Η ευρωπαϊκή ταυτότητα

του Θεόδωρου Ζιάκα

Θέμα του παρακάτω κειμένου είναι η «ευρωπαϊκή ταυτότητα» για την οποία μιλά πολύ η Ε.Ε.. Υπάρχει; Ποια είναι; Αναπτύσσεται; Ποια η σχέση της με την («συντελούμενη» ή «αναγκαία») πολιτιστική σύγκλιση των χωρών μελών;

Η έννοια «ταυτότητα» προέρχεται από το διυποκειμενικό πεδίο και αναφέρεται στην προσωπικότητα. Αναγνωρίζεται εκεί όπου η προσωπικότητα εμφανίζει σταθερή δομή. (Σαν να έχει δηλαδή ένα διαχρονικά σταθερό «άξονα» ή ένα «κέντρο έλξης»). Η ύπαρξή της επαληθεύεται από την πράξη ενός διττού ελέγχου: Της διαχρονικής αυτοομοιότητας. Και της συγχρονικής ανομοιότητας, έναντι όλων των άλλων. Άρα είναι ανομοιότητα με το όλον, στο οποίο μετέχει ο φορέας της ταυτότητας. Εννοείται ότι το περιεχόμενο της προσωπικότητας και άρα της ταυτότητας είναι πολιτιστικό (αφού τεκμαίρεται από τη «συμπεριφορά» του ατόμου).

Ας υποθέσουμε ότι εφαρμόζεται η νοηματοδότηση αυτή και στα ιστορικά σύνολα, οπότε μπορούμε να μιλάμε για πολιτιστική ταυτότητα. Κρίσιμη όμως είναι εδώ η σημασία του «όλου». Για την ατομική ταυτότητα το «όλον» είναι το έθνος στο οποίο «ανήκει» το άτομο και το οποίο ως κράτος «χορηγεί» την ταυτότητα. Για την εθνική ταυτότητα των χωρών-μελών της Ε.Ε. πριν ιδρυθεί η Ε.Ε. το «όλον» ήταν η «διεθνής κοινότητα». Τώρα πάει να γίνει η Ε.Ε. Όμως για την ταυτότητα της Ε.Ε. το «όλον» είναι η σημερινή Οικουμένη, δηλαδή και πάλι αυτό που λέμε «διεθνής κοινότητα». Αν έτσι αντιλαμβανόμαστε το πεδίο ορισμού της «ευρωπαϊκής ταυτότητας» τότε (αν αυτή υπάρχει) το νόημά της πρέπει να υπακούει στην εξής τριπλή «προδιαγραφή»: α) Της κοινότητας. Να παραπέμπει δηλαδή σε κάτι κοινό μεταξύ των χωρών-μελών. β) Της αποκλειστικότητας. Αυτό να είναι κάτι που διαφοροποιεί τις χώρες-μέλη, ως ομάδα, έναντι όλου του υπόλοιπου κόσμου. γ) Της διαχρονικής αυτοομοιότητας. Πρέπει, αυτό το «κάτι», να μην είναι εφήμερο. Να έχει «συνέχεια».

Έστω Χ αυτό το (σχετικά) διαχρονικό πολιτιστικό «κάτι» («άξονας», «κέντρο έλξης» κλπ.). Πρώτη συνεπαγωγή: Εφόσον είναι διαχρονικό θα έχει για «φορέα» του κάποια παράδοση. Δεύτερη συνεπαγωγή: Εφόσον το «όλον» είναι ο σημερινός «παγκόσμιος πολιτισμός», αυτή η παράδοση θα πρέπει να είναι οικουμενικά κυρίαρχη. Τρίτη συνεπαγωγή: Για να είναι, συγχρόνως, κοινός παρονομαστής των χωρών-μελών διαχρονικά διαφορετικός, θα πρέπει η παράδοση αυτή να κυριαρχεί με έναν ιδιαίτερο τρόπο στην Ε.Ε. Χωρίς την ισχύ των παραδοχών αυτών απλώς δεν νοείται «ευρωπαϊκή ταυτότητα». Αλλά ποια είναι αυτή η Χ-παράδοση; Και ποιος είναι ο «άξονας», ή «κέντρο έλξης», που αυτή μεταφέρει-αναπαράγει;

1

1. Νεωτερική – νεοκαρολίγγεια ταυτότητα

Πρόταση: Η παράδοση που είναι κυρίαρχη στον σύγχρονο κόσμο γενικά και στην ΕΕ ειδικότερα, είναι η νεωτερική παράδοση. Αυτό που «φέρει» είναι ένα ανθρωπολογικό πρότυπο: το αυτοαναφορικό άτομο που διαμεσολαβεί τις σχέσεις του με απρόσωπα συστήματα. Εννοείται κυρίαρχη επί προνεωτερικών παραδόσεων, οι οποίες μπορεί να είναι είτε κολεκτιβιστικές, είτε ατομοκεντρικές, είτε προσωποκεντρικές (μήτε κολεκτιβιστικές, μήτε ατομοκεντρικές). Υποθέτουμε γνωστή τη νοηματοδότησή τους, ή την αφήνουμε για ψάξιμο (ξέρουμε ότι μιλούμε για διαφορετικές πραγματικότητες, οπότε μπορούμε να θέσουμε το νόημά τους σε παρένθεση και να προχωρήσουμε).

