Ρόδου153 Τα μορφολογικά διακοσμητικά στοιshyχεία της ιπποτικής Ρόδου δεν παρέλειψαν να μιμηθούν και οι Ιταλοί με ενδιαφέροντα παραshyδείγματα εκλεκτικής αρχιτεκτονικής στη Ρόδο κυρίως και τα Δωδεκάνησα κατά την εποχή της ιταλοκρατίας (1912-1943)154

Large Hospitaller churches on Rhodes Our Lady of the Castle St John of the Collachio Our Lady of the Burgh

Giorgos Dellas

The foundation stone of the conventual church of St John of the Hospital was laid on the saints feast day the 24th of June 1310 The document signed by pope John XXII on 1 March 1322 confirms that Ihe Byzantine cathedral of Our Lady of the Castle in Rhodes is the same church as the then in use cathedral of the Latins The construction of Our Lady of the Burgh on the other hand is placed between 1310 and 1346 Their location in the medieval town reflects their respective roles the coventual church of St John in the heart of the Orders laquoconventraquo -the western fortified enclave of the Collachio- opposite the palace of the Grand Master the cathedral of Our Lady of the Castle at the eastern part of the Collachio and Our Lady of the Burgh at the marketplace of the lay part of the town

The conversion of the Byzantine cathedral of Our Lady of the Castle -a three-aisled cross-inscribed domed building- into a basilical structure with a cross-vaulted central aisle is placed between 1319 and 1334 During the Ottoman period (1522-1912) and for most of the Italian occupation (until World War II) the building operated as a mosque and was known as Kantouri Djami In the war years the Italian administration endeavoured to restore the church which in recent years has been a venue for cultural events

In the Ottoman period St John of the Collachio served as the laquoMain Mosqueraquo but in 1856 a neglected powder magazine underneath its belfry was struck by lightning and exploded destroying the church Afterwards the gutted site was banked up and a large neoclassical school was raised there in 1876 In 1989 archaeological excavation brought to light the remains of the devastated church

In its two centuries as a place of worship Our Lady of the Burgh received several additions and underwent modifications An engraving of 1828 shows the church in ruins in the 19th and early 20th century six houses were built upon those ruins The Italians pulled down the housing and restored part of the church in the 1930s In 1955 the Gate of the Virgin was opened to connect Alhadeff Street with the port and the church was split into two henceforth to become known as the laquosplit churchraquo In 1994 works for the installantion of new drains provided the opportunity to investigate and partially restore the church making it whole once more Since 1997 the site is open to visitors and is also used for open-air events

Of these three examples of gothic ecclesiastical architecture on Rhodes Our Lady of the Burgh is the most representative The church was a three-aisled timber-roofed basilica with twin colonnades The sanctuary consists of three five-sided apses and the roof was carried on gothic cross-vaults with ribs of composite cross-section Externally there were buttresses on all sides except the western facade

The conventual church of St John was also a three-aisled timber-roofed basilica with twin colonnades The central aisle bore a coffered timber laquowagonraquo vault which supported a ridge roof The transverse aisle consisted of three pointed cross-vaults corresponding to the three divisions of the nave and was lower than the latter The sanctuary was square in plan possibly influenced by the architecture of the Cistercian Order

Our Lady of the Castle underwent alterations that would bring this Byzantine edifice closer to

gothic architectural aesthetics Its early Hospitaller phase is marked by simplified forms such as the arched windows of Byzantine influence The cornices pointed windows and the main entrance with the dropped arch on the western facade (replaced by the Italians with a semicircular arch) belong to a second Hospitaller phase

A feature common to the three churches is the absence of buttresses and strong vertical elements on the west side Unfortunately only in Our Lady of the Castle is the western facade accessible today Its scenic presence in the form of a reverse Τ and the large rectangular frame in the centre above the main entrance are impressive The pediment-like upper part of the western side of the destroyed church of St John was a consequence of the ridge roof The pointed main entrance had a gable-like dripstone capped by a sculptured palmette underneath a circular window The west side of Our Lady of the Burgh today concealed behind accretions of later housing seems to have been similar Plain flat surfaces and decorative horizontal cornices are features common to all three monuments To the writers knowledge this style appears only in Italy

The churches just described have exercised a strong influence in Rhodes and the other Dodecanese islands particularly in the 18th and 19th centuries which saw the emergence of a special laquoDodecanesianraquo architectural type

Ειδικότερα η ξύλινη στέγη του μεσαίου κλίshyτους που έχει τη μορφή ανεστραμμένης καρίshyνας πλοίου (πίν 328β) παρουσιάζει κοινά στοιχεία με αντίστοιχες στον καθεδρικό ναό της Aquileja και τον San Zeno της Βερόνα105 αλλά και γενικότερα της κεντρικής Ευρώπης όπως στις εκκλησίες Notre-Dame-du-Grann στο Speacutezet και της Sainte Brigitte στο Montreff στην περιοχή Finisteacutere της Γαλλίας106

Ο σημερινός τύπος της Παναγίας του Κάshyστρου δεν είναι όπως αναφέρθηκε καθαρά βυshyζαντινός ή γοτθικός αλλά συνδυασμός και των δύο (πίν 341 α) Έχει διατηρήσει αρκετά τυποshyλογικά χαρακτηριστικά της τρίκλιτης σταυροshyειδούς εγγεγραμμένης εκκλησίας τουλάχιστον σε κάτοψη και τον εγκάρσιο θόλο (πίν 325β) χωρίς όμως τον ημικυλινδρικό θόλο του μεσαίshyου κλίτους τον τρούλο και την τεταρτοσφαιρι-κή κάλυψη της κεντρικής κόγχης του ιερού Στη θέση του κατασκευάσθηκαν τρία γοτθικά σταυshyροθόλια υπερυψωμένα (ως προς τον εγκάρσιο θόλο) που αντιστοιχούν στη δυτική κεραία του σταυρού στη θέση του παλαιότερου τρούλου και στην ανατολική κεραία μαζί με την κόγχη του ιερού (πίν 341 β) Έτσι η ημικυκλική εσωτεshyρικά και τρίπλευρη εξωτερικά κάτοψη της κόγshyχης του ιερού (πίν 341 α) μετατράπηκε ψηλότεshyρα σε γοτθική πεντάπλευρη χρησιμοποιώντας τις τρεις πλευρές της και τις δυο της ανατολιshyκής κεραίας του σταυρού σχηματίζοντας έναν θόλο με ακτινωτές νευρώσεις και θολίσκους (πίν 342) Οι νευρώσεις έχουν διατομή απλή ορθογώνια με απότμηση στις γωνίες Οι τοίχοι των σταυροθολίων είναι λεπτότεροι και δημιshyουργούν αντηρίδες στο άνω τμήμα της λιθοδο-μής που εντάσσονται στο πάχος της βυζαντιshyνής Είναι προφανές ότι η μετατροπή της βυζαshy

ντινής μητρόπολης αποσκοπούσε εκτός από την επισκευή της στο να προβάλλει το γοτθικό ύψος στην αρχιτεκτονική του νέου καθεδρικού ναού

Παρότι διασώζονται ελάχιστα στοιχεία του τρούλου όπως τα μαρμάρινα φουρούσια πάνω από τους τέσσερις γωνιακούς πεσσούς που έφεραν τα τέσσερα τόξα και τα γωνιακά σφαιshyρικά τρίγωνα εντούτοις ο Ορλάνδος αποτόλshyμησε τη γραφική του αποκατάσταση107 (πίν 325α)

Οι χαμηλότεροι δόμοι των λιθοδομών της εκκλησίας διαφέρουν ως προς το μέγεθος από τους ψηλότερους της βυζαντινής εκκλησίας και οι βάσεις δύο παραστάδων στην εξωτερική παshyρειά της βόρειας κεραίας του σταυρού και των παλαιότερων ημικυκλικών εσωτερικά και τρί-πλευρων εξωτερικά κογχών στο ιερό1 0 8 οδηγούν στην υπόθεση ύπαρξης προγενέστερου ναού (πίν 325β 341α 341 β) Οι βάσεις των παραshyστάδων μπορούν να οδηγήσουν στη γραφική αναπαράσταση της όψης της βόρειας κεραίας με τοξωτό πλαίσιο και τριγωνική στέγαση ανάshyλογη με άλλα μεσοβυζαντινά μνημεία της Ελλάshyδας 1 0 9 Αντίστοιχη λογικά θα πρέπει να ήταν και η νότια κεραία αν και δεν διατηρούνται κάποια στοιχεία Πιθανώς να καταργήθηκαν στην επόshyμενη φάση Οι μέχρι σήμερα ωστόσο ανασκαφιshyκές διερευνήσεις δεν τεκμηριώνουν την ύπαρξη παλαιότερης παλαιοχριστιανικής βασιλικής110 ενώ τα στοιχεία που βρέθηκαν κατά τις εργαshyσίες διέλευσης των υπογείων δικτύων δείχνουν την πιθανή ύπαρξη δυτικού προνάου ή νάρθηshyκα111 (πίν 341α) Παράλληλα τα ευρήματα της εκκλησίας και της υπόγειας κρύπτης του 11ου αιώνα112 συνηγορούν στην ίδια υπόθεση και τη διάκριση των δύο φάσεων στη βυζαντινή μη-

τρόπολη πριν τη μετασκευή της από τους ιπshyπότες στο α μισό του 14ου αιώνα Για την αρshyχική κάτοψη δεν είναι γνωστά περισσότερα στοιχεία από την κάτοψη της σε πολύ χαμηλό επίπεδο και πιθανώς να είναι ανάλογης τυποshyλογίας με τη δεύτερη Είναι εύλογη ως εκ τούshyτου η υπόθεση ότι η πρώτη μπορεί να ανήκει στον 11ο αιώνα και η δεύτερη μεταξύ του 11ου και των αρχών του 14ου αιώνα

Στη Ρόδο υπάρχουν δύο ακόμη βυζαντινά μνημεία του ίδιου τύπου ο Αγιος Ιωάννης στο κάστρο της Λίνδου ίσως του 13ου αιώνα1 1 3 και το Ντεμιρλί τζαμί στη μεσαιωνική πόλη της Ρόshyδου του 14ου αιώνα1 1 4 Και οι δύο αυτές εκκληshyσίες είναι πιθανώς μεταγενέστερες της Παναshyγίας του Κάστρου και προφανώς επηρεάσθηshyκαν από αυτή Κοινά στοιχείο και των τριών είshyναι η πεσσοστοιχία το μεσαίου κλίτους αντί του τύπου του τετρακιόνιου σταυροειδούς εγshyγεγραμμένου ναού ο οποίος χρησιμοποιήθηκε ευρύτατα σε όλο το Βυζάντιο και μοναδικό παshyράδειγμα του του 10ου αιώνα βρίσκεται σε ερείπια ανασκαφής του λόφου της Φιλερήμου της Ρόδου1 1 5 Η αύξηση του μήκους της μητρόshyπολης της Ρόδου επιτεύχθηκε για προφανείς λειτουργικούς λόγους με ένα επιπλέον ζεύγος πεσσών στη δυτική κεραία Το ίδιο μιμήθηκαν και οι δύο άλλες μεταγενέστερες εκκλησίες

Η σύγκριση του τελικού όπως διαμορφώθηshyκε τύπου με τη γοτθική προσθήκη της Παναshyγίας του Κάστρου με άλλα μνημεία είναι αδύshyνατη Το υπερυψωμένο κεντρικό κλίτος με τα γοτθικά σταυροθόλια έχει οπωσδήποτε δυτικές επιδράσεις και συγγενεύει με αρκετά μνημεία της Συρίας της Κύπρου και της Κρήτης116 Η απλούστευση χαρακτηρίζει και αυτή την επέμshyβαση που δικαιολογείται ως επαρχιακή πόλη αλλά και γενικά το κινστερκιανό πνεύμα των ιπποτικών μνημείων της Ρόδου

Η Παναγία του Κάστρου αποτελεί το πα-

λαιότερο παράδειγμα άμεσης αλληλεπίδρασης των βυζαντινών και γοτθικών μορφολογικών στοιχείων στη Ρόδο Μοναδικό από άποψη διαshyκοσμητικού πλούτου μορφολογικό στοιχείο βυshyζαντινής παράδοσης που διατηρείται είναι το τρίλοβο παράθυρο της κεντρικής κόγχης του ιεshyρού της βυζαντινής μητρόπολης (πίν 343) Τα τρία ισοϋψή ημικυκλικά ανοίγματα πλαισιώνοshyνται από ημικυκλική αψίδα με δύο εσοχές Οι αμφικιονίσκοι που τα χωρίζουν φέρουν κο-λουροπυραμιδοειδή επιθήματα117

Η ημικυκλική πόρτα στη βόρεια είσοδο πιshyθανώς προέρχεται από μετασκευή της παλαιόshyτερης κατά τη μετατροπή της βυζαντινής μηshyτρόπολης σε καθεδρικό ναό της λατινικής αρshyχιεπισκοπής της Ρόδου στις αρχές του 14ου αιshyώνα (πίν 344) Το τόξο της έχει διπλή εσοχή η εσωτερική της οποίας είναι κυκλικής διατομής Εξωτερικά πλαισιώνεται με απλή ανάγλυφη laquoπριονωτήraquo διακόσμηση ασυνήθιστη στη Ρόδο

Τα δίλοβα ημικυκλικά παράθυρα στο βόρειο και το νότιο τύμπανο ίσως να είναι και αυτά μετασκευή παλαιότερων βυζαντινών Οι εσοχές των ημικυκλικών κογχών μέσα στις οποίες εντάσσονται τα δίλοβα παράθυρα προδίδουν τη βυζαντινή τους προέλευση Η διακόσμηση όμως με laquoπριονωτήraquo ταινία λαξευμένη στην εξωτερική παρειά της ημικυκλικής κόγχης του βόρειου τυμπάνου είναι όμοια με την αντίστοιshyχη της προηγούμενης θύρας και των κυκλικών φεγγιτών που διανοίχθηκαν προφανώς στις πλάγιες πλευρές της κεντρικής κόγχης του ιεshyρού κατά την ιπποτική επέμβαση όπως δείχνει ο τρόπος δόμησης τους (πίν 345α) Η διακόshyσμηση αυτή συναντάται πιο συχνά σε γοτθικά μνημεία της δυτικής Ευρώπης και ιδιαίτερα της Αγγλίας όπως στον καθεδρικό ναό του Κα-ντέρμπορι118 είτε σε περιφερειακά κέντρα της δυτικής αρχιτεκτονικής όπως σε τόξα και θυ-ρώματα των Αγίων Τόπων και της Κύπρου1 1 9

Η laquoπριονωτήraquo διακόσμηση συναντάται σπαshyνίως στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική της Ελλάδας όπως κατά την περίοδο της φραγκοshyκρατίας με προφανείς δυτικές επιρροές120 Το δίλοβο παράθυρο της δυτικής όψης βρίσκεται στο άνω τμήμα του δυτικού τυμπάνου του αντίshyστοιχου σταυροθολίου του κεντρικού κλίτους ψηλότερα από το τύμπανο της προηγούμενης βυζαντινής κεραίας και χρονολογείται επομέshyνως στην ίδια ιπποτική επισκευή των αρχών του 14ου αιώνα (πίν 345β) Οι διατομές εξάλshyλου των λαμπάδων των ημικυκλικών παραθύshyρων φέρουν γωνιακή απότμηση ενώ η εσωτερι-κή τους πλευρά καλύπτεται από ενιαίο χαμηshyλωμένο τόξο στοιχεία που συνηγορούν στη δυshyτική τους προέλευση

Τα μορφολογικά στοιχεία γοτθικής αρχιτεshyκτονικής είναι περισσότεραmiddot και αυτά όμως παshyραμένουν φτωχά ως προς τον γλυπτικό διάκοshyσμο Η δυτική όψη της Παναγίας του Κάστρου πλήρως μετασκευασμένη κατά την ιπποτοκρα-τία έχει επίπεδη μορφή αντεστραμμένου Τ (πίν 346) Η ιπποτική κεντρική είσοδος με χαμηλωshyμένο τόξο είναι συνηθισμένη στη Ρόδο (πίν 347α 347β) Είχε σύνθετη διατομή και για άγνωστους λόγους αντικαταστάθηκε με μία απλούστερη laquoβυζαντινίζουσαraquo κατά τη διάρshyκεια των ιταλικών επεμβάσεων το 1940121 Η ορshyθογώνια υπέρθυρη κόγχη με εξέχον πλαίσιο σύνθετης διατομής εντυπωσιάζει με το μέγεθος της και δίνει ένα ιδιαίτερο στυλ στην εξωτερική εμφάνιση της εκκλησίας Ανάλογη κόγχη έφερε

και η κεντρική είσοδος του παλατιού του μεγάshyλου μαγίστρου που περιελάμβανε τα οικόσημα του μεγάλου μαγίστρου Heacutelion de Villeneuve

και του πάπα Ιωάννη XXII στις αρχές του 14ου αιώνα Τα ίδια οικόσημα έφερε και η Παναγία του Κάστρου122 κάτι που δείχνει ότι και η διαshyμόρφωση της όψης της θα πρέπει να είναι της ίδιας εποχής123 Παρόμοιες διαμορφώσεις παshyρουσιάζουν και όψεις κτιρίων στην Ισπανία όπως πχ στο Caceres Δεν διατηρούνται τμήshyματα της ζωγραφικής σύνθεσης της τοιχογραshyφίας που πλαισίωνε παρά μόνο λίγα ίχνη αλλά είναι βέβαιη η εντύπωση που θα προκαλούσε με τα χρώματα και το μέγεθος της

Τα οξυκόρυφα παράθυρα των τυμπάνων στη νότια και τη βόρεια όψη στο ιερό και των σταυροθολίων είχαν σύνθετη διατομή και ήταν δίλοβα με υαλοστάσια του 15ου αιώνα 1 2 4 Τα οξυκόρυφα παράθυρα αντικατέστησαν παλαιόshyτερα όπως φάνηκε κατά τις εργασίες του 1940 όταν αποκαλύφθηκε τμήμα προγενέστερου δί-λοβου παραθύρου με ημικυκλικά τόξα στο νόshyτιο τύμπανο του δυτικού σταυροθολίου ανάλοshyγου με άλλα δίλοβα παράθυρα της αρχικής ιπshyποτικής επέμβασης των αρχών του 14ου αιώshyνα 1 2 5 (πίν 348α)

