Γιώργος ΚατσαμπέκηςΟ αντιλαϊκισμός της «αλήθειας» και του «ορθολογισμού»

Στην ολομέλεια της Βουλής της 12ης του Φλεβάρη 2012 συζητήθηκε και εγκρίθηκε τελικά ως νόμος του κράτους το λεγόμενο «Μνημόνιο ΙΙ». Στην πολύωρη και πολύβουη συζήτηση μεταξύ των βουλευτών που πήραν τον λόγο, αναπτύχθηκαν ποικίλες δέσμες επιχειρημάτων υπέρ και κατά του μνημονίου, αλλά από πολλούς-ές επίσης επιχειρήθηκε και μια αναδρομή στην πρόσφατη ή και την όχι τόσο πρόσφατη προϊστορία μας, για να αναζητήσουν τις βαθύτερες αιτίες για τη σημερινή δυσπραγία. Ο αντιπρόεδρος της κυβέρνησης Ευ. Βενιζέλος σε μάλλον οργισμένο τόνο φώναξε κάποια στιγμή προς τους βουλευτές του ΚΚΕ: «Υπερήφανη χώρα δεν είναι η χώρα που αυτοκτονεί στο όνομα του πιο ακραίου και χυδαίου λαϊκισμού. Υπερήφανη χώρα είναι η χώρα που ξέρει την αλήθεια!». Το επαίσχυντο στίγμα του «λαϊκισμού» το απέδιδε συλλήβδην σε όλους όσους αντιτάσσονταν στο μνημόνιο. Αντίστοιχα επιχειρήματα ανάπτυξαν στην ίδια συνεδρίαση ο Κ. Χατζηδάκης, ο Αντ. Σαμαράς, ο Χρ. Πρωτόπαππας, κ.ά.

Καμία πρωτοτυπία μέχρι εδώ. Οι συγκεκριμένοι πολιτικοί απλώς αναπαρήγαγαν μια επιχειρηματολογία που το τελευταίο διάστημα έχει καταστεί ηγεμονική και η οποία κατηγοριοποιεί και καταδικάζει ως «λαϊκισμό» σχεδόν κάθε θέση ή επιχείρημα το οποίο αντιτίθεται στον ακολουθούμενο μονόδρομο της «ευρω-σωτηρίας» και των μνημονίων.

Τι εστίν ουν αλήθεια;Η αντιπαράθεση σε πρώτο χρόνο τίθεται με όρους αλήθειας/ψεύδους, ορθολογισμού/ανορθολογισμού. Οι «αντιλαϊκιστές», δεν υπερασπίζονται απλώς διαφορετικές πολιτικές επιλογές, αλλά αυτοχρίζονται φορείς αληθείας, φορείς της κοινής λογικής, του «αυτονόητου». Ως εκ τούτου, κάθε διαφωνία με τις θέσεις τους εκπίπτει του πεδίου του διανοητού/«ορθολογικού» αλλά και του ηθικού ως ανοησία ή φαύλο ψεύδος που ως σίγουρο αποτέλεσμα θα επιφέρει τον όλεθρο. Ο συνεπής αντιλαϊκιστής υποστηρίζει πως έχει διαβάσει τις συνθήκες και με όχημα την αντικειμενική γνώση των εργαλείων της σύγχρονης τεχνοπολιτικής μάς παρουσιάζει τον μόνο δυνατό τρόπο επίλυσης του προβλήματος. Το τελευταίο δε δύναται να καταστεί αντικείμενο πολιτικής αντιπαράθεσης καθότι ζήτημα τεχνικό, όπως π.χ. η στατική μελέτη ενός κτιρίου, όπου ένα λάθος μπορεί να έχει ως αποτέλεσμα μια βίαιη κατάρρευση.

