ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

Σχολή Ανθρωπιστικών ΣπουδώνΣπουδές στον Ελληνικό Πολιτισμό

Θ.Ε. : ΕΛΠ10 – Eισαγωγή στον Ελληνικό ΠολιτισμόΑκαδημαϊκό Έτος 2013 - 2014

3 η Γραπτή Εργασία

Η Αίγλη της Αθηναϊκής δημοκρατίας του 5ου π.Χ. αιώνα

Όστρακα που χρησιμοποιήθηκαν για τον εξοστρακισμό γνωστών πολιτικών. 5ος αιώνας π.Χ.

Αθήνα, Μουσείο Αρχαίας Αγοράς, προθήκη 38. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.

© ΥΠΠΟ.

Σοφία Ξανθοπούλου

ΑΜ 87285

Τμήμα: ΑΘΗ-8

Καθηγήτρια - Σύμβουλος: κα. Ελένη Παναρέτου

Αθήνα, Φεβρουάριος2014

Περιεχόμενα

σελ.

Εισαγωγή 1

Α. Το αρχαίο δράμα 2

Β. Η Αθηναϊκή δημοκρατία του 5ου αι. π.Χ. μέσα από το βλέμμα του Ευριπίδη 7

Γ. Ο πολιτικός στοχασμός του 5ου αι. π.Χ. 11

Συμπέρασμα 11

Βιβλιογραφία 12

Εισαγωγή

Με την εμφάνιση της πόλης-κράτους τον 8ο αιώνα π.Χ., προκύπτει ο

προβληματισμός για την καλύτερη οργάνωση και διακυβέρνηση της πολιτείας. Ο

τρόπος που τα άτομα μιας οργανωμένης κοινωνίας ασκούν την εξουσία για τη

διαχείριση των προβλημάτων που αντιμετωπίζουν και η συμμετοχή τους ή μη σε αυτήν,

προσδιορίζει το πολίτευμα, κυρίαρχο συστατικό στοιχείο της πόλεως.1 Στην αναζήτηση

του καλύτερου πολιτεύματος, οι Έλληνες πρωτοστατούν∙ διατυπώνουν θεωρίες και

θεμελιώνουν την πολιτική επιστήμη. Η αναπτυσσόμενη πολιτική σκέψη, ιδιαίτερα μετά

την εγκαθίδρυση της δημοκρατίας (508 π.Χ.), εγείρει προβληματισμούς για την

καταλληλότητα ή μη του δημοκρατικού πολιτεύματος στη διαχείριση σοβαρών

ζητημάτων διακυβέρνησης του κράτους. Οι θεωρίες που διατυπώνονται, εκφράζονται

όχι μόνο μέσα από την πολιτική σκέψη των στοχαστών της εποχής αλλά και μέσα από

την τέχνη. Η τέχνη, άλλωστε, ιδιαίτερα όπως αυτή εκφράζεται μέσα από τις

παραστάσεις του αρχαίου δράματος, έχει παιδευτικό ρόλο για τους αρχαίους Έλληνες,

επομένως, είναι απόλυτα φυσιολογικό να επηρεάζεται από τις πολιτικοκοινωνικές

εξελίξεις στο πλαίσιο της πόλης-κράτους. Με αφορμή το απόσπασμα από την τραγωδία

Ικέτιδες του Ευριπίδη, αναφερόμαστε στο αρχαίο δράμα που ευδοκιμεί την περίοδο της

αθηναϊκής δημοκρατίας και στους κυριότερους εκπροσώπους του, εντοπίζουμε τα

θεμελιώδη χαρακτηριστικά της, όπως αυτά αποτυπώνονται στο συγκεκριμένο

απόσπασμα και, τέλος, αναλύουμε την κριτική στάση των πολιτικών στοχαστών,

κυρίως του 5ου αιώνα π.Χ., απέναντι στο πολίτευμα που εξακολουθεί να ασκεί

καταλυτική επίδραση στην σύγχρονη πολιτική επιστήμη.

1 Αντώνης Μαστραπάς, «Η πόλη-κράτος», στο Βερέμης Θ. - Γιαννόπουλος Ι. – Ζουμπάκη Σ. –Ζυμή Ε. –Ιωάννου Θ. –Μαστραπάς Α., Ελληνική Ιστορία - Ο Αρχαίος Ελληνικός Κόσμος, τόμ. Α΄, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο (ΕΑΠ), Πάτρα 2002, σελ. 80& 83-84.

1

Α. Το αρχαίο δράμα

Η εγκαθίδρυση της αθηναϊκής δημοκρατίας τον 5ο αιώνα π.Χ. και η περίοδος

ακμής που ακολουθεί, δίνει ώθηση στην ανάπτυξη νέων λογοτεχνικών ειδών, με

κυρίαρχο το αρχαίο ελληνικό δράμα. Η δυναμική έκφρασή του, κυρίως μέσα από την

τραγωδία και την κωμωδία, συμβάλλει ενεργά στη λειτουργία του δημοκρατικού

πολιτεύματος.2 Για τη γένεση και την ανάπτυξη του αρχαίου δράματος έχουμε ασαφή

πληροφόρηση∙ πιθανώς οι ρίζες του να εντοπίζονται στις λατρευτικές ιεροτελεστίες του