Ισχυρισμός: Η μετοχή στη νεωτερική παράδοση ορίζει την ταυτότητα της Ε.Ε. Αρκεί να αποδείξουμε ότι η μετοχή αυτή (ο τρόπος κυριαρχίας του νεωτερικού ατομικισμού στις χώρες της Ε.Ε.) α) υπακούει στο κριτήριο της συλλογικής ετερότητας (αποκλειστικότητας) και β) υπακούει στο κριτήριο της διαχρονικής αυτοομοιότητας.

1.1 Η κοινή συλλογική ετερότητα

Παρατηρούμε ότι η νεωτερική παράδοση είναι κυρίαρχη στην Ε.Ε. κατά τρόπο διαφορετικό απ’ ό,τι: στην υπόλοιπη ατλαντική Δύση (ΗΠΑ), στον «Ορθόδοξο» πολιτισμικό χώρο (Ρωσία κλπ.), στον υπόλοιπο (Τρίτο) κόσμο.

Στη Δυτική Ευρώπη η νεωτερική παράδοση είναι γηγενής και κεντρική, δηλαδή ο νεωτερικός ατομοκεντρισμός είναι η πλειονοτική λαϊκή κουλτούρα. Αυτό ισχύει βεβαίως και στις ΗΠΑ. Οι πρώτοι αμερικανοί, ως ευρωπαίοι μετανάστες, μετέφεραν τη νεωτερική παράδοση και την ανέπτυξαν εκεί -δεν την «εισήγαγαν». Η διαφορά Δυτικής Ευρώπης και ΗΠΑ, ως προς τη μετοχή τους στη νεωτερική παράδοση, βρίσκεται α) στην πολύ ισχυρότερη «δόση» ατομοκεντρισμού, πάνω στην οποία χτίστηκε η Αμερική και β) στη διαφορετικότητα του αμερικανικού κολεκτιβισμού από τον ευρωπαϊκό. Το πρώτο είναι εύλογο, γιατί δεν υπήρχαν στις ΗΠΑ προεγκατεστημένες φεουδαρχικές-κολεκτιβιστικές δομές, ικανές να υπαγορεύσουν «θερμιδοριανούς» συμβιβασμούς, όπως στην Ευρώπη. Μόνο «άγριοι» ινδιάνοι υπήρχαν, τους οποίους και ξεπάτωσαν. Οι ευρωπαίοι μετανάστες μετέφεραν τον λατινικό (καθολικό) κολεκτιβισμό της Δυτικής Ευρώπης, αλλά σε εξασθενημένη μορφή. Κουβάλησαν κυρίως, μαζί με τον προτεσταντισμό τους, έναν κολεκτιβισμό ιουδαϊκού τύπου. (Η διαφορές λατινικού και ιουδαϊκού κολεκτιβισμού είναι πολύ ενδιαφέρον θέμα, αλλά δεν μπορούμε να επεκταθούμε εδώ.). Ο νεωτερικός ατομοκεντρισμός κυριαρχεί λοιπόν

2

περισσότερο στις ΗΠΑ, απ’ ό,τι στην ΕΕ, και επί ενός ασθενέστερου κολεκτιβισμού, ο οποίος επιπλέον δεν είναι λατινικός.

Στον Ορθόδοξο χώρο ο νεωτερικός ατομοκεντρισμός είναι επίσης κυρίαρχος, αλλά αποτελεί συνεχώς μια περιφερειακή εισβάλουσα-εισαγόμενη παράδοση. Η προνεωτερική λαϊκή κουλτούρα είναι εκεί κολεκτιβιστική, ατομοκεντρική (στο μέτρο που υπάρχει ελληνική επίδραση) και προσωποκεντρική (ορθόδοξη). Ο κολεκτιβισμός είναι κατά μεγάλο μέρος εισαγόμενος-λατινικός, αλλά έχει και άλλες συνιστώσες. Προνεωτερική ατομοκεντρική κουλτούρα έχει κυρίως ο ελληνικός λαός (κληροδοτημένη από το ελληνιστικό παρελθόν του) και σε επουσιώδη βαθμό οι άλλοι Ορθόδοξοι λαοί. (Οι διαφορές ελληνικού και δυτικού ατομικισμού, νεωτερικού και προνεωτερικού, είναι ένα άλλο σημαντικό θέμα που δεν μπορούμε να θίξουμε εδώ). Προσωποκεντρική κουλτούρα έχουν όμως όλοι, ως κληρονόμοι του βυζαντινού πολιτισμού. Κυριαρχώντας η νεωτερική παράδοση επί των προνεωτερικών αυτών παραδόσεων μεταβάλλεται σε υβρίδιο διαφορετικό από το αντίστοιχο δυτικοευρωπαϊκό και αμερικανικό.

Στον υπόλοιπο κόσμο, στον Τρίτο κόσμο, η νεωτερική παράδοση είναι επίσης κυρίαρχη, αλλά ακόμα περισσότερο περιφερειακή εισβάλουσα-εισαγόμενη. Οι προνεωτερικές λαϊκές κουλτούρες είναι εδώ κολεκτιβιστικές (π.χ. κινέζικη, ινδική, ισλαμική). Ο κολεκτιβισμός έχει εδώ πολύ διαφορετικές μορφές από τους κολεκτιβισμούς της Δύσης (κυρίως λατινικό και ιουδαϊκό). Ο άνθρωπος θεωρείται εκεί σαν απλή σταγόνα στο συλλογικό ποτάμι και καλείται να αναζητήσει το ευ ζην στην ταύτιση-συρροή του με το ρεύμα του ποταμού. Ενώ, αντίθετα, στους ατομοκεντρικούς πολιτισμούς η «σταγόνα» αξιώνει να έχει το «ποτάμι» στην υπηρεσία της. Να πηγαίνει «κόντρα στο ρεύμα» του και ενδεχομένως να πασχίζει να το στρέψει όπου αυτή «θέλει». Ο ανατολικός τρίτος κόσμος έχει επίγνωση της ριζικής διαφοράς του με την ατλαντική Δύση, αλλά και με την Ορθόδοξη Ανατολή, την οποία όμως ανέκαθεν καταχωρούσε στη Δύση. (Ο Ορθόδοξος χώρος αντίθετα τοποθετούσε πάντοτε τον εαυτό του σε μια «ενδιάμεση θέση», μεταξύ Ανατολής και Δύσης.)