Στη χαμένη πια εκκλησία του αγίου Ιωάννη η αετωματική απόληξη της δυτικής όψης υπαshyγορευόταν από την ξύλινη στέγη και περιείχε την κεντρική είσοδο έναν κυκλικό φεγγίτη στο άνω τμήμα και δύο παράθυρα εκατέρωθεν Η

κεντρική είσοδος ήταν οξυκόρυφη με σύνθετη διατομή και πλαισιωνόταν από γείσο ειδικής διατομής με κλίση προς τα κάτω φυτικές διαshyκοσμήσεις τριγωνική απόληξη και γλυπτό αν-θέμιο στην κορυφή Το γείσο χωρίς τις φυτικές διακοσμήσεις διέτρεχε όλη την εκκλησία στη βάση των παραθύρων ξεκινώντας από τη γένεshyση του τόξου του θυρώματος Το θύρωμα αποshyτελούσε απλουστευμένη μορφή αντίστοιχων θυ-ρωμάτων των ναών της Δύσης126 αλλά και της Κύπρου 1 2 7 Ο κυκλικός φεγγίτης της ίδιας όψης αλλά και ο αντίστοιχος της ανατολικής διέθεshyταν σύνθετη γοτθική διακόσμηση σε μορφή Χ και τριφυλλόσχημα ανοίγματα ενδιάμεσα όπως δείχνουν οι γκραβούρες του Rottiers128

(πίν 330α) Τα τόξα των παραθύρων μετά από έρευνα και μελέτη φαίνεται ότι ήταν ελαφρά οξυκόρυφα και όχι ημικυκλικά όπως παρουshyσιάσθηκαν από τον Rottiers και επικράτησε να θεωρούνται στη συνέχεια129 Το προστατευτικό γείσο των παραθύρων είχε σύνθετη διατομή με καμπύλο εξωρράχιο έφθανε μέχρι τη γένεση των τόξων και περιέτρεχε όλη την εκκλησία Αντίστοιχη επίστεψη παρουσιάζεται σε πολλά παραδείγματα θυρωμάτων και παραθύρων της Ρόδου1 3 0 όπως και στην Κρήτη131 την Κύπρο 1 3 2

και τους Αγίους Τόπους 1 3 3 εκτός φυσικά από τη Λύση

Τα παράθυρα περιείχαν υαλοστάσια -δύο από τα οποία παρουσίασε ο Rottiers (XXXVII)- με απλή διακόσμηση και τα οικόσηshyμα των μμ Fluvian (1421-1437) στο ένα και Orsini (1467-1476) στο άλλο τα οποία τους συνδέουν με πιθανές επεμβάσεις στην εκκληshyσία1 3 4 Δείχνουν επίσης ότι διασώθηκαν από τις δύο πολιορκίες των Τούρκων (του 1480 και του 1522) αφού διατηρήθηκαν μέχρι τον 19ο αιώshyνα

Η βόρεια είσοδος θα πρέπει να ήταν επίσης οξυκόρυφη και να διέθετε τριγωνική επίστεψη από γείσο όπως διακρίνεται σε γκραβούρα του Flandin135 (πίν 340α 348β) ενώ η νότια θα πρέshyπει να είχε ορθογώνια μορφή με πρέκι σύνθετης ιπποτικής διατομής από οριζόντιο τόξο (πίν 349α) Η πόρτα φαίνεται ότι αποτελεί μεταγεshyνέστερη ιπποτική επέμβαση από τον τρόπο καshyτασκευής έχοντας μειώσει για τον λόγο αυτό το ύψος του αρχικού παραθύρου1 3 6 Η αντίστοιχη οξυκόρυφη θύρα που παρουσίασε ο Rottiers δεν μοιάζει αληθοφανής137

Μια σύγχρονη μορφολογική απόδοση του Αγίου Ιωάννη αποτελεί η σημερινή εκκλησία του Ευαγγελισμού στο Μανδράκι της Ρόδου που κτίστηκε το 1924-1925 από τους Ιταλούς με αρχιτέκτονα τον Florestano di Fausto βασισμέshyνη στα σχέδια του Rottiers138 (πίν 349β)

Ο εσωτερικός χώρος όπως τον παρουσιάζει η γκραβούρα που δημοσίευσε ο Rottiers φαίνεshyται ιδιαίτερα ελκυστικός με τις δύο τοξοστοι-χίες τους κυλινδρικούς κίονες και τα κιονόshyκρανα αρχιτεκτονικά μέλη της αρχαιότητας σε δεύτερη χρήση τα οξυκόρυφα τόξα και τους ενshyδιάμεσους κυκλικούς φεγγίτες (πίν 328β) Ήταν πλαισιωμένος από την ξύλινη ημικυλιν-δρική οροφή διακοσμημένη με φατνώματα και άστρα και φωτισμένος από τα μεγάλα οξυκόρυshyφα παράθυρα και τους φεγγίτες139 Το δάπεδο από πωρόπετρες και μαρμαρόπετρες διέκοπταν επιτάφιες πλάκες προσωπικοτήτων της ιπποτο-κρατίας μάρτυρες της ιστορίας του μνημείου και του τόπου

Ξεχωριστά μορφολογικά στοιχεία διέθεταν το εγκάρσιο κλίτος και η τετράπλευρη κόγχη του ιερού Τα ανατολικά παράθυρα ήταν δίλοshyβα πλαισιωμένα από οξυκόρυφα τόξα ανάλοshyγα με της Παναγίας του Κάστρου Η απεικόνιshyση του Rottiers διέσωσε την ιδιαίτερη διακόshyσμηση του κεντρικού παραθύρου της κόγχης του ιερού Από την άλλη διακόσμηση του καθοshyλικού ο Rottiers παρουσίασε ένα ξυλόγλυπτο έπιπλο του ιερού140 το πλαίσιο κόγχης οικοσή-μου του παρεκκλησίου ενός εκ των μμ DAubusson ή DAmboise141 και την επιδαπέδια ταφική σύνθεση του μμ Del Carretto142 (πίν 330β)

Αντίστοιχη με τις κύριες όψεις των δύο άλshyλων εκκλησιών φαίνεται να ήταν και εκείνη της Παναγίας του Μπούργκου (πίν 350α) η οποία σήμερα δεν είναι ορατή από τις μεταγενέστερες

προσθήκες κατοικιών όπως και η ανατολική όψη Ελάχιστα είναι τα στοιχεία που διατηρούshyνται και από τις δύο άλλες όψεις Τα υπάρχοshyντα στοιχεία όμως έδωσαν τη δυνατότητα της γραφικής τους αποκατάστασης Η απόληξη προς τα άνω των όψεων της εκκλησίας ακολουshyθούσε την οξυκόρυφη όψη των τυμπάνων των σταυροθολίων Υπάρχει μεγάλη πιθανότητα να διατηρείται η εξωτερική όψη της κύριας εισόshyδου πλάτους 250 μ και ύψους 365 μ της οποίας είναι ορατή μόνο η εσωτερική μορφή (πίν 350β) Είναι ελαφρά οξυκόρυφη με περίshyτεχνη σύνθετη διατομή και πλασιωνόταν εξωshyτερικά πιθανότατα από τριγωνικό οξυκόρυφο γείσο σύνθετης διατομής πάνω από τη γένεση του τόξου που διέτρεχε όλη την όψη εκατέρωshyθεν (πίν 35 1α) Είναι ανάλογο με το θύρωμα του Αγίου Ιωάννη (πίν 330α) όπως και ο κυshyκλικός φεγγίτης του δυτικού τυμπάνου του σταυροθολίου του κεντρικού κλίτους του οποίου δεν διατηρήθηκε η διακόσμηση Αντίshyστοιχοι ρομβοειδείς φεγγίτες υπήρχαν στα τύshyμπανα των σταυροθολίων των πλάγιων κλιτών στην ίδια όψη ενώ χαμηλότερα υπήρχε ελαφρά οξυκόρυφη κόγχη με σύνθετη διατομή η οποία προοριζόταν πιθανώς για κάποιες τοιχογραshyφίες143 (πίν 351β) Δεν διατηρήθηκε κάποιο ίχνος αντηρίδας πάνω στη δυτική όψη με τονιshyσμό των οριζόντιων και όχι των κάθετων στοιshyχείων Ως εκ τούτου η αρχιτεκτονική της διαshyφέρει από την υπόλοιπη εκκλησία που χαραshyκτηρίζεται από τις ψηλές αντηρίδες και τα ψηλά οξυκόρυφα παράθυρα (πίν 351γ) Έγινε δυνατή η γραφική αποκατάσταση της βόρειας

και νότιας όψης της αρχικής τουλάχιστον εκshyκλησίας παρά τον μικρό αριθμό των διατηρηshyμένων μορφολογικών της στοιχείων Βρέθηκε έτσι η μορφή των οξυκόρυφων παραθύρων σύνθετης διατομής από τα οποία δεν διατηρείshyται κανένα ολόκληρο (πίν 352α) ενώ η νότια οξυκόρυφη είσοδος διατηρεί την αρχική της μορφή Έγινε επίσης εφικτή η γραφική αποκαshyτάσταση της βόρειας μεταγενέστερης ορθογώshyνιας πύλης με σύνθετη διατομή καθώς επίσης και οι όψεις του νοτιοδυτικού και νοτιοανατοshyλικού παρεκκλησίου144 Έχουν χαθεί τα υαλοshyστάσια (vitraux) και η πιθανή γλυπτική διακόshyσμηση των τυμπάνων των τόξων των παραθύshyρων εκτός από δύο παραδείγματα του νοτιοαshyνατολικού παρεκκλησίου που έχουν απλή τρι-φυλλόσχημη μορφή

Η ανατολική όψη διατηρεί αντίθετα περισshyσότερα αυθεντικά μορφολογικά στοιχεία των οξυκόρυφων παραθύρων της με σύνθετη διατοshyμή και μεγάλο ύψος τουλάχιστον στην εσωτεshyρική πλευρά τους (πίν 352β) Μόνο τα τρία παshyράθυρα της κεντρικής κόγχης είχαν υποστεί ποικίλες αλλοιώσεις κατά την ιταλική αποκαshyτάσταση μετατρέποντας τη μορφή τους από οξυκόρυφη σε ημικυκλική ενώ επεμβάσεις της περιόδου της τουρκοκρατίας είχαν αλλοιώσει την εξωτερική τους μορφή Οι εργασίες όμως καθαίρεσης των πρόσθετων κατοικιών και επιshyσκευής των υπολειμμάτων της εκκλησίας κατά την ιταλική περίοδο οδήγησαν στην αποκατάshyσταση της ανατολικής πτέρυγας του ιερού εσωshyτερικά συμβάλλοντας στην αναγνώριση του μνημείου Οι εργασίες αυτές οδήγησαν και στην

αποκατάσταση των λίγων κογχών που είχαν τα παραπάνω παρεκκλήσια145 Πρόσφατα ολοκληshyρώθηκε και η αποκατάσταση όλων των παραθύshyρων σε αυτά146

Οι φυτικές ανάγλυφες διακοσμήσεις στα επίκρανα των τόξων και των νευρώσεων των σταυροθολίων που διατηρούνται στην εσωτεshyρική πλευρά πάνω στην ανατολική (πίν 353α) και δυτική όψη (πίν 353β) της εκκλησίας αν και απλουστευμένες μορφές δυτικών επιρροών προκαλούν ιδιαίτερη προσοχή Κιονόκρανα με ανάλογη διακόσμηση συναντώνται στην κεντριshyκή Γαλλία όπως στον καθεδρικό ναό της Reims147 αλλά και στην Κύπρο όπως στην Αγία Σοφία Λευκωσίας και στο μοναστήρι της Πελ-λαπαίδος1 4 8 Αξιόλογα μορφολογικά στοιχεία είναι επίσης τα κιονόκρανα των κυλινδρικών κιόνων σύνθετης κοιλόκυρτης διατομής149 (πίν 333β 353γ 354α) οι διακοσμήσεις με τον ροδίshyτικο laquoπλοχμόraquo και φυτά των φουρουσιών των νευρώσεων των σταυροθολίων που αποτελούν τμήματα κυλίνδρου του νοτιοανατολικού παshyρεκκλησίου αλλά και αυτών που βρέθηκαν στο χώρο της εκκλησίας καθώς και οι διακοσμημέshyνοι ρόδακες των κλειδιών των ακτινωτών νευshyρώσεων των θόλων των κογχών του ιερού150

Η αίσθηση πάντως μιας εσωτερικής ανάταshyσης και ελαφρότητας δημιουργείται ακόμη από τη γοτθική αρχιτεκτονική του μνημείου (πίν 353γ 354α) παρά το μικρό τμήμα του που διαshyτηρείται σήμερα ενώ είναι βέβαιο ότι αποτέλεσε πρότυπο για την εξέλιξη της εκκλησιαστικής αρshyχιτεκτονικής στα Δωδεκάνησα τον 18ο αιώνα

Η δυτική προέλευση των Ιπποτών του Αγί-

ου Ιωάννη και οι ανατολίτικες επιρροές που δέshyχθηκαν στο πέρασμα τους από τους Αγίους Τόshyπους και την Κύπρο σε συνδυασμό με τη βυζαshyντινή τοπική παράδοση συνθέτουν τους βασιshyκούς παράγοντες που επέδρασαν στη δημιουρshyγία και την ανάπτυξη της ροδίτικης αρχιτεκτοshyνικής την περίοδο 1310-1522 Η συμβίωση Λαshyτίνων και Ελλήνων για μεγάλο χρονικό διάστηshyμα οδήγησε στην αφομοίωση και αλληλεπίδραshyση στις μορφές της εκκλησιαστικής αρχιτεκτοshyνικής

Η δημιουργία ενός ιδιόρρυθμου υστερογοτ-θικού -και στη συνέχεια αναγεννησιακού- τοshyπικού στυλ στα μορφολογικά στοιχεία των εκshyκλησιών της Ρόδου όπως θυρώματα παράθυshyρα και κόγχες το οποίο συνδυάζει στοιχεία από τη βυζαντινή και τη γοτθική αρχιτεκτονική καθιερώνεται σταδιακά τον 15ο αιώνα 1 5 1

Η επιβ ίωη αρχιτεκτονικών μορφών κατά τους δύο επόμενους αιώνες (1522-1750) στη

Λίνδο και τα Τριάντα στην Πάτμο στη Λέρο και σε άλλα νησιά της Δωδεκανήσου αλλά και στις Κυκλάδες152 θα οδηγήσει στη διατήρηση των τεχνικών αυτών Με αυτόν τον τρόπο μποshyρεί να εξηγηθεί η αναβίωση όχι μόνο μορφολοshyγικών στοιχείων αλλά και αρχιτεκτονικών τύshyπων εκκλησιών με την δημιουργία laquoδωδεκανηshyσιακούraquo τύπου τρίκλιτων και μονόκλιτων βασιshyλικών στεγασμένων από γοτθικά σταυροθόλια με νευρώσεις σε όλα τα Δωδεκάνησα (πίν 354β) και τη Μικρά Ασία από το 1750 έως τον 20ό αιώνα που επιβεβαιώνει τη σημασία της εκκλησιαστικής ιπποτικής αρχιτεκτονικής της Ρόδου153 Τα μορφολογικά διακοσμητικά στοιshyχεία της ιπποτικής Ρόδου δεν παρέλειψαν να μιμηθούν και οι Ιταλοί με ενδιαφέροντα παραshyδείγματα εκλεκτικής αρχιτεκτονικής στη Ρόδο κυρίως και τα Δωδεκάνησα κατά την εποχή της ιταλοκρατίας (1912-1943)154

Large Hospitaller churches on Rhodes Our Lady of the Castle St John of the Collachio Our Lady of the Burgh

Giorgos Dellas

The foundation stone of the conventual church of St John of the Hospital was laid on the saints feast day the 24th of June 1310 The document signed by pope John XXII on 1 March 1322 confirms that Ihe Byzantine cathedral of Our Lady of the Castle in Rhodes is the same church as the then in use cathedral of the Latins The construction of Our Lady of the Burgh on the other hand is placed between 1310 and 1346 Their location in the medieval town reflects their respective roles the coventual church of St John in the heart of the Orders laquoconventraquo -the western fortified enclave of the Collachio- opposite the palace of the Grand Master the cathedral of Our Lady of the Castle at the eastern part of the Collachio and Our Lady of the Burgh at the marketplace of the lay part of the town

The conversion of the Byzantine cathedral of Our Lady of the Castle -a three-aisled cross-inscribed domed building- into a basilical structure with a cross-vaulted central aisle is placed between 1319 and 1334 During the Ottoman period (1522-1912) and for most of the Italian occupation (until World War II) the building operated as a mosque and was known as Kantouri Djami In the war years the Italian administration endeavoured to restore the church which in recent years has been a venue for cultural events

In the Ottoman period St John of the Collachio served as the laquoMain Mosqueraquo but in 1856 a neglected powder magazine underneath its belfry was struck by lightning and exploded destroying the church Afterwards the gutted site was banked up and a large neoclassical school was raised there in 1876 In 1989 archaeological excavation brought to light the remains of the devastated church

In its two centuries as a place of worship Our Lady of the Burgh received several additions and underwent modifications An engraving of 1828 shows the church in ruins in the 19th and early 20th century six houses were built upon those ruins The Italians pulled down the housing and restored part of the church in the 1930s In 1955 the Gate of the Virgin was opened to connect Alhadeff Street with the port and the church was split into two henceforth to become known as the laquosplit churchraquo In 1994 works for the installantion of new drains provided the opportunity to investigate and partially restore the church making it whole once more Since 1997 the site is open to visitors and is also used for open-air events

Of these three examples of gothic ecclesiastical architecture on Rhodes Our Lady of the Burgh is the most representative The church was a three-aisled timber-roofed basilica with twin colonnades The sanctuary consists of three five-sided apses and the roof was carried on gothic cross-vaults with ribs of composite cross-section Externally there were buttresses on all sides except the western facade

The conventual church of St John was also a three-aisled timber-roofed basilica with twin colonnades The central aisle bore a coffered timber laquowagonraquo vault which supported a ridge roof The transverse aisle consisted of three pointed cross-vaults corresponding to the three divisions of the nave and was lower than the latter The sanctuary was square in plan possibly influenced by the architecture of the Cistercian Order