Διονύσου, θεού που λατρεύεται από τα αγροτικά στρώματα του πληθυσμού,3 κατά τις

οποίες ο χορός (χορευτές ενδεδυμένοι ως Σάτυροι ή τράγοι) ψάλλει το διθύραμβο

(χορική ωδή).4 Άλλωστε, το γεγονός ότι στην Αθήνα η τραγωδία και η κωμωδία είναι

εξαρχής ενταγμένες στο πλαίσιο της διονυσιακής λατρείας, συνηγορεί στην πιθανή

προέλευσή του από αυτές τις ιεροτελεστίες.5

Το αθηναϊκό κράτος οργανώνει δύο πολυήμερες εκδηλώσεις ενταγμένες στη

διονυσιακή λατρεία∙ τα Λήναια και τα Εν Άστει ή Μεγάλα Διονύσια, κατά τη διάρκεια

των οποίων τελούνται δραματικοί αγώνες και διθύραμβοι. Με την εγκαθίδρυση της

δημοκρατίας από τον Κλεισθένη (508 π.Χ.), το θέατρο πορεύεται παράλληλα με το

δημοκρατικό πολίτευμα μέσα στο οποίο ενδυναμώνεται και εξελίσσεται.6 Η πολιτεία

ευνοεί την ενεργό συμμετοχή και συνεργασία του πολίτη, με τον ίδιο τρόπο που

συμμετέχει σε κάθε άλλη κοινωνική και πολιτική λειτουργία της πόλης.7 Οι υποκριτές ή

τα μέλη των χορών είναι πολίτες, ενώ η ίδια η πολιτεία συμμετέχει ενεργά: o επώνυμος

άρχοντας επιλέγει τρεις ποιητές και την τετραλογία τους (τρεις τραγωδίες (τριλογία) και

ένα σατυρικό δράμα) και πέντε ποιητές για την κωμωδία προκειμένου να διαγωνισθούν

στους δραματικούς αγώνες, αναλαμβάνει την εξεύρεση χορηγών για την οικονομική

ενίσχυση (χορηγία) των εκδηλώσεων και εξασφαλίζει εισιτήρια για τους φτωχότερους

πολίτες (θεωρικά).8

2Μιχαήλ Β. Σακελλαρίου, Η αθηναϊκή δημοκρατία, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 1999, σελ. 465.3΄Ό.π., σελ. 465.4Υποθέτουμε, επομένως, ότι και η τραγωδία ίσως προέρχεται από την «τράγων ωδή» (χορευτές με προσωπεία τράγων κατά τη διάρκεια εκτέλεσης του διθυράμβου).5Αλεξάνδρα Κουκουζέλη, «Λογοτεχνία και αρχαίο θέατρο», στο Ιω. Γιαννόπουλος - Γ. Κατσιαμπούρα - Α. Κουκουζέλη, Εισαγωγή στον Ελληνικό Πολιτισμό, Β΄ (Σημαντικοί Σταθμοί του Ελληνικού Πολιτισμού), Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, Πάτρα 1999, σελ. 231.6Μιχαήλ Β. Σακελλαρίου, ό.π., σελ. 466.7Ξιφαρά Π., «Εισαγωγή στο αρχαίο ελληνικό θέατρο», στο ΕΑΠ τομ.ΒΕλληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, Πάτρα 1999,σελ. 17 (ΕΛΠ31)8Μιχαήλ Σακελλαρίου, ό.π., σσ. 466-467.

2

Οι παραστάσεις (διδασκαλίες)9 των έργων πραγματοποιούνται σε υπαίθρια

θέατρα μεγάλης χωρητικότητας και παριστάνονται από έναν χορό και τους υποκριτές

που φέρουν προσωπεία, με τη συνοδεία μουσικών οργάνων. Η παρουσίαση ακολουθεί

συγκεκριμένο τυπικό: η τραγωδία αρχίζει με τον πρόλογο, ο οποίος οριοθετεί το χώρο

και το χρόνο της υπόθεσης∙ ακολουθεί η πάροδος, το άσμα του χορού κατά την είσοδό

του στο χώρο (μέχρι την ορχήστρα, όπου παραμένει μέχρι το τέλος της παράστασης)∙ τα

επεισόδια, τα διαλογικά μέρη που αποτελούν το κυρίως δράμα∙ τα στάσιμα, τα χορικά

άσματα που χωρίζουν τα επεισόδια μεταξύ τους και, τέλος, η έξοδος, κατά την οποία

επέρχεται η λύση, η κάθαρση, πριν από την αποχώρηση του χορού. Τόσο η τραγωδία

όσο και η κωμωδία ακολουθούν μια αυστηρά προκαθορισμένη δομή που μπορεί να

διαφέρει μεταξύ τους στη λεπτομέρεια αλλά η εναλλαγή των μερών παραμένει η ίδια.10