Αν ο σημερινός παγκόσμιος πολιτισμός οριστεί ανθρωπολογικά σαν μίγμα κολεκτιβιστικής, ατομοκεντρικής και προσωποκεντρικής κουλτούρας-παράδοσης, η ταυτότητα ορίζεται ως διαχρονικά αυτοομοιούμενη ετερότητα ανθρωπολογικού μίγματος. Στο «μίγμα» υπάρχουν τα «συστατικά», αλλά ενωμένα όχι διακεκριμένα- χωριστά. Σε ένα ύφασμα που έχει υφανθεί από τρία νήματα διαφορετικού χρώματος, τα νήματα ξεχωρίζουν. Εδώ όμως όχι, γιατί έχουμε κυριαρχία. Κυριαρχία παράδοσης πάνω σε παράδοση θα πει ότι η κυρίαρχη παράδοση ελέγχει την παιδεία των κυριαρχούμενων παραδόσεων. Δηλαδή τα κυρίαρχα πρότυπα παρεμβάλλονται ανάμεσα στα μυαλά των πολιτιστικά κυριαρχούμενων και στα πρότυπα της παράδοσης στην οποία αυτοί ανήκουν, για να τα

3

αλλοιώσουν ανάλογα. Κοντολογίς αυτό για το οποίο μιλάμε είναι περισσότερο ένα υβρίδιο παρά ένα μηχανικό μίγμα.

Αν ισχύει αυτή η εννοιολογία τότε η δυτικο-ευρωπαϊκή νεωτερικότητα (ένα συγκεκριμένο μίγμα-υβρίδιο νεωτερικού ατομικισμού, λατινικού κολεκτιβισμού και προσωποκεντρικών προτύπων) καλύπτει το κριτήριο του «κοινού παρονομαστή», όσο και το κριτήριο της συλλογικής αποκλειστικότητας-ετερότητας έναντι του υπόλοιπου κόσμου (ερωτηματικό ανακύπτει μόνο για την Ελλάδα, επειδή είναι «ορθόδοξη» χώρα).

1.2 Η διαχρονική αυτοομοιότητα

Το κριτήριο της αυτοομοιότητας καλύπτεται επίσης, διότι: Η κυριαρχία της νεωτερικής ατομοκεντρικής παράδοσης ξεκινά στην Ευρώπη από τον 18ο αιώνα και συνεχίζεται. Το ανθρωπολογικό της πρότυπο, το αυτοαναφορικό Άτομο, που διαμεσολαβεί τις σχέσεις του με απρόσωπα συστήματα, αναπαράγεται χωρίς διακοπή. Βεβαίως η εξέλιξή του πέρασε από διαφορετικές φάσεις, αλλά ο χαρακτήρας του (η αυτοαναφορικότητα και η διαμεσολάβηση των σχέσεων) παρέμεινε αναλλοίωτος. Ερωτήματα, ως προς το αν έχουμε διακοπή της συνέχειας, θέτουν τα δύο μεγάλα κολεκτιβιστικά κινήματα του 20ου αιώνα: το κομμουνιστικό και το ναζιστικό-φασιστικό. Τα κινήματα αυτά γεννήθηκαν από τις αντιφάσεις που ξεδίπλωσε η πραγμάτωση-ανάπτυξη του νεωτερικού προτύπου, αλλά αντιμετωπίστηκαν και απορροφήθηκαν από τη νεωτερικότητα, με τη συνολική μετεξέλιξή της: με το πέρασμά της στη «μεταμοντέρνα μαζική δημοκρατία».

1.3 Το τριπολικό μοντέλο

Μακροϊστορικά η Δυτική Ευρώπη, η Αμερική και οι χώρες της Ορθόδοξης ζώνης, ανήκουν στην Ευρώπη. Βεβαίως αντιλαμβάνονται τον εαυτό τους σαν αυτοτελείς-πλήρεις ολότητες. Αντιστοιχούν όμως σε τρία κομμάτια (ή συνιστώσες) της ίδιας υπερ-ολότητας: του «χριστιανικού» κόσμου. Προέρχονται από τη σχάση του σε τρεις συνιστώσες, που πήραν διαφορετικές κατευθύνσεις εξέλιξης.