Our Lady of the Castle underwent alterations that would bring this Byzantine edifice closer to

gothic architectural aesthetics Its early Hospitaller phase is marked by simplified forms such as the arched windows of Byzantine influence The cornices pointed windows and the main entrance with the dropped arch on the western facade (replaced by the Italians with a semicircular arch) belong to a second Hospitaller phase

A feature common to the three churches is the absence of buttresses and strong vertical elements on the west side Unfortunately only in Our Lady of the Castle is the western facade accessible today Its scenic presence in the form of a reverse Τ and the large rectangular frame in the centre above the main entrance are impressive The pediment-like upper part of the western side of the destroyed church of St John was a consequence of the ridge roof The pointed main entrance had a gable-like dripstone capped by a sculptured palmette underneath a circular window The west side of Our Lady of the Burgh today concealed behind accretions of later housing seems to have been similar Plain flat surfaces and decorative horizontal cornices are features common to all three monuments To the writers knowledge this style appears only in Italy

The churches just described have exercised a strong influence in Rhodes and the other Dodecanese islands particularly in the 18th and 19th centuries which saw the emergence of a special laquoDodecanesianraquo architectural type

τρόπολη πριν τη μετασκευή της από τους ιπshyπότες στο α μισό του 14ου αιώνα Για την αρshyχική κάτοψη δεν είναι γνωστά περισσότερα στοιχεία από την κάτοψη της σε πολύ χαμηλό επίπεδο και πιθανώς να είναι ανάλογης τυποshyλογίας με τη δεύτερη Είναι εύλογη ως εκ τούshyτου η υπόθεση ότι η πρώτη μπορεί να ανήκει στον 11ο αιώνα και η δεύτερη μεταξύ του 11ου και των αρχών του 14ου αιώνα

Στη Ρόδο υπάρχουν δύο ακόμη βυζαντινά μνημεία του ίδιου τύπου ο Αγιος Ιωάννης στο κάστρο της Λίνδου ίσως του 13ου αιώνα1 1 3 και το Ντεμιρλί τζαμί στη μεσαιωνική πόλη της Ρόshyδου του 14ου αιώνα1 1 4 Και οι δύο αυτές εκκληshyσίες είναι πιθανώς μεταγενέστερες της Παναshyγίας του Κάστρου και προφανώς επηρεάσθηshyκαν από αυτή Κοινά στοιχείο και των τριών είshyναι η πεσσοστοιχία το μεσαίου κλίτους αντί του τύπου του τετρακιόνιου σταυροειδούς εγshyγεγραμμένου ναού ο οποίος χρησιμοποιήθηκε ευρύτατα σε όλο το Βυζάντιο και μοναδικό παshyράδειγμα του του 10ου αιώνα βρίσκεται σε ερείπια ανασκαφής του λόφου της Φιλερήμου της Ρόδου1 1 5 Η αύξηση του μήκους της μητρόshyπολης της Ρόδου επιτεύχθηκε για προφανείς λειτουργικούς λόγους με ένα επιπλέον ζεύγος πεσσών στη δυτική κεραία Το ίδιο μιμήθηκαν και οι δύο άλλες μεταγενέστερες εκκλησίες

Η σύγκριση του τελικού όπως διαμορφώθηshyκε τύπου με τη γοτθική προσθήκη της Παναshyγίας του Κάστρου με άλλα μνημεία είναι αδύshyνατη Το υπερυψωμένο κεντρικό κλίτος με τα γοτθικά σταυροθόλια έχει οπωσδήποτε δυτικές επιδράσεις και συγγενεύει με αρκετά μνημεία της Συρίας της Κύπρου και της Κρήτης116 Η απλούστευση χαρακτηρίζει και αυτή την επέμshyβαση που δικαιολογείται ως επαρχιακή πόλη αλλά και γενικά το κινστερκιανό πνεύμα των ιπποτικών μνημείων της Ρόδου

Η Παναγία του Κάστρου αποτελεί το πα-

λαιότερο παράδειγμα άμεσης αλληλεπίδρασης των βυζαντινών και γοτθικών μορφολογικών στοιχείων στη Ρόδο Μοναδικό από άποψη διαshyκοσμητικού πλούτου μορφολογικό στοιχείο βυshyζαντινής παράδοσης που διατηρείται είναι το τρίλοβο παράθυρο της κεντρικής κόγχης του ιεshyρού της βυζαντινής μητρόπολης (πίν 343) Τα τρία ισοϋψή ημικυκλικά ανοίγματα πλαισιώνοshyνται από ημικυκλική αψίδα με δύο εσοχές Οι αμφικιονίσκοι που τα χωρίζουν φέρουν κο-λουροπυραμιδοειδή επιθήματα117

Η ημικυκλική πόρτα στη βόρεια είσοδο πιshyθανώς προέρχεται από μετασκευή της παλαιόshyτερης κατά τη μετατροπή της βυζαντινής μηshyτρόπολης σε καθεδρικό ναό της λατινικής αρshyχιεπισκοπής της Ρόδου στις αρχές του 14ου αιshyώνα (πίν 344) Το τόξο της έχει διπλή εσοχή η εσωτερική της οποίας είναι κυκλικής διατομής Εξωτερικά πλαισιώνεται με απλή ανάγλυφη laquoπριονωτήraquo διακόσμηση ασυνήθιστη στη Ρόδο

Τα δίλοβα ημικυκλικά παράθυρα στο βόρειο και το νότιο τύμπανο ίσως να είναι και αυτά μετασκευή παλαιότερων βυζαντινών Οι εσοχές των ημικυκλικών κογχών μέσα στις οποίες εντάσσονται τα δίλοβα παράθυρα προδίδουν τη βυζαντινή τους προέλευση Η διακόσμηση όμως με laquoπριονωτήraquo ταινία λαξευμένη στην εξωτερική παρειά της ημικυκλικής κόγχης του βόρειου τυμπάνου είναι όμοια με την αντίστοιshyχη της προηγούμενης θύρας και των κυκλικών φεγγιτών που διανοίχθηκαν προφανώς στις πλάγιες πλευρές της κεντρικής κόγχης του ιεshyρού κατά την ιπποτική επέμβαση όπως δείχνει ο τρόπος δόμησης τους (πίν 345α) Η διακόshyσμηση αυτή συναντάται πιο συχνά σε γοτθικά μνημεία της δυτικής Ευρώπης και ιδιαίτερα της Αγγλίας όπως στον καθεδρικό ναό του Κα-ντέρμπορι118 είτε σε περιφερειακά κέντρα της δυτικής αρχιτεκτονικής όπως σε τόξα και θυ-ρώματα των Αγίων Τόπων και της Κύπρου1 1 9

Η laquoπριονωτήraquo διακόσμηση συναντάται σπαshyνίως στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική της Ελλάδας όπως κατά την περίοδο της φραγκοshyκρατίας με προφανείς δυτικές επιρροές120 Το δίλοβο παράθυρο της δυτικής όψης βρίσκεται στο άνω τμήμα του δυτικού τυμπάνου του αντίshyστοιχου σταυροθολίου του κεντρικού κλίτους ψηλότερα από το τύμπανο της προηγούμενης βυζαντινής κεραίας και χρονολογείται επομέshyνως στην ίδια ιπποτική επισκευή των αρχών του 14ου αιώνα (πίν 345β) Οι διατομές εξάλshyλου των λαμπάδων των ημικυκλικών παραθύshyρων φέρουν γωνιακή απότμηση ενώ η εσωτερι-κή τους πλευρά καλύπτεται από ενιαίο χαμηshyλωμένο τόξο στοιχεία που συνηγορούν στη δυshyτική τους προέλευση

Τα μορφολογικά στοιχεία γοτθικής αρχιτεshyκτονικής είναι περισσότεραmiddot και αυτά όμως παshyραμένουν φτωχά ως προς τον γλυπτικό διάκοshyσμο Η δυτική όψη της Παναγίας του Κάστρου πλήρως μετασκευασμένη κατά την ιπποτοκρα-τία έχει επίπεδη μορφή αντεστραμμένου Τ (πίν 346) Η ιπποτική κεντρική είσοδος με χαμηλωshyμένο τόξο είναι συνηθισμένη στη Ρόδο (πίν 347α 347β) Είχε σύνθετη διατομή και για άγνωστους λόγους αντικαταστάθηκε με μία απλούστερη laquoβυζαντινίζουσαraquo κατά τη διάρshyκεια των ιταλικών επεμβάσεων το 1940121 Η ορshyθογώνια υπέρθυρη κόγχη με εξέχον πλαίσιο σύνθετης διατομής εντυπωσιάζει με το μέγεθος της και δίνει ένα ιδιαίτερο στυλ στην εξωτερική εμφάνιση της εκκλησίας Ανάλογη κόγχη έφερε

και η κεντρική είσοδος του παλατιού του μεγάshyλου μαγίστρου που περιελάμβανε τα οικόσημα του μεγάλου μαγίστρου Heacutelion de Villeneuve

και του πάπα Ιωάννη XXII στις αρχές του 14ου αιώνα Τα ίδια οικόσημα έφερε και η Παναγία του Κάστρου122 κάτι που δείχνει ότι και η διαshyμόρφωση της όψης της θα πρέπει να είναι της ίδιας εποχής123 Παρόμοιες διαμορφώσεις παshyρουσιάζουν και όψεις κτιρίων στην Ισπανία όπως πχ στο Caceres Δεν διατηρούνται τμήshyματα της ζωγραφικής σύνθεσης της τοιχογραshyφίας που πλαισίωνε παρά μόνο λίγα ίχνη αλλά είναι βέβαιη η εντύπωση που θα προκαλούσε με τα χρώματα και το μέγεθος της

Τα οξυκόρυφα παράθυρα των τυμπάνων στη νότια και τη βόρεια όψη στο ιερό και των σταυροθολίων είχαν σύνθετη διατομή και ήταν δίλοβα με υαλοστάσια του 15ου αιώνα 1 2 4 Τα οξυκόρυφα παράθυρα αντικατέστησαν παλαιόshyτερα όπως φάνηκε κατά τις εργασίες του 1940 όταν αποκαλύφθηκε τμήμα προγενέστερου δί-λοβου παραθύρου με ημικυκλικά τόξα στο νόshyτιο τύμπανο του δυτικού σταυροθολίου ανάλοshyγου με άλλα δίλοβα παράθυρα της αρχικής ιπshyποτικής επέμβασης των αρχών του 14ου αιώshyνα 1 2 5 (πίν 348α)

Στη χαμένη πια εκκλησία του αγίου Ιωάννη η αετωματική απόληξη της δυτικής όψης υπαshyγορευόταν από την ξύλινη στέγη και περιείχε την κεντρική είσοδο έναν κυκλικό φεγγίτη στο άνω τμήμα και δύο παράθυρα εκατέρωθεν Η

κεντρική είσοδος ήταν οξυκόρυφη με σύνθετη διατομή και πλαισιωνόταν από γείσο ειδικής διατομής με κλίση προς τα κάτω φυτικές διαshyκοσμήσεις τριγωνική απόληξη και γλυπτό αν-θέμιο στην κορυφή Το γείσο χωρίς τις φυτικές διακοσμήσεις διέτρεχε όλη την εκκλησία στη βάση των παραθύρων ξεκινώντας από τη γένεshyση του τόξου του θυρώματος Το θύρωμα αποshyτελούσε απλουστευμένη μορφή αντίστοιχων θυ-ρωμάτων των ναών της Δύσης126 αλλά και της Κύπρου 1 2 7 Ο κυκλικός φεγγίτης της ίδιας όψης αλλά και ο αντίστοιχος της ανατολικής διέθεshyταν σύνθετη γοτθική διακόσμηση σε μορφή Χ και τριφυλλόσχημα ανοίγματα ενδιάμεσα όπως δείχνουν οι γκραβούρες του Rottiers128

(πίν 330α) Τα τόξα των παραθύρων μετά από έρευνα και μελέτη φαίνεται ότι ήταν ελαφρά οξυκόρυφα και όχι ημικυκλικά όπως παρουshyσιάσθηκαν από τον Rottiers και επικράτησε να θεωρούνται στη συνέχεια129 Το προστατευτικό γείσο των παραθύρων είχε σύνθετη διατομή με καμπύλο εξωρράχιο έφθανε μέχρι τη γένεση των τόξων και περιέτρεχε όλη την εκκλησία Αντίστοιχη επίστεψη παρουσιάζεται σε πολλά παραδείγματα θυρωμάτων και παραθύρων της Ρόδου1 3 0 όπως και στην Κρήτη131 την Κύπρο 1 3 2

και τους Αγίους Τόπους 1 3 3 εκτός φυσικά από τη Λύση

Τα παράθυρα περιείχαν υαλοστάσια -δύο από τα οποία παρουσίασε ο Rottiers (XXXVII)- με απλή διακόσμηση και τα οικόσηshyμα των μμ Fluvian (1421-1437) στο ένα και Orsini (1467-1476) στο άλλο τα οποία τους συνδέουν με πιθανές επεμβάσεις στην εκκληshyσία1 3 4 Δείχνουν επίσης ότι διασώθηκαν από τις δύο πολιορκίες των Τούρκων (του 1480 και του 1522) αφού διατηρήθηκαν μέχρι τον 19ο αιώshyνα

Η βόρεια είσοδος θα πρέπει να ήταν επίσης οξυκόρυφη και να διέθετε τριγωνική επίστεψη από γείσο όπως διακρίνεται σε γκραβούρα του Flandin135 (πίν 340α 348β) ενώ η νότια θα πρέshyπει να είχε ορθογώνια μορφή με πρέκι σύνθετης ιπποτικής διατομής από οριζόντιο τόξο (πίν 349α) Η πόρτα φαίνεται ότι αποτελεί μεταγεshyνέστερη ιπποτική επέμβαση από τον τρόπο καshyτασκευής έχοντας μειώσει για τον λόγο αυτό το ύψος του αρχικού παραθύρου1 3 6 Η αντίστοιχη οξυκόρυφη θύρα που παρουσίασε ο Rottiers δεν μοιάζει αληθοφανής137

Μια σύγχρονη μορφολογική απόδοση του Αγίου Ιωάννη αποτελεί η σημερινή εκκλησία του Ευαγγελισμού στο Μανδράκι της Ρόδου που κτίστηκε το 1924-1925 από τους Ιταλούς με αρχιτέκτονα τον Florestano di Fausto βασισμέshyνη στα σχέδια του Rottiers138 (πίν 349β)

Ο εσωτερικός χώρος όπως τον παρουσιάζει η γκραβούρα που δημοσίευσε ο Rottiers φαίνεshyται ιδιαίτερα ελκυστικός με τις δύο τοξοστοι-χίες τους κυλινδρικούς κίονες και τα κιονόshyκρανα αρχιτεκτονικά μέλη της αρχαιότητας σε δεύτερη χρήση τα οξυκόρυφα τόξα και τους ενshyδιάμεσους κυκλικούς φεγγίτες (πίν 328β) Ήταν πλαισιωμένος από την ξύλινη ημικυλιν-δρική οροφή διακοσμημένη με φατνώματα και άστρα και φωτισμένος από τα μεγάλα οξυκόρυshyφα παράθυρα και τους φεγγίτες139 Το δάπεδο από πωρόπετρες και μαρμαρόπετρες διέκοπταν επιτάφιες πλάκες προσωπικοτήτων της ιπποτο-κρατίας μάρτυρες της ιστορίας του μνημείου και του τόπου

Ξεχωριστά μορφολογικά στοιχεία διέθεταν το εγκάρσιο κλίτος και η τετράπλευρη κόγχη του ιερού Τα ανατολικά παράθυρα ήταν δίλοshyβα πλαισιωμένα από οξυκόρυφα τόξα ανάλοshyγα με της Παναγίας του Κάστρου Η απεικόνιshyση του Rottiers διέσωσε την ιδιαίτερη διακόshyσμηση του κεντρικού παραθύρου της κόγχης του ιερού Από την άλλη διακόσμηση του καθοshyλικού ο Rottiers παρουσίασε ένα ξυλόγλυπτο έπιπλο του ιερού140 το πλαίσιο κόγχης οικοσή-μου του παρεκκλησίου ενός εκ των μμ DAubusson ή DAmboise141 και την επιδαπέδια ταφική σύνθεση του μμ Del Carretto142 (πίν 330β)

Αντίστοιχη με τις κύριες όψεις των δύο άλshyλων εκκλησιών φαίνεται να ήταν και εκείνη της Παναγίας του Μπούργκου (πίν 350α) η οποία σήμερα δεν είναι ορατή από τις μεταγενέστερες

προσθήκες κατοικιών όπως και η ανατολική όψη Ελάχιστα είναι τα στοιχεία που διατηρούshyνται και από τις δύο άλλες όψεις Τα υπάρχοshyντα στοιχεία όμως έδωσαν τη δυνατότητα της γραφικής τους αποκατάστασης Η απόληξη προς τα άνω των όψεων της εκκλησίας ακολουshyθούσε την οξυκόρυφη όψη των τυμπάνων των σταυροθολίων Υπάρχει μεγάλη πιθανότητα να διατηρείται η εξωτερική όψη της κύριας εισόshyδου πλάτους 250 μ και ύψους 365 μ της οποίας είναι ορατή μόνο η εσωτερική μορφή (πίν 350β) Είναι ελαφρά οξυκόρυφη με περίshyτεχνη σύνθετη διατομή και πλασιωνόταν εξωshyτερικά πιθανότατα από τριγωνικό οξυκόρυφο γείσο σύνθετης διατομής πάνω από τη γένεση του τόξου που διέτρεχε όλη την όψη εκατέρωshyθεν (πίν 35 1α) Είναι ανάλογο με το θύρωμα του Αγίου Ιωάννη (πίν 330α) όπως και ο κυshyκλικός φεγγίτης του δυτικού τυμπάνου του σταυροθολίου του κεντρικού κλίτους του οποίου δεν διατηρήθηκε η διακόσμηση Αντίshyστοιχοι ρομβοειδείς φεγγίτες υπήρχαν στα τύshyμπανα των σταυροθολίων των πλάγιων κλιτών στην ίδια όψη ενώ χαμηλότερα υπήρχε ελαφρά οξυκόρυφη κόγχη με σύνθετη διατομή η οποία προοριζόταν πιθανώς για κάποιες τοιχογραshyφίες143 (πίν 351β) Δεν διατηρήθηκε κάποιο ίχνος αντηρίδας πάνω στη δυτική όψη με τονιshyσμό των οριζόντιων και όχι των κάθετων στοιshyχείων Ως εκ τούτου η αρχιτεκτονική της διαshyφέρει από την υπόλοιπη εκκλησία που χαραshyκτηρίζεται από τις ψηλές αντηρίδες και τα ψηλά οξυκόρυφα παράθυρα (πίν 351γ) Έγινε δυνατή η γραφική αποκατάσταση της βόρειας

