ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ

ΙΝΤ 834 Η Ευρωπαϊκή και Ελληνική τέχνη του 20ού αιώνα

Διδάσκουσα Ευδοξία Παπαδοπούλου

1ο µάθηµα

Εισαγωγικές παρατηρήσεις

Η Ευρωπαϊκή Πρωτοπορία κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέµου:

Dada-Σουρεαλισµός

Θα αναπτυχθούν οι στόχοι του µαθήµατος, η µεθοδολογία που θα

ακολουθηθεί , η οργάνωση και η κατανοµή της ύλης, τα επιθυµητά αποτελέσµατα και

θα σχολιαστεί η προτεινόµενη βιβλιογραφία.

Τα δύο κινήµατα αντιµετωπίζονται ως έκφραση της Πρωτοπορίας (avant

garde) τις τρεις πρώτες δεκαετίες του εικοστού αιώνα, καθώς επιδιώκουν να

ασκήσουν κριτική στο συνολικό αξιακό σύστηµα της αστικής τάξης και να επιτύχουν

ένα νέο είδος επικοινωνίας µε το κοινό. Εξετάζεται η απαρχή του κινήµατος Dada

από τη Ζυρίχη κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσµίου και η εξάπλωση του στο

Βερολίνο. Έµφαση δίνεται στο ρόλο του ready made, στις δράσεις των ντανταϊστών,

στο ρόλο της τύχης και του κολάζ σε σχέση µε την επαναδιατύπωση του

προβλήµατος τι είναι τέχνη. Επίσης σχολιάζεται η σχέση του µε τη λογοτεχνία και η

παρακαταθήκη του για το σουρεαλισµό. Θα τεθούν προς συζήτηση έργα των

Duchamp, Picabia, Grosz, Schwitters, Ernst, Ray.

Στην περίπτωση του σουρεαλισµού εξετάζεται η σχέση λογοτεχνίας και

εικαστικών τεχνών και οι µέθοδοι που ανέπτυξαν οι καλλιτέχνες, όπως ο

αυτοµατισµός, η παρανοϊκή κριτική µέθοδος, η στροφή στον κόσµο του ονείρου και

του ασυνείδητου. Το έργο και ο λόγος των σουρεαλιστών µελετάται σε σχέση και µε

την άνθιση της ψυχανάλυσης της εποχής. Επίσης εξετάζεται η παρουσία των

γυναικών ως θέµα εικαστικό αλλά και ως δηµιουργών. Θα προσεγγιστούν κριτικά

έργα των Dali, Magritte, Tanguy, Miro, Arp, Delvaux, Tanning, Kahlo, Karrington

και του γλύπτη Giacometti.

2ο µάθηµα

Tέχνη και πολιτική στη µεσοπολεµική Ευρώπη

Στο πλαίσιο του µαθήµατος θα εξεταστούν τα πρωτοποριακά αλλά και

αντιδραστικά κινήµατα που εµφανίστηκαν στην Ευρώπη κατά τη διάρκεια του

Μεσοπολέµου µε στόχο να γίνει κατανοητή η σχέση καλλιτεχνικής παραγωγής και

πολιτικών συνθηκών. Θα γίνει αναφορά στην πλέον καινοτόµα πρόταση στο χώρο

της εικαστικής και εφαρµοσµένης παραγωγής και διδασκαλίας που εντοπίζεται στη

Σχολή του Bauhaus µε το ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τη συσχέτιση τέχνης και

βιοµηχανίας και για την παραγωγή χρηστικών αντικειµένων στην ηλεκτρισµένη

µεσοπολεµική Γερµανία. Η σχέση εφαρµοσµένης και εικαστικής δηµιουργίας θα

εξετασθεί και στο πλαίσιο της Ρώσικης Πρωτοπορίας µέσα από τα καλλιτεχνικά

εργαστήρια ΒΧΟΥΤΕΜΑΣ και ΙΝΧΟΥΚ, όπου πρωτοποριακές µορφές εικαστικής

έκφρασης, όπως ο κονστρουκτιβισµός τίθενται υπό την υπηρεσία των ιδεωδών της

επανάστασης και τη λεγόµενη παραγωγική τέχνη. Η επιβολή του σοσιαλιστικού

ρεαλισµού µε την ολοκληρωτική στροφή στον κόσµο της ρεαλιστικής

αναπαράστασης θεωρείται η τελική απόληξη της προσφοράς της τέχνης στην

υπηρεσία του κράτους. Αναφορά θα γίνει επίσης στον τρόπο µε τον οποίο δύο

δεσποτικά καθεστώτα στην Ευρώπη αγκάλιασαν την τέχνη. Στην Ιταλία του

Μουσολίνι ο φουτουρισµός θέτει τις πρωτοποριακές του αναζητήσεις στην εξύµνηση

του καθεστώτος και το Novecento επιχειρεί να δηµιουργήσει µια ευρέως αποδεκτή

εκδοχή της «italianità ”. Ενώ η σχέση του ναζιστικού καθεστώτος στη Γερµανία θα

διερευνηθεί µέσα από το παράδειγµα δύο µεγάλων εκθέσεων που βρίσκονται στον

αντίποδα καλλιτεχνικών και ιδεολογικών αναζητήσεων. Θα παρουσιαστούν οι

εκθέσεις «Η Μεγάλη Γερµανική Τέχνη», που πραγµατοποιήθηκε µε την υποστήριξη

του εθνικοσοσιαλιστικού καθεστώτος και «Η Εκφυλισµένη Τέχνη», που εξαιτίας της

ταύτισής της µε τη µοντέρνα τέχνη της εποχής, φορτίστηκε αρνητικά στη δηµόσια

σφαίρα της εποχής.

3ο µάθηµα

Ετεροχρονισµένες µεταγραφές του µοντερνισµού στην ελληνική τέχνη του

µεσοπολέµου. Τέχνη και πολιτική στην Ελλάδα

Έχοντας το έτος 1917 ως συµβατικό σηµείο εισαγωγής του µοντέρνου στην

ελληνική τέχνη µε την εγκατάσταση των Παρθένη και Μαλέα στην Αθήνα και τη

δηµιουργία της «Οµάδας Τέχνης», θα µελετήσουµε την υστερόχρονη κατά κύριο

λόγο υποδοχή του µοντερνισµού και τη σηµασιοδότηση που αποκτά στην ελληνική

περίπτωση. Απέναντι στον κανόνα της Ακαδηµαϊκής Τέχνης, όπως παράγεται στους

κόλπους της Σχολής Καλών Τεχνών, εξετάζεται ο µοντερνισµός άλλοτε µε εθνική

σήµανση και συµβολιστικές αναφορές, όπως συµβαίνει στην περίπτωση του Παρθένη

και άλλοτε διεθνική, βασικός φορέας της οποίας είναι ο Μαλέας. Έµφαση δίνεται

στην τοπιογραφία των δύο πρώτων δεκαετιών µέσα από τα παραδείγµατα των Λύτρα,

Οικονόµου, Τριανταφυλλίδη, όπου εντοπίζονται µετιµπρεσιονιστικές-συµβολιστικές

αναφορές. Η σχέση τέχνης και πολιτικής εντοπίζεται στην υποστήριξη που δέχτηκε η

«Οµάδα Τέχνη» από τις βενιζελικές κυβερνήσεις, που υποδεικνύουν την ταύτιση της

µοντέρνας τέχνης µε τον αστικό εκσυγχρονισµό. Εξίσου, η προτίµηση για τις αρχές

του µοντέρνου κινήµατος από τη εξουσία της εποχής εµφανίζεται και στην

αρχιτεκτονική, κυρίως µέσα από τις δηµόσιες παραγγελίες για την ανοικοδόµηση των

σχολικών κτιρίων της εποχής παράλληλα µε την εκπαιδευτική µεταρρύθµιση που

επιχειρείται αυτήν την περίοδο.