Πράγματι. Στο ιστορικό υπέδαφος της Ευρώπης λειτουργούν δύο μεγάλα σχίσματα: α) αυτό που εκδηλώθηκε αρχικά ως σχίσμα μεταξύ Ορθοδοξίας και Καθολικισμού, κι αυτό που εκδηλώθηκε αργότερα ως σχίσμα μεταξύ Καθολικισμού και Προτεσταντισμού. Το πρώτο σχίσμα αντιστοιχεί, από ανθρωπολογική άποψη, σε μια ρήξη-διαζύγιο ανάμεσα στη λατινική κολεκτιβιστική κουλτούρα και στην προσωποκεντρική κουλτούρα. Το δεύτερο είναι η ρήξη ανάμεσα στον λατινικό κολεκτιβισμό και στην ατομοκεντρική κουλτούρα στο εσωτερικό της Δύσης. Η μετάβαση από

4

τον καρολίγγειο Μεσαίωνα στη νεωτερικότητα είναι μετεξέλιξη του δεύτερου σχίσματος: Ενώ στο μεσαιωνικό ανθρωπολογικό μίγμα ο λατινικός κολεκτιβισμός είναι κυρίαρχος πάνω στον ατομοκεντρισμό, στο νεωτερικό μίγμα η σχέση έχει αντιστραφεί: ο ατομικισμός κυριαρχεί πάνω στον κολεκτιβισμό. Αλλά ούτε και το νέο μίγμα κατόρθωσε να λύσει την αντίθεση κολεκτιβισμού-ατομικισμού, όπως έδειξαν οι πόλεμοι του 19ου και του 20ου αιώνα. Η Ε.Ε. είναι η τελευταία προσπάθεια, αλλά οι σπασμοί συνεχίζονται, μετεξελισσόμενοι σε εντάσεις μεταξύ Ε.Ε. και ΗΠΑ. Η Αμερική υπήρξε καθαρό γέννημα των αδιεξόδων, που δημιουργούσε η εσωτερική πόλωση της Δυτικής Ευρώπης. Την έφτιαξαν τρία μεγάλα ευρωπαϊκά μεταναστευτικά κύματα. Τέλος η πόλωση μεταξύ ατλαντικής Δύσης και Σοβιετικού μπλοκ είναι η πλέον πρόσφατη έκφραση του πρώτου σχίσματος, αλλά κεκαλυμμένη από μια επανέκδοση του δεύτερου, αν λάβουμε υπόψη ότι ο σοβιετικός μαρξισμός είναι μια εκδοχή του λατινικού κολεκτιβισμού. Στη σοβιετική Ρωσία η λατινική κολεκτιβιστική συνιστώσα κυριαρχεί στο νεωτερικό της μίγμα κι αυτή είναι που συγκεντρώνει τα πυρά του δυτικού ατομικισμού. Σημειωτέον ότι οι δύο ατλαντικοί πόλοι συμμαχούν εναντίον του λατινοστραφώς αλλοτριωμένου τρίτου νεωτερικού πόλου. Η «ενότητά» τους βασίστηκε ως το 1989 στη διεθνή αντικομμουνιστική «σταυροφορία» εναντίον της «αυτοκρατορίας του κακού».

Πολιτισμικό τρίγωνο σημαίνει ότι η παρουσία του «άλλου» στο πρόσωπο των απέναντι δύο πόλων, οι σχέσεις μεταξύ τους και με τον καθένα, όπως και η συνολική δυναμική τους, αντανακλώνται και εσωτερικεύονται στην ταυτότητα ενός εκάστου. (Ο Ντοστογιέφσκι π.χ. είναι οργανικό στοιχείο της δυτικοευρωπαϊκής ταυτότητας. Ο μπολσεβικισμός είναι ένας νέος ιησουιτισμός κλπ.). Η μελέτη της «ευρωπαϊκής ταυτότητας» θα ήταν απελπιστικά μονόπλευρη και ρηχή, αν έχανε από τα μάτια της το σύνολο του πολιτισμικού τριγώνου. Είναι στρατηγικής σημασίας ζήτημα να γνωρίζουμε τον χαρακτήρα του κάθε πόλου, αλλά και πόσο ελλειμματικός γίνεται ο καθένας τους αν θεωρηθεί ως αυτάρκης, αυτόνομος, αυτοδύναμος, «πλήρης». Αλλά οι γνώσεις μας για την πολιτισμική ανθρωπολογία του ευρωπαϊκού τριγώνου και για τη νομιμότητα που διέπει τις «διαπολικές» σχέσεις του, είναι δυστυχώς ανάξιες λόγου (όχι μόνον εδώ αλλά και στην Ευρώπη).

Όταν οι ηγέτες της Ε.Ε. μιλούν για «ευρωπαϊκή ταυτότητα» «σύγκλιση», «εμβάθυνση» και «διεύρυνση», εννοούν τον ένα μόνο πόλο: την καρολίγγεια Ευρώπη (και με κάποια επιφύλαξη και την Ελλάδα, επιφύλαξη που εσωτερικεύεται τροφοδοτώντας τον «αντιπαραδοσιακό» ιδεολογικό μπούσουλα του ελληνικού εκσυγχρονισμού). Μιλούν δηλαδή για τη νεωτερική «αντιστροφή» της καρολίγγειας ευρωπαϊκής ταυτότητας και μάλιστα εντοπισμένη στον ίδιο γεωγραφικό χώρο.

5

2. Ταυτότητα και Σύγκλιση

Προτού μιλήσει κανείς για την ενίσχυση της ευρωπαϊκής ταυτότητας μέσω της πολιτιστικής σύγκλισης πρέπει να δει ποιοι παράγοντες αντιστρατεύονται την πολιτισμική σύγκλιση στο εσωτερικό της Ε.Ε. και ποιοι την προωθούν. Μια στρατηγική σύγκλισης θα στηριζόταν στην ενίσχυση των θετικών παραγόντων και στη σκόπιμη εξασθένιση των αρνητικών.