και νότιας όψης της αρχικής τουλάχιστον εκshyκλησίας παρά τον μικρό αριθμό των διατηρηshyμένων μορφολογικών της στοιχείων Βρέθηκε έτσι η μορφή των οξυκόρυφων παραθύρων σύνθετης διατομής από τα οποία δεν διατηρείshyται κανένα ολόκληρο (πίν 352α) ενώ η νότια οξυκόρυφη είσοδος διατηρεί την αρχική της μορφή Έγινε επίσης εφικτή η γραφική αποκαshyτάσταση της βόρειας μεταγενέστερης ορθογώshyνιας πύλης με σύνθετη διατομή καθώς επίσης και οι όψεις του νοτιοδυτικού και νοτιοανατοshyλικού παρεκκλησίου144 Έχουν χαθεί τα υαλοshyστάσια (vitraux) και η πιθανή γλυπτική διακόshyσμηση των τυμπάνων των τόξων των παραθύshyρων εκτός από δύο παραδείγματα του νοτιοαshyνατολικού παρεκκλησίου που έχουν απλή τρι-φυλλόσχημη μορφή

Η ανατολική όψη διατηρεί αντίθετα περισshyσότερα αυθεντικά μορφολογικά στοιχεία των οξυκόρυφων παραθύρων της με σύνθετη διατοshyμή και μεγάλο ύψος τουλάχιστον στην εσωτεshyρική πλευρά τους (πίν 352β) Μόνο τα τρία παshyράθυρα της κεντρικής κόγχης είχαν υποστεί ποικίλες αλλοιώσεις κατά την ιταλική αποκαshyτάσταση μετατρέποντας τη μορφή τους από οξυκόρυφη σε ημικυκλική ενώ επεμβάσεις της περιόδου της τουρκοκρατίας είχαν αλλοιώσει την εξωτερική τους μορφή Οι εργασίες όμως καθαίρεσης των πρόσθετων κατοικιών και επιshyσκευής των υπολειμμάτων της εκκλησίας κατά την ιταλική περίοδο οδήγησαν στην αποκατάshyσταση της ανατολικής πτέρυγας του ιερού εσωshyτερικά συμβάλλοντας στην αναγνώριση του μνημείου Οι εργασίες αυτές οδήγησαν και στην

αποκατάσταση των λίγων κογχών που είχαν τα παραπάνω παρεκκλήσια145 Πρόσφατα ολοκληshyρώθηκε και η αποκατάσταση όλων των παραθύshyρων σε αυτά146

Οι φυτικές ανάγλυφες διακοσμήσεις στα επίκρανα των τόξων και των νευρώσεων των σταυροθολίων που διατηρούνται στην εσωτεshyρική πλευρά πάνω στην ανατολική (πίν 353α) και δυτική όψη (πίν 353β) της εκκλησίας αν και απλουστευμένες μορφές δυτικών επιρροών προκαλούν ιδιαίτερη προσοχή Κιονόκρανα με ανάλογη διακόσμηση συναντώνται στην κεντριshyκή Γαλλία όπως στον καθεδρικό ναό της Reims147 αλλά και στην Κύπρο όπως στην Αγία Σοφία Λευκωσίας και στο μοναστήρι της Πελ-λαπαίδος1 4 8 Αξιόλογα μορφολογικά στοιχεία είναι επίσης τα κιονόκρανα των κυλινδρικών κιόνων σύνθετης κοιλόκυρτης διατομής149 (πίν 333β 353γ 354α) οι διακοσμήσεις με τον ροδίshyτικο laquoπλοχμόraquo και φυτά των φουρουσιών των νευρώσεων των σταυροθολίων που αποτελούν τμήματα κυλίνδρου του νοτιοανατολικού παshyρεκκλησίου αλλά και αυτών που βρέθηκαν στο χώρο της εκκλησίας καθώς και οι διακοσμημέshyνοι ρόδακες των κλειδιών των ακτινωτών νευshyρώσεων των θόλων των κογχών του ιερού150

Η αίσθηση πάντως μιας εσωτερικής ανάταshyσης και ελαφρότητας δημιουργείται ακόμη από τη γοτθική αρχιτεκτονική του μνημείου (πίν 353γ 354α) παρά το μικρό τμήμα του που διαshyτηρείται σήμερα ενώ είναι βέβαιο ότι αποτέλεσε πρότυπο για την εξέλιξη της εκκλησιαστικής αρshyχιτεκτονικής στα Δωδεκάνησα τον 18ο αιώνα

Η δυτική προέλευση των Ιπποτών του Αγί-

ου Ιωάννη και οι ανατολίτικες επιρροές που δέshyχθηκαν στο πέρασμα τους από τους Αγίους Τόshyπους και την Κύπρο σε συνδυασμό με τη βυζαshyντινή τοπική παράδοση συνθέτουν τους βασιshyκούς παράγοντες που επέδρασαν στη δημιουρshyγία και την ανάπτυξη της ροδίτικης αρχιτεκτοshyνικής την περίοδο 1310-1522 Η συμβίωση Λαshyτίνων και Ελλήνων για μεγάλο χρονικό διάστηshyμα οδήγησε στην αφομοίωση και αλληλεπίδραshyση στις μορφές της εκκλησιαστικής αρχιτεκτοshyνικής

Η δημιουργία ενός ιδιόρρυθμου υστερογοτ-θικού -και στη συνέχεια αναγεννησιακού- τοshyπικού στυλ στα μορφολογικά στοιχεία των εκshyκλησιών της Ρόδου όπως θυρώματα παράθυshyρα και κόγχες το οποίο συνδυάζει στοιχεία από τη βυζαντινή και τη γοτθική αρχιτεκτονική καθιερώνεται σταδιακά τον 15ο αιώνα 1 5 1

Η επιβ ίωη αρχιτεκτονικών μορφών κατά τους δύο επόμενους αιώνες (1522-1750) στη

Λίνδο και τα Τριάντα στην Πάτμο στη Λέρο και σε άλλα νησιά της Δωδεκανήσου αλλά και στις Κυκλάδες152 θα οδηγήσει στη διατήρηση των τεχνικών αυτών Με αυτόν τον τρόπο μποshyρεί να εξηγηθεί η αναβίωση όχι μόνο μορφολοshyγικών στοιχείων αλλά και αρχιτεκτονικών τύshyπων εκκλησιών με την δημιουργία laquoδωδεκανηshyσιακούraquo τύπου τρίκλιτων και μονόκλιτων βασιshyλικών στεγασμένων από γοτθικά σταυροθόλια με νευρώσεις σε όλα τα Δωδεκάνησα (πίν 354β) και τη Μικρά Ασία από το 1750 έως τον 20ό αιώνα που επιβεβαιώνει τη σημασία της εκκλησιαστικής ιπποτικής αρχιτεκτονικής της Ρόδου153 Τα μορφολογικά διακοσμητικά στοιshyχεία της ιπποτικής Ρόδου δεν παρέλειψαν να μιμηθούν και οι Ιταλοί με ενδιαφέροντα παραshyδείγματα εκλεκτικής αρχιτεκτονικής στη Ρόδο κυρίως και τα Δωδεκάνησα κατά την εποχή της ιταλοκρατίας (1912-1943)154

Large Hospitaller churches on Rhodes Our Lady of the Castle St John of the Collachio Our Lady of the Burgh

Giorgos Dellas

The foundation stone of the conventual church of St John of the Hospital was laid on the saints feast day the 24th of June 1310 The document signed by pope John XXII on 1 March 1322 confirms that Ihe Byzantine cathedral of Our Lady of the Castle in Rhodes is the same church as the then in use cathedral of the Latins The construction of Our Lady of the Burgh on the other hand is placed between 1310 and 1346 Their location in the medieval town reflects their respective roles the coventual church of St John in the heart of the Orders laquoconventraquo -the western fortified enclave of the Collachio- opposite the palace of the Grand Master the cathedral of Our Lady of the Castle at the eastern part of the Collachio and Our Lady of the Burgh at the marketplace of the lay part of the town

The conversion of the Byzantine cathedral of Our Lady of the Castle -a three-aisled cross-inscribed domed building- into a basilical structure with a cross-vaulted central aisle is placed between 1319 and 1334 During the Ottoman period (1522-1912) and for most of the Italian occupation (until World War II) the building operated as a mosque and was known as Kantouri Djami In the war years the Italian administration endeavoured to restore the church which in recent years has been a venue for cultural events

In the Ottoman period St John of the Collachio served as the laquoMain Mosqueraquo but in 1856 a neglected powder magazine underneath its belfry was struck by lightning and exploded destroying the church Afterwards the gutted site was banked up and a large neoclassical school was raised there in 1876 In 1989 archaeological excavation brought to light the remains of the devastated church

In its two centuries as a place of worship Our Lady of the Burgh received several additions and underwent modifications An engraving of 1828 shows the church in ruins in the 19th and early 20th century six houses were built upon those ruins The Italians pulled down the housing and restored part of the church in the 1930s In 1955 the Gate of the Virgin was opened to connect Alhadeff Street with the port and the church was split into two henceforth to become known as the laquosplit churchraquo In 1994 works for the installantion of new drains provided the opportunity to investigate and partially restore the church making it whole once more Since 1997 the site is open to visitors and is also used for open-air events

Of these three examples of gothic ecclesiastical architecture on Rhodes Our Lady of the Burgh is the most representative The church was a three-aisled timber-roofed basilica with twin colonnades The sanctuary consists of three five-sided apses and the roof was carried on gothic cross-vaults with ribs of composite cross-section Externally there were buttresses on all sides except the western facade

The conventual church of St John was also a three-aisled timber-roofed basilica with twin colonnades The central aisle bore a coffered timber laquowagonraquo vault which supported a ridge roof The transverse aisle consisted of three pointed cross-vaults corresponding to the three divisions of the nave and was lower than the latter The sanctuary was square in plan possibly influenced by the architecture of the Cistercian Order

Our Lady of the Castle underwent alterations that would bring this Byzantine edifice closer to

gothic architectural aesthetics Its early Hospitaller phase is marked by simplified forms such as the arched windows of Byzantine influence The cornices pointed windows and the main entrance with the dropped arch on the western facade (replaced by the Italians with a semicircular arch) belong to a second Hospitaller phase

A feature common to the three churches is the absence of buttresses and strong vertical elements on the west side Unfortunately only in Our Lady of the Castle is the western facade accessible today Its scenic presence in the form of a reverse Τ and the large rectangular frame in the centre above the main entrance are impressive The pediment-like upper part of the western side of the destroyed church of St John was a consequence of the ridge roof The pointed main entrance had a gable-like dripstone capped by a sculptured palmette underneath a circular window The west side of Our Lady of the Burgh today concealed behind accretions of later housing seems to have been similar Plain flat surfaces and decorative horizontal cornices are features common to all three monuments To the writers knowledge this style appears only in Italy

The churches just described have exercised a strong influence in Rhodes and the other Dodecanese islands particularly in the 18th and 19th centuries which saw the emergence of a special laquoDodecanesianraquo architectural type

Η laquoπριονωτήraquo διακόσμηση συναντάται σπαshyνίως στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική της Ελλάδας όπως κατά την περίοδο της φραγκοshyκρατίας με προφανείς δυτικές επιρροές120 Το δίλοβο παράθυρο της δυτικής όψης βρίσκεται στο άνω τμήμα του δυτικού τυμπάνου του αντίshyστοιχου σταυροθολίου του κεντρικού κλίτους ψηλότερα από το τύμπανο της προηγούμενης βυζαντινής κεραίας και χρονολογείται επομέshyνως στην ίδια ιπποτική επισκευή των αρχών του 14ου αιώνα (πίν 345β) Οι διατομές εξάλshyλου των λαμπάδων των ημικυκλικών παραθύshyρων φέρουν γωνιακή απότμηση ενώ η εσωτερι-κή τους πλευρά καλύπτεται από ενιαίο χαμηshyλωμένο τόξο στοιχεία που συνηγορούν στη δυshyτική τους προέλευση

Τα μορφολογικά στοιχεία γοτθικής αρχιτεshyκτονικής είναι περισσότεραmiddot και αυτά όμως παshyραμένουν φτωχά ως προς τον γλυπτικό διάκοshyσμο Η δυτική όψη της Παναγίας του Κάστρου πλήρως μετασκευασμένη κατά την ιπποτοκρα-τία έχει επίπεδη μορφή αντεστραμμένου Τ (πίν 346) Η ιπποτική κεντρική είσοδος με χαμηλωshyμένο τόξο είναι συνηθισμένη στη Ρόδο (πίν 347α 347β) Είχε σύνθετη διατομή και για άγνωστους λόγους αντικαταστάθηκε με μία απλούστερη laquoβυζαντινίζουσαraquo κατά τη διάρshyκεια των ιταλικών επεμβάσεων το 1940121 Η ορshyθογώνια υπέρθυρη κόγχη με εξέχον πλαίσιο σύνθετης διατομής εντυπωσιάζει με το μέγεθος της και δίνει ένα ιδιαίτερο στυλ στην εξωτερική εμφάνιση της εκκλησίας Ανάλογη κόγχη έφερε

και η κεντρική είσοδος του παλατιού του μεγάshyλου μαγίστρου που περιελάμβανε τα οικόσημα του μεγάλου μαγίστρου Heacutelion de Villeneuve

και του πάπα Ιωάννη XXII στις αρχές του 14ου αιώνα Τα ίδια οικόσημα έφερε και η Παναγία του Κάστρου122 κάτι που δείχνει ότι και η διαshyμόρφωση της όψης της θα πρέπει να είναι της ίδιας εποχής123 Παρόμοιες διαμορφώσεις παshyρουσιάζουν και όψεις κτιρίων στην Ισπανία όπως πχ στο Caceres Δεν διατηρούνται τμήshyματα της ζωγραφικής σύνθεσης της τοιχογραshyφίας που πλαισίωνε παρά μόνο λίγα ίχνη αλλά είναι βέβαιη η εντύπωση που θα προκαλούσε με τα χρώματα και το μέγεθος της

Τα οξυκόρυφα παράθυρα των τυμπάνων στη νότια και τη βόρεια όψη στο ιερό και των σταυροθολίων είχαν σύνθετη διατομή και ήταν δίλοβα με υαλοστάσια του 15ου αιώνα 1 2 4 Τα οξυκόρυφα παράθυρα αντικατέστησαν παλαιόshyτερα όπως φάνηκε κατά τις εργασίες του 1940 όταν αποκαλύφθηκε τμήμα προγενέστερου δί-λοβου παραθύρου με ημικυκλικά τόξα στο νόshyτιο τύμπανο του δυτικού σταυροθολίου ανάλοshyγου με άλλα δίλοβα παράθυρα της αρχικής ιπshyποτικής επέμβασης των αρχών του 14ου αιώshyνα 1 2 5 (πίν 348α)

Στη χαμένη πια εκκλησία του αγίου Ιωάννη η αετωματική απόληξη της δυτικής όψης υπαshyγορευόταν από την ξύλινη στέγη και περιείχε την κεντρική είσοδο έναν κυκλικό φεγγίτη στο άνω τμήμα και δύο παράθυρα εκατέρωθεν Η

κεντρική είσοδος ήταν οξυκόρυφη με σύνθετη διατομή και πλαισιωνόταν από γείσο ειδικής διατομής με κλίση προς τα κάτω φυτικές διαshyκοσμήσεις τριγωνική απόληξη και γλυπτό αν-θέμιο στην κορυφή Το γείσο χωρίς τις φυτικές διακοσμήσεις διέτρεχε όλη την εκκλησία στη βάση των παραθύρων ξεκινώντας από τη γένεshyση του τόξου του θυρώματος Το θύρωμα αποshyτελούσε απλουστευμένη μορφή αντίστοιχων θυ-ρωμάτων των ναών της Δύσης126 αλλά και της Κύπρου 1 2 7 Ο κυκλικός φεγγίτης της ίδιας όψης αλλά και ο αντίστοιχος της ανατολικής διέθεshyταν σύνθετη γοτθική διακόσμηση σε μορφή Χ και τριφυλλόσχημα ανοίγματα ενδιάμεσα όπως δείχνουν οι γκραβούρες του Rottiers128

(πίν 330α) Τα τόξα των παραθύρων μετά από έρευνα και μελέτη φαίνεται ότι ήταν ελαφρά οξυκόρυφα και όχι ημικυκλικά όπως παρουshyσιάσθηκαν από τον Rottiers και επικράτησε να θεωρούνται στη συνέχεια129 Το προστατευτικό γείσο των παραθύρων είχε σύνθετη διατομή με καμπύλο εξωρράχιο έφθανε μέχρι τη γένεση των τόξων και περιέτρεχε όλη την εκκλησία Αντίστοιχη επίστεψη παρουσιάζεται σε πολλά παραδείγματα θυρωμάτων και παραθύρων της Ρόδου1 3 0 όπως και στην Κρήτη131 την Κύπρο 1 3 2

και τους Αγίους Τόπους 1 3 3 εκτός φυσικά από τη Λύση

Τα παράθυρα περιείχαν υαλοστάσια -δύο από τα οποία παρουσίασε ο Rottiers (XXXVII)- με απλή διακόσμηση και τα οικόσηshyμα των μμ Fluvian (1421-1437) στο ένα και Orsini (1467-1476) στο άλλο τα οποία τους συνδέουν με πιθανές επεμβάσεις στην εκκληshyσία1 3 4 Δείχνουν επίσης ότι διασώθηκαν από τις δύο πολιορκίες των Τούρκων (του 1480 και του 1522) αφού διατηρήθηκαν μέχρι τον 19ο αιώshyνα