4ο µάθηµα

Η εισαγωγή της έννοιας της παράδοσης και η σχέση της µε το

µοντερνισµό

Στο πλαίσιο του µαθήµατος θα γίνει αναφορά στις κοινωνικοοικονοµικές και

πολιτικές συνθήκες που ευνόησαν την άνθιση του ιδεολογήµατος της παράδοσης και

της ελληνικότητας στους κόλπους της ελληνικής κοινωνίας τη δεκαετία του ‘20.

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο εξετάζεται ο ρόλος και η σηµασιοδότηση της βυζαντινής

τέχνης και της λαϊκής παράδοσης σε σχέση µε τη σύγχρονη εικαστική παραγωγή,

κυρίως µέσα από το έργο των ζωγράφων Παπαλουκά και Κόντογλου. Επίσης,

αναφορά θα γίνει στην ανακάλυψη των ζωγράφων Θεόφιλου και του ζωγράφου του

Μακρυγιάννη που θα αποτελέσουν, κυρίως ο πρώτος, σηµείο αναφοράς και για την

επόµενη γενιά καλλιτεχνών. Ο λόγος για τα τεχνοκριτικά κείµενα της εποχής θα µας

βοηθήσει να κατανοήσουµε πως διαµορφώνεται ο σύγχρονος ορίζοντας υποδοχής.

Χαρακτηριστική περίπτωση αποτελεί η υποδοχή της εικαστικής δηµιουργίας του

Στέρη και των αντιδράσεων που προκάλεσε η έκθεση των έργων του στην Αθήνα.

Στη γλυπτική της περιόδου θα µελετηθεί η απόκλιση µεταξύ ελεύθερης δηµιουργίας

και δηµόσιων παραγγελιών και της διαφορετικής σηµασιοδότησης που αποκτούν,

ενώ αναφορά θα γίνει στη υποδοχή της δηµιουργίας του γλύπτη Χαλεπά και στους

λόγους για τους οποίους θεωρήθηκε σηµαντικό το έργο του.

5ο µάθηµα

Η «Γενιά του ’30» και η θεσµική πλαισίωση της τέχνης την περίοδο της

δικτατορίας του Μεταξά

Θα παρουσιαστεί η ελληνικότητα της εποχής ως µία έννοια µεταφυσική που

διαπερνά τη δηµιουργία των σύγχρονων καλλιτεχνών. Στα έργα της περιόδου µε

βασικό σηµείο αναφοράς, κατά κύριο λόγο, την ανθρώπινη µορφή, εξετάζονται οι

επιγονικές χρήσεις του κυβισµού, του φωβισµού, της µεταφυσικής ζωγραφικής, της

νέας αντικειµενικότητας. Θα σχολιαστούν έργα των Γκίκα, Τσαρούχη, Μόραλη,

Εγγονόπουλου, Διαµαντόπουλου και το ύστερο έργο του Παρθένη που επηρέασε

αυτή τη γενιά των καλλιτεχνών. Επίσης, θα γίνει λόγος για την ευρύτερη διάδοση του

ιδεολογήµατος της ελληνικότητας µε έργα των Βασιλείου, Κανέλλη, Λεονταρίτου

που ως βασική θεµατική έχουν την καθηµερινότητα. Επίσης, θα επισηµανθεί µέσα

από συγκεκριµένες αναφορές η θετική αποδοχή κριτικής και κοινού απέναντι στο

έργο αυτής της γενιάς. Ως «αντιπαράδειγµα» σχολιάζεται η δηµιουργία του

Τριανταφυλλιδη και του Μπουζιάνη, δύο καλλιτεχνών που µένουν στο περιθώριο,

καθώς δε συµµερίζονται το ιδεολόγηµα της ελληνικότητας. Εξετάζεται ακόµη η

θεσµική πλαισίωση της τέχνης από το δικτατορικό καθεστώς του Μεταξά

επισηµαίνοντας οµοιότητες και διαφορές µε το τι συµβαίνει σε αντίστοιχα καθεστώτα

στην Ευρώπη. Θα σχολιαστούν οι δηµόσιες παραγγελίες της εποχής, όπως η

εικονογράφηση του Δηµαρχείου της Αθήνας και οι εθνικές συµµετοχές στη Biennale

της Βενετίας. Αναφορά θα γίνει και στην πορεία που ακολούθησαν οι καλλιτέχνες

της γενιάς του ‘30 µεταπολεµικά, στην ένταξή τους σε βραχύβιες οµάδες που

δραστηριοποιήθηκαν τα πρώτα µετεµφυλιακά χρόνια και στην ευρύτερη διάδοση του

ιδεολογήµατος της ελληνικότητας σε διάφορους τοµείς της ζωής.

6ο µάθηµα

Εκφάνσεις της αφηρηµένης τέχνης µεταπολεµικά σε Ηνωµένες Πολιτείες και

Ευρώπη

Το πέρασµα στο δεύτερο µισό του εικοστού αιώνα σηµατοδοτείται µε την

ανάδειξη της Νέας Υόρκης σε πρωτεύουσα των τεχνών. Η προβολή του αφηρηµένου

εξπρεσιονισµού µε την ιδιαίτερη σηµασία που αποδίδει στη δράση και στην έκφραση

του εσωτερικού κόσµου του καλλιτέχνη εξετάζεται σε σχέση µε το θεωρητικό

υπόβαθρο του φιλοσοφικού ρεύµατος του υπαρξισµού αλλά και της ψυχροπολεµικής

πολιτικής κατάστασης. Επισηµαίνεται ο ρόλος της τεχνοκριτικής στην προώθηση του

των καλλιτεχνών του αφηρηµένου εξπρεσιονισµού και η υποστήριξή τους από το

θεσµικό πλαίσιο της εποχής. Προς συζήτηση θα παρουσιαστούν έργα των Pollock,

Motherwell, de Kooning, Newman, Rothko. Θα παρουσιαστεί επίσης το ρεύµα της

µεταζωγραφικής αφαίρεσης και της hard shaped painting µε την αντίθεση γραµµικού-

ζωγραφικού να υποκαθίσταται από την αντίθεση οπτικού-απτικού. Θα σχολιαστούν

έργα των Nolland, Lewis, Stella, Kelly. Στην Ευρώπη η άµορφη τέχνη (art informel)

µε την άρνηση της µορφής και η ακατέργαστη τέχνη (art brut) µε την αυθόρµητη

έκφραση υποσυνείδητων καταστάσεων και την ένταξη στο ζωγραφικό καµβά

ανορθόξων υλικών και η δράση της Οµάδας Cobra εξετάζονται στο πλαίσιο του

κλίµατος που διαµορφώθηκε µετά το Β΄Παγκόσµιο Πόλεµο στην Ευρώπη και την

ανάδειξη του φιλοσοφικού ρεύµατος του υπαρξισµού. Θα παρουσιαστούν έργα των

Γάλλων Fautrier και Dubuffet, του Ισπανού Tàpies, των Ιταλών Burri και Fontana,

των µελών της οµάδας Cobra Jorn, Appel, Corneille.

7ο µάθηµα

Μεταπολεµικός εκσυγχρονισµός και η εισαγωγή της αφαίρεσης στην

Ελλάδα

Στο πλαίσιο του µαθήµατος εξετάζεται η ανάδειξη της αφαίρεσης σε

δεσπόζουσα τάση της ελληνικής ζωγραφικής τις δύο πρώτες µεταπολεµικές δεκαετίες

και διερευνάται η οµόχρονη υποδοχή των τάσεων πρωτίστως από την ευρωπαϊκή

αφαίρεση. Σχολιάζονται τα συµφραζόµενα της εποχής που δηµιουργούν κοινό

περισσότερο δεκτικό απέναντι στην ευρύτερη υποδοχή του µοντέρνου χωρίς εθνικές

σηµάνσεις. Συγκεκριµένα γίνεται αναφορά στον ρόλο των νέων περιοδικών «Ζυγός»

και «Επιθεώρηση Τέχνης», των εκθέσεων ξένων πολιτιστικών ιδρυµάτων στην

Αθήνα και της έκθεσης «Τα Παναθήναια της σύγχρονης γλυπτικής» στην παραγωγή

ενός κοινού δεκτικού σε ανανεωτικές τάσεις. Σχολιάζεται επίσης η κρατική

υποστήριξη των καλλιτεχνών της αφαίρεσης µε τη συµµετοχή τους σε διεθνείς

εκθέσεις και το ιδεολογικό πρόσηµο που αποκτά το συγκεκριµένο ρεύµα, σε σχέση

µε τις εκσυγχρονιστικές επιδιώξεις του κρατικού µηχανισµού της εποχής. Προς

συζήτηση θα παρουσιαστούν έργα των Σπυρόπουλου, Κοντόπουλου, Λεφάκη,

Βακαλό και Σαχίνη. Στη γλυπτική αναφορά θα γίνει στο έργο των Λουκόπουλου,

Ζογγολόπουλου, Κουλεντιανού, Καπράλου, ενώ και στην αρχιτεκτονική οι

µοντερνιστικές τάσεις µε τοπικό πρόσηµο θα συζητηθούν µέσα από το έργο του Άρη

Κωνσταντινίδη και η δηµιουργία των Βαλσαµάκη και Ζενέτου θα παρουσιαστεί ως

εξέλιξη του µεταπολεµικού µοντερνισµού χωρίς εθνοκεντρικές αναφορές.