Η διαιρετική τομή λαϊκισμός/αντιλαϊκισμός δεν είναι ωστόσο καινούρια. Μπορούμε να την ανιχνεύσουμε πίσω στα λόγια του πρώην πρωθυπουργού Κώστα Σημίτη, ο οποίος ήδη από το 1989 σημείωνε πως «[η] απάντηση στην κρίση δεν μπορεί να προέλθει μόνον από την αντιπαράθεση κομμάτων. Θα προέλθει και από την αντιπαράθεση λαϊκιστών και εκσυγχρονιστών μέσα στα κόμματα».1

Ο αντιλαϊκισμός ως εκσυγχρονισμόςΤη γενίκευση και την παρόξυνση αυτής της αντιπαράθεσης μπορούμε να πούμε ότι παρατηρούμε τελικά σήμερα. Ο αντιλαϊκισμός ως «εκσυγχρονισμός» και αντιστρόφως αποστρέφεται αυτό που αναγνωρίζει στον λαϊκισμό ως επαναφορά της σύγκρουσης αφού επιδιώκει τη συναινετική και «ορθολογική» διαχείριση μιας 1 «Εισαγωγή», στο Μουζέλης/Λίποβατς/Σπουρδαλάκης, Λαϊκισμός και Πολιτική, Γνώση, Αθήνα 1989, σ. 17. (Διαθέσιμο και ηλεκτρονικά στη διεύθυνση: http://www.democritics.net/anti-pop/images/pdf/eisagwgh.pdf).

κατάστασης σε ένα στενό πεδίο περιορισμένων επιλογών· η πολιτική ως σύνθετη διαδικασία πλουραλιστικού διαλόγου, διαφωνίας/αντιπαράθεσης και τελικά επιλογών που προκύπτουν μέσα από διαδικασίες αγωνιστικής συναπόφασης, αντικαθίσταται από την «ουδέτερη» διαχείριση σε ένα προδιαγεγραμμένο πλαίσιο. Θεωρεί πως ουσιαστική σύγκρουση για τον δρόμο που ακολουθούμε, και πρέπει να ακολουθούμε, δεν υφίσταται και μηρυκάζει λιτανικά το «Δεν υπάρχει άλλη λύση» ως έσχατο θεμέλιο δικαιολόγησης μιας πλήρως απονομιμοποιημένης πολιτικής η οποία απεγνωσμένα αναζητά έρεισμα.

Η προσήλωση στην αταλάντευτη πυγμή μιας αποκαθαρμένης τεχνο-πολιτικής φάνηκε ξεκάθαρα και στην περίπτωση του σχηματισμού της κυβέρνησης συνεργασίας υπό τον μη εκλεγμένο πρώην κεντρικό τραπεζίτη Λ. Παπαδήμο. Φιλοτεχνήθηκε έτσι από διάφορα μηντιακά συγκροτήματα και πολιτικά στελέχη από τις δύο μεγάλες παρατάξεις, όπως και από κάποιους διανοούμενους, η εικόνα του Παπαδήμου, ως εκείνη ενός «σοβαρού» τεχνοκράτη, ο οποίος προσπαθεί να κάνει καλά τη δουλειά του, ακριβώς επειδή «ξέρει τι κάνει» και λειτουργεί χωρίς τα περιττά «βαρίδια» της πολιτικής, αλλά βρίσκει προσκόμματα από το κατεστημένο πολιτικό προσωπικό και τις συνήθεις παθογένειές του, με προεξάρχουσα αυτή του λαϊκισμού. Εξ ου και οι συνεχείς συναγερμικές εκκλήσεις «αφήστε τον Παπαδήμο να κυβερνήσει!».