Η βόρεια είσοδος θα πρέπει να ήταν επίσης οξυκόρυφη και να διέθετε τριγωνική επίστεψη από γείσο όπως διακρίνεται σε γκραβούρα του Flandin135 (πίν 340α 348β) ενώ η νότια θα πρέshyπει να είχε ορθογώνια μορφή με πρέκι σύνθετης ιπποτικής διατομής από οριζόντιο τόξο (πίν 349α) Η πόρτα φαίνεται ότι αποτελεί μεταγεshyνέστερη ιπποτική επέμβαση από τον τρόπο καshyτασκευής έχοντας μειώσει για τον λόγο αυτό το ύψος του αρχικού παραθύρου1 3 6 Η αντίστοιχη οξυκόρυφη θύρα που παρουσίασε ο Rottiers δεν μοιάζει αληθοφανής137

Μια σύγχρονη μορφολογική απόδοση του Αγίου Ιωάννη αποτελεί η σημερινή εκκλησία του Ευαγγελισμού στο Μανδράκι της Ρόδου που κτίστηκε το 1924-1925 από τους Ιταλούς με αρχιτέκτονα τον Florestano di Fausto βασισμέshyνη στα σχέδια του Rottiers138 (πίν 349β)

Ο εσωτερικός χώρος όπως τον παρουσιάζει η γκραβούρα που δημοσίευσε ο Rottiers φαίνεshyται ιδιαίτερα ελκυστικός με τις δύο τοξοστοι-χίες τους κυλινδρικούς κίονες και τα κιονόshyκρανα αρχιτεκτονικά μέλη της αρχαιότητας σε δεύτερη χρήση τα οξυκόρυφα τόξα και τους ενshyδιάμεσους κυκλικούς φεγγίτες (πίν 328β) Ήταν πλαισιωμένος από την ξύλινη ημικυλιν-δρική οροφή διακοσμημένη με φατνώματα και άστρα και φωτισμένος από τα μεγάλα οξυκόρυshyφα παράθυρα και τους φεγγίτες139 Το δάπεδο από πωρόπετρες και μαρμαρόπετρες διέκοπταν επιτάφιες πλάκες προσωπικοτήτων της ιπποτο-κρατίας μάρτυρες της ιστορίας του μνημείου και του τόπου

Ξεχωριστά μορφολογικά στοιχεία διέθεταν το εγκάρσιο κλίτος και η τετράπλευρη κόγχη του ιερού Τα ανατολικά παράθυρα ήταν δίλοshyβα πλαισιωμένα από οξυκόρυφα τόξα ανάλοshyγα με της Παναγίας του Κάστρου Η απεικόνιshyση του Rottiers διέσωσε την ιδιαίτερη διακόshyσμηση του κεντρικού παραθύρου της κόγχης του ιερού Από την άλλη διακόσμηση του καθοshyλικού ο Rottiers παρουσίασε ένα ξυλόγλυπτο έπιπλο του ιερού140 το πλαίσιο κόγχης οικοσή-μου του παρεκκλησίου ενός εκ των μμ DAubusson ή DAmboise141 και την επιδαπέδια ταφική σύνθεση του μμ Del Carretto142 (πίν 330β)

Αντίστοιχη με τις κύριες όψεις των δύο άλshyλων εκκλησιών φαίνεται να ήταν και εκείνη της Παναγίας του Μπούργκου (πίν 350α) η οποία σήμερα δεν είναι ορατή από τις μεταγενέστερες

προσθήκες κατοικιών όπως και η ανατολική όψη Ελάχιστα είναι τα στοιχεία που διατηρούshyνται και από τις δύο άλλες όψεις Τα υπάρχοshyντα στοιχεία όμως έδωσαν τη δυνατότητα της γραφικής τους αποκατάστασης Η απόληξη προς τα άνω των όψεων της εκκλησίας ακολουshyθούσε την οξυκόρυφη όψη των τυμπάνων των σταυροθολίων Υπάρχει μεγάλη πιθανότητα να διατηρείται η εξωτερική όψη της κύριας εισόshyδου πλάτους 250 μ και ύψους 365 μ της οποίας είναι ορατή μόνο η εσωτερική μορφή (πίν 350β) Είναι ελαφρά οξυκόρυφη με περίshyτεχνη σύνθετη διατομή και πλασιωνόταν εξωshyτερικά πιθανότατα από τριγωνικό οξυκόρυφο γείσο σύνθετης διατομής πάνω από τη γένεση του τόξου που διέτρεχε όλη την όψη εκατέρωshyθεν (πίν 35 1α) Είναι ανάλογο με το θύρωμα του Αγίου Ιωάννη (πίν 330α) όπως και ο κυshyκλικός φεγγίτης του δυτικού τυμπάνου του σταυροθολίου του κεντρικού κλίτους του οποίου δεν διατηρήθηκε η διακόσμηση Αντίshyστοιχοι ρομβοειδείς φεγγίτες υπήρχαν στα τύshyμπανα των σταυροθολίων των πλάγιων κλιτών στην ίδια όψη ενώ χαμηλότερα υπήρχε ελαφρά οξυκόρυφη κόγχη με σύνθετη διατομή η οποία προοριζόταν πιθανώς για κάποιες τοιχογραshyφίες143 (πίν 351β) Δεν διατηρήθηκε κάποιο ίχνος αντηρίδας πάνω στη δυτική όψη με τονιshyσμό των οριζόντιων και όχι των κάθετων στοιshyχείων Ως εκ τούτου η αρχιτεκτονική της διαshyφέρει από την υπόλοιπη εκκλησία που χαραshyκτηρίζεται από τις ψηλές αντηρίδες και τα ψηλά οξυκόρυφα παράθυρα (πίν 351γ) Έγινε δυνατή η γραφική αποκατάσταση της βόρειας

και νότιας όψης της αρχικής τουλάχιστον εκshyκλησίας παρά τον μικρό αριθμό των διατηρηshyμένων μορφολογικών της στοιχείων Βρέθηκε έτσι η μορφή των οξυκόρυφων παραθύρων σύνθετης διατομής από τα οποία δεν διατηρείshyται κανένα ολόκληρο (πίν 352α) ενώ η νότια οξυκόρυφη είσοδος διατηρεί την αρχική της μορφή Έγινε επίσης εφικτή η γραφική αποκαshyτάσταση της βόρειας μεταγενέστερης ορθογώshyνιας πύλης με σύνθετη διατομή καθώς επίσης και οι όψεις του νοτιοδυτικού και νοτιοανατοshyλικού παρεκκλησίου144 Έχουν χαθεί τα υαλοshyστάσια (vitraux) και η πιθανή γλυπτική διακόshyσμηση των τυμπάνων των τόξων των παραθύshyρων εκτός από δύο παραδείγματα του νοτιοαshyνατολικού παρεκκλησίου που έχουν απλή τρι-φυλλόσχημη μορφή

Η ανατολική όψη διατηρεί αντίθετα περισshyσότερα αυθεντικά μορφολογικά στοιχεία των οξυκόρυφων παραθύρων της με σύνθετη διατοshyμή και μεγάλο ύψος τουλάχιστον στην εσωτεshyρική πλευρά τους (πίν 352β) Μόνο τα τρία παshyράθυρα της κεντρικής κόγχης είχαν υποστεί ποικίλες αλλοιώσεις κατά την ιταλική αποκαshyτάσταση μετατρέποντας τη μορφή τους από οξυκόρυφη σε ημικυκλική ενώ επεμβάσεις της περιόδου της τουρκοκρατίας είχαν αλλοιώσει την εξωτερική τους μορφή Οι εργασίες όμως καθαίρεσης των πρόσθετων κατοικιών και επιshyσκευής των υπολειμμάτων της εκκλησίας κατά την ιταλική περίοδο οδήγησαν στην αποκατάshyσταση της ανατολικής πτέρυγας του ιερού εσωshyτερικά συμβάλλοντας στην αναγνώριση του μνημείου Οι εργασίες αυτές οδήγησαν και στην

αποκατάσταση των λίγων κογχών που είχαν τα παραπάνω παρεκκλήσια145 Πρόσφατα ολοκληshyρώθηκε και η αποκατάσταση όλων των παραθύshyρων σε αυτά146

Οι φυτικές ανάγλυφες διακοσμήσεις στα επίκρανα των τόξων και των νευρώσεων των σταυροθολίων που διατηρούνται στην εσωτεshyρική πλευρά πάνω στην ανατολική (πίν 353α) και δυτική όψη (πίν 353β) της εκκλησίας αν και απλουστευμένες μορφές δυτικών επιρροών προκαλούν ιδιαίτερη προσοχή Κιονόκρανα με ανάλογη διακόσμηση συναντώνται στην κεντριshyκή Γαλλία όπως στον καθεδρικό ναό της Reims147 αλλά και στην Κύπρο όπως στην Αγία Σοφία Λευκωσίας και στο μοναστήρι της Πελ-λαπαίδος1 4 8 Αξιόλογα μορφολογικά στοιχεία είναι επίσης τα κιονόκρανα των κυλινδρικών κιόνων σύνθετης κοιλόκυρτης διατομής149 (πίν 333β 353γ 354α) οι διακοσμήσεις με τον ροδίshyτικο laquoπλοχμόraquo και φυτά των φουρουσιών των νευρώσεων των σταυροθολίων που αποτελούν τμήματα κυλίνδρου του νοτιοανατολικού παshyρεκκλησίου αλλά και αυτών που βρέθηκαν στο χώρο της εκκλησίας καθώς και οι διακοσμημέshyνοι ρόδακες των κλειδιών των ακτινωτών νευshyρώσεων των θόλων των κογχών του ιερού150

Η αίσθηση πάντως μιας εσωτερικής ανάταshyσης και ελαφρότητας δημιουργείται ακόμη από τη γοτθική αρχιτεκτονική του μνημείου (πίν 353γ 354α) παρά το μικρό τμήμα του που διαshyτηρείται σήμερα ενώ είναι βέβαιο ότι αποτέλεσε πρότυπο για την εξέλιξη της εκκλησιαστικής αρshyχιτεκτονικής στα Δωδεκάνησα τον 18ο αιώνα

Η δυτική προέλευση των Ιπποτών του Αγί-

ου Ιωάννη και οι ανατολίτικες επιρροές που δέshyχθηκαν στο πέρασμα τους από τους Αγίους Τόshyπους και την Κύπρο σε συνδυασμό με τη βυζαshyντινή τοπική παράδοση συνθέτουν τους βασιshyκούς παράγοντες που επέδρασαν στη δημιουρshyγία και την ανάπτυξη της ροδίτικης αρχιτεκτοshyνικής την περίοδο 1310-1522 Η συμβίωση Λαshyτίνων και Ελλήνων για μεγάλο χρονικό διάστηshyμα οδήγησε στην αφομοίωση και αλληλεπίδραshyση στις μορφές της εκκλησιαστικής αρχιτεκτοshyνικής

Η δημιουργία ενός ιδιόρρυθμου υστερογοτ-θικού -και στη συνέχεια αναγεννησιακού- τοshyπικού στυλ στα μορφολογικά στοιχεία των εκshyκλησιών της Ρόδου όπως θυρώματα παράθυshyρα και κόγχες το οποίο συνδυάζει στοιχεία από τη βυζαντινή και τη γοτθική αρχιτεκτονική καθιερώνεται σταδιακά τον 15ο αιώνα 1 5 1

Η επιβ ίωη αρχιτεκτονικών μορφών κατά τους δύο επόμενους αιώνες (1522-1750) στη

Λίνδο και τα Τριάντα στην Πάτμο στη Λέρο και σε άλλα νησιά της Δωδεκανήσου αλλά και στις Κυκλάδες152 θα οδηγήσει στη διατήρηση των τεχνικών αυτών Με αυτόν τον τρόπο μποshyρεί να εξηγηθεί η αναβίωση όχι μόνο μορφολοshyγικών στοιχείων αλλά και αρχιτεκτονικών τύshyπων εκκλησιών με την δημιουργία laquoδωδεκανηshyσιακούraquo τύπου τρίκλιτων και μονόκλιτων βασιshyλικών στεγασμένων από γοτθικά σταυροθόλια με νευρώσεις σε όλα τα Δωδεκάνησα (πίν 354β) και τη Μικρά Ασία από το 1750 έως τον 20ό αιώνα που επιβεβαιώνει τη σημασία της εκκλησιαστικής ιπποτικής αρχιτεκτονικής της Ρόδου153 Τα μορφολογικά διακοσμητικά στοιshyχεία της ιπποτικής Ρόδου δεν παρέλειψαν να μιμηθούν και οι Ιταλοί με ενδιαφέροντα παραshyδείγματα εκλεκτικής αρχιτεκτονικής στη Ρόδο κυρίως και τα Δωδεκάνησα κατά την εποχή της ιταλοκρατίας (1912-1943)154

Large Hospitaller churches on Rhodes Our Lady of the Castle St John of the Collachio Our Lady of the Burgh

Giorgos Dellas

The foundation stone of the conventual church of St John of the Hospital was laid on the saints feast day the 24th of June 1310 The document signed by pope John XXII on 1 March 1322 confirms that Ihe Byzantine cathedral of Our Lady of the Castle in Rhodes is the same church as the then in use cathedral of the Latins The construction of Our Lady of the Burgh on the other hand is placed between 1310 and 1346 Their location in the medieval town reflects their respective roles the coventual church of St John in the heart of the Orders laquoconventraquo -the western fortified enclave of the Collachio- opposite the palace of the Grand Master the cathedral of Our Lady of the Castle at the eastern part of the Collachio and Our Lady of the Burgh at the marketplace of the lay part of the town

The conversion of the Byzantine cathedral of Our Lady of the Castle -a three-aisled cross-inscribed domed building- into a basilical structure with a cross-vaulted central aisle is placed between 1319 and 1334 During the Ottoman period (1522-1912) and for most of the Italian occupation (until World War II) the building operated as a mosque and was known as Kantouri Djami In the war years the Italian administration endeavoured to restore the church which in recent years has been a venue for cultural events

In the Ottoman period St John of the Collachio served as the laquoMain Mosqueraquo but in 1856 a neglected powder magazine underneath its belfry was struck by lightning and exploded destroying the church Afterwards the gutted site was banked up and a large neoclassical school was raised there in 1876 In 1989 archaeological excavation brought to light the remains of the devastated church

In its two centuries as a place of worship Our Lady of the Burgh received several additions and underwent modifications An engraving of 1828 shows the church in ruins in the 19th and early 20th century six houses were built upon those ruins The Italians pulled down the housing and restored part of the church in the 1930s In 1955 the Gate of the Virgin was opened to connect Alhadeff Street with the port and the church was split into two henceforth to become known as the laquosplit churchraquo In 1994 works for the installantion of new drains provided the opportunity to investigate and partially restore the church making it whole once more Since 1997 the site is open to visitors and is also used for open-air events

Of these three examples of gothic ecclesiastical architecture on Rhodes Our Lady of the Burgh is the most representative The church was a three-aisled timber-roofed basilica with twin colonnades The sanctuary consists of three five-sided apses and the roof was carried on gothic cross-vaults with ribs of composite cross-section Externally there were buttresses on all sides except the western facade

The conventual church of St John was also a three-aisled timber-roofed basilica with twin colonnades The central aisle bore a coffered timber laquowagonraquo vault which supported a ridge roof The transverse aisle consisted of three pointed cross-vaults corresponding to the three divisions of the nave and was lower than the latter The sanctuary was square in plan possibly influenced by the architecture of the Cistercian Order

Our Lady of the Castle underwent alterations that would bring this Byzantine edifice closer to

gothic architectural aesthetics Its early Hospitaller phase is marked by simplified forms such as the arched windows of Byzantine influence The cornices pointed windows and the main entrance with the dropped arch on the western facade (replaced by the Italians with a semicircular arch) belong to a second Hospitaller phase

A feature common to the three churches is the absence of buttresses and strong vertical elements on the west side Unfortunately only in Our Lady of the Castle is the western facade accessible today Its scenic presence in the form of a reverse Τ and the large rectangular frame in the centre above the main entrance are impressive The pediment-like upper part of the western side of the destroyed church of St John was a consequence of the ridge roof The pointed main entrance had a gable-like dripstone capped by a sculptured palmette underneath a circular window The west side of Our Lady of the Burgh today concealed behind accretions of later housing seems to have been similar Plain flat surfaces and decorative horizontal cornices are features common to all three monuments To the writers knowledge this style appears only in Italy

The churches just described have exercised a strong influence in Rhodes and the other Dodecanese islands particularly in the 18th and 19th centuries which saw the emergence of a special laquoDodecanesianraquo architectural type

κεντρική είσοδος ήταν οξυκόρυφη με σύνθετη διατομή και πλαισιωνόταν από γείσο ειδικής διατομής με κλίση προς τα κάτω φυτικές διαshyκοσμήσεις τριγωνική απόληξη και γλυπτό αν-θέμιο στην κορυφή Το γείσο χωρίς τις φυτικές διακοσμήσεις διέτρεχε όλη την εκκλησία στη βάση των παραθύρων ξεκινώντας από τη γένεshyση του τόξου του θυρώματος Το θύρωμα αποshyτελούσε απλουστευμένη μορφή αντίστοιχων θυ-ρωμάτων των ναών της Δύσης126 αλλά και της Κύπρου 1 2 7 Ο κυκλικός φεγγίτης της ίδιας όψης αλλά και ο αντίστοιχος της ανατολικής διέθεshyταν σύνθετη γοτθική διακόσμηση σε μορφή Χ και τριφυλλόσχημα ανοίγματα ενδιάμεσα όπως δείχνουν οι γκραβούρες του Rottiers128

(πίν 330α) Τα τόξα των παραθύρων μετά από έρευνα και μελέτη φαίνεται ότι ήταν ελαφρά οξυκόρυφα και όχι ημικυκλικά όπως παρουshyσιάσθηκαν από τον Rottiers και επικράτησε να θεωρούνται στη συνέχεια129 Το προστατευτικό γείσο των παραθύρων είχε σύνθετη διατομή με καμπύλο εξωρράχιο έφθανε μέχρι τη γένεση των τόξων και περιέτρεχε όλη την εκκλησία Αντίστοιχη επίστεψη παρουσιάζεται σε πολλά παραδείγματα θυρωμάτων και παραθύρων της Ρόδου1 3 0 όπως και στην Κρήτη131 την Κύπρο 1 3 2