8ο µάθηµα

Η ανάδειξη της καθηµερινής ζωής και του αντικειµένου:

Pop art- Nouveaux Réalistes- Arte Povera-Μινιµαλιστική τέχνη

Θα επιδιώξουµε να εξετάσουµε την ανάδειξη νέων µορφών τέχνης που

αποµακρύνονται από το πεδίο της ζωγραφικής σε συνάρτηση µε τον ορίζοντα

υποδοχής της µεταµοντέρνας συνθήκης, όπως οριοθετείται από τη δεκαετία του ’60.

Το ενδιαφέρον επικεντρώνεται στην είσοδο του αντικειµένου στο πεδίο της

εικαστικής δράσης και στην ώσµωση των ορίων τέχνης και ζωής σε συνάρτηση µε

την ευρύτερη επικράτηση της διαφήµισης και της µαζικής κουλτούρας. Η Pop art,

όπως αρχικά εκδηλώθηκε στη Μεγάλη Βρετανία και έπειτα στις Ηνωµένες Πολιτείες

προσεγγίζεται µέσα από τη σύζευξη της λεγόµενης υψηλής και χαµηλής τέχνης, τη

χρήση της τεχνολογίας στην καλλιτεχνική πρακτική και τον επαναπροσδιορισµό της

καλλιτεχνικής εργασίας. Με τις δράσεις και τα έργα τους οι Nouveaux Réalistes

θίγουν τον προβληµατισµό τους για την κοινωνία του θεάµατος και της

κατανάλωσης, όπως άρχισε σταδιακά να διαµορφώνεται τη δεκαετία του ’60 και στην

Ευρώπη. Σε άµεση συνάρτηση µε τις ανησυχίες και το ριζοσπαστισµό της δεκαετίας

του ’60 στην Ιταλία θα µελετηθεί η Αrte Povera, στα έργα των δηµιουργών της

οποίας τα ευτελή υλικά λειτουργούν ως φορείς άµεσης εµπειρίας αλλά και

αντίδρασης στην τεχνολογική επανάσταση της εποχής. Από διαφορετικό σηµείο

αφετηρίας οι καλλιτέχνες που εντάσσονται στο κίνηµα του µινιµαλισµού

δηµιουργούν έργα που βρίσκονται στο µεταίχµιο βιοµηχανικής παραγωγής και

εικαστικής δράσης και θέτουν ερωτήµατα για την απαλοιφή της ατοµικότητας του

καλλιτέχνη και την αποµυστικοποίηση της τέχνης. Προς συζήτηση θα

παρουσιαστούν έργα των καλλιτεχνών της Pop art Hamilton, Paolozzi, Warhol,

Blake, Hockney, Rauschenberg, Jones, Lichtenstein, των Nouveaux Réalistes Klein,

Arman, Cézar, των καλλιτεχνών της Arte Povera Kounellis, Merz, Pistoletto, των

µινιµαλιστών γλυπτών Judd, Andre, Smith, Morris, Serra.

9ο µάθηµα

Εικαστικές παρεµβάσεις στο χώρο και η αµφισβήτηση του θεσµικού πλαισίου:

Περιβάλλοντα και εγκαταστάσεις-Performances-Fluxus-Land art

Στόχος του µαθήµατος είναι να παρουσιάσουµε κινήµατα που ασκούν κριτική

στις συµβατικές µορφές εικαστικής δράσης, χρησιµοποιούν το χώρο ως δοµικό

συστατικό των έργων και ασκούν κριτική στο θεσµό του µουσείου και στο εµπόριο

της τέχνης, καθώς πραγµατοποιούνταν, σε αρκετές περιπτώσεις, σε χώρους εκτός

µουσείων. Αναφορικά µε τα περιβάλλοντα και τις εγκαταστάσεις θα εξεταστεί το

ζήτηµα της ενσωµάτωσης στην καλλιτεχνική διαδικασία του θεατή, του στοιχείου του

χρόνου και του τρισδιάστατου χώρου. Θα παρουσιαστούν Περιβάλλοντα των

Kaprow, Oldenburg, Siegal. Με την εξέταση των Performances θίγεται η χρήση του

σώµατος ως υλικού µε πολιτική διάσταση, κυρίως από γυναίκες δηµιουργούς, όπως η

Anderson, η Schneemann, η Abramovic. Στην περίπτωση του κινήµατος Fluxus

προβάλλεται εξίσου η απαλοιφή των ορίων τέχνης και ζωής αλλά και η απαραίτητη

βιωµατική συµµετοχή των θεατών µέσα από τις δράσεις των Maciunas, Ono, Beuys.

Την προβληµατική της µετάθεσης του έργου τέχνης εκτός γκαλερί και µουσείων

θέτουν και οι καλλιτέχνες της Land Art µε έργα που δηµιουργούν in situ και

προϋποθέτουν βιωµατική επαφή µε τον τόπο. Η συζήτηση για την Land art θα γίνει

µε την παρουσίαση έργων των Smithson, Heizer, Christo.

10ο µάθηµα

Επιστροφή στην παραστατικότητα την ταραγµένη δεκαετία του ’70

στην Ελλάδα

Στο πλαίσιο του µαθήµατος εξετάζονται οι επιρροές της Pop Art, των

Nouveaux Réalistes και η εισαγωγή της φωτογραφίας στην εικαστική δηµιουργία της

δεκαετίας του ‘70 µέσα από το πρίσµα της έντονης πολιτικοποίησης και του

κοινωνικού σχολιασµού κατά τη διάρκεια της δικτατορίας των συνταγµαταρχών και

στα πρώτα χρόνια της Μεταπολίτευσης. Διερευνώνται οι συγκλίσεις και οι

αποκλίσεις στη δηµιουργία τους σε σχέση µε τη διεθνή εµπειρία. Προς σχολιασµό και

συζήτηση θα τεθούν έργα των Βενετούλια, Δεκουλάκου, Ψυχοπαίδη, Κυριακού,

Ρωµανού, Στασινοπούλου, Ιωάννου, Μυταρά, Παύλου, Ακριθάκη και της οµάδα των

νέων ρεαλιστών (Βαλαβανίδης, Δίγκα, Μπότσογλου, Κατζουράκης, Ψυχοπαίδης).

