3o Γυμνάσιο Ιλίου Σχολικό έτος: 2018-19

Αρχαίοι Έλληνες:

Aνοίγοντας «δρόμους» στην Αστρονομία

Μια « αναζήτηση » μαθητών και εκπαιδευτικών του 3ου Γυμνασίου Ιλίου

στο πλαίσιο της Εκπαιδευτικής Επίσκεψης στον Ευρωπαϊκό Οργανισμό

Διαστήματος (ESA–ESRIN) στο Frascati της Ιταλίας στις 14/02/19

Ίλιον, Ιανουάριος – Φεβρουάριος 2019

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

I. Εισαγωγή

α. Γενικά σελ. 3

β. Η προϊστορική “αρχαιολογία – αστρονομία” σε όλο τον κόσμο σελ. 4-5

II. Η αστρονομία στην Αρχαία Ελλάδα

α. Πρώιμη ελληνική αστρονομία – μυθολογική προσέγγιση σελ. 6-7

β. Επιστημονική ανάπτυξη – κοσμολογικές εξελίξεις σελ. 7-11

γ. Παρουσίαση των σημαντικότερων αρχαίων Ελλήνων αστρονόμων (και

φιλοσόφων) σελ. 11-30

δ. Κατάλογος αρχαίων Ελλήνων αστρονόμων – επιστημόνων σελ. 31-35

III. Αρχαία ελληνική τεχνολογία

α. Αστρονομικά όργανα σελ. 35-41

β. Αστεροσκοπεία σελ. 41-42

γ. Ημερολόγια σελ. 42-44

δ. Ο μηχανισμός των Αντικυθήρων σελ. 44-46

IV. Επίλογος σελ. 46

V. Διασάφηση όρων και εννοιών σελ. 46-52

VI. Βιβλιογραφία / διαδικτυογραφία σελ. 53-542

I.Εισαγωγή

α. Γενικά

Η ιστορία της Αστρονομίας είναι συνυφασμένη σχεδόν με τη πορεία του

ανθρώπου πάνω στη γη. Aπό τα πρώτα του βήματα πάνω στη Γη ο άνθρωπος

έστρεψε το βλέμμα του στον έναστρο ουρανό γεμάτος δέος κι ερωτήματα. Η

ανατολή και η δύση του Ηλίου,οι φάσεις της Σελήνης,η εναλλαγή των εποχών,η

κίνηση των άλλων πλανητών στον ουρανό, η εμφάνιση των κομητών και το

συγκλονιστικό φαινόμενο των εκλείψεων ήταν τα πρώτα ερεθίσματα,για ν’ αρχίσει

τη συστηματική παρακολούθηση των ουρανίων σωμάτων.

Ως επιστήμη, η Αστρονομία ξεκίνησε απλά, όπως όλες οι επιστήμες, με

παρατηρήσεις που είχαν σκοπό τον προσδιορισμό των θέσεων και των κινήσεων

των ουρανίων σωμάτων.Έτσι,στην αρχή αναπτύσσεται η Αστρονομία Θέσεως

των ουρανίων αντικειμένων και μετά η Μαθηματική Αστρονομία,που κυριαρχεί

ουσιαστικά μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα.Τότε αρχίζει σιγά-σιγά η είσοδος της

Φυσικής και των φυσικών μεθόδων στην Αστρονομία για να γεννηθεί,στην αρχή

ως κλάδος της, η Αστροφυσική. Με την πάροδο όμως του χρόνου, η Αστροφυσική

θα κυριαρχήσει εντελώς, έτσι ώστε σήμερα κάτω από επιφανειακές διαφορές, να

ταυτίζεται με την έννοια της Αστρονομίας. Ωστόσο, ο όρος χρησιμοποιείται

ιδιαίτερα, όταν η έρευνα αναφέρεται στη φυσική σύσταση και στις φυσικές

ιδιότητες των ουρανίων σωμάτων.

Η γνώση που έχουμε για το σύμπαν είναι αλήθεια ότι προωθήθηκε αφάνταστα

κατά τον 20ο αιώνα, αλλά η Αστρονομία ξεκίνησε 3.000 χρόνια π.Χ. με την απλή

παρατήρηση του ουρανού. Η Σελήνη, ο Ήλιος, οι πλανήτες, τα άστρα και οι

αστερισμοί του ουρανού ήταν τα πρώτα αντικείμενα που παρατηρήθηκαν, με

σκοπό πρώτα τη δημιουργία ημερολογίων και μετά να συνδέσουν τα ουράνια

αντικείμενα με τους Θεούς τους.

3

β. Η προϊστορική αστρονομία-αρχαιολογία σε όλο τον κόσμο

Οι πρώτοι θεωρητικοί αστρονόμοι έπρεπε να συντάξουν τις θεωρίες τους

βασιζόμενοι μόνο σε ό,τι ήταν ορατό δια γυμνού οφθαλμού, και όλοι τους

ξεκινούσαν από την κατανοήσιμη έννοια ότι η Γη ήταν ακίνητη και αποτελούσε το

κέντρο του Σύμπαντος. Αν και η καθημερινή εμπειρία μας κάνει να πιστεύουμε ότι

είναι μια λογική υπόθεση, όμως η άμεση παρατήρηση της φύσης μας δείχνει ότι ο

πραγματικός κόσμος δεν είναι και τόσο απλός. Παραδείγματος χάριν, όταν ένα

σκάφος έρχεται από μακριά, το πρώτο που φαίνεται είναι τα πανιά του και μετά το

ίδιο το σκάφος. Εάν η Γη ήταν επίπεδη, τότε θα βλέπαμε κατευθείαν ολόκληρο το

σκάφος (μόλις πλησίαζε κοντά στην ακτή).