και τους Αγίους Τόπους 1 3 3 εκτός φυσικά από τη Λύση

Τα παράθυρα περιείχαν υαλοστάσια -δύο από τα οποία παρουσίασε ο Rottiers (XXXVII)- με απλή διακόσμηση και τα οικόσηshyμα των μμ Fluvian (1421-1437) στο ένα και Orsini (1467-1476) στο άλλο τα οποία τους συνδέουν με πιθανές επεμβάσεις στην εκκληshyσία1 3 4 Δείχνουν επίσης ότι διασώθηκαν από τις δύο πολιορκίες των Τούρκων (του 1480 και του 1522) αφού διατηρήθηκαν μέχρι τον 19ο αιώshyνα

Η βόρεια είσοδος θα πρέπει να ήταν επίσης οξυκόρυφη και να διέθετε τριγωνική επίστεψη από γείσο όπως διακρίνεται σε γκραβούρα του Flandin135 (πίν 340α 348β) ενώ η νότια θα πρέshyπει να είχε ορθογώνια μορφή με πρέκι σύνθετης ιπποτικής διατομής από οριζόντιο τόξο (πίν 349α) Η πόρτα φαίνεται ότι αποτελεί μεταγεshyνέστερη ιπποτική επέμβαση από τον τρόπο καshyτασκευής έχοντας μειώσει για τον λόγο αυτό το ύψος του αρχικού παραθύρου1 3 6 Η αντίστοιχη οξυκόρυφη θύρα που παρουσίασε ο Rottiers δεν μοιάζει αληθοφανής137

Μια σύγχρονη μορφολογική απόδοση του Αγίου Ιωάννη αποτελεί η σημερινή εκκλησία του Ευαγγελισμού στο Μανδράκι της Ρόδου που κτίστηκε το 1924-1925 από τους Ιταλούς με αρχιτέκτονα τον Florestano di Fausto βασισμέshyνη στα σχέδια του Rottiers138 (πίν 349β)

Ο εσωτερικός χώρος όπως τον παρουσιάζει η γκραβούρα που δημοσίευσε ο Rottiers φαίνεshyται ιδιαίτερα ελκυστικός με τις δύο τοξοστοι-χίες τους κυλινδρικούς κίονες και τα κιονόshyκρανα αρχιτεκτονικά μέλη της αρχαιότητας σε δεύτερη χρήση τα οξυκόρυφα τόξα και τους ενshyδιάμεσους κυκλικούς φεγγίτες (πίν 328β) Ήταν πλαισιωμένος από την ξύλινη ημικυλιν-δρική οροφή διακοσμημένη με φατνώματα και άστρα και φωτισμένος από τα μεγάλα οξυκόρυshyφα παράθυρα και τους φεγγίτες139 Το δάπεδο από πωρόπετρες και μαρμαρόπετρες διέκοπταν επιτάφιες πλάκες προσωπικοτήτων της ιπποτο-κρατίας μάρτυρες της ιστορίας του μνημείου και του τόπου

Ξεχωριστά μορφολογικά στοιχεία διέθεταν το εγκάρσιο κλίτος και η τετράπλευρη κόγχη του ιερού Τα ανατολικά παράθυρα ήταν δίλοshyβα πλαισιωμένα από οξυκόρυφα τόξα ανάλοshyγα με της Παναγίας του Κάστρου Η απεικόνιshyση του Rottiers διέσωσε την ιδιαίτερη διακόshyσμηση του κεντρικού παραθύρου της κόγχης του ιερού Από την άλλη διακόσμηση του καθοshyλικού ο Rottiers παρουσίασε ένα ξυλόγλυπτο έπιπλο του ιερού140 το πλαίσιο κόγχης οικοσή-μου του παρεκκλησίου ενός εκ των μμ DAubusson ή DAmboise141 και την επιδαπέδια ταφική σύνθεση του μμ Del Carretto142 (πίν 330β)

Αντίστοιχη με τις κύριες όψεις των δύο άλshyλων εκκλησιών φαίνεται να ήταν και εκείνη της Παναγίας του Μπούργκου (πίν 350α) η οποία σήμερα δεν είναι ορατή από τις μεταγενέστερες

προσθήκες κατοικιών όπως και η ανατολική όψη Ελάχιστα είναι τα στοιχεία που διατηρούshyνται και από τις δύο άλλες όψεις Τα υπάρχοshyντα στοιχεία όμως έδωσαν τη δυνατότητα της γραφικής τους αποκατάστασης Η απόληξη προς τα άνω των όψεων της εκκλησίας ακολουshyθούσε την οξυκόρυφη όψη των τυμπάνων των σταυροθολίων Υπάρχει μεγάλη πιθανότητα να διατηρείται η εξωτερική όψη της κύριας εισόshyδου πλάτους 250 μ και ύψους 365 μ της οποίας είναι ορατή μόνο η εσωτερική μορφή (πίν 350β) Είναι ελαφρά οξυκόρυφη με περίshyτεχνη σύνθετη διατομή και πλασιωνόταν εξωshyτερικά πιθανότατα από τριγωνικό οξυκόρυφο γείσο σύνθετης διατομής πάνω από τη γένεση του τόξου που διέτρεχε όλη την όψη εκατέρωshyθεν (πίν 35 1α) Είναι ανάλογο με το θύρωμα του Αγίου Ιωάννη (πίν 330α) όπως και ο κυshyκλικός φεγγίτης του δυτικού τυμπάνου του σταυροθολίου του κεντρικού κλίτους του οποίου δεν διατηρήθηκε η διακόσμηση Αντίshyστοιχοι ρομβοειδείς φεγγίτες υπήρχαν στα τύshyμπανα των σταυροθολίων των πλάγιων κλιτών στην ίδια όψη ενώ χαμηλότερα υπήρχε ελαφρά οξυκόρυφη κόγχη με σύνθετη διατομή η οποία προοριζόταν πιθανώς για κάποιες τοιχογραshyφίες143 (πίν 351β) Δεν διατηρήθηκε κάποιο ίχνος αντηρίδας πάνω στη δυτική όψη με τονιshyσμό των οριζόντιων και όχι των κάθετων στοιshyχείων Ως εκ τούτου η αρχιτεκτονική της διαshyφέρει από την υπόλοιπη εκκλησία που χαραshyκτηρίζεται από τις ψηλές αντηρίδες και τα ψηλά οξυκόρυφα παράθυρα (πίν 351γ) Έγινε δυνατή η γραφική αποκατάσταση της βόρειας

και νότιας όψης της αρχικής τουλάχιστον εκshyκλησίας παρά τον μικρό αριθμό των διατηρηshyμένων μορφολογικών της στοιχείων Βρέθηκε έτσι η μορφή των οξυκόρυφων παραθύρων σύνθετης διατομής από τα οποία δεν διατηρείshyται κανένα ολόκληρο (πίν 352α) ενώ η νότια οξυκόρυφη είσοδος διατηρεί την αρχική της μορφή Έγινε επίσης εφικτή η γραφική αποκαshyτάσταση της βόρειας μεταγενέστερης ορθογώshyνιας πύλης με σύνθετη διατομή καθώς επίσης και οι όψεις του νοτιοδυτικού και νοτιοανατοshyλικού παρεκκλησίου144 Έχουν χαθεί τα υαλοshyστάσια (vitraux) και η πιθανή γλυπτική διακόshyσμηση των τυμπάνων των τόξων των παραθύshyρων εκτός από δύο παραδείγματα του νοτιοαshyνατολικού παρεκκλησίου που έχουν απλή τρι-φυλλόσχημη μορφή

Η ανατολική όψη διατηρεί αντίθετα περισshyσότερα αυθεντικά μορφολογικά στοιχεία των οξυκόρυφων παραθύρων της με σύνθετη διατοshyμή και μεγάλο ύψος τουλάχιστον στην εσωτεshyρική πλευρά τους (πίν 352β) Μόνο τα τρία παshyράθυρα της κεντρικής κόγχης είχαν υποστεί ποικίλες αλλοιώσεις κατά την ιταλική αποκαshyτάσταση μετατρέποντας τη μορφή τους από οξυκόρυφη σε ημικυκλική ενώ επεμβάσεις της περιόδου της τουρκοκρατίας είχαν αλλοιώσει την εξωτερική τους μορφή Οι εργασίες όμως καθαίρεσης των πρόσθετων κατοικιών και επιshyσκευής των υπολειμμάτων της εκκλησίας κατά την ιταλική περίοδο οδήγησαν στην αποκατάshyσταση της ανατολικής πτέρυγας του ιερού εσωshyτερικά συμβάλλοντας στην αναγνώριση του μνημείου Οι εργασίες αυτές οδήγησαν και στην

αποκατάσταση των λίγων κογχών που είχαν τα παραπάνω παρεκκλήσια145 Πρόσφατα ολοκληshyρώθηκε και η αποκατάσταση όλων των παραθύshyρων σε αυτά146

Οι φυτικές ανάγλυφες διακοσμήσεις στα επίκρανα των τόξων και των νευρώσεων των σταυροθολίων που διατηρούνται στην εσωτεshyρική πλευρά πάνω στην ανατολική (πίν 353α) και δυτική όψη (πίν 353β) της εκκλησίας αν και απλουστευμένες μορφές δυτικών επιρροών προκαλούν ιδιαίτερη προσοχή Κιονόκρανα με ανάλογη διακόσμηση συναντώνται στην κεντριshyκή Γαλλία όπως στον καθεδρικό ναό της Reims147 αλλά και στην Κύπρο όπως στην Αγία Σοφία Λευκωσίας και στο μοναστήρι της Πελ-λαπαίδος1 4 8 Αξιόλογα μορφολογικά στοιχεία είναι επίσης τα κιονόκρανα των κυλινδρικών κιόνων σύνθετης κοιλόκυρτης διατομής149 (πίν 333β 353γ 354α) οι διακοσμήσεις με τον ροδίshyτικο laquoπλοχμόraquo και φυτά των φουρουσιών των νευρώσεων των σταυροθολίων που αποτελούν τμήματα κυλίνδρου του νοτιοανατολικού παshyρεκκλησίου αλλά και αυτών που βρέθηκαν στο χώρο της εκκλησίας καθώς και οι διακοσμημέshyνοι ρόδακες των κλειδιών των ακτινωτών νευshyρώσεων των θόλων των κογχών του ιερού150

Η αίσθηση πάντως μιας εσωτερικής ανάταshyσης και ελαφρότητας δημιουργείται ακόμη από τη γοτθική αρχιτεκτονική του μνημείου (πίν 353γ 354α) παρά το μικρό τμήμα του που διαshyτηρείται σήμερα ενώ είναι βέβαιο ότι αποτέλεσε πρότυπο για την εξέλιξη της εκκλησιαστικής αρshyχιτεκτονικής στα Δωδεκάνησα τον 18ο αιώνα

Η δυτική προέλευση των Ιπποτών του Αγί-

ου Ιωάννη και οι ανατολίτικες επιρροές που δέshyχθηκαν στο πέρασμα τους από τους Αγίους Τόshyπους και την Κύπρο σε συνδυασμό με τη βυζαshyντινή τοπική παράδοση συνθέτουν τους βασιshyκούς παράγοντες που επέδρασαν στη δημιουρshyγία και την ανάπτυξη της ροδίτικης αρχιτεκτοshyνικής την περίοδο 1310-1522 Η συμβίωση Λαshyτίνων και Ελλήνων για μεγάλο χρονικό διάστηshyμα οδήγησε στην αφομοίωση και αλληλεπίδραshyση στις μορφές της εκκλησιαστικής αρχιτεκτοshyνικής

Η δημιουργία ενός ιδιόρρυθμου υστερογοτ-θικού -και στη συνέχεια αναγεννησιακού- τοshyπικού στυλ στα μορφολογικά στοιχεία των εκshyκλησιών της Ρόδου όπως θυρώματα παράθυshyρα και κόγχες το οποίο συνδυάζει στοιχεία από τη βυζαντινή και τη γοτθική αρχιτεκτονική καθιερώνεται σταδιακά τον 15ο αιώνα 1 5 1

Η επιβ ίωη αρχιτεκτονικών μορφών κατά τους δύο επόμενους αιώνες (1522-1750) στη

Λίνδο και τα Τριάντα στην Πάτμο στη Λέρο και σε άλλα νησιά της Δωδεκανήσου αλλά και στις Κυκλάδες152 θα οδηγήσει στη διατήρηση των τεχνικών αυτών Με αυτόν τον τρόπο μποshyρεί να εξηγηθεί η αναβίωση όχι μόνο μορφολοshyγικών στοιχείων αλλά και αρχιτεκτονικών τύshyπων εκκλησιών με την δημιουργία laquoδωδεκανηshyσιακούraquo τύπου τρίκλιτων και μονόκλιτων βασιshyλικών στεγασμένων από γοτθικά σταυροθόλια με νευρώσεις σε όλα τα Δωδεκάνησα (πίν 354β) και τη Μικρά Ασία από το 1750 έως τον 20ό αιώνα που επιβεβαιώνει τη σημασία της εκκλησιαστικής ιπποτικής αρχιτεκτονικής της Ρόδου153 Τα μορφολογικά διακοσμητικά στοιshyχεία της ιπποτικής Ρόδου δεν παρέλειψαν να μιμηθούν και οι Ιταλοί με ενδιαφέροντα παραshyδείγματα εκλεκτικής αρχιτεκτονικής στη Ρόδο κυρίως και τα Δωδεκάνησα κατά την εποχή της ιταλοκρατίας (1912-1943)154

Large Hospitaller churches on Rhodes Our Lady of the Castle St John of the Collachio Our Lady of the Burgh

Giorgos Dellas

The foundation stone of the conventual church of St John of the Hospital was laid on the saints feast day the 24th of June 1310 The document signed by pope John XXII on 1 March 1322 confirms that Ihe Byzantine cathedral of Our Lady of the Castle in Rhodes is the same church as the then in use cathedral of the Latins The construction of Our Lady of the Burgh on the other hand is placed between 1310 and 1346 Their location in the medieval town reflects their respective roles the coventual church of St John in the heart of the Orders laquoconventraquo -the western fortified enclave of the Collachio- opposite the palace of the Grand Master the cathedral of Our Lady of the Castle at the eastern part of the Collachio and Our Lady of the Burgh at the marketplace of the lay part of the town

The conversion of the Byzantine cathedral of Our Lady of the Castle -a three-aisled cross-inscribed domed building- into a basilical structure with a cross-vaulted central aisle is placed between 1319 and 1334 During the Ottoman period (1522-1912) and for most of the Italian occupation (until World War II) the building operated as a mosque and was known as Kantouri Djami In the war years the Italian administration endeavoured to restore the church which in recent years has been a venue for cultural events

In the Ottoman period St John of the Collachio served as the laquoMain Mosqueraquo but in 1856 a neglected powder magazine underneath its belfry was struck by lightning and exploded destroying the church Afterwards the gutted site was banked up and a large neoclassical school was raised there in 1876 In 1989 archaeological excavation brought to light the remains of the devastated church

In its two centuries as a place of worship Our Lady of the Burgh received several additions and underwent modifications An engraving of 1828 shows the church in ruins in the 19th and early 20th century six houses were built upon those ruins The Italians pulled down the housing and restored part of the church in the 1930s In 1955 the Gate of the Virgin was opened to connect Alhadeff Street with the port and the church was split into two henceforth to become known as the laquosplit churchraquo In 1994 works for the installantion of new drains provided the opportunity to investigate and partially restore the church making it whole once more Since 1997 the site is open to visitors and is also used for open-air events

Of these three examples of gothic ecclesiastical architecture on Rhodes Our Lady of the Burgh is the most representative The church was a three-aisled timber-roofed basilica with twin colonnades The sanctuary consists of three five-sided apses and the roof was carried on gothic cross-vaults with ribs of composite cross-section Externally there were buttresses on all sides except the western facade

The conventual church of St John was also a three-aisled timber-roofed basilica with twin colonnades The central aisle bore a coffered timber laquowagonraquo vault which supported a ridge roof The transverse aisle consisted of three pointed cross-vaults corresponding to the three divisions of the nave and was lower than the latter The sanctuary was square in plan possibly influenced by the architecture of the Cistercian Order

Our Lady of the Castle underwent alterations that would bring this Byzantine edifice closer to

gothic architectural aesthetics Its early Hospitaller phase is marked by simplified forms such as the arched windows of Byzantine influence The cornices pointed windows and the main entrance with the dropped arch on the western facade (replaced by the Italians with a semicircular arch) belong to a second Hospitaller phase

A feature common to the three churches is the absence of buttresses and strong vertical elements on the west side Unfortunately only in Our Lady of the Castle is the western facade accessible today Its scenic presence in the form of a reverse Τ and the large rectangular frame in the centre above the main entrance are impressive The pediment-like upper part of the western side of the destroyed church of St John was a consequence of the ridge roof The pointed main entrance had a gable-like dripstone capped by a sculptured palmette underneath a circular window The west side of Our Lady of the Burgh today concealed behind accretions of later housing seems to have been similar Plain flat surfaces and decorative horizontal cornices are features common to all three monuments To the writers knowledge this style appears only in Italy

The churches just described have exercised a strong influence in Rhodes and the other Dodecanese islands particularly in the 18th and 19th centuries which saw the emergence of a special laquoDodecanesianraquo architectural type

Ο εσωτερικός χώρος όπως τον παρουσιάζει η γκραβούρα που δημοσίευσε ο Rottiers φαίνεshyται ιδιαίτερα ελκυστικός με τις δύο τοξοστοι-χίες τους κυλινδρικούς κίονες και τα κιονόshyκρανα αρχιτεκτονικά μέλη της αρχαιότητας σε δεύτερη χρήση τα οξυκόρυφα τόξα και τους ενshyδιάμεσους κυκλικούς φεγγίτες (πίν 328β) Ήταν πλαισιωμένος από την ξύλινη ημικυλιν-δρική οροφή διακοσμημένη με φατνώματα και άστρα και φωτισμένος από τα μεγάλα οξυκόρυshyφα παράθυρα και τους φεγγίτες139 Το δάπεδο από πωρόπετρες και μαρμαρόπετρες διέκοπταν επιτάφιες πλάκες προσωπικοτήτων της ιπποτο-κρατίας μάρτυρες της ιστορίας του μνημείου και του τόπου