Μέσα από το πρίσµα της κοινωνικής κριτικής την ίδια περίοδο οι Έλληνες

καλλιτέχνες εντάσσουν το χώρο στις εικαστικές τους αναζητήσεις, επιδιώκουν τη

συµµετοχή του θεατή και προχωρούν σε δράσεις µε βασικό σηµείο αναφοράς το

σώµα τους. Θα σχολιαστεί η πρώτη απόπειρα διεύρυνσης του έργου τέχνης στο χώρο

από Έλληνες καλλιτέχνες µε την «Πρόταση για µία νέα ελληνική γλυπτική» το 1964

στη Βενετία των Κεσσανλή, Δανιήλ, Κανιάρη. Θα παρουσιαστούν την επόµενη

δεκαετία τα πρώτα εφήµερα περιβάλλοντα και οι δράσεις της Καραβέλα, του

Θόδωρου, του Αληθεινού, της Καναγκίνη, του Λογοθέτη, του Τούγια οι

εγκαταστάσεις και τα χάπενινγκς του Γαΐτη. Επίσης θα εξετάσουµε τις δράσεις των

Παπακωνσταντίνου, Καναγκίνη και Στασινοπούλου ως απόπειρες παρουσίασης

ζητηµάτων που σχετίζονται µε τη γυναικεία ταυτότητα. Αναφορά θα γίνει στη

συµβολή των γκαλερί «Δεσµός», «Ώρα», «Νέες µορφές» στη δηµιουργία θετικών

όρων υποδοχής για την τέχνη της εποχής και στην προσέγγιση ενός νέου κοινού.

11ο µάθηµα

Η απο-υλοποίηση της τέχνης και η επιστροφή της εικόνας:

Εννοιολογική τέχνη-Φωτογραφικός ρεαλισµός-µεταµοντέρνες σηµασιοδοτήσεις

της φωτογραφίας- Βίντεο αρτ

Στο πλαίσιο εξέτασης της εννοιολογικής τέχνης εξετάζεται η µετατόπιση της

καλλιτεχνικής πράξης από τις διαδικασίες της αντιληπτικής ικανότητας στις

λειτουργίες της νοητικής σύλληψης, η έµφαση δίνεται στη διαδικασία και όχι στο

τελικό αποτέλεσµα, στο ρόλο της γλώσσας, στην έρευνα και στη νέα θέση που

επιδιώκει να αποκτήσει ο καλλιτέχνης ανάλογη µε αυτή του επιστήµονα/ ερευνητή.

Προς εξέταση και συζήτηση θα παρουσιαστούν έργα των εννοιολογικών καλλιτεχνών

Kosuth, Baldessari, Haacke. Η τεκµηριωτική παρουσία της φωτογραφίας στο έργο

των εννοιολογικών καλλιτεχνών στάθηκε παραδόξως η απαρχή για την είσοδο του

µέσου στο πεδίο των εικαστικών τεχνών, ενώ η αναθεώρηση της ζωγραφικής σε

σχέση µε τη φωτογραφία ως πηγή οπτικών πληροφοριών θα εξεταστεί µέσα από το

ρεύµα του φωτογραφικού ρεαλισµού και έργα των Close, Estes, Flack, Goings. Η

κριτική πλευρά του µέσου της φωτογραφίας στο πλαίσιο της µεταµοντέρνας

συνθήκης προσεγγίζεται µέσα από τις σκηνοθετηµένες φωτογραφίες, τις

οικειοποιήσεις έργων τέχνης από το παρελθόν ή άλλων µορφών πολιτισµικής

έκφρασης, την έκφραση ζητηµάτων ταυτότητας σε σχέση µε οµάδες πληθυσµού που

µέχρι τη δεκαετία του ’70 έµεναν στο περιθώριο. Σε αυτό το πλαίσιο θα εξεταστούν

και θα τεθούν προς συζήτηση έργα του ζεύγους Becher και της Σχολής του

Ντίσελντορφ και των Shermann, Kruger, Levine, Prince. Αναφορά θα γίνει και στη

σχέση τέχνης και τεχνολογίας µε την είσοδο της τηλεόρασης και του βίντεο στο πεδίο

των εικαστικών τεχνών µε το παράδειγµα του έργου του Paik και την επίδρασή του

σε µεταγενέστερους δηµιουργούς.

Μάθηµα 12ο

Πλουραλιστικές προσεγγίσεις στην ελληνική τέχνη µε αφετηρία τη δεκαετία ’80:

Μεταµοντέρνες οικειοποιήσεις στη ζωγραφική-Εκδοχές της εννοιολογικής

τέχνης και της τέχνης του ελάχιστου- Τέχνη και τεχνολογία- Η φωτογραφία ως

εικαστικό είδος

Με αφορµή την έκθεση «Περιβάλλον-Δράση» το 1981 από την Ένωση

Τεχνοκριτικών στο Ζάππειο αξιολογείται η προώθηση της τέχνης του χώρου σε ένα

ευρύτερο κοινό. Η επιστροφή στην παραστατικότητα στο χώρο της ζωγραφικής

σηµειώνεται µε οικειοποιήσεις από το χώρο της ιστορίας της τέχνης, µε αφετηρία

δηµιουργίες του Τσαρούχη τη δεκαετία του ’70. Σε αυτό το πλαίσιο θα

παρουσιαστούν έργα των Μακρή, Βακιρτζή, Ίσαρη, Δρούγκα, Μαλάµου. Εξετάζεται

επίσης η πρόσληψη της εννοιολογικής τέχνης και της τέχνης τους ελάχιστου από τους

Έλληνες δηµιουργούς, οι συγκλίσεις και οι αποκλίσεις από τη διεθνή εµπειρία µέσα

από τα παραδείγµατα των Κωνσταντίνου, Διοχάντη, Γκόλαντα, Απέργη και οι

εννοιολογικές δηµιουργίες µεταξύ άλλων των Μπουτέα, Απέργη, Σκούρτη. Έµφαση

δίνεται στο ενδιαφέρον των καλλιτεχνών για τη σχέση τέχνης και τεχνολογίας ήδη

από τη δεκαετία του ’70 µε αναφορές σε έργα του Τάκη, στην κινητική γλυπτική του

Ζογγολόπουλου, στην κυβερνητική τέχνη του Ξαγοράρη, στους τεχνολογικούς

πειραµατισµούς των Προδροµίδη, Τότσικα, Κωστή Τριανταφύλλου. Αναφορά θα

γίνει σε εγκαταστάσεις που κοµβικό ρόλο έχει το βίντεο µέσα από τα παραδείγµατα

των Στραπατσάκη, Ψυχούλη και Τσόκλη, ενώ σε µία κατεύθυνση αντι-τεχνολογική

θα παρουσιαστούν εγκαταστάσεις του Σπηλιόπουλου και του Τρανού µε βασικό

σηµείο αναφοράς οργανικά υλικά. Αναφορά θα γίνει επίσης στην προσπάθεια των

Ελλήνων φωτογράφων µε αφετηρία τη δεκαετία του ‘80 να αποτελέσουν µέρος της

εικαστικής σκηνής της εποχής. Θα εξεταστούν οι βασικές κατευθύνσεις της

φωτογραφικής παραγωγής και οι προσπάθειες θεσµικής πλαισίωσης του µέσου.

13ο µάθηµα

Από το µεταµοντέρνο στο παγκόσµιο: Η τέχνη από τον 20ο στον 21ο αιώνα

Η τέχνη στις αρχές του 21ου αιώνα προσεγγίζεται πέρα από το παράδειγµα του

µεταµοντερνισµού. Η έµφαση δίνεται στις νέες κοινωνικοοικονοµικές και πολιτικές

συνθήκες που διαµορφώνονται µε την ανάδυση της παγκοσµιοποίησης. Στα βασικά

ζητούµενα των καλλιτεχνών καταγράφονται η ανάδειξη των οικονοµικών και

πολιτικών συνθηκών σε συγκεκριµένο χωροχρονικό πλαίσιο, η παρουσίαση των

συνθηκών της εργασίας χειρωνακτικής και πνευµατικής, το ζήτηµα της

µετανάστευσης, η χρήση του διαδικτύου ως εργαλείου καλλιτεχνικής πρακτικής και

πλατφόρµας διάδοσης της τέχνης. Σηµείο αναφοράς θα αποτελέσουν δράσεις που

εντάσσονται στη λεγόµενη σχεσιακή αισθητική, στις κοινοτικές µορφές τέχνης, στον

επαναπροσδιορισµό της τέχνης στο δηµόσιο χώρο, φωτογραφικές εργασίες και έργα

βίντεο που ασκούν κοινωνική κριτική και πλατφόρµες που επιτρέπουν τη

διαδραστική συµµετοχή των θεατών-χρηστών του διαδικτύου. Προς συζήτηση θα

τεθούν µεταξύ άλλων έργα των Tirivanija, Hirschorn, Serra, Rosler, Sekula. Επίσης