Η θεματολογία της τραγωδίας βασίζεται, αρχικά, σε μύθους που περιγράφουν ηρωικές

πράξεις γνωστών χαρακτήρων (σπανιότερα, σε πραγματικό γεγονός11), θέματα της

ανθρώπινης ζωής (όπως αιμομιξία, αυτοκτονία) όπου οι ήρωες καταδιώκονται,

απειλούνται ή τιμωρούνται με θάνατο. Στόχος της τραγωδίας είναι να προκαλέσει το

«έλεος» και το «φόβο» μέσα από τα οποία θα έρθει η «κάθαρση».12 Καθώς το αρχαίο

δράμα εξελίσσεται, πραγματεύεται θέματα όπως ο Νόμος, η Δικαιοσύνη, η Υπέρβαση

και η Τιμωρία και το θέατρο γίνεται ο χώρος αντιπαράθεσης και συνομολογίας των

κακώς κειμένων της πόλεως.13 Η επιτυχία ενός δράματος, επομένως, εξαρτάται από τη

δεξιότητα του τραγικού ποιητή να παρουσιάσει το έργο του σε πολίτες που είναι

άριστοι γνώστες της θεματολογίας και μπορούν να αξιολογήσουν τον τρόπο

παρουσίασης.14

Η κωμωδία, αντίθετα, ασχολείται με καταστάσεις, είτε φανταστικές,

διακωμωδώντας πρόσωπα και γεγονότα της εποχής (Αριστοφάνης15 (445-386 π.Χ.),

9Τον παιδευτικό και διδακτικό χαρακτήρα του αρχαίου θεάτρου, αποτυπώνει ο Αριστοτέλης μέσα από τον ορισμό του για την τραγωδία: «Ἐστὶνοὖν τραγωδία μίμησις πράξεως σπουδαίας καὶ τελείας, μέγεθος ἐχούσης, ἡδυσμένῳλόγῳ, χωρὶςἑκάστῳτῶνεἰδὼνἐντοῖςμορίοις, δρώντων καὶοὐδι’ ἀπαγγελίας, δι’ ἐλέουκαὶ φόβου περαίνουσατὴντῶν τοιούτων παθημάτων κάθαρσιν.», Αριστοτέλης, «Περί Ποιητικής», http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A4%CF%81%CE%B1%CE%B3%CF%89%CE%B4%CE%AF%CE%B1 (20/01/14)10Αλεξάνδρα Κουκουζέλη, ό.π., σσ. 232-233.11Όπως έγινε στην περίπτωση της παρουσίασης της τραγωδίας του Φρύνιχου, «Μιλήτου άλωσις» που εξιστορεί την καταστροφή της Μιλήτου από τους Πέρσες (494 π.Χ.), γεγονός που προκάλεσε ρίγη συγκίνησης στους θεατές.12 Αλεξάνδρα Κουκουζέλη, ό.π., σσ. 233-234.13Μ. Σακελλαρίου, ό.π., σελ. 468.14Αλεξάνδρα Κουκουζέλη, ό.π., σσ. 233-234.15 Έργα του: Αχαρνής, Ιππής, Νεφέλαι, Σφήκες, Ειρήνη, Όρνιθες, Λυσιστράτη, Θεσμοφοριάζουσαι, Βάτραχοι, Εκκλησιάζουσαι, Πλούτος, Ό.π., σελ. 240.

3

εκπρόσωπος της Αρχαίας κωμωδίας που σατιρίζει καυστικά τα κακώς κείμενα της

αθηναϊκής δημοκρατίας αλλά και σύγχρονα πρόσωπα) είτε καταστάσεις της

καθημερινότητας (Μένανδρος, που αντιπροσωπεύει τη Νέα κωμωδία, με ύφος

διαφορετικό από τον Αριστοφάνη, χωρίς αισχρολογίες).16 Μέχρι την ελληνιστική

περίοδο και την εμφάνιση της Νέας κωμωδίας, το αρχαίο δράμα περιβάλλεται από

επισημότητα, μεγαλοπρέπεια και επιβλητικότητα, όπου η μουσική, ο χορός με τις

ορχηστρικές κινήσεις και οι έμμετροι στίχοι δημιουργούν μια ψευδαίσθηση,

απομακρύνοντας το θεατή από την καθημερινότητα∙ το σημαντικότερο, βίαια γεγονότα

ποτέ δεν αναπαριστώνται μπροστά στους θεατές.17

Οι κυριότεροι εκπρόσωποι του αρχαίου δράματος είναι ο Αισχύλος, ο Σοφοκλής

και ο Ευριπίδης (τραγικοί ποιητές) και ο Αριστοφάνης και ο Μένανδρος (κωμικοί

ποιητές). Ο Αισχύλος (525-456 π.Χ.) ασχολείται με τα πάθη ολόκληρου του ανθρωπίνου

γένους, εντός των ορίων του πεπρωμένου. Στα σωζόμενα έργα του18 εισάγει δεύτερο

υποκριτή, μειώνει τη διάρκεια των χορικών ασμάτων, χρησιμοποιεί θεατρικές μηχανές,

σκηνικό διάκοσμο, μεγαλοπρεπείς ενδυμασίες. Ο χορός συνδέεται με τη δράση των

υποκριτών και μερικές φορές καθορίζει την εξέλιξη του έργου.19 O Σοφοκλής20 (496-

406 π.Χ.) προσθέτει τρίτο υποκριτή, καθιερώνει τον δεκαπενταμελή χορό (από 12) και

την «ελεύθερη τριλογία», όπου το κάθε δραματικό έργο είναι αυτοτελές. Τα έργα του

εστιάζουν στο ιδανικό, γεμάτο πάθη, άτομο και την πάλη με το πεπρωμένο του, που του