Ξεχωριστά μορφολογικά στοιχεία διέθεταν το εγκάρσιο κλίτος και η τετράπλευρη κόγχη του ιερού Τα ανατολικά παράθυρα ήταν δίλοshyβα πλαισιωμένα από οξυκόρυφα τόξα ανάλοshyγα με της Παναγίας του Κάστρου Η απεικόνιshyση του Rottiers διέσωσε την ιδιαίτερη διακόshyσμηση του κεντρικού παραθύρου της κόγχης του ιερού Από την άλλη διακόσμηση του καθοshyλικού ο Rottiers παρουσίασε ένα ξυλόγλυπτο έπιπλο του ιερού140 το πλαίσιο κόγχης οικοσή-μου του παρεκκλησίου ενός εκ των μμ DAubusson ή DAmboise141 και την επιδαπέδια ταφική σύνθεση του μμ Del Carretto142 (πίν 330β)

Αντίστοιχη με τις κύριες όψεις των δύο άλshyλων εκκλησιών φαίνεται να ήταν και εκείνη της Παναγίας του Μπούργκου (πίν 350α) η οποία σήμερα δεν είναι ορατή από τις μεταγενέστερες

προσθήκες κατοικιών όπως και η ανατολική όψη Ελάχιστα είναι τα στοιχεία που διατηρούshyνται και από τις δύο άλλες όψεις Τα υπάρχοshyντα στοιχεία όμως έδωσαν τη δυνατότητα της γραφικής τους αποκατάστασης Η απόληξη προς τα άνω των όψεων της εκκλησίας ακολουshyθούσε την οξυκόρυφη όψη των τυμπάνων των σταυροθολίων Υπάρχει μεγάλη πιθανότητα να διατηρείται η εξωτερική όψη της κύριας εισόshyδου πλάτους 250 μ και ύψους 365 μ της οποίας είναι ορατή μόνο η εσωτερική μορφή (πίν 350β) Είναι ελαφρά οξυκόρυφη με περίshyτεχνη σύνθετη διατομή και πλασιωνόταν εξωshyτερικά πιθανότατα από τριγωνικό οξυκόρυφο γείσο σύνθετης διατομής πάνω από τη γένεση του τόξου που διέτρεχε όλη την όψη εκατέρωshyθεν (πίν 35 1α) Είναι ανάλογο με το θύρωμα του Αγίου Ιωάννη (πίν 330α) όπως και ο κυshyκλικός φεγγίτης του δυτικού τυμπάνου του σταυροθολίου του κεντρικού κλίτους του οποίου δεν διατηρήθηκε η διακόσμηση Αντίshyστοιχοι ρομβοειδείς φεγγίτες υπήρχαν στα τύshyμπανα των σταυροθολίων των πλάγιων κλιτών στην ίδια όψη ενώ χαμηλότερα υπήρχε ελαφρά οξυκόρυφη κόγχη με σύνθετη διατομή η οποία προοριζόταν πιθανώς για κάποιες τοιχογραshyφίες143 (πίν 351β) Δεν διατηρήθηκε κάποιο ίχνος αντηρίδας πάνω στη δυτική όψη με τονιshyσμό των οριζόντιων και όχι των κάθετων στοιshyχείων Ως εκ τούτου η αρχιτεκτονική της διαshyφέρει από την υπόλοιπη εκκλησία που χαραshyκτηρίζεται από τις ψηλές αντηρίδες και τα ψηλά οξυκόρυφα παράθυρα (πίν 351γ) Έγινε δυνατή η γραφική αποκατάσταση της βόρειας

και νότιας όψης της αρχικής τουλάχιστον εκshyκλησίας παρά τον μικρό αριθμό των διατηρηshyμένων μορφολογικών της στοιχείων Βρέθηκε έτσι η μορφή των οξυκόρυφων παραθύρων σύνθετης διατομής από τα οποία δεν διατηρείshyται κανένα ολόκληρο (πίν 352α) ενώ η νότια οξυκόρυφη είσοδος διατηρεί την αρχική της μορφή Έγινε επίσης εφικτή η γραφική αποκαshyτάσταση της βόρειας μεταγενέστερης ορθογώshyνιας πύλης με σύνθετη διατομή καθώς επίσης και οι όψεις του νοτιοδυτικού και νοτιοανατοshyλικού παρεκκλησίου144 Έχουν χαθεί τα υαλοshyστάσια (vitraux) και η πιθανή γλυπτική διακόshyσμηση των τυμπάνων των τόξων των παραθύshyρων εκτός από δύο παραδείγματα του νοτιοαshyνατολικού παρεκκλησίου που έχουν απλή τρι-φυλλόσχημη μορφή

Η ανατολική όψη διατηρεί αντίθετα περισshyσότερα αυθεντικά μορφολογικά στοιχεία των οξυκόρυφων παραθύρων της με σύνθετη διατοshyμή και μεγάλο ύψος τουλάχιστον στην εσωτεshyρική πλευρά τους (πίν 352β) Μόνο τα τρία παshyράθυρα της κεντρικής κόγχης είχαν υποστεί ποικίλες αλλοιώσεις κατά την ιταλική αποκαshyτάσταση μετατρέποντας τη μορφή τους από οξυκόρυφη σε ημικυκλική ενώ επεμβάσεις της περιόδου της τουρκοκρατίας είχαν αλλοιώσει την εξωτερική τους μορφή Οι εργασίες όμως καθαίρεσης των πρόσθετων κατοικιών και επιshyσκευής των υπολειμμάτων της εκκλησίας κατά την ιταλική περίοδο οδήγησαν στην αποκατάshyσταση της ανατολικής πτέρυγας του ιερού εσωshyτερικά συμβάλλοντας στην αναγνώριση του μνημείου Οι εργασίες αυτές οδήγησαν και στην

αποκατάσταση των λίγων κογχών που είχαν τα παραπάνω παρεκκλήσια145 Πρόσφατα ολοκληshyρώθηκε και η αποκατάσταση όλων των παραθύshyρων σε αυτά146

Οι φυτικές ανάγλυφες διακοσμήσεις στα επίκρανα των τόξων και των νευρώσεων των σταυροθολίων που διατηρούνται στην εσωτεshyρική πλευρά πάνω στην ανατολική (πίν 353α) και δυτική όψη (πίν 353β) της εκκλησίας αν και απλουστευμένες μορφές δυτικών επιρροών προκαλούν ιδιαίτερη προσοχή Κιονόκρανα με ανάλογη διακόσμηση συναντώνται στην κεντριshyκή Γαλλία όπως στον καθεδρικό ναό της Reims147 αλλά και στην Κύπρο όπως στην Αγία Σοφία Λευκωσίας και στο μοναστήρι της Πελ-λαπαίδος1 4 8 Αξιόλογα μορφολογικά στοιχεία είναι επίσης τα κιονόκρανα των κυλινδρικών κιόνων σύνθετης κοιλόκυρτης διατομής149 (πίν 333β 353γ 354α) οι διακοσμήσεις με τον ροδίshyτικο laquoπλοχμόraquo και φυτά των φουρουσιών των νευρώσεων των σταυροθολίων που αποτελούν τμήματα κυλίνδρου του νοτιοανατολικού παshyρεκκλησίου αλλά και αυτών που βρέθηκαν στο χώρο της εκκλησίας καθώς και οι διακοσμημέshyνοι ρόδακες των κλειδιών των ακτινωτών νευshyρώσεων των θόλων των κογχών του ιερού150

Η αίσθηση πάντως μιας εσωτερικής ανάταshyσης και ελαφρότητας δημιουργείται ακόμη από τη γοτθική αρχιτεκτονική του μνημείου (πίν 353γ 354α) παρά το μικρό τμήμα του που διαshyτηρείται σήμερα ενώ είναι βέβαιο ότι αποτέλεσε πρότυπο για την εξέλιξη της εκκλησιαστικής αρshyχιτεκτονικής στα Δωδεκάνησα τον 18ο αιώνα

Η δυτική προέλευση των Ιπποτών του Αγί-

ου Ιωάννη και οι ανατολίτικες επιρροές που δέshyχθηκαν στο πέρασμα τους από τους Αγίους Τόshyπους και την Κύπρο σε συνδυασμό με τη βυζαshyντινή τοπική παράδοση συνθέτουν τους βασιshyκούς παράγοντες που επέδρασαν στη δημιουρshyγία και την ανάπτυξη της ροδίτικης αρχιτεκτοshyνικής την περίοδο 1310-1522 Η συμβίωση Λαshyτίνων και Ελλήνων για μεγάλο χρονικό διάστηshyμα οδήγησε στην αφομοίωση και αλληλεπίδραshyση στις μορφές της εκκλησιαστικής αρχιτεκτοshyνικής

Η δημιουργία ενός ιδιόρρυθμου υστερογοτ-θικού -και στη συνέχεια αναγεννησιακού- τοshyπικού στυλ στα μορφολογικά στοιχεία των εκshyκλησιών της Ρόδου όπως θυρώματα παράθυshyρα και κόγχες το οποίο συνδυάζει στοιχεία από τη βυζαντινή και τη γοτθική αρχιτεκτονική καθιερώνεται σταδιακά τον 15ο αιώνα 1 5 1

Η επιβ ίωη αρχιτεκτονικών μορφών κατά τους δύο επόμενους αιώνες (1522-1750) στη

Λίνδο και τα Τριάντα στην Πάτμο στη Λέρο και σε άλλα νησιά της Δωδεκανήσου αλλά και στις Κυκλάδες152 θα οδηγήσει στη διατήρηση των τεχνικών αυτών Με αυτόν τον τρόπο μποshyρεί να εξηγηθεί η αναβίωση όχι μόνο μορφολοshyγικών στοιχείων αλλά και αρχιτεκτονικών τύshyπων εκκλησιών με την δημιουργία laquoδωδεκανηshyσιακούraquo τύπου τρίκλιτων και μονόκλιτων βασιshyλικών στεγασμένων από γοτθικά σταυροθόλια με νευρώσεις σε όλα τα Δωδεκάνησα (πίν 354β) και τη Μικρά Ασία από το 1750 έως τον 20ό αιώνα που επιβεβαιώνει τη σημασία της εκκλησιαστικής ιπποτικής αρχιτεκτονικής της Ρόδου153 Τα μορφολογικά διακοσμητικά στοιshyχεία της ιπποτικής Ρόδου δεν παρέλειψαν να μιμηθούν και οι Ιταλοί με ενδιαφέροντα παραshyδείγματα εκλεκτικής αρχιτεκτονικής στη Ρόδο κυρίως και τα Δωδεκάνησα κατά την εποχή της ιταλοκρατίας (1912-1943)154

Large Hospitaller churches on Rhodes Our Lady of the Castle St John of the Collachio Our Lady of the Burgh

Giorgos Dellas

The foundation stone of the conventual church of St John of the Hospital was laid on the saints feast day the 24th of June 1310 The document signed by pope John XXII on 1 March 1322 confirms that Ihe Byzantine cathedral of Our Lady of the Castle in Rhodes is the same church as the then in use cathedral of the Latins The construction of Our Lady of the Burgh on the other hand is placed between 1310 and 1346 Their location in the medieval town reflects their respective roles the coventual church of St John in the heart of the Orders laquoconventraquo -the western fortified enclave of the Collachio- opposite the palace of the Grand Master the cathedral of Our Lady of the Castle at the eastern part of the Collachio and Our Lady of the Burgh at the marketplace of the lay part of the town

The conversion of the Byzantine cathedral of Our Lady of the Castle -a three-aisled cross-inscribed domed building- into a basilical structure with a cross-vaulted central aisle is placed between 1319 and 1334 During the Ottoman period (1522-1912) and for most of the Italian occupation (until World War II) the building operated as a mosque and was known as Kantouri Djami In the war years the Italian administration endeavoured to restore the church which in recent years has been a venue for cultural events

In the Ottoman period St John of the Collachio served as the laquoMain Mosqueraquo but in 1856 a neglected powder magazine underneath its belfry was struck by lightning and exploded destroying the church Afterwards the gutted site was banked up and a large neoclassical school was raised there in 1876 In 1989 archaeological excavation brought to light the remains of the devastated church

In its two centuries as a place of worship Our Lady of the Burgh received several additions and underwent modifications An engraving of 1828 shows the church in ruins in the 19th and early 20th century six houses were built upon those ruins The Italians pulled down the housing and restored part of the church in the 1930s In 1955 the Gate of the Virgin was opened to connect Alhadeff Street with the port and the church was split into two henceforth to become known as the laquosplit churchraquo In 1994 works for the installantion of new drains provided the opportunity to investigate and partially restore the church making it whole once more Since 1997 the site is open to visitors and is also used for open-air events

Of these three examples of gothic ecclesiastical architecture on Rhodes Our Lady of the Burgh is the most representative The church was a three-aisled timber-roofed basilica with twin colonnades The sanctuary consists of three five-sided apses and the roof was carried on gothic cross-vaults with ribs of composite cross-section Externally there were buttresses on all sides except the western facade

The conventual church of St John was also a three-aisled timber-roofed basilica with twin colonnades The central aisle bore a coffered timber laquowagonraquo vault which supported a ridge roof The transverse aisle consisted of three pointed cross-vaults corresponding to the three divisions of the nave and was lower than the latter The sanctuary was square in plan possibly influenced by the architecture of the Cistercian Order

Our Lady of the Castle underwent alterations that would bring this Byzantine edifice closer to

gothic architectural aesthetics Its early Hospitaller phase is marked by simplified forms such as the arched windows of Byzantine influence The cornices pointed windows and the main entrance with the dropped arch on the western facade (replaced by the Italians with a semicircular arch) belong to a second Hospitaller phase

A feature common to the three churches is the absence of buttresses and strong vertical elements on the west side Unfortunately only in Our Lady of the Castle is the western facade accessible today Its scenic presence in the form of a reverse Τ and the large rectangular frame in the centre above the main entrance are impressive The pediment-like upper part of the western side of the destroyed church of St John was a consequence of the ridge roof The pointed main entrance had a gable-like dripstone capped by a sculptured palmette underneath a circular window The west side of Our Lady of the Burgh today concealed behind accretions of later housing seems to have been similar Plain flat surfaces and decorative horizontal cornices are features common to all three monuments To the writers knowledge this style appears only in Italy

The churches just described have exercised a strong influence in Rhodes and the other Dodecanese islands particularly in the 18th and 19th centuries which saw the emergence of a special laquoDodecanesianraquo architectural type

και νότιας όψης της αρχικής τουλάχιστον εκshyκλησίας παρά τον μικρό αριθμό των διατηρηshyμένων μορφολογικών της στοιχείων Βρέθηκε έτσι η μορφή των οξυκόρυφων παραθύρων σύνθετης διατομής από τα οποία δεν διατηρείshyται κανένα ολόκληρο (πίν 352α) ενώ η νότια οξυκόρυφη είσοδος διατηρεί την αρχική της μορφή Έγινε επίσης εφικτή η γραφική αποκαshyτάσταση της βόρειας μεταγενέστερης ορθογώshyνιας πύλης με σύνθετη διατομή καθώς επίσης και οι όψεις του νοτιοδυτικού και νοτιοανατοshyλικού παρεκκλησίου144 Έχουν χαθεί τα υαλοshyστάσια (vitraux) και η πιθανή γλυπτική διακόshyσμηση των τυμπάνων των τόξων των παραθύshyρων εκτός από δύο παραδείγματα του νοτιοαshyνατολικού παρεκκλησίου που έχουν απλή τρι-φυλλόσχημη μορφή

Η ανατολική όψη διατηρεί αντίθετα περισshyσότερα αυθεντικά μορφολογικά στοιχεία των οξυκόρυφων παραθύρων της με σύνθετη διατοshyμή και μεγάλο ύψος τουλάχιστον στην εσωτεshyρική πλευρά τους (πίν 352β) Μόνο τα τρία παshyράθυρα της κεντρικής κόγχης είχαν υποστεί ποικίλες αλλοιώσεις κατά την ιταλική αποκαshyτάσταση μετατρέποντας τη μορφή τους από οξυκόρυφη σε ημικυκλική ενώ επεμβάσεις της περιόδου της τουρκοκρατίας είχαν αλλοιώσει την εξωτερική τους μορφή Οι εργασίες όμως καθαίρεσης των πρόσθετων κατοικιών και επιshyσκευής των υπολειμμάτων της εκκλησίας κατά την ιταλική περίοδο οδήγησαν στην αποκατάshyσταση της ανατολικής πτέρυγας του ιερού εσωshyτερικά συμβάλλοντας στην αναγνώριση του μνημείου Οι εργασίες αυτές οδήγησαν και στην

αποκατάσταση των λίγων κογχών που είχαν τα παραπάνω παρεκκλήσια145 Πρόσφατα ολοκληshyρώθηκε και η αποκατάσταση όλων των παραθύshyρων σε αυτά146

Οι φυτικές ανάγλυφες διακοσμήσεις στα επίκρανα των τόξων και των νευρώσεων των σταυροθολίων που διατηρούνται στην εσωτεshyρική πλευρά πάνω στην ανατολική (πίν 353α) και δυτική όψη (πίν 353β) της εκκλησίας αν και απλουστευμένες μορφές δυτικών επιρροών προκαλούν ιδιαίτερη προσοχή Κιονόκρανα με ανάλογη διακόσμηση συναντώνται στην κεντριshyκή Γαλλία όπως στον καθεδρικό ναό της Reims147 αλλά και στην Κύπρο όπως στην Αγία Σοφία Λευκωσίας και στο μοναστήρι της Πελ-λαπαίδος1 4 8 Αξιόλογα μορφολογικά στοιχεία είναι επίσης τα κιονόκρανα των κυλινδρικών κιόνων σύνθετης κοιλόκυρτης διατομής149 (πίν 333β 353γ 354α) οι διακοσμήσεις με τον ροδίshyτικο laquoπλοχμόraquo και φυτά των φουρουσιών των νευρώσεων των σταυροθολίων που αποτελούν τμήματα κυλίνδρου του νοτιοανατολικού παshyρεκκλησίου αλλά και αυτών που βρέθηκαν στο χώρο της εκκλησίας καθώς και οι διακοσμημέshyνοι ρόδακες των κλειδιών των ακτινωτών νευshyρώσεων των θόλων των κογχών του ιερού150