θα σχολιαστεί ο ρόλος των µεγάλων εκθέσεων, Documenta και Biennale και του

επιµελητή εκθέσεων στο εµπόριο της τέχνης, στην εδραίωση ρευµάτων και

αισθητικής. Η µεταγραφή των παραπάνω προβληµατισµών στην ελληνική τέχνη θα

σχολιαστεί µέσα από την παρουσία των Ελλήνων καλλιτεχνών στις Biennale Αθήνας

και Θεσσαλονίκης, καθώς και στην έκθεση «Τέχνης Πολιτική» στο ΕΜΣΤ.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Βιβλιογραφία για την τέχνη σε Ευρώπη και Ηνωµένες Πολιτείες

Alberro Alexander, Conceptual Art and the Politics of Publicity, Κέµπριτζ, Λονδίνο:

MIT Press 2004

Anfam David, Abstract expressionism, Λονδίνο: Thames and Hudson 1990

Argan Giulio Carlo, Η µοντέρνα τέχνη, µτφρ. Λίνα Παπαδηµήτρη, Ηράκλειο:

Πανεπιστηµιακές Εκδόσεις Κρήτης 1999

Arnason Harvard H., Ιστορία της σύγχρονης τέχνης. ζωγραφική, γλυπτική,

αρχιτεκτονική, φωτογραφία, µτφρ. Φώτης Κοκαβέσης, Αθήνα: Επίκεντρο 2006

Bätschmann Oskar, The artist in the modern world: the conflict between market and

self-expression, Νιου Χέιβεν: Yale University Press 1997

Benjamin Walter, Δοκίµια για την τέχνη, µτφρ. Δηµοσθένης Κούρτοβικ, Αθήνα:

Κάλβος 1978

Bishop Claire, Installation Art, Λονδίνο: Routledge 2005

(Επ.) Bishop Claire, Participation, Κέµπριτζ, Λονδίνο: MIT Press 2006.

Bouriaud Nicolas, Relational aesthetics, Ντιζόν: Les Presses du réel 1998

Breton André, Μανιφέστα του Σουρεαλισµού, µτφρ. Ελένη Μοσχονά, Αθήνα: Δωδώνη

1972

Buchloh Benjamin H. D., Neo-Avantgarde and Culture Industry. Essays on European

and American Art from 1955 to 1975, Κέµπριτζ, Λονδίνο: MIT Press 2000

Bürger Peter, Theory of the Avant-Garde, Μινεάπολις: University of Minnesota Press

1984, 2002

Buskirk Martha, The Contingent Object of Contemporary Art, Κέµπριτζ, Λονδίνο:

MIT Press 2003

(Επ.) Cabanne Pierre, Ο µηχανικός του χαµένου χρόνου: Συνεντεύξεις µε τον Marcel

Duchamp, Αθήνα: Άγρα 1989

Clark T.J., Farewell to an Idea. Episodes from a History of Modernism, Νιου Χέιβεν:

Yale University Press 1999

Crimp Douglas, Lawler Louise, On the museum's ruins, Κέµπριτζ, Λονδίνο: MIT

Press 1993

Debord Guy, Κοινωνία του θεάµατος, Αθήνα: Διεθνής Βιβλιοθήκη 2000

Deutsche Rosalyn, Evictions: Art and Spatial Politics, Κέµπριτζ, Λονδίνο: MIT Press

1996.

Droste Magdalena, Μπάουχαους 1919-1933: Αρχείο Μπάουχαους, Αθήνα: Γνώση

2006

Eagleton Terry, Οι αυταπάτες της µετανεωτερικότητας, Αθήνα: Καστανιώτης 2005

Fineberg Jonathan, Strategies of Being: Art after 1940, Νιου Χέιβεν: Yale University

Press 2000

Foster Hal, The Return of the Real, Κέµπριτζ, Λονδίνο: MIT Press, 1996

Foster Hal, Krauss Rosalind, Bois Yve-Alain, Buchloh Benjamin H.D., Η τέχνη από

το 1900: µοντερνισµός, αντιµοντερνισµός, µεταµοντερνισµός, µτρφ. Ιουλία

Τσολακίδου, Αθήνα: Επίκεντρο 2007

Frampton Kenneth, Μοντέρνα Αρχιτεκτονική, Ιστορία και Κριτική, µτφρ. Θόδωρος

Ανδρουλάκης, Μαρία Παγκάλου, Αθήνα: Θεµέλιο 1987

(Επ.) Frascina Francis, Harris Jonathan, Art in Modern Culture. An Anthology of

critical texts, Λονδίνο: Phaidon 1992

Gale Matthew, Dada and surrealism, Λονδίνο: Phaidon 1997

Godfrey Tony, Conceptual art, Λονδίνο: Phaidon 1999

Gombrich E.H., Το χρονικό της Τέχνης, µτφρ. Λίνα Κασδάγλη, Αθήνα: Μ.Ι.Ε.Τ. 2001

Goldberg Roselee, Performance art: from futurism to the present, Νέα Υόρκη:

Thames and Hudson 2006

Gray Camilla, Η Ρώσικη Πρωτοπορία: Προεπαναστατική και επαναστατική τέχνη στη

Ρωσία 1863-1922, µτφρ. Πέπη Ρηγοπούλου, Αθήνα: Υποδοµή 1987

Greenberg Clement, Τέχνη και πολιτισµός, µτφρ. Νίκος Δασκαλοθανάσης, Αθήνα:

Νεφέλη, 2007

Guilbaut Serge, How New York stole the idea of modern art: abstract expressionism,

freedom and the cold war, Σικάγο: University of Chicago Press 1985

Habermas Jürgen, Ο φιλοσοφικός λόγος της νεωτερικότητας, Αθήνα: Αλεξάνδρεια

1985.

(Επ.) Harrison Charles, Wood Paul, Gaiger Jason, Art in theory 1815-1900: an

anthology of changing ideas, Οξφόρδη, Μάλντεν: Blackwell 1998

Hobsbawm Eric, Η εποχή των άκρων: ο σύντοµος 20ος αι. 1914-1991, µτφρ. Βασίλης

Καπετανγιάννης, Αθήνα: Θεµέλιο 2004

Internationale Situationniste, Το Αισθητικό και το Πολιτικό. Ανθολογία Κειµένων από

την Cobra στην Καταστασιακή Διεθνή, µτφρ. Νίκος Αλεξίου, Αθήνα: Ελεύθερος

Τύπος 1996

Jameson Fredric, Το µεταµοντέρνο ή Η πολιτισµική λογική του ύστερου καπιταλισµού,

µτφρ. Γιώργος Βάρσος, Αθήνα: Νεφέλη 1999

(Επ.) Jones Amelia, Performing the Body/Performing the Text, Λονδίνο, Νέα Υόρκη:

Routledge 1999

Kastner Jeffrey, Wallis Brian, Land and environmental art, Λονδίνο: Phaidon 2005

Thomas Kellein, Jon Hendricks, Fluxus, Λονδίνο: Thames and Hudson 1995

Krauss Rosalind, Passages in Modern Sculpture, Κέµπριτζ ,Λονδίνο: MIT, 1981

Krauss Rosalind, The Originality of the Avant-Garde and Other Modernist Myths,

Κέµπριτζ, Λονδίνο: MIT 1986

Kwon Miwon, One Place After Another, Κέµπριτζ, Λονδίνο: MIT Press 2003

Livingstone Marco, Pop art: a continuing history, Νέα Υόρκη: Thames and Hudson

2001

Marinetti Filippo, Μανιφέστα του φουτουρισµού, µτφρ. Βασίλης Μωυσίδης, Αθήνα:

Αιγόκερως 1987

Mayer James, Minimalism: art and politics in the sixties, Νιού Χέιβεν: Yale

University Press 2001

Micheli Mario de, Οι πρωτοπορίες της τέχνης του εικοστού αιώνα, µτφρ. Λένα

Παπαµατθαιάκη, Αθήνα: Οδυσσέας 1992

Molderings Herbert, Duchamp and the Aesthetics of Chance: Art as Experiment, Νέα

Υόρκη: Columbia University Press 2010

Pollock Griselda, Vision and difference: feminity, feminism and histories of art,

Λονδίνο, Νέα Υόρκη: Routledge 1994

Rorimer Anne, New Art in the 60s and 70s. Redefining Reality, Λονδίνο: Thames &

Hudson 2001

Rush Michael, Video art, Νέα Υόρκη: Thames and Hudson 2007

Selz Peter, Stiles Kristine, Theories and Documents of Contemporary Art, Μπέρκλεϋ:

University of California Press, 1996.