επιφυλάσσει δυσάρεστες και αφόρητες καταστάσεις. Τέλος, ο Ευριπίδης21 (458-406

π.Χ.) είναι ο τραγικός ποιητής με τις ριζοσπαστικότερες αλλαγές. Παρουσιάζει μέχρι

και τρεις υποκριτές ταυτόχρονα στη σκηνή και ο χορός είναι σχεδόν αμέτοχος, δίνοντας

έμφαση στα διαλογικά μέρη. Εισάγει τον «από μηχανής θεό», ο οποίος επεμβαίνει και

δίνει λύσεις υπέρ των ηρώων. Ο Ευριπίδης εστιάζει στον απλό, καθημερινό άνθρωπο

και τις ανησυχίες του. Οι ήρωές του αμφιβάλλουν για τις πατροπαράδοτες αξίες∙ θίγει

κοινωνικά, πολιτικά, ιδεολογικά ζητήματα της εποχής του, και εκφράζει υποκειμενικές

ιδέες μέσα από τις τραγωδίες του,22 όπως στις Ικέτιδες, αντιπροσωπευτικό έργο του 16Αλεξάνδρα Κουκουζέλη, ό.π., σελ. 234.17 Ό.π., σελ. 18 Επτά τραγωδίες: Πέρσες, Επτά επί Θήβας, Ικέτιδες, Ορέστεια (ενιαία τριλογία: Αγαμέμνων, Χοηφόροι, Ευμενίδες), Ό.π., σελ. 240.19Αλεξάνδρα Κουκουζέλη, ό.π., σελ. 23620Έργα του: Αίας, Αντιγόνη, Τραχίνιαι, Οιδίπους Τύραννος, Ηλέκτρα, Φιλοκτήτης, Οιδίπους επί Κολωνώ , Ό.π., σελ. 240.21Έργα του: Κύκλωψ, Ρήσσος, Άλκηστις, Μήδεια, Ηρακλείδαι, Ιππόλυτος, Ανδρομάχη, Εκάβη, Ικέτιδες, Ίων, Ηλέκτρα, Ηρακλής Μαινόμενος, Τρωάδες, Ιφιγένεια εν Ταύροις, Ελένη, Φοίνισσαι, Ορέστης, Βάκχαι, Ιφιγένεια εν Αυλίδι.22 Μ. Σακελαρίου, ό.π., σσ. 470-471.

4

αρχαίου δράματος, όπου θίγει ένα καθαρό πολιτικό ζήτημα: τη δημοκρατία και τα

οφέλη της για την αθηναϊκή κοινωνία. Τον τρόπο που πραγματεύεται ένα τόσο

ευαίσθητο, για τους αθηναίους πολίτες, θέμα, εξετάζουμε στη συνέχεια.

5

Β. Η Αθηναϊκή δημοκρατία του 5ου αι. π.Χ. μέσα από το βλέμμα του

Ευριπίδη

Η τέχνη δε μένει ανεπηρέαστη από τις γενικότερες πολιτικές, κοινωνικές,

ιδεολογικές αναζητήσεις του 5ου αιώνα π.Χ.. Το απόσπασμα από την τραγωδία

Ικέτιδες, του Ευριπίδη, μας μεταφέρει το κλίμα της εποχής. Είμαστε θεατές μιας

πολιτικής αντιπαράθεσης ανάμεσα στον Κήρυκα, πολίτη της Θήβας, πόλης με

μοναρχικό καθεστώς και τον Θησέα, μυθικό βασιλιά της Αθήνας. Ο λόγος του έχει

ιδιαίτερη βαρύτητα αφού ως βασιλιάς, θεωρητικά, έχει την απόλυτη εξουσία, ωστόσο

εμφανίζεται ως ιδρυτής και υπερασπιστής της δημοκρατίας, η οποία σέβεται και

προστατεύει την πολιτική ελευθερία των ατόμων.23

Ο Κήρυκας απευθύνει το λόγο στο Θησέα θεωρώντας δεδομένο ότι την πόλη

κυβερνά κάποιος απόλυτος μονάρχης, δυνάστης (στ. 399). Ο Θησέας τον διορθώνει

τονίζοντας το λάθος του (στ. 403-4), για να συνεχίσει με την επισήμανση ότι η πόλη

είναι ελεύθερη και δεν εξουσιάζεται από έναν απόλυτο μονάρχη (τύραννο) που ασκεί

συγκεντρωτική εξουσία, χωρίς δίκαιους νόμους για όλους, αλλά από το λαό (στ. 404-7).