Η αίσθηση πάντως μιας εσωτερικής ανάταshyσης και ελαφρότητας δημιουργείται ακόμη από τη γοτθική αρχιτεκτονική του μνημείου (πίν 353γ 354α) παρά το μικρό τμήμα του που διαshyτηρείται σήμερα ενώ είναι βέβαιο ότι αποτέλεσε πρότυπο για την εξέλιξη της εκκλησιαστικής αρshyχιτεκτονικής στα Δωδεκάνησα τον 18ο αιώνα

Η δυτική προέλευση των Ιπποτών του Αγί-

ου Ιωάννη και οι ανατολίτικες επιρροές που δέshyχθηκαν στο πέρασμα τους από τους Αγίους Τόshyπους και την Κύπρο σε συνδυασμό με τη βυζαshyντινή τοπική παράδοση συνθέτουν τους βασιshyκούς παράγοντες που επέδρασαν στη δημιουρshyγία και την ανάπτυξη της ροδίτικης αρχιτεκτοshyνικής την περίοδο 1310-1522 Η συμβίωση Λαshyτίνων και Ελλήνων για μεγάλο χρονικό διάστηshyμα οδήγησε στην αφομοίωση και αλληλεπίδραshyση στις μορφές της εκκλησιαστικής αρχιτεκτοshyνικής

Η δημιουργία ενός ιδιόρρυθμου υστερογοτ-θικού -και στη συνέχεια αναγεννησιακού- τοshyπικού στυλ στα μορφολογικά στοιχεία των εκshyκλησιών της Ρόδου όπως θυρώματα παράθυshyρα και κόγχες το οποίο συνδυάζει στοιχεία από τη βυζαντινή και τη γοτθική αρχιτεκτονική καθιερώνεται σταδιακά τον 15ο αιώνα 1 5 1

Η επιβ ίωη αρχιτεκτονικών μορφών κατά τους δύο επόμενους αιώνες (1522-1750) στη

Λίνδο και τα Τριάντα στην Πάτμο στη Λέρο και σε άλλα νησιά της Δωδεκανήσου αλλά και στις Κυκλάδες152 θα οδηγήσει στη διατήρηση των τεχνικών αυτών Με αυτόν τον τρόπο μποshyρεί να εξηγηθεί η αναβίωση όχι μόνο μορφολοshyγικών στοιχείων αλλά και αρχιτεκτονικών τύshyπων εκκλησιών με την δημιουργία laquoδωδεκανηshyσιακούraquo τύπου τρίκλιτων και μονόκλιτων βασιshyλικών στεγασμένων από γοτθικά σταυροθόλια με νευρώσεις σε όλα τα Δωδεκάνησα (πίν 354β) και τη Μικρά Ασία από το 1750 έως τον 20ό αιώνα που επιβεβαιώνει τη σημασία της εκκλησιαστικής ιπποτικής αρχιτεκτονικής της Ρόδου153 Τα μορφολογικά διακοσμητικά στοιshyχεία της ιπποτικής Ρόδου δεν παρέλειψαν να μιμηθούν και οι Ιταλοί με ενδιαφέροντα παραshyδείγματα εκλεκτικής αρχιτεκτονικής στη Ρόδο κυρίως και τα Δωδεκάνησα κατά την εποχή της ιταλοκρατίας (1912-1943)154

Large Hospitaller churches on Rhodes Our Lady of the Castle St John of the Collachio Our Lady of the Burgh

Giorgos Dellas

The foundation stone of the conventual church of St John of the Hospital was laid on the saints feast day the 24th of June 1310 The document signed by pope John XXII on 1 March 1322 confirms that Ihe Byzantine cathedral of Our Lady of the Castle in Rhodes is the same church as the then in use cathedral of the Latins The construction of Our Lady of the Burgh on the other hand is placed between 1310 and 1346 Their location in the medieval town reflects their respective roles the coventual church of St John in the heart of the Orders laquoconventraquo -the western fortified enclave of the Collachio- opposite the palace of the Grand Master the cathedral of Our Lady of the Castle at the eastern part of the Collachio and Our Lady of the Burgh at the marketplace of the lay part of the town

The conversion of the Byzantine cathedral of Our Lady of the Castle -a three-aisled cross-inscribed domed building- into a basilical structure with a cross-vaulted central aisle is placed between 1319 and 1334 During the Ottoman period (1522-1912) and for most of the Italian occupation (until World War II) the building operated as a mosque and was known as Kantouri Djami In the war years the Italian administration endeavoured to restore the church which in recent years has been a venue for cultural events

In the Ottoman period St John of the Collachio served as the laquoMain Mosqueraquo but in 1856 a neglected powder magazine underneath its belfry was struck by lightning and exploded destroying the church Afterwards the gutted site was banked up and a large neoclassical school was raised there in 1876 In 1989 archaeological excavation brought to light the remains of the devastated church

In its two centuries as a place of worship Our Lady of the Burgh received several additions and underwent modifications An engraving of 1828 shows the church in ruins in the 19th and early 20th century six houses were built upon those ruins The Italians pulled down the housing and restored part of the church in the 1930s In 1955 the Gate of the Virgin was opened to connect Alhadeff Street with the port and the church was split into two henceforth to become known as the laquosplit churchraquo In 1994 works for the installantion of new drains provided the opportunity to investigate and partially restore the church making it whole once more Since 1997 the site is open to visitors and is also used for open-air events

Of these three examples of gothic ecclesiastical architecture on Rhodes Our Lady of the Burgh is the most representative The church was a three-aisled timber-roofed basilica with twin colonnades The sanctuary consists of three five-sided apses and the roof was carried on gothic cross-vaults with ribs of composite cross-section Externally there were buttresses on all sides except the western facade

The conventual church of St John was also a three-aisled timber-roofed basilica with twin colonnades The central aisle bore a coffered timber laquowagonraquo vault which supported a ridge roof The transverse aisle consisted of three pointed cross-vaults corresponding to the three divisions of the nave and was lower than the latter The sanctuary was square in plan possibly influenced by the architecture of the Cistercian Order

Our Lady of the Castle underwent alterations that would bring this Byzantine edifice closer to

gothic architectural aesthetics Its early Hospitaller phase is marked by simplified forms such as the arched windows of Byzantine influence The cornices pointed windows and the main entrance with the dropped arch on the western facade (replaced by the Italians with a semicircular arch) belong to a second Hospitaller phase

A feature common to the three churches is the absence of buttresses and strong vertical elements on the west side Unfortunately only in Our Lady of the Castle is the western facade accessible today Its scenic presence in the form of a reverse Τ and the large rectangular frame in the centre above the main entrance are impressive The pediment-like upper part of the western side of the destroyed church of St John was a consequence of the ridge roof The pointed main entrance had a gable-like dripstone capped by a sculptured palmette underneath a circular window The west side of Our Lady of the Burgh today concealed behind accretions of later housing seems to have been similar Plain flat surfaces and decorative horizontal cornices are features common to all three monuments To the writers knowledge this style appears only in Italy

The churches just described have exercised a strong influence in Rhodes and the other Dodecanese islands particularly in the 18th and 19th centuries which saw the emergence of a special laquoDodecanesianraquo architectural type

ου Ιωάννη και οι ανατολίτικες επιρροές που δέshyχθηκαν στο πέρασμα τους από τους Αγίους Τόshyπους και την Κύπρο σε συνδυασμό με τη βυζαshyντινή τοπική παράδοση συνθέτουν τους βασιshyκούς παράγοντες που επέδρασαν στη δημιουρshyγία και την ανάπτυξη της ροδίτικης αρχιτεκτοshyνικής την περίοδο 1310-1522 Η συμβίωση Λαshyτίνων και Ελλήνων για μεγάλο χρονικό διάστηshyμα οδήγησε στην αφομοίωση και αλληλεπίδραshyση στις μορφές της εκκλησιαστικής αρχιτεκτοshyνικής

Η δημιουργία ενός ιδιόρρυθμου υστερογοτ-θικού -και στη συνέχεια αναγεννησιακού- τοshyπικού στυλ στα μορφολογικά στοιχεία των εκshyκλησιών της Ρόδου όπως θυρώματα παράθυshyρα και κόγχες το οποίο συνδυάζει στοιχεία από τη βυζαντινή και τη γοτθική αρχιτεκτονική καθιερώνεται σταδιακά τον 15ο αιώνα 1 5 1

Η επιβ ίωη αρχιτεκτονικών μορφών κατά τους δύο επόμενους αιώνες (1522-1750) στη

Λίνδο και τα Τριάντα στην Πάτμο στη Λέρο και σε άλλα νησιά της Δωδεκανήσου αλλά και στις Κυκλάδες152 θα οδηγήσει στη διατήρηση των τεχνικών αυτών Με αυτόν τον τρόπο μποshyρεί να εξηγηθεί η αναβίωση όχι μόνο μορφολοshyγικών στοιχείων αλλά και αρχιτεκτονικών τύshyπων εκκλησιών με την δημιουργία laquoδωδεκανηshyσιακούraquo τύπου τρίκλιτων και μονόκλιτων βασιshyλικών στεγασμένων από γοτθικά σταυροθόλια με νευρώσεις σε όλα τα Δωδεκάνησα (πίν 354β) και τη Μικρά Ασία από το 1750 έως τον 20ό αιώνα που επιβεβαιώνει τη σημασία της εκκλησιαστικής ιπποτικής αρχιτεκτονικής της Ρόδου153 Τα μορφολογικά διακοσμητικά στοιshyχεία της ιπποτικής Ρόδου δεν παρέλειψαν να μιμηθούν και οι Ιταλοί με ενδιαφέροντα παραshyδείγματα εκλεκτικής αρχιτεκτονικής στη Ρόδο κυρίως και τα Δωδεκάνησα κατά την εποχή της ιταλοκρατίας (1912-1943)154

Large Hospitaller churches on Rhodes Our Lady of the Castle St John of the Collachio Our Lady of the Burgh

Giorgos Dellas

The foundation stone of the conventual church of St John of the Hospital was laid on the saints feast day the 24th of June 1310 The document signed by pope John XXII on 1 March 1322 confirms that Ihe Byzantine cathedral of Our Lady of the Castle in Rhodes is the same church as the then in use cathedral of the Latins The construction of Our Lady of the Burgh on the other hand is placed between 1310 and 1346 Their location in the medieval town reflects their respective roles the coventual church of St John in the heart of the Orders laquoconventraquo -the western fortified enclave of the Collachio- opposite the palace of the Grand Master the cathedral of Our Lady of the Castle at the eastern part of the Collachio and Our Lady of the Burgh at the marketplace of the lay part of the town

The conversion of the Byzantine cathedral of Our Lady of the Castle -a three-aisled cross-inscribed domed building- into a basilical structure with a cross-vaulted central aisle is placed between 1319 and 1334 During the Ottoman period (1522-1912) and for most of the Italian occupation (until World War II) the building operated as a mosque and was known as Kantouri Djami In the war years the Italian administration endeavoured to restore the church which in recent years has been a venue for cultural events

In the Ottoman period St John of the Collachio served as the laquoMain Mosqueraquo but in 1856 a neglected powder magazine underneath its belfry was struck by lightning and exploded destroying the church Afterwards the gutted site was banked up and a large neoclassical school was raised there in 1876 In 1989 archaeological excavation brought to light the remains of the devastated church

In its two centuries as a place of worship Our Lady of the Burgh received several additions and underwent modifications An engraving of 1828 shows the church in ruins in the 19th and early 20th century six houses were built upon those ruins The Italians pulled down the housing and restored part of the church in the 1930s In 1955 the Gate of the Virgin was opened to connect Alhadeff Street with the port and the church was split into two henceforth to become known as the laquosplit churchraquo In 1994 works for the installantion of new drains provided the opportunity to investigate and partially restore the church making it whole once more Since 1997 the site is open to visitors and is also used for open-air events

Of these three examples of gothic ecclesiastical architecture on Rhodes Our Lady of the Burgh is the most representative The church was a three-aisled timber-roofed basilica with twin colonnades The sanctuary consists of three five-sided apses and the roof was carried on gothic cross-vaults with ribs of composite cross-section Externally there were buttresses on all sides except the western facade

The conventual church of St John was also a three-aisled timber-roofed basilica with twin colonnades The central aisle bore a coffered timber laquowagonraquo vault which supported a ridge roof The transverse aisle consisted of three pointed cross-vaults corresponding to the three divisions of the nave and was lower than the latter The sanctuary was square in plan possibly influenced by the architecture of the Cistercian Order

Our Lady of the Castle underwent alterations that would bring this Byzantine edifice closer to

gothic architectural aesthetics Its early Hospitaller phase is marked by simplified forms such as the arched windows of Byzantine influence The cornices pointed windows and the main entrance with the dropped arch on the western facade (replaced by the Italians with a semicircular arch) belong to a second Hospitaller phase

A feature common to the three churches is the absence of buttresses and strong vertical elements on the west side Unfortunately only in Our Lady of the Castle is the western facade accessible today Its scenic presence in the form of a reverse Τ and the large rectangular frame in the centre above the main entrance are impressive The pediment-like upper part of the western side of the destroyed church of St John was a consequence of the ridge roof The pointed main entrance had a gable-like dripstone capped by a sculptured palmette underneath a circular window The west side of Our Lady of the Burgh today concealed behind accretions of later housing seems to have been similar Plain flat surfaces and decorative horizontal cornices are features common to all three monuments To the writers knowledge this style appears only in Italy

The churches just described have exercised a strong influence in Rhodes and the other Dodecanese islands particularly in the 18th and 19th centuries which saw the emergence of a special laquoDodecanesianraquo architectural type

Large Hospitaller churches on Rhodes Our Lady of the Castle St John of the Collachio Our Lady of the Burgh

Giorgos Dellas

The foundation stone of the conventual church of St John of the Hospital was laid on the saints feast day the 24th of June 1310 The document signed by pope John XXII on 1 March 1322 confirms that Ihe Byzantine cathedral of Our Lady of the Castle in Rhodes is the same church as the then in use cathedral of the Latins The construction of Our Lady of the Burgh on the other hand is placed between 1310 and 1346 Their location in the medieval town reflects their respective roles the coventual church of St John in the heart of the Orders laquoconventraquo -the western fortified enclave of the Collachio- opposite the palace of the Grand Master the cathedral of Our Lady of the Castle at the eastern part of the Collachio and Our Lady of the Burgh at the marketplace of the lay part of the town

The conversion of the Byzantine cathedral of Our Lady of the Castle -a three-aisled cross-inscribed domed building- into a basilical structure with a cross-vaulted central aisle is placed between 1319 and 1334 During the Ottoman period (1522-1912) and for most of the Italian occupation (until World War II) the building operated as a mosque and was known as Kantouri Djami In the war years the Italian administration endeavoured to restore the church which in recent years has been a venue for cultural events

In the Ottoman period St John of the Collachio served as the laquoMain Mosqueraquo but in 1856 a neglected powder magazine underneath its belfry was struck by lightning and exploded destroying the church Afterwards the gutted site was banked up and a large neoclassical school was raised there in 1876 In 1989 archaeological excavation brought to light the remains of the devastated church

In its two centuries as a place of worship Our Lady of the Burgh received several additions and underwent modifications An engraving of 1828 shows the church in ruins in the 19th and early 20th century six houses were built upon those ruins The Italians pulled down the housing and restored part of the church in the 1930s In 1955 the Gate of the Virgin was opened to connect Alhadeff Street with the port and the church was split into two henceforth to become known as the laquosplit churchraquo In 1994 works for the installantion of new drains provided the opportunity to investigate and partially restore the church making it whole once more Since 1997 the site is open to visitors and is also used for open-air events

Of these three examples of gothic ecclesiastical architecture on Rhodes Our Lady of the Burgh is the most representative The church was a three-aisled timber-roofed basilica with twin colonnades The sanctuary consists of three five-sided apses and the roof was carried on gothic cross-vaults with ribs of composite cross-section Externally there were buttresses on all sides except the western facade

The conventual church of St John was also a three-aisled timber-roofed basilica with twin colonnades The central aisle bore a coffered timber laquowagonraquo vault which supported a ridge roof The transverse aisle consisted of three pointed cross-vaults corresponding to the three divisions of the nave and was lower than the latter The sanctuary was square in plan possibly influenced by the architecture of the Cistercian Order

Our Lady of the Castle underwent alterations that would bring this Byzantine edifice closer to

gothic architectural aesthetics Its early Hospitaller phase is marked by simplified forms such as the arched windows of Byzantine influence The cornices pointed windows and the main entrance with the dropped arch on the western facade (replaced by the Italians with a semicircular arch) belong to a second Hospitaller phase

A feature common to the three churches is the absence of buttresses and strong vertical elements on the west side Unfortunately only in Our Lady of the Castle is the western facade accessible today Its scenic presence in the form of a reverse Τ and the large rectangular frame in the centre above the main entrance are impressive The pediment-like upper part of the western side of the destroyed church of St John was a consequence of the ridge roof The pointed main entrance had a gable-like dripstone capped by a sculptured palmette underneath a circular window The west side of Our Lady of the Burgh today concealed behind accretions of later housing seems to have been similar Plain flat surfaces and decorative horizontal cornices are features common to all three monuments To the writers knowledge this style appears only in Italy

The churches just described have exercised a strong influence in Rhodes and the other Dodecanese islands particularly in the 18th and 19th centuries which saw the emergence of a special laquoDodecanesianraquo architectural type

gothic architectural aesthetics Its early Hospitaller phase is marked by simplified forms such as the arched windows of Byzantine influence The cornices pointed windows and the main entrance with the dropped arch on the western facade (replaced by the Italians with a semicircular arch) belong to a second Hospitaller phase

A feature common to the three churches is the absence of buttresses and strong vertical elements on the west side Unfortunately only in Our Lady of the Castle is the western facade accessible today Its scenic presence in the form of a reverse Τ and the large rectangular frame in the centre above the main entrance are impressive The pediment-like upper part of the western side of the destroyed church of St John was a consequence of the ridge roof The pointed main entrance had a gable-like dripstone capped by a sculptured palmette underneath a circular window The west side of Our Lady of the Burgh today concealed behind accretions of later housing seems to have been similar Plain flat surfaces and decorative horizontal cornices are features common to all three monuments To the writers knowledge this style appears only in Italy

The churches just described have exercised a strong influence in Rhodes and the other Dodecanese islands particularly in the 18th and 19th centuries which saw the emergence of a special laquoDodecanesianraquo architectural type