2.1 Οι αρνητικοί παράγοντες

Οι παράγοντες που αντιστρατεύονται την σύγκλιση μπορούν να ομαδοποιηθούν σήμερα ως εξής: α) Τα προβλήματα που αντιμετωπίζει ο πολιτιστικός κινητήρας του παγκόσμιου συστήματος (η κυρίαρχη νεωτερική παράδοση). Αυτά καταλήγουν και συνοψίζονται στην αδυναμία ελέγχου των τριών μεγάλων αντιφάσεων: ατομικής ελευθερίας / κοινωνικής δικαιοσύνης, βιόσφαιρας / τεχνόσφαιρας, εξατομίκευσης / συστημάτων. β) Η πολιτισμική ερήμωση του τρίτου πόλου της Ευρώπης μετά τη μπολσεβικο-λατινική κρατιστική λαίλαπα και την κατάρρευσή της. γ) Η αυξανόμενη «αφύπνιση και ανταρσία» των κολεκτιβιστικών παραδόσεων σε παγκόσμια κλίμακα (φονταμενταλισμός).

Από τους τρεις αυτούς παράγοντες ο βασικότερος είναι ο πρώτος. Οι άλλοι αναδεικνύονται από την εξάντληση της ηγεμονικής ικανότητας της νεωτερικής παράδοσης. Από το αυξανόμενο σ’ αυτήν «έλλειμμα οικουμενικότητας». Δηλαδή από το αποδεδειγμένο πλέον γεγονός ότι το νεωτερικό πρότυπο είναι προσπελάσιμο μόνο από ένα πολύ περιορισμένο τμήμα του παγκόσμιου πληθυσμού. Η επ’ αυτού ανάλυση είναι συνοπτικά η εξής:

Εν αρχή ην το έλλειμμα κοινωνικής δικαιοσύνης του νεωτερικού προτύπου. Αυτό γέννησε αντικαπιταλιστικά και αντιμπεριαλιστικά κινήματα, κρίσεις, πολέμους και επαναστάσεις, χωρίζοντας τον κόσμο σε υπαρκτό καπιταλισμό και σε υπαρκτό σοσιαλισμό (λες και υπάρχει και ανύπαρκτος). Όλα αυτά σφράγισαν τον 20ο αιώνα και επανειλημμένα έφεραν την ανθρωπότητα στο χείλος της αβύσσου. Η πτώση του υπαρκτού σοσιαλισμού κατέστρεψε όμως, μαζί με τους λαούς του και τον στρατηγικότερο για το Σύστημα ιδεολογικό μηχανισμό αναπαραγωγής της νεωτερικής κυριαρχίας. Η πρακτική αξία της σοσιαλιστικής ιδεολογίας ήταν να μεταθέτει στο απώτερο οραματικό μέλλον την προσδοκία για την κάλυψη του ελλείμματος δικαιοσύνης. Η «αποτυχία» του μαρξισμού και η συνακόλουθη ασύλληπτη διεύρυνση του χάσματος Βορρά – Νότου, έδειξαν ότι το έλλειμμα δικαιοσύνης είναι οργανικό στο αυτοαναφορικό και απρόσωπο ατομοκεντρικό πρότυπο της νεωτερικότητας. Αποκαλύφθηκε ότι η ευφυία και η αποτελεσματικότητα του νεωτερικού Ατόμου, βρίσκονται απλώς στην υπηρεσία της ακόρεστης

6

απληστίας του. Παράλληλα αποκαλύφθηκε το οικολογικό πρόβλημα, αποδεικνύοντας ότι αν τυχόν έφθανε και ο υπόλοιπος κόσμος στην «ανάπτυξη» αμερικανικού και ευρωπαϊκού τύπου, η ζωή στον πλανήτη θα είχε λάβει τέλος. (Υπολογίστηκε ότι ο πλανήτης σηκώνει μόνο 600.000.000 ανθρώπους με το βιοτικό «επίπεδο» των Ελβετών, ενώ με το επίπεδο του Μπαγκλαντές σηκώνει μέχρι 20 δισεκατομμύρια ανθρώπους.) Στο μεταξύ το ίδιο το νεωτερικό άτομο άρχισε να έρχεται αντιμέτωπο με την εσωτερική του αποσύνθεση, με το λεγόμενο υπαρξιακό πρόβλημα. Καθώς δημιούργησε έναν τεχνητό κόσμο, τον οποίο δεν μπορεί να ελέγξει, αισθάνεται αποξενωμένο μέσα σ’ αυτόν και συνθλίβεται κάτω από το βάρος των αυτονομημένων απρόσωπων συστημάτων του. Ο κόσμος του χάνει το νόημά του. Είναι πλέον κοινός ψυχιατρικός τόπος ότι σε λίγο θα χαπακώνονται οι πάντες. Η απώλεια του νοήματος ανοίγει το καπάκι της αβύσσου, δηλαδή του μηδενισμού.

Ας σημειωθεί εν παρόδω ότι από την ανάλυση αυτή προκύπτει και ο αληθινός ρόλος της ΕΣΣΔ για το Σύστημα: Ήταν ένα «μαξιλάρι» ανάμεσα στον σκληρό πυρήνα της Δύσης και στον απόκληρο κόσμο. Επιπλέον προμήθευε στην αμερικανική αυτοκρατορία τον αναγκαίο για τη συνοχή της «εχθρό». Η πτώση της ΕΣΣΔ θα αποδειχθεί η πιο μεγάλη στρατηγική ήττα της Αμερικής ως παγκόσμιας δύναμης.