Έχουμε, επομένως, την πρώτη αναφορά στο θεμελιώδες χαρακτηριστικό της αθηναϊκής

δημοκρατίας που είναι και ο ορισμός της: η ανώτατη πηγή εξουσίας στην πόλη είναι ο

λαός, ο δήμος.24 Όλοι συμμετέχουν ενεργά στο πολιτικό γίγνεσθαι της πόλης και έχουν

ίση ψήφο, ανεξαρτήτως κοινωνικής θέσης. Η Εκκλησία του Δήμου, η συνέλευση του

λαού, είναι το ανώτατο όργανο το οποίο αποφασίζει για σοβαρά θέματα που αφορούν

την ίδια την πόλη, την άμυνά της και καθορίζει το θρησκευτικό της πλαίσιο.25

Οι αθηναίοι πολίτες, ωστόσο, δεν έχουν απλώς δημοκρατικό πολίτευμα αλλά

έχουν βρει και τον τρόπο περιορισμού της πολιτικής αυθαιρεσίας από τους «ειδήμονες»

της πολιτικής (στ. 406-8). Η εναλλαγή των ατόμων στην εξουσία «χρόνο το χρόνο» στις

θέσεις ευθύνης αποσκοπεί στην προστασία της λαϊκής κυριαρχίας και την ανάληψη

θέσεων από ικανούς, με τα απαραίτητα προσόντα, πολίτες για τη διακυβέρνηση της

πόλης. Το αίσθημα του «άρχειν και άρχεσθαι» είναι έντονο στους αθηναίους πολίτες

και καθορίζει την πολιτειακή συγκρότηση της ευνομούμενης πολιτείας τους. Σε

αξιώματα που δεν απαιτούνται ιδιαίτερα προσόντα, όπως στη Βουλή των Πεντακοσίων,

θεσμός με συμβουλευτικό χαρακτήρα, τα μέλη της εκλέγονται με κλήρο και έχουν 23 Ό.π., σελ. 329.24Αλεξάνδρα Κουκουζέλη, ό.π.,σελ. 85.25Mossé C., Ο πολίτης στην αρχαία Ελλάδα, μτφρ. Ι. Παπακωνσταντίνου, εκδ. Σαββάλας, Αθήνα 1996, σελ. 61.

6

δικαίωμα εκλογής μόνο δύο φορές στη ζωή τους, για ένα έτος κάθε φορά και όχι

συνεχόμενες. Παρόμοια διαδικασία, της εκλογής ενόρκων δικαστών με κλήρο, δηλαδή,

ακολουθείται και στο δικαστήριο της Ηλιαίας, όπου οι δικαστικές αποφάσεις, αστικές

και ποινικές, αποτελούν μια συμμετοχική λαϊκή διαδικασία. Αντίθετα, οι εννέα

άρχοντες και οι δέκα στρατηγοί, θεσμοί της εκτελεστικής εξουσίας, εκλέγονται με ψήφο

και έχουν μονοετή θητεία, όμως, οι ικανότεροι από αυτούς έχουν απεριόριστο δικαίωμα

επανεκλογής∙ ωστόσο, οι πράξεις τους ελέγχονται από το λαό, στον οποίο και

λογοδοτούν, καθορίζοντας έτσι την εκ νέου εκλογή τους ή μη.26 Το κυρίαρχο στοιχείο

στο λόγο του Θησέα, όμως, είναι η αναφορά στην αρχή της ισοπολιτείας, καθώς τονίζει

ότι η εκλογή των αντιπροσώπων στους θεσμούς της πόλης δε γίνεται με κριτήρια

καταγωγής ή οικονομικής δύναμης αλλά όλοι είναι ίσοι στην ανάληψη των αξιωμάτων

της πόλης (στ. ).

Στη συνέχεια, ο Θησέας συγκρίνει τη δημοκρατία και την τυραννία (στ. 429-437),

εστιάζοντας στην απολυταρχική εξουσία που ασκεί ο τύραννος, με κριτήριο την

ισότητα των πολιτών απέναντι στους νόμους. Η πεποίθηση ότι ο ίδιος είναι ο νόμος και

η αντιμετώπιση των πολιτών με άνισα κριτήρια, δεν προάγει την ελευθερία αλλά,

αντίθετα, είναι απόδειξη πολιτικής αυθαιρεσίας.27 Θίγονται βασικά πολιτικά

δικαιώματα, όπως η ισονομία και η ισότητα. Στη δημοκρατία, αντίθετα, δεν υπάρχει

διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στους πολίτες (στ. 434-435)∙ όλοι είναι ίσοι απέναντι

στους νόμους και όλοι συμμετέχουν με ίσα δικαιώματα στη θέσπιση και την ψήφιση

των νόμων, ανεξαρτήτως καταγωγής ή οικονομικής δύναμης. Η ισότητα ισχύει και στην

περίπτωση απονομής δικαιοσύνης (στ. 434-437). Υπάρχει ανεξάρτητη δικαστική

εξουσία στην οποία προστρέχουν όλοι όσοι θεωρούν ότι αδικούνται, είτε είναι

πλούσιος κάποιος ή φτωχός, δυνατός ή αδύνατος και αυτό, είναι ελευθερία, αναφέρει ο

Θησέας, για να συνεχίσει με την αναφορά στο άλλο θεμελιώδες χαρακτηριστικό της

δημοκρατίας, την ισηγορία (στ. 438-440). Κάθε πολίτης έχει το δικαίωμα να λαμβάνει

το λόγο και να εκφράζει ελεύθερα τη γνώμη του στην Εκκλησία του Δήμου, αν έχουν να

προτείνουν κάτι ωφέλιμο για την πόλη.

Παρατηρούμε ότι ο λόγος του Θησέα στηρίζεται σε μια βασική αρχή: στην

ισότιμη συμμετοχή του πολίτη στα κοινά ως απαραίτητη προϋπόθεση για την ευημερία

26 Αλεξάνδρα Κουκουζέλη, ό.π., σελ. 8627 Μιχαήλ Σακελλαρίου, ό.π., σελ. 336.