(Επ.) Wallis Brian, Art after Modernism: Rethinking Representation, Νέα Υόρκη: The

New Museum of Contemporary Art, 1984, 1996

War Tracey, Amelia Jones, The artist’s body, Λονδίνο: Phaidon 2000

(Επ.) Wells Liz, Εισαγωγή στη φωτογραφία, µτφρ. Πηνελόπη Πετσίνη, Αθήνα:

Πλέθρον 2007

Δασκαλοθανάσης Νίκος, Ο καλλιτέχνης ως ιστορικό υποκείµενο από τον 19ο αιώνα

στον 20ο, Αθήνα: Εκδόσεις Άγρα 2004

(Επ.) Δασκαλοθανάσης Νίκος, Από τη µινιµαλιστική στην εννοιολογική τέχνη: µία

κριτική ανθολογία, Αθήνα: ΑΣΚΤ 2012

Δηµητρακάκη Άντζελα, Τέχνη και παγκοσµιοποίηση. Από το µεταµοντέρνο σηµείο στη

βιοπολιτική αρένα, Αθήνα: Βιβλιοπωλείον της Εστίας 2013

Λοϊζίδη Νίκη, Απόγειο και κρίση της πρωτοποριακής ιδεολογίας, Αθήνα: Νεφέλη

1992

Λοϊζίδη Νίκη, Ο µοντερνισµός και οι µύθοι του. Δώδεκα µελέτες για τα µοντέρνα

καλλιτεχνικά κινήµατα, Αθήνα: Νεφέλη 2013

Μουρίκη Αλεξάνδρα, Μεταµορφώσεις της αισθητικής, Αθήνα: Νεφέλη 2003

(Επ.) Πούλος Παναγιώτης, Έννοιες της τέχνης τον 20ό αιώνα, Αθήνα: Ανωτάτη

Σχολή Καλών Τεχνών 2006

Στάγκος Νίκος, Έννοιες της µοντέρνας τέχνης: Από το Φωβισµό στο

Μεταµοντερνισµό, Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυµα Εθνικής Τραπέζης 2003

(Επ.) Σταυρακάκης Γιάννης, Σταφυλάκης Κωστής, Το πολιτικό στη σύγχρoνη τέχνη,

Αθήνα: Εκκρεµές 2008

(Επ.) Άλκης Χαραλαµπίδης, Εκπαιδευτική Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια. Παγκόσµια

Τέχνη, Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών 1998

Χαραλαµπίδης Άλκης, Η τέχνη του εικοστού αιώνα, τ.1, Θεσσαλονίκη: University

Studio Press 1990

Χαραλαµπίδης Άλκης, Η τέχνη του εικοστού αιώνα, τ.1I, Θεσσαλονίκη: University

Studio Press 1993

Χαραλαµπίδης Άλκης, Η τέχνη του εικοστού αιώνα, τ.1II, Θεσσαλονίκη: University

Studio Press 1995

Βιβλιογραφία για την ελληνική τέχνη

Christofoglou Martha., “Avant-gardes” et politisation dans l’ art néohellénique

(1965-1975), αδ. διδ. διατριβή, Université Paris I-Sorbonne Παρίσι 1988

Ioannidis Andreas, Le contenu idéologique de la référence à la Grèce classique dans

le domaine de l’ art sous les régimes fascistes. La Grèce de Metaxas, αδ. διδ.

διατριβή Univerité Paris I-Sorbonne Παρίσι 1986

Kafetsi Anna., La peinture hellénique autour des années trente et le problème de la

“Grécité”, αδ. διδ. διατριβή, Univerité Paris I-Sorbonne Παρίσι 1985

Dimitrakaki Angela, “Post modernism and feminist art history. The reception of the

male nude in the twentieth century greek painting”, Third Text, vol.17, issue 3, 2003,

241-259

Restany Pierre, Nikos, Αθήνα: Εκδόσεις Καστανιώτη 1988

Αδαµοπούλου Αρετή, Ελληνική µεταπολεµική τέχνη. Εικαστικές παρεµβάσεις στο

χώρο, Θεσσαλονίκη: University Studio Press 2000

Αδαµοπούλου Αρετή, “Τέχνη και εθνική ταυτότητα στην Ελλάδα στη δεκαετία του

1960” στο (επ.) Δασκαλοθανάσης Νίκος Β’Συνέδριο Ιστορίας της Τέχνης.

Προσεγγίσεις της καλλιτεχνικής δηµιουργίας από την Αναγέννηση έως τις µέρες µας,

Αθήνα: Νεφέλη 2008, σσ. 233-248

Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών. Εκατόν Πενήντα χρόνια 1837-1987, Αθήνα:

Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών 1990

Βακαλό Ελένη, Η φυσιογνωµία της µεταπολεµικής τέχνης στην Ελλάδα, τ.4, Αθήνα:

Κέδρος 1981-5

Βακαλό Ελένη, Κριτική εικαστικών τεχνών, τ. 2, Αθήνα: Κέδρος 1996

Γερογιάννη Ειρήνη, “Χωρο-γραφίες του πολιτικού Ελληνικές περφόρµανς του ’70

και του ’80 και δηµόσιος χώρος” στο (επ.) Σαραφιανός Άρης, Ιωάννου Παναγιώτης,

Ερευνητικά ζητήµατα στην ιστορία της τέχνης. Από τον ύστερο µεσαίωνα µέχρι τις

µέρες µας, Ασίνη: Αθήνα 2016, σσ.549-556

Γεωργιάδου-Κούντουρα Ευθυµία, “Ο συµβολισµός και άλλες τάσεις στην ελληνική

ζωγραφική (1880-1930) ”, Αρχαιολογία, τχ. 57, Δεκέµβριος 1995, σσ.17-28

Γεωργιάδου-Κούντουρα Ευθυµία, Θρησκευτικά θέµατα στην νεοελληνική ζωγραφική,

1900-1940, αδ. διδ. διατριβή, Α.Π.Θ. Θεσσαλονίκη 1984

(Επ.) Γεωργιάδου Κούντουρα Ευθυµία, Λήδα Παπακωνσταντίνου: αναδροµή στο έργο

της : 1969-2000, Θεσσαλονίκη: Δήµος Θεσσαλονίκης 2002

Γεωργιάδου Κούντουρα Ευθυµία, Λεοπούλου Αρετή, Εν οίκω Νίκη Καναγκίνη,

Θεσσαλονίκη: Κέντρο Σύγχρονης Τέχνης 2011

Γιαννόπουλος Περικλής, Η ελληνική γραµµή και το ελληνικό χρώµα, Αθήνα: Νέα

Σύνορα 1992

Δανιηλοπούλου Όλγα, Παπαϊωάννου Γιάννης, Γιάννης Σπυρόπουλος, ο κλασικός της

αφαίρεσης 1912-1990, Ρέθυµνο: Κέντρο Σύγχρονης Εικαστικής Δηµιουργίας

Ρεθύµνης

Δεληγιάννης Δηµήτρης, Γιώργος Μπουζιάνης (1885-1959), Αθήνα: Αδάµ 1996

Δηµακοπούλου Τζούλια, Νέες µορφές. 50 χρόνια µετά, Αθήνα: Μουσείο Μπενάκη

2009

Ζαχαρόπουλος Ντένης, Παπαζαχαρίας Αλέξιος, Η τέχνη στην Ευρώπη µετά το 1945 :