2.2 Φονταμενταλισμός, εκσυγχρονισμός, μετανεωτερική αναζήτηση

Το στρατηγικό ερώτημα που θέτει το έλλειμμα οικουμενικότητας μπορεί να διατυπωθεί ως εξής: Έχει αχρηστευθεί ο νεωτερικός κινητήρας του Συστήματος και πρέπει να αντικατασταθεί ή επιδέχεται επισκευή; Οι απαντήσεις συγκλίνουν σε δύο μεγάλα ρεύματα, τον φονταμενταλισμό και τον εκσυγχρονισμό και σε ένα τρίτο πολύ μικρότερο, τη μετανεωτερική αναζήτηση.

α) Για όλα τα μεγάλα προβλήματα ο φονταμενταλισμός ενοχοποιεί τη νεωτερική θεμελίωση του σύγχρονου πολιτισμού. Θεωρεί ότι ο νεωτερικός κινητήρας του Συστήματος έχει αχρηστευθεί οριστικά και προσπαθεί να ανασύρει από τη σκουριά και να επανενεργοποιήσει τους προνεωτερικούς πολιτισμικούς κινητήρες (ισλαμικός φονταμενταλισμός, ινδουιστικός κλπ.). Βεβαίως το έλλειμμα οικουμενικότητας των προνεωτερικών κολεκτιβιστικών παραδόσεων είναι απείρως μεγαλύτερο. Ο φονταμενταλισμός δεν αποτελεί εναλλακτική λύση. Δεν είναι παρά ανάχωμα στην κοινωνική διάβρωση, την ανομία και τον μηδενισμό, που εκπορεύονται από τα κέντρα της νεωτερικότητας, λόγω της πληροφοριακής παγκοσμιοποίησης του μεταμοντέρνου καταναλωτικού-ηδονιστικού προτύπου.

7

β) Οι εκσυγχρονιστές πιστεύουν ότι ο «κινητήρας» δεν έχει σοβαρό πρόβλημα. Στρατολογούνται όμως κατά κανόνα μεταξύ ανθρώπων που πιστεύουν ότι δεν μπορεί να υπάρξει τίποτα πέρα από το νεωτερικό Άτομο. Άρα και αν ακόμα υπήρχε ριζικό πρόβλημα δεν θα μπορούσαν να το αντιληφθούν. Λόγω κοσμοθεωρητικών-ανθρωπολογικών παρωπίδων το μυαλό τους δεν μπορεί να πάει πιο πέρα από τα βαρίδια του κρατισμού, τα οποία και μπορούν να πεταχτούν τώρα που εξέλιπε ο λόγος που τα καθιστούσε αναγκαία: ο «κομμουνισμός» (το αντίπαλο δέος). Τη συντελούμενη μαζική κατάρρευση του κύρους των ιεραρχικών δομών, δηλαδή του κολεκτιβιστικού προτύπου, και την αποσύνθεση της ατομικότητας, την αντιμετωπίζουν με ενέσεις κοινωνικού δαρβινισμού και ερωτοτροπούν με την προσφυγή σε τεχνοφασιστικές μεθόδους, η οποία όμως θα πλήξει την ίδια τη «δημοκρατία» υπέρ της οποίας κόπτονται.

γ) Η μετανεωτερική αναζήτηση στηρίζεται στην εκτίμηση ότι ο νεωτερικός κινητήρας του Συστήματος έχει «χτυπήσει μπιέλα» και χρειάζεται να αντικατασταθεί από έναν καινούργιο-μετανεωτερικό. Η τελευταία ιστορική φάση της νεωτερικότητας, η μεταμοντέρνα μαζική δημοκρατία, την οποία οι απολογητές της αναγορεύουν στον καλύτερο και «φυσικότερο» απ’ όλους τους δυνατούς κόσμους, με βασικές «αξίες» την αυτοπραγμάτωση, τον καταναλωτισμό, τον ηδονισμό και την αδιαφορία για τον αδύνατο («Είσαι φτωχός; Πρόβλημά σου!»), και συνέπειες τον γενικευμένο πολιτιστικό σχετικισμό, την κρίση νοήματος και τον μηδενισμό, δεν είναι μια οριστική-σταθερή ιστορική μορφή. Απλώς είναι μια ιστορική-πολιτισμική «μαύρη τρύπα». Αν δεν υπάρξει διέξοδος προς έναν νέο ανθρωπολογικό τύπο, ικανό να λύσει τα διογκούμενα προβλήματα, η υποστροφή στον κολεκτιβισμό (τον τεχνοφασιστικό-τεχνοβιολογικό αυτή τη φορά) είναι αναπόφευκτη. Τον ζητούμενο «μετανεωτερικό κινητήρα» θα μπορούσε να τον διαμορφώσει ένα σύνολο επιτυχών δράσεων για τη λύση των τριών μεγάλων αντιφάσεων που σημειώσαμε και η ανάλογη στρατηγική. Στην ένσταση ότι «δεν υπάρχει πέρα από το Άτομο» ή μετανεωτερική θέση μπορεί να χρησιμοποιήσει την υποκείμενη στον τρίτο πόλο της Ευρώπης παράδοση, για την ύπαρξη μετακολεκτιβιστικής-μεταατομικής ανθρωπολογικής εκδοχής-βαθμίδας (Πρόσωπο).