7

της κοινωνίας. Η έννοια της ισότητας (στ. 441) μετουσιώνει όλες τις βασικές αρχές που

διέπουν το δημοκρατικό πολίτευμα: την ισονομία, την ισηγορία, την ισοπολιτεία.28

28 Μιχαήλ Σακελλαρίου, ό.π., σελ.

8

Γ. Ο πολιτικός στοχασμός για το αθηναϊκό δημοκρατικό πολίτευμα του 5ου π.Χ.

Ο πολιτικός στοχασμός που αναπτύσσεται τον 5ο και εξελίσσεται τον 4ο αιώνα

π.Χ., προσπαθεί να διερευνήσει τον καλύτερο τρόπο διακυβέρνησης της πολιτείας, τις

σχέσεις μεταξύ των πολιτών αλλά και τους θεσμούς μέσα από τους οποίους

θωρακίζονται οι σχέσεις αυτές.29 Η επινόηση όλων των σύγχρονων πολιτικών όρων

(δημοκρατία, μοναρχία, ολιγαρχία) ανήκει στους Έλληνες∙ είναι οι πρώτοι πους τους

απασχολεί το πολίτευμα στο οποίο πρέπει να στηριχθεί η κοινωνία των πολιτών και ο

βαθμός συμμετοχής τους στη λήψη αποφάσεων για κρατικά ζητήματα. Μπορούμε,

επομένως, να ισχυρισθούμε ότι η πολιτική και η πολιτική θεωρία είναι αδιαμφισβήτητα

αποκλειστική εφεύρεση των αρχαίων Ελλήνων. 30

Η αναζήτηση της ιδανικής πολιτείας απασχολεί από πολύ νωρίς τους Έλληνες

στοχαστές. Πρώτος ο Ιππόδαμος ο Μιλήσιος αναφέρεται στη «μυρίανδρο» πολιτεία31, με

κοινωνική δομή που προσομοιάζει την κοινωνία της Σπάρτης.32 Η πρώτη, ωστόσο,

ουσιαστική θεώρηση των πολιτευμάτων του αρχαίου κόσμου (και της δημοκρατίας),

πραγματοποιείται από τον ιστορικό Ηρόδοτο (485-421/413 π.Χ.) στην Ιστορία του. Ο

«Περσικός διάλογος» ανάμεσα σε τρεις Πέρσες ευγενείς,33 αναδεικνύει την πολιτική

συζήτηση που έχει ξεκινήσει τον 5ο αι. π.Χ. γύρω από τις έννοιες πολιτεία και νόμοι και

τη μεταξύ τους αλληλεπίδραση στη διακυβέρνηση του κράτους και προχωρεί σε μια

κριτική θεώρηση των τριών κυρίαρχων πολιτευμάτων της εποχής: της δημοκρατίας, της

ολιγαρχίας και της μοναρχίας.34 Παρακολουθούμε μια πολιτική αντιπαράθεση κατά την

οποία τα πολιτεύματα αξιολογούνται και κρίνονται ως προς την αποτελεσματικότητά

τους. Ο πρώτος καταγγέλλει την μοναρχία γιατί επιτρέπει την ανάληψη της εξουσίας

από έναν αλαζόνα και αυθάδη άνδρα, έναν τύραννο. Η εγκαθίδρυση δημοκρατίας,

εφάμιλλη της αθηναϊκής, είναι ο καλύτερος τρόπος διακυβέρνησης όπου επιτυγχάνεται

η λαϊκή συμμετοχή μέσα από καθεστώς ισονομίας. Ο δεύτερος αν και συμφωνεί, θεωρεί

εξίσου επικίνδυνη τη λαϊκή κυριαρχία - «ύβρη», την αποκαλεί - με την πολιτική

αυθαιρεσία ενός τυράννου∙ ένα αμόρφωτο πλήθος που παρασύρεται από τα πάθη του,

δεν μπορεί να κυβερνήσει σωστά. Αντίθετα, οι άριστοι διαθέτουν την απαραίτητη

29Claude Mossé, Ιστορία των πολιτικών θεωριών στην αρχαία Ελλάδα, μτφρ. Φ. Αρβανίτης, εκδ. Δαίδαλος-Ι. Ζαχαρόπουλος, Αθήνα χ.χ., σσ. 5-6.30Αλεξάνδρα Κουκουζέλη, ό.π., σελ. .31 «Μυρίανδρος» πολιτεία: η πολιτεία που αποτελείται από 10.000 άνδρες (Ό.π., σελ. 89).32 Ό.π., σελ. 89.33 Τον Οτάνη, τον Μεγάβυζο και τον Δαρείο, που θα γίνει ο Μέγας Βασιλεύς της Περσίας, αργότερα.34 Claude Mossé, Ιστορία των πολιτικών θεωριών στην αρχαία Ελλάδα, ό.π., σελ. 18.