Ο θάνατος των εναλλακτικών επιλογώνΗ ιδιότυπη αντι-λαϊκιστική λογική εκδηλώνεται λοιπόν ως μια αποκαθαρμένη τεχνοκρατική αντίληψη για την πολιτική, που την υποβιβάζει σε διοικητική υποχρέωση, γυμνή από τα στοιχεία των εναλλακτικών επιλογών και της ανοιχτής δημοκρατικής απόφασης, έρμαιο «αντικειμενικών» γνωματεύσεων και υποδείξεων των κάθε λογής «ειδικών». Όλοι αυτοί, ως άριστοι, υποτίθεται πως ξέρουν «καλύτερα» από τους πολιτικούς και βεβαίως από τον λαό, ακριβώς γιατί έχουν το πρωτείο της επιστημονικής ειδίκευσης και άρα της ικανότητας. Και αν μέχρι πρόσφατα μιλάγαμε για το πέρασμα σε μιαν άνευρη (μετα)δημοκρατία που προσιδιάζει απλώς σε διοικητική/διαχειριστική υποχρέωση, σήμερα δεν δείχνει αστήρικτο τελικά ακόμα και το επιχείρημα πως περνάμε σε μια γκρίζα ζώνη στο όριο της αντιδημοκρατικής παρέκκλισης· σε μια ζώνη με επικίνδυνα αντι-δημοκρατικές ίσως και νεο-ολοκληρωτικές κλίσεις, κάτι που αντανακλάται τόσο στον λόγο των ελίτ, όσο και στο επίπεδο των θεσμικών πρακτικών, όπου παραβιάζονται κατάφωρα τα τυπικά θεσμικά προαπαιτούμενα της συνταγματικά κατοχυρωμένης δημοκρατικής λειτουργίας.

Δεν εκπλήσσει καθόλου συνεπώς αυτό που συμβουλεύει ένα μάλλον χαρακτηριστικό δείγμα αντιλαϊκιστικής γραφής τους πολιτικούς: «Να κάνουν για λίγο στην άκρη, να βρουν όσους ξέρουν από πρακτικές λύσεις για να “βγάλουν το φίδι από την τρύπα” και μετά βλέπουμε».2 Σε αντίστοιχους τόνους η υπουργός παιδείας Άννα Διαμαντοπούλου στην ομιλία της στην εκδήλωση «Για την Ελλάδα τώρα!» κάνει ένα βήμα παραπάνω και μιλά μάλλον ξεκάθαρα για τη μορφή ολιγαρχίας των αρίστων που οραματίζεται (ως «πρόοδο») στηρίζοντας πως η σημερινή κυβέρνηση Παπαδήμου «πρέπει […] να πάρει χαρακτηριστικά εθνικής σωτηρίας. Χωρίς χρονικούς προσδιορισμούς, με δυνατότητα ανασχηματισμού, με συμμετοχή λίγων πολιτικών και τους άριστους των Ελλήνων», ενώ και «η επόμενη Κυβέρνηση […] ανεξαρτήτως του αποτελέσματος, θα πρέπει να είναι Κυβέρνηση προγραμματικής συμφωνίας και με Πρωθυπουργό τύπου Παπαδήμου».

Η «άχρηστη δημοκρατία»

2 Αλέξης Παπαχελάς, «Ας κάνουν στην άκρη», Καθημερινή, 25.09.2011.

Εδώ δεν έχουμε να κάνουμε μόνον με επίκληση επικίνδυνα αντιδημοκρατικών λογικών που αναδίδουν την αποπνικτική μυρωδιά ναφθαλίνης, αλλά και μια ουσιαστική ακύρωση της ίδιας της διαδικασίας των εκλογών, που στα σύγχρονα «μεικτά» αντιπροσωπευτικά συστήματα αποτελεί ένα minimum θεμέλιο δημοκρατικής νομιμοποίησης. Στην ίδια ομιλία η Διαμαντοπούλου θα σημειώσει με έμφαση πως η προσφυγή στις κάλπες σύντομα θα είναι «πρόσκαιρη νίκη του λαϊκισμού, των αντιμεταρρυθμιστικών δυνάμεων», ενώ για τον Κ. Χατζηδάκη οι εκλογές δεν αποτελούν παρά «βαλβίδα εκτόνωσης», ένα απλό εργαλείο με λίγα λόγια για να τελειώνει το πολιτικό σύστημα με την λαϊκή δυσαρέσκεια.