2.3 Αρνητικές στρατηγικές

Από τη σκοπιά της μετανεωτερικής θέσης οι δύο άλλες εμφανίζονται συντηρητικές: περιορίζονται στην ανύψωση αναχωμάτων στην κοινωνική διάβρωση. -Ο φονταμενταλισμός εκεί όπου η νεωτερική παράδοση είναι περιφερειακή. -Ο εκσυγχρονισμός εκεί όπου η νεωτερική παράδοση είναι κεντρική. Ενώ όμως είναι δράσεις συμπληρωματικές βρίσκονται σε οξύτατη αντιπαράθεση, λόγω του βασικού μηχανισμού αναπαραγωγής του

8

Συστήματος, που βασίζεται στην αρχή της κατά προτεραιότητα συγκέντρωσης των πόρων στα κέντρα και της μετάθεσης των πιέσεων από το κέντρο προς την περιφέρεια. Η περιφέρεια (δηλαδή κυρίως οι χώροι όπου η λαϊκή κουλτούρα είναι κολεκτιβιστική), παρά το ότι είναι πλέον σε θέση να κάνει βήματα προς την εξατομίκευση, ο δρόμος της φράζεται, γιατί δεν έχει που να «ξεφορτώσει» τα μεταβιβαζόμενα αρνητικά φορτία (βασικό επιχείρημα, αλλά δεν μπορούμε να το αναπτύξουμε εδώ), οπότε η ανάπτυξη φονταμενταλισμού είναι εκεί όχι μόνο αναπόφευκτη, αλλά και αναγκαία.

Η σημερινή αρκετά πιεστική κατάσταση στις δομές της Ε.Ε. (ανεργία, κοινωνικό τέλμα, κοινωνικός αποκλεισμός) προέκυψε από μια σοβαρή ανθρωπολογική μετακίνηση στο εσωτερικό του νεοκαρολίγγειου πόλου της Ευρώπης, ενώ οι δομές του εξακολουθούν να αντιστοιχούν στην προηγούμενη περίοδο. Ο χαρακτήρας της αλλαγής έγκειται στην ολοκλήρωση-αποσύνθεση της νεωτερικής εξατομίκευσης και στην κατάρρευση του κύρους των κολεκτιβιστικών δομών (κρατισμός). Ή αλλιώς: ολοκληρώθηκε η μετάβαση σ’ αυτό που λέμε «μεταμοντέρνα κατάσταση». Γεννήθηκαν, κατ’ αρχάς, πολλά προβλήματα που ζητούν προωθημένες νεωτερικές-ατομοκεντρικές λύσεις. Δηλαδή λύσεις «εκσυγχρονιστικές». Την κατεύθυνσή τους τη δίνει το αμερικανικό παράδειγμα: ενίσχυση της ατομοκεντρικής συνιστώσας και περαιτέρω υποβάθμιση της κολεκτιβιστικής. Υπάρχουν όμως και τα τρία μεγάλα προβλήματα του Συστήματος, που δεν μπορούν να λυθούν στη νεοκαρολίγγεια κατεύθυνση της Ε.Ε. ούτε και στην αμερικανική. Αυτά απαιτούν μετανεωτερικές τομές, εμπνευσμένες είτε από τις τεχνοφασιτικές-τεχνοβιολογικές δυνατότητες που έχουν ανοιχτεί, είτε από την προσωποκεντρική κουλτούρα, στοιχεία της οποίας διατηρεί κυρίως ο τρίτος πολιτισμικός πόλος της Ευρώπης. Η εν ισχύει όμως στη Δύση στρατηγική ενσωμάτωσης του τρίτου πόλου, δια της καταστροφής-απαλοιφής της ταυτότητάς του, κλείνει μάλλον κάθε πρόσβαση στη διέξοδο αυτή.

Αν το κεντρικό αίτημα είναι η ιστορική υπέρβαση του νεωτερικού ανθρωπολογικού παραδείγματος, η αναγέννηση του ατόμου σε ένα άλλο επίπεδο, όπου θα είναι ικανό να ελέγχει τις αντιφάσεις ελευθερίας-δικαιοσύνης, τεχνόσφαιρας-βιόσφαιρας, εξατομίκευσης-συστημάτων, η παραπάνω (αμερικανική κυρίως) στρατηγική, είναι αυτοκτονική. Όχι μόνο για τη νεοκαρολίγγεια Ευρώπη, αλλά και για την ίδια την Αμερική. Βεβαίως η ευθύνη δεν είναι μόνο δική τους, αλλά και του απωθημένου τρίτου πόλου, ο οποίος προσπαθεί μονίμως (και ανεπιτυχώς) να «ενταχθεί στη Δύση», «αποβάλλοντας» και όχι συνεισφέροντας τη δική του ταυτότητα (την οποία ταυτίζει με την υβριδική στρεβλωμένη-εκνεωτερισμένη-αλλοτριωμένη μορφή της).

Αν η εχθρική-απορριπτική στάση προς την αλλοτριωμένη προσωποκεντρική κουλτούρα χαρακτηρίζει το ατλαντικό μπλοκ, ακόμα

9

πιο εχθρική-απορριπτική είναι η στάση του απέναντι στον τριτοκοσμικό κολεκτιβισμό. Η Αμερική νομίζει ότι μπορεί να τα βγάλει πέρα μέσα από μια στρατηγική μετωπικής αντιπαράθεσης με τον διεθνή φονταμενταλισμό, αιχμή του οποίου είναι ο ισλαμικός φονταμενταλισμός. Υπερτιμώντας τον εαυτό της και υποτιμώντας τον αντίπαλο, δεν βλέπει ότι η διέξοδός της βρίσκεται στη συνδιαλλαγή μαζί του και στη συνεργασία. Δεν βλέπει ότι ο πραγματικός εχθρός βρίσκεται στο εσωτερικό της και είναι ο μηδενισμός που ροκανίζει σταθερά τα θεμέλια της.