9

μόρφωση για τη διαχείριση των πολιτικών πραγμάτων. Ο τρίτος συνομιλητής, ο

Δαρείος, πιστεύει ότι τόσο «ο όχλος» όσο και οι φιλόδοξοι αριστοκράτες είναι εξίσου

επικίνδυνοι. Μόνο η μοναρχία, το παραδοσιακό πολίτευμα της Περσίας, αναδεικνύει

τον καλύτερο άνδρα που μπορεί να κυβερνήσει, παραμερίζοντας πάθη και δυσαρέσκειες

- για αυτό πρέπει να το διατηρήσουν. Ο διάλογος αυτός είναι ενδεικτικός για τις

πολιτικές ανησυχίες των Ελλήνων, ιδιαίτερα των Αθηναίων. 35

Η πολιτεία και οι νόμοι είναι δύο ζητήματα που απασχολούν τους στοχαστές από

τα μέσα του 5ου αιώνα π.Χ.. Ο Θουκυδίδης (460-390 π.Χ.), ένθερμος υποστηρικτής του

Περικλή, εκθειάζει τη δημοκρατία του 5ου αιώνα μέσα από τον Επιτάφιο λόγο του

ηγέτη.36 Αναγνωρίζει ότι το πολίτευμα που προάγει την ισότητα και την ελευθερία είναι

η δύναμη της Αθήνας, γιατί στηρίζεται στις κοινωνικές αξίες και την παιδεία και τον

απόλυτο σεβασμό στους νόμους.37 Ωστόσο, στην Ιστορία του καταγράφει τις

θεωρητικές συζητήσεις περί πολιτικής και υποστηρίζει την εγκαθίδρυση ενός μεικτού

πολιτεύματος. Με αφορμή το πολίτευμα των Πέντε Χιλιάδων στην Αθήνα (411-410

π.Χ.), επικρίνει την ολιγαρχία που προηγήθηκε και εκφράζει την πεποίθηση ότι η

πολιτεία ευημερεί αφού μπόρεσε να ισορροπήσει τις σχέσεις μεταξύ των ολίγων και

των πολλών.38 Σε αντίθετο πνεύμα κινείται το κείμενο ενός ολιγαρχικού του 5ου αιώνα

π.Χ., η Αθηναίων Πολιτεία, όπου επικρίνει τη δημοκρατία, μιλώντας για την άγνοια της

μάζας σε αντιδιαστολή με την αρετή και τη σύνεση των ολίγων.39

Την περίοδο αυτή εντείνονται οι πολιτικές συζητήσεις, καθώς στο προσκήνιο

εμφανίζονται και οι σοφιστές, οι οποίοι οδηγούν τη φιλοσοφική έρευνα σε μια πιο

ανθρωποκεντρική προσέγγιση. Ασχολούνται με την πολιτική θεωρία διδάσκοντας

στους νέους τον τρόπο με τον οποίο θα χτίσουν την πολιτική τους καριέρα με απώτερο

σκοπό την εκπλήρωση των προσωπικών τους φιλοδοξιών και τον πλουτισμό. Μέσα από

τη διδασκαλία τους, αμφισβητούν τους ανθρώπινους νόμους που έρχονται σε αντίθεση

με τους νόμους της φύσης και αναγνωρίζουν το δικαίωμα του ατόμου να τους αψηφά,

αν θεωρεί ότι βλάπτεται από αυτούς. Η συμπεριφορά του ατόμου περιορίζεται μόνο στο

βαθμό που οι πράξεις του (παραβάσεις) γίνονται αντιληπτές, διαφορετικά, μπορεί να

συμπεριφέρεται όπως αυτό επιθυμεί. Θεωρώντας, λοιπόν, τους νόμους ως κοινωνικές

35 Claude Mossé, Ό.π., σσ. 19-21.36 Τον εκφώνησε προς τιμή των πεσόντων, τον πρώτο χρόνο του Πελοποννησιακού πολέμου.37 Claude Mossé, ό.π., σελ. 42.38 Αλεξάνδρα Κουκουζέλη, ό.π., σελ. 90.39 Claude Mossé, Ο πολίτης στην Αρχαία Ελλάδα, ό.π., σσ. 110-111.

10

συμβάσεις, οδηγούν στην κατάλυση των πατροπαράδοτων αξιών – επομένως, και της

δημοκρατίας.40

Ο βασικότερος αντίπαλος των σοφιστών είναι ο Σωκράτης (469-399 π.Χ.). Οι

μοναδικές πληροφορίες για τον σημαντικότερο φιλόσοφο της εποχής προέρχονται από

το έργο του μαθητή του, Πλάτωνα.41 Ο Σωκράτης δεν περιφρονεί το λαό στο βαθμό που

του αποδίδεται από τον Πλάτωνα. Ωστόσο, επικρίνει τη δημοκρατία που παραχωρεί τη

λήψη αποφάσεων στην αγράμματη, χωρίς προσόντα και ικανότητες, μάζα. Αν και

ανήκει στην παράδοση των σοφιστών που υποστηρίζουν τη σχετικότητα των

ανθρώπινων νόμων και τη δυνατότητα αμφισβήτησής τους, πιστεύει σε μια ιδανική

κοινωνία όπου η πολιτική είναι μέρος της ηθικής. Η δίκαιη κοινωνία αποτελεί

προϋπόθεση για δίκαιη ζωή και ο ιδανικός πολιτικός άνδρας είναι αυτός που έχει τη

γνώση του δίκαιου και του άδικου. Ο πολιτικός στοχασμός του Σωκράτη παρουσιάζεται