Με αυτή του την λογική λοιπόν, ο αντιλαϊκισμός μπορεί και χαρακτηρίζει ως λαϊκιστικές ποικίλες πολιτικές θέσεις, ιδέες, αιτήματα ή κινητοποιήσεις, από το αίτημα για προσφυγή στην λαϊκή ετυμηγορία, οποιαδήποτε «αντιμνημονιακή» στάση, το κίνημα των «Αγανακτισμένων» ή το κίνημα «Δεν πληρώνω», το αίτημα για στάση πληρωμών ή έξοδο από το ευρώ, μέχρι και τις μαζικές αντιστάσεις απέναντι στο νέο νόμο πλαίσιο για τα πανεπιστήμια ή ενάντια στο λεγόμενο «νέο σχολείο» (που δεν έχει βιβλία, αλλά έχει DVD). Προσφάτως επίσης μάθαμε πως ακόμα «και η καθιέρωση της δημοτικής ήταν λαϊκισμός και μάλιστα επιβλαβέστατη μορφή λαϊκισμού»!3 Επιστροφή στην καθαρεύουσα λοιπόν και τα ήθη της εποχής της;

Συνοψίζοντας, η απόδοση του στίγματος του λαϊκισμού σε ένα πρόσωπο, κόμμα, επιχείρημα ή άποψη αποσκοπεί στον εξοβελισμό του στιγματιζόμενου από το πεδίο του νόμιμου (ηθικά και πολιτικά) και θεμιτού δημοσίου διαλόγου· στην απώθησή του από την δημόσια σφαίρα. Ο λαϊκισμός ως «ανορθολογισμός», υπό την συγκεκριμένη ανάγνωση, αποτελεί άλογη ή/και ανήθικη παρέκκλιση και άρα κάτι ριζικά εκτός του νόμιμου και επιτρεπτού. Πόσο απέχουν όμως τέτοιες λογικές από τον ριζικό αποκλεισμό του συνομιλητή και την συνεπαγόμενη δημιουργία «εχθρών» αντί πολιτικών «αντιπάλων» και τι συνέπειες μπορεί να έχουν για την δημοκρατία; Τι συμβαίνει επίσης όταν η κατηγορία αυτή του λαϊκισμού εκτοξεύεται κατά πλατειών κοινωνικών ομάδων; Μήπως τελικά στεκόμαστε εδώ σε ένα κρίσιμο μεταίχμιο;

Θα μπορούσαμε να κλείσουμε με την υπόθεση ότι αυτή η στάση του αντιλαϊκιστικού πόλου συνιστά και στιγμή αποκρυστάλλωσης του «μίσους του για τη δημοκρατία». Ας μην ξεχνάμε άλλωστε πως η επαναφορά του πρωτείου της «ειδίκευσης» ως κριτηρίου νομιμοποίησης για την άσκηση πολιτικής/εξουσίας έναντι του ημιμαθούς, ανορθολογικού ή/και απρόβλεπτου πλήθους/λαού είναι κάτι που μας πάει πολύ πίσω στους κριτικούς της δημοκρατίας μέχρι και τον Πλάτωνα. Και ακριβώς εδώ έγκειται το μείζον ζήτημα στην κατανόηση και κριτική του νέου εκσυγχρονιστικού αντιλαϊκισμού: στην ανησυχητικά αντιδημοκρατική του διάσταση.

Το κείμενο συμπεριλαμβάνεται στο αφιέρωμα του ‘Εντός Εποχής’ (4.03.2012) στο Λαϊκισμό. Το αρχείο του ενθέτου της Εποχής μπορείτε να το βρείτε στον σύνδεσμο:

www. entosepoxhs.wordpress.com

3 Ιωαννης Ν. Γρηγοριαδης, «Γλώσσα και λαϊκισμός», Καθημερινή, 14.12.2011.