2.4 Ανάγκη συνθετικής προσέγγισης

Στο σημείο αυτό πρέπει να σταθούμε διαφοροποιητικότερα στην «αξία» του φονταμενταλισμού: α) Τα «φονταμενταλιστικά» ρεύματα στο εσωτερικό του τρίτου πόλου της Ευρώπης δεν είναι όλα κολεκτιβιστικά. Υπάρχουν και τα προσωποκεντρικά και δυνάμει μετανεωτερικά. β) Το πρόβλημα με τον φονταμενταλισμό δεν βρίσκεται στις προνεωτερικές συνιστώσες του, αλλά στην κυριαρχία επ’ αυτών μιας νεωτερικής παράδοσης σε προχωρημένη σήψη.

Η νεωτερική κυριαρχία επί των προνεωτερικών παραδόσεων ήταν σαφώς αλλοτριωτική γι’ αυτές, διότι η νεωτερικότητα, θέτοντας υπό έλεγχο την παιδεία τους, την διέστρεφε, για να την κρατά προσαρμοσμένη στα δικά της κριτήρια. Πρόκειται ουσιαστικά για το φαινόμενο της εθνικής αλλοτρίωσης, όπου «εκνεωτερισμός» σήμαινε το να μην είσαι τίποτα. Να μην είσαι ούτε αληθινά νεωτερικός ούτε αληθινά παραδοσιακός. Να είσαι κάτι το νόθο και συμπλεγματικό, το ρηχό και το ψεύτικο. Η κρίση της νεωτερικότητας (κρίση οικουμενικότητας) έχει έτσι και τη θετική πλευρά της, γιατί ισοδυναμεί με κρίση της εθνικής αλλοτρίωσης. Ο φονταμενταλισμός, ως αυθόρμητο κίνημα αποδέσμευσης από την εθνική αλλοτρίωση, είναι μια κατ’ αρχήν γόνιμη δύναμη, αξιοποιήσιμη, τόσο στην προοπτική της αναζήτησης ενός μετανεωτερικού παραδείγματος, όσο και στην επεξεργασία μεσο-βραχυχρόνιων εκσυγχρονιστικών λύσεων.

Ίσως δεν έχουν ωριμάσει οι όροι για μια μετανεωτερική στρατηγική, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι η μετανεωτερική προσέγγιση δεν μπορεί να προσφέρει στρατηγικό προσανατολισμό. Ιδού μια πιθανή σχηματοποίηση: α) Εκσυγχρονισμός των κρατικών δομών, ώστε να αντιστοιχούν στην κεκτημένη πλέον μετάβαση στη μεταμοντέρνα μαζική δημοκρατία. Το πρότυπο (με τη θετική και την αρνητική έννοια) είναι εδώ η Αμερική. β) Επειδή τα προβλήματα που δημιουργεί ο σχετικισμός και ο μηδενισμός δεν μπορούν να λυθούν, προς το παρόν, με μετανεωτερικές μεθόδους, πρέπει να αξιοποιηθεί και η ανασχετική δύναμη του φονταμενταλισμού. γ) Η αξιοποίηση του φονταμενταλισμού πρέπει να στηρίζεται στην ενίσχυση της ριζοσπαστικής του πτέρυγας, η οποία, μέσα από την «απονόθευση της παράδοσης», αγωνίζεται για την άρση της εθνικής αλλοτρίωσης. Μια

10

τέτοια αξιοποίηση διεμβολίζει αποτελεσματικά και εκείνους τους «δεξιούς» πολιτικούς χώρους, που είναι αγκυλωμένοι στην άγονη δήθεν «λατρεία» της «παράδοσης». Μια επαρκής στρατηγική πρέπει να ενσωματώνει, λοιπόν, μετανεωτερικές, εκσυγχρονιστικές και φονταμενταλιστικές πρακτικές, έχοντας σαφή την επίγνωση ότι στις πρώτες βρίσκεται η προοπτική.

3. Συμπέρασμα

Η σημερινή δυτικο-ευρωπαϊκή ταυτότητα είναι ανίσχυρη να «υποστηρίξει» τη Σύγκλιση, επειδή το «σημείο σύγκλισης» βρίσκεται έξω απ’ αυτήν (: είναι μετανεωτερικό, με τη διττή έννοια που εκθέσαμε). Η «ενίσχυση της ευρωπαϊκής ταυτότητας» δεν οδηγεί στη σύγκλιση, γιατί η ταυτότητα αυτή ιστορικά έχει φάει τα ψωμιά της και παράγει κοινωνική αποσύνθεση. Στρατηγικά μόνο η μετανεωτερική σύγκλιση έχει προοπτική. Άρα πρέπει να μιλάμε για μετανεωτερική ευρωπαϊκή ταυτότητα αν μας ενδιαφέρει η Σύγκλιση. Άρα η στρατηγική της σύγκλισης πρέπει α) να αποδεσμευτεί από την δυτικοευρωπαϊκή-νεοκαρολίγγεια ταυτότητα και από το δίπολο εκσυγχρονισμού-φονταμενταλισμού (ατομικισμού-κολεκτιβισμού) και β) να αποκτήσει οικουμενική έδραση, με την εστίασή της στα τρία μεγάλα προβλήματα της εποχής μας. Άρα πρέπει να τεθεί το δίλημμα: τεχνοφασιστικός-τεχνοβιολογικός κολεκτιβισμός ή προσωποκεντρική διέξοδος;

πηγή: Άρδην τ. 32, ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ '01

11