ως πολιτική ηθική, μια φιλοσοφία που θα επηρεάσει τη μετέπειτα πολιτική θεωρία,

ιδιαίτερα από τον 4ο αιώνα π.Χ. και μετά.42

Αν και ανήκουν στους πολιτικούς στοχαστές του 4ου αιώνα π.Χ., αξίζει να

αναφερθούμε σύντομα σε δύο μεγάλους φιλοσόφους της εποχής, τον Πλάτωνα (427-

347 π.Χ.) και τον Αριστοτέλη (384-322 π.Χ.), οι οποίοι εξελίσσουν περισσότερο την

πολιτική θεωρία. Ο Πλάτωνας, στα έργα του Πολιτεία43 και Νόμοι, αναζητά τη

δικαιοσύνη και μέσω αυτής οδηγείται στο καλύτερο πολίτευμα.44 Χαρακτηρίζει τη

δημοκρατία ως «γλυκό και αναρχικό και πολύχρωμο που μοιράζει κάποια ισότητα σ’

ίσους και ανίσους».45 Η ιδανική πολιτεία των Νόμων του, στηρίζεται στη δικαιοσύνη και

τη λογική, αναγνωρίζοντας, όμως, «τις αδυναμίες και τις ατέλειες του ανθρώπινου

γένους».46 Ο Αριστοτέλης, στα Πολιτικά του, υπερασπίζεται την πολιτική ηθική του

Σωκράτη και του Πλάτωνα και, ταυτόχρονα, υποστηρίζει το μεικτό πολίτευμα του

Θουκυδίδη∙ εμπιστεύεται το λαό στην επιλογή των αξιωματούχων του κράτους αλλά τα

αξιώματα πρέπει να παραχωρούνται στους πλουσίους, γεγονός που αντίκειται στην

έννοια της δημοκρατίας.47

40 Claude Mossé, Ιστορία των πολιτικών θεωριών στην αρχαία Ελλάδα, ό.π., σσ. 26-31.41 Αλεξάνδρα Κουκουζέλη, ό.π., σελ. 92.42 Claude Mossé, ό.π., σσ. 38-39.43 Στο έργο παρουσιάζει την ιδανική πολιτεία του μέσα από έναν ενθουσιώδη ουτοπισμό( Αλεξάνδρα Κουκουζέλη, ό.π., σελ. 97).44 Claude Mossé, Ο πολίτης στην Αρχαία Ελλάδα, ό.π., σσ. 119-120.45 Πολιτεία, 558c (Μ. Σακελλαρίου, ό.π., σελ. 334).46 Ό.π., σελ. 97.47 Ό.π., σελ. 99.

11

Συμπέρασμα

Η πολιτική, όρος άρρητα δεμένος με την εμφάνιση της πόλεως, αποτελεί

ελληνική επινόηση, όπως και όλοι οι πολιτικοί όροι που χρησιμοποιούνται παγκοσμίως

στην πολιτική θεωρία.

Ο ιδεολογικός προβληματισμός που γεννιέται στην Αθήνα της δημοκρατίας

αποτελεί, ουσιαστικά, έναν αντίλογο για τους θεσμούς και την καταλληλότητά τους στη

διαχείριση των πολιτικών ζητημάτων της πόλης.

12

Βιβλιογραφία

Μαστραπάς, Αντώνης, «Η πόλη-κράτος», στο Βερέμης Θ. - Γιαννόπουλος Ι. –Ζουμπάκη Σ. –Ζυμή Ε. –Ιωάννου Θ. –Μαστραπάς Α., Ελληνική Ιστορία, Α΄, (Ο Αρχαίος Ελληνικός Κόσμος), εκδ. Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο (ΕΑΠ), Πάτρα 2002, σσ. 73-126 , σελ 99

Κουκουζέλη, Αλεξάνδρα, «Πολιτική και θεωρία της πολιτικής», στο Ιω. Γιαννόπουλος -Γ. Κατσιαμπούρα- Α. Κουκουζέλη, Εισαγωγή στον Ελληνικό Πολιτισμό, Β΄ (Σημαντικοί Σταθμοί του Ελληνικού Πολιτισμού), Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, Πάτρα 1999, σσ.73-106.

Κουκουζέλη, Αλεξάνδρα, «Λογοτεχνία και αρχαίο θέατρο», στο Ιω. Γιαννόπουλος -Γ. Κατσιαμπούρα- Α. Κουκουζέλη, Εισαγωγή στον Ελληνικό Πολιτισμό, Β΄ (Σημαντικοί Σταθμοί του Ελληνικού Πολιτισμού), Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, Πάτρα 1999, σσ.217-249.

Σακελλαρίου Μ. Β., Η αθηναϊκή δημοκρατία, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 1999.

Mossé C., Ο πολίτης στην αρχαία Ελλάδα, μτφρ. Ι. Παπακωνσταντίνου, εκδ. Σαββάλας, Αθήνα 1996

Mossé C., Ιστορία των πολιτικών θεωριών στην αρχαία Ελλάδα, μτφρ. Φ. Αρβανίτης, εκδ. Δαίδαλος-Ι. Ζαχαρόπουλος, Αθήνα χ.χ.

Δικτυογραφία (για την εικόνα του εξωφύλλου)

Ίδρυμα μείζονος ελληνισμού, http://www.fhw.gr/chronos/05/gr/politics/323ostrakismos.html (14/1/14)

13