πέρα από τα σύνορα, Θεσσαλονίκη: Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης 2014

Ζίας Νίκος, Φώτης Κόντογλου, ζωγράφος, Αθήνα: Εµπορική Τράπεζα της Ελλάδος

1991

Καλλιγάς Μαρίνος, Η αισθητική του χώρου της ελληνικής εκκλησίας στο Μεσαίωνα,

Αθήνα: χο 1946

Καλλιγάς Μαρίνος, Νεολληνική τέχνη, Αθήνα: Τράπεζα Πίστεως 1980,

(Επ.) Καραγγέλου Νατάσα, Στέρης. Έργα από τη συλλογή Κουτουλάκη, Αθήνα:

Μουσείο Μπενάκη 2008

Κατσαρίδου Αργυρή, Η φωτογραφία στην Ελλάδα 1970-2000: η εξέλιξη του

θεωρητικού λόγου και των θεσµών, αδ. διδ. διατριβή, Α.Π.Θ. 2010

Καφέτση Άννα, Γιάννης Τσαρούχης ανάµεσα σε Ανατολή και Δύση, Αθήνα:

Υπουργείο Πολιτισµού 2000

Κονταράτος Σάββας, Αρχιτεκτονική και παράδοση: ιδεολογίες, πρακτικές και

προβλήµατα στη χρήση του αρχιτεκτονικού παρελθόντος, Αθήνα: Ατλαντίς 1982

Κουνενάκη Πέγκυ, Νέοι Έλληνες Ρεαλιστές (1971-1973): η εικαστική και κοινωνική

παρέµβαση µιας οµάδας, Αθήνα: Εξάντας 1988

Κουνενάκη Πέγκυ, Διαµαντόπουλος, Αθήνα: Αδάµ 2005

Κούρια Αφροδίτη, Μιχάλης Οικονόµου, Αθήνα: Αδάµ 2001.

Κωτίδης Αντώνης, Για τον Παρθένη: εννιά συνεντεύξεις µε µαθητές του και µια πρώτη

µελέτη για το δάσκαλο, Θεσσαλονίκη: University Studio Press 1984

Κωτίδης Αντώνης, Μοντερνισµός και «Παράδοση» στην ελληνική τέχνη του

Μεσοπολέµου, Θεσσαλονίκη: University Studio Press 1993

Κωτίδης Αντώνης, “Ένας καθρέφτης σε λοξή προοπτική. Επιγονικές χρήσεις της

ευρωπαϊκής πρωτοπορίας στην ελληνική τέχνη του Τριάντα”, Αρχαιολογία και

Τέχνες, τχ. 57, Δεκέµβριος 1995, σσ.29-37

Κωτίδης Αντώνης, Μαλέας, Αθήνα: Αδάµ 2001.

Κωτίδης Αντώνης Τριανταφυλλίδης. Ένα άλλο Τριάντα στη ζωγραφική, Θεσσαλονίκη:

University Studio Press 2002.

Κωτίδης Αντώνης, Μοντερνισµός και Παράδοση στην ελληνική µεταπολεµική και

σύγχρονη τέχνη: Ζωγραφική, Γλυπτική, Αρχιτεκτονική, 1940-2010, Θεσσαλονίκη:

University Studio Press 2012

(Επ.) Λαµπράκη-Πλάκα Μαρίνα, Παρίσι-Αθήνα 1863-1940, Αθήνα: Εθνική

Πινακοθήκη- Μουσείο Αλέξανδρου Σούτζου 2006

Λοϊζίδη Νίκη, Ο υπερρεαλισµός στην νεοελληνική τέχνη: Η περίπτωση Νίκου

Εγγονόπουλου, Αθήνα: Νεφέλη 1984

Λυδάκης Στέλιος, Ιστορία της νεοελληνικής ζωγραφικής, σειρά Οι Έλληνες ζωγράφοι,

Αθήνα: Μέλισσα 1976

Λυδάκης Στέλιος, Λεξικό των Ελλήνων ζωγράφων και χαρακτών, σειρά Οι Έλληνες

ζωγράφοι, Αθήνα: Μέλισσα 1976

Ματθιόπουλος Ευγένιος, Η συµµετοχή της Ελλάδας στην Μπιεννάλε της Βενετίας,

1934-1940, αδ. διδ. διατριβή, 3 τόµοι, Πανεπιστήµιο Κρήτης Ρέθυµνο 1996

Ματθιόπουλος Ευγένιος, Η τέχνη πτεροφυεί εν οδύνη. Η πρόσληψη του

νεοροµαντισµού στην Ελλάδα, Αθήνα: Ποταµός 2005

Ματθιόπουλος Ευγένιος, Κωστής Παρθένης, Αθήνα: Αδάµ 2009

Ματθιόπουλος Ευγένιος, “Η ιστορία της τέχνης στα όρια του έθνους” στο (επ.)

Ματθιόπουλος Ευγένιος, Χατζηνικολάου Νίκος Η ιστορία της τέχνης στην Ελλάδα,

πρακτικά Α΄ Συνεδρίου Ιστορίας της Τέχνης, Πανεπιστήµιο Κρήτης, Ρέθυµνο, 2000,

Ηράκλειο: Πανεπιστηµιακές Εκδόσεις Κρήτης 2003, σσ. 419-475

Ματθιόπουλος Ευγένιος, “Ιδεολογία και τεχνοκριτική τα χρόνια 1949-1967:

Ελληνοκεντρισµός, σοσιαλιστικός ρεαλισµός, µοντερνισµός” στο 1949-1967: Η

εκρηκτική εικοσαετία, Επιστηµονικό Συµπόσιο, 10-12 Νοεµβρίου 2000, Αθήνα:

Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισµού και Γενικής Παιδείας 2002, σσ. 363-

400

Ματθιόπουλος Ευγένιος, “Οι εικαστικές τέχνες κατά την περίοδο 1945-1953” στο

(επ.) Χατζηιωσήφ Χρήστος Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα τ. Δ2, Αθήνα:

εκδόσεις Βιβλιόραµα, 2009, σσ. 182-237

Ματθιόπουλος Ευγένιος, “Η πρόσληψη της αφηρηµένης τέχνης στην Ελλάδα (1945-

1960), στο πεδίο της κριτικής της τέχνης” στο (επ.) Δασκαλοθανάσης Νίκος

Προσεγγίσεις της καλλιτεχνικής δηµιουργίας από την Αναγέννηση εώς τις ηµέρες µας

Β΄ Συνέδριο Ιστορίας της Τέχνης, Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών 2005, Αθήνα:

Νεφέλη 2008, σσ. 67-108

Ματθιόπουλος Ευγένιος, “Οι εικαστικές τέχνες κατά την περίοδο 1940-1944” στο

(επ.) Χατζηιωσήφ Χρήστος, Παπαστράτης Προκόπης, Ιστορία της Ελλάδας του 20ού

αιώνα, τ. Γ2, Αθήνα: Βιβλιόραµα 2007, σσ. 263-301

Ματθιόπουλος Ευγένιος, “Οι εικαστικές τέχνες κατά την περίοδο 1922-1940” στο

(επ.) Χατζηιωσήφ Χρήστος Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα, τ. Β2, Αθήνα:

εκδόσεις Βιβλιόραµα 2003, σσ. 400-459

Μεντζαφού Όλγα, Μόραλης, Αθήνα: Αδάµ 1993

Μεταµορφώσεις του µοντέρνου: η ελληνική εµπειρία, Αθήνα: Εθνική Πινακοθήκη-

Μουσείο Αλέξανδρου Σούτζου 1992

Μοντέρνο-Μεταµοντέρνο, Εισηγήσεις του συµποσίου του περιοδικού Σπείρα, Αθήνα:

Σµίλη 1988

Μόσχου Γ. Μαρία, “Η εικόνα του “ασπούδαχτου” λαϊκού δηµιουργού Θεόφιλου

Χατζηµιχαήλ Παραναγνώσεις και ερευνητικά ζητούµενα” στο (επ.) Σαραφιανός

Άρης, Ιωάννου Παναγιώτης, Ερευνητικά ζητήµατα στην ιστορία της τέχνης. Από τον

ύστερο µεσαίωνα µέχρι τις µέρες µας, Αθήνα: Ασίνη 2016, σσ.359-385

Μπαχτσετζής Σωτήρης, Σύγχρονη τέχνη στην Ελλάδα τον 21ο αιώνα, Αθήνα: Futura

2006

Μπίκας Παναγιώτης, “Η διαµάχη για την αφαίρεση στη Θεσσαλονίκη, η περίπτωση

του γλυπτού του Γιώργου Ζογγολόπουλου” στην Επιστηµονική επετηρίδα του Κέντρου

Ιστορίας Θεσσαλονίκης του Δήµου Θεσσαλονίκης τ.7, Κέντρο Ιστορίας

Θεσσαλονίκης: Θεσσαλονίκη 2008

(Επ.) Μπόλης Γιάννης, Παυλόπουλος Δηµήτρης, Γιαννούλης Χαλεπάς. Τραγικότητα

και Μύθος, Τήνος: Έκπλους-Πανελλήνιον Ιερόν Ίδρυµα Ευαγγελιστρίας Τήνου 2004

Μυκονιάτης Ηλίας, Νεοελληνική Γλυπτική, στη σειρά Ελληνική Τέχνη, Εκδοτική

Αθηνών: Αθήνα 1996

Νίκος Χατζηκυριάκος-Γκίκας: ένας συγχρονισµένος αιώνιος, Αθήνα: Μικρή Άρκτος

2008

Ξύδης Αλέξανδρος, Προτάσεις για την ιστορία της νεοελληνικής τέχνης, Αθήνα:

Ολκός 1976.

Οι Έλληνες ζωγράφοι, τ. 2: 20ός αιώνας, Αθήνα: Μέλισσα 1975

Οράτη Ειρήνη, Η συλλογή της Alpha Bank ελληνική τέχνη από το 1920 έως σήµερα,

Αθήνα: Alpha Bank 2007

(Επ.) Παπαϊωάννου Ηρακλής, Η ελληνική φωτογραφία και η φωτογραφία στην

Ελλάδα, Αθήνα: Νεφέλη 2013

(Επ.) Πανδή Τίνα, Σχιζάκης Σταµάτης, Δηµήτρης Αληθεινός: Αναδροµική, Αθήνα:

Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης 2013

Παπανικολάου Μιλτιάδης, Η Ελληνική τέχνη του 20ού αιώνα, Ζωγραφική – γλυπτική,

Αθήνα: Αδάµ 1999

Παπαδοπούλου Μπία, Κυριαζή Νέλλυ, Γιάννης Γαΐτης, 1945-1967, Αθήνα: Δήµος

Αθηναίων Πνευµατικό Κέντρο 1996

Παπαστάµος Δηµήτρης, Ζωγραφική 1930-1940, καλλιτεχνική και αισθητική

τοποθέτηση στη δεκαετία, Αθήνα: Ασφαλιστική Εταιρεία Αστήρ 1981

Περπινιώτη Αγκαζίρ Κατερίνα, Νίκος Εγγονόπουλος: ο ζωγραφικός του κόσµος,

Αθήνα: Μουσείο Μπενάκη 2007

Πετράκη Μαρίνα, Ο µύθος του Μεταξά: δικτατορία και προπαγάνδα στην Ελλάδα,

Αθήνα: Ωκεανίδα 2006

Πετρής Γιώργος, Ο ζωγράφος Θεόφιλος, Αθήνα: Εξάντας 1978

Προκοπίου Άγγελος, Ιστορία της τέχνης 1750-1950, τ. 3, Αθήνα: Πεχλιβανίδης 1967

(Επ.) Σακελλαρόπουλος Τάσος, Βατσάκη Αργυρώ, Ελευθέριος Βενιζέλος και

πολιτιστική πολιτική, πρακτικά Συµποσίου, Αθήνα: Μουσείο Μπενάκη 2012

Σκαλτσά Ματούλα, Ιωάνου Μαρία, Αίθουσες τέχνης στην Ελλάδα: Αθήνα,

Θεσσαλονίκη 1920-1988, Αθήνα: Άποψη 1989

Σκαλτσά Ματούλα, Γουναρόπουλος, Αθήνα: Πνευµατικό Κέντρο Δήµου Αθηναίων

1990

Σπητέρης Τώνη, Δάσκαλοι της ελληνικής ζωγραφικής του 19ου και του 20ού αιώνα,

Αθήνα: Καστανιώτης 1982

Σχολινάκη-Χελιώτη Χάρις, Ελληνίδες ζωγράφοι, 1800-1922, αδ. διδ. διατριβή,

Πανεπιστήµιο Αθηνών Αθήνα 1990

Τα χρόνια της αµφισβήτησης: η τέχνη του ‘70 στην Ελλάδα, Αθήνα: Εθνικό Μουσείο

Σύγχρονης Τέχνης 2005

(Επ.) Τσιάρα Συραγώ, Η χαρτογράφηση της σύγχρονης τέχνης στην Ελλάδα: το ζήτηµα

της εντοπιότητας στην εποχή της παγκοσµιοποίησης, Θεσσαλονίκη: Κρατικό µουσείο

Σύγχρονης Τέχνης 2006

Τζιόβας Δηµήτρης, Ο µύθος της γενιάς του Τριάντα. Νεοτερικότητα, ελληνικότητα και

πολιτισµική ιδεολογία, Αθήνα: Πόλις 2011

Φερεντίνου Βικτώρια, “Ο ‘µύθος’ της γυναίκας στο σουρεαλισµό: η συγκρότηση και

διαπραγµάτευση της γυναικείας έµφυλης ταυτότητας στη σουρεαλιστική τέχνη” στο

(επ.) Σαραφιανός Άρης, Ιωάννου Παναγιώτης, Ερευνητικά ζητήµατα στην ιστορία της

τέχνης. Από τον ύστερο µεσαίωνα µέχρι τις µέρες µας, Ασίνη: Αθήνα 2016, σσ.209-

224

Φιλιππίδης Δηµήτρης, Νεοελληνική αρχιτεκτονική: αρχιτεκτονική θεωρία και πράξη,

1830-1980, σαν αντανάκλαση των ιδεολογικών επιλογών της νεοελληνικής

κουλτούρας, Αθήνα: Μέλισσα 1984

Φλώρου Ειρήνη, Γιάννης Τσαρούχης. Η ζωγραφική και η εποχή του: ο Τσαρούχης

ζωγράφισε τη µητέρα µου το 1936, Αθήνα: Νέα Σύνορα 1999

Χατζηνικολάου Νίκος, Εθνική τέχνη και πρωτοπορία, Αθήνα: Όχηµα 1982

Χρήστου Χρύσανθος, Μεντζαφού Όλγα, Μόραλης, Αθήνα: Αδάµ 1993

Χρήστου Χρύσανθος, Ζωγραφική 20ού αιώνα, Αθήνα : Εκδοτική Αθηνών 1996

Χρήστου Χρύσανθος, Η ελληνική ζωγραφική στον εικοστό αιώνα, Αθήναι:

Σύλλογος προς διάδοσιν ωφελίµων βιβλίων 2000

Χριστοφόγλου Μάρθα, “Ο εκσυγχρονισµός της νεοελληνικής τέχνης και οι µεγάλες

διαµάχες (1950-1980)”, Αρχαιολογία και Τέχνες, τχ. 57, Δεκέµβριος 1995, σσ.38-47

Ιστοσελίδες µουσείων

https://www.centrepompidou.fr/en/Collections/The-works

http://www.metmuseum.org/toah/

https://www.moma.org/collection/    

http://www.musee-orsay.fr/en/collections/overview.html

http://www.nationalgallery.gr

http://www.tate.org.uk/art

http://www.benaki.gr

http://www.cact.gr

http://www.emst.gr

http://www.greekstatemuseum.com/kmst/index.html

http://www.iset.gr

http://www.mmca.org.gr