Η πρώτη φάση ανάπτυξης της Αστρονομίας (προϊστορικοί χρόνοι και αρχές των

ιστορικών χρόνων) συνδέεται με την εξυπηρέτηση καθαρά πρακτικών αναγκών,

όπως ήταν η ύπαρξη ημερολογίου, ο προσανατολισμός στην ξηρά και στη

θάλασσα κ.ά. Μέσα στο ίδιο πλαίσιο όμως, θα πρέπει να τοποθετηθεί και μία άλλη

όψη της Αστρονομίας της αρχαιότητας: η πίστη, από άγνοια και φόβο, του τότε

ανθρώπου ότι τα άστρα και ιδιαίτερα ο Ήλιος, η Σελήνη και οι πλανήτες

επηρεάζουν άμεσα τα γεγονότα πάνω στη Γη, όπως είναι οι πόλεμοι, οι επιδημίες,

οι πλημμύρες, η πείνα, ακόμα και το πεπρωμένο κάθε ανθρώπου. Έτσι,

αναπτύχθηκε η Αστρολογία και μαζί της οι αστρονομικές παρατηρήσεις, οι οποίες

με την πάροδο των αιώνων και των χιλιετιών οδήγησαν σε μετρήσεις σημαντικής

ακρίβειας, αλλά και σε μια πολύ προχωρημένη γνώση διαφόρων αστρονομικών

φαινομένων, χωρίς όμως να έχει γίνει καμία σχεδόν προσπάθεια θεωρητικής

ερμηνείας.

Σε όλη τη Γη συναντάμε αρχαία μνημεία που παρουσιάζουν αστρονομικό

ενδιαφέρον κι έχουν ηλικία 5.000 ετών περίπου. Οι πυραμίδες της Αιγύπτου και το

μεγαλιθικό μνημείο Stonehenge στην Αγγλία, έχουν αστρονομικό

προσανατολισμό, δηλαδή τέτοιον ώστε να συνδέονται προς διάφορα αστρονομικά

φαινόμενα. Από τον προσανατολισμό π.χ των πυραμίδων προκύπτει πως οι

Αιγύπτιοι γνώριζαν ορισμένες βασικές διευθύνσεις στο χώρο, που χρησιμοποιούν

4

οι αστρονόμοι. Είναι γνωστό ακόμα πως χρησιμοποιούσαν ημερολόγιο από το

4.000 π.Χ. Αυτό, λοιπόν, σημαίνει ότι γνώριζαν πολύ καλά τις φάσεις της Σελήνης

και την κίνηση του Ήλιου στην εκλειπτική.

Εκτός της Αιγύπτου,η Αστρονομία αναπτύχθηκε πάρα πολύ και στην περιοχή του

Ευφράτη ποταμού.Εκεί, ο Βαβυλωνιακός πολιτισμός,που ξεκίνησε το 3.000 π.Χ.,

έδωσε στην Αστρονομία πάρα πολλά, ιδιαίτερα τους τελευταίους π.Χ αιώνες με

τους Χαλδαίους. Στην Ινδία, επίσης, από το 1.500 π.Χ, καθώς και στην Κίνα από

το 1.400 π.Χ περίπου, υπάρχουν αξιόπιστες μαρτυρίες για αξιόλογες

αστρονομικές γνώσεις, ενώ σε μυθολογικό επίπεδο οι γνώσεις αυτές ανάγονται

στην 3η π.Χ χιλιετία. Όλοι αυτοί οι πολιτισμοί είχαν δημιουργήσει ημερολόγια,

είχαν αναπτύξει τις παρατηρήσεις των ουρανίων σωμάτων, ξεχώριζαν και

ονόμαζαν τους αστερισμούς. Παρατηρούσαν ακόμα τις εκλείψεις του Ήλιου και

της Σελήνης, για τις οποίες υπάρχουν στοιχεία από το 2.200 π.Χ.

Στην Αμερική πάλι, τρεις πολιτισμοί-των Ίνκας, των Αζτέκων και των Μάγια-είχαν

σημαντικά αστρονομικά επιτεύγματα.Το ημερολόγιο των Μάγια π.χ, αν και

στηριζόταν σε πολύ πρωτόγονες μεθόδους παρατήρησης, ήταν σημαντικής

ακρίβειας.

ΙΙ . Η αστρονομία στην Αρχαία Ελλάδα

Οι Έλληνες, πολλούς αιώνες ή και χιλιετίες προ Χριστού, ήξεραν να ερμηνεύσουν

τα αστρικά φαινόμενα και τον ουράνιο θόλο. Μάλιστα, αναφέρονται απόπειρες

ουρανίων χαρτογραφήσεων ήδη από τη Β χιλιετία π.Χ. Με την πρόοδο στην

επιστήμη, αυξήθηκαν και οι απαιτήσεις όχι μόνο των ίδιων των αστρονόμων αλλά

και της ανθρωπότητας. Είναι δε χαρακτηριστικό ότι δειλά δειλά, σε ορισμένες

περιπτώσεις, κάποιοι αστρονόμοι παρουσίαζαν το έργο τους υπό μορφή

ποιήματος. Το φαινόμενο αυτό απαντάται και στην ιατρική, της οποίας πολλοί

εκπρόσωποι έπραξαν το ίδιο. Δεν πρέπει να μας ξενίζει αυτό καθόλου,διότι η

επιστήμη για τον Έλληνα εμπεριέχει το στοιχείο της καλλιτεχνίας. Την αστρονομία

προώθησαν σπουδαίες μορφές του ελληνικού πνεύματος. Ως Ελληνική

5

Αστρονομία θεωρούμε αυτήν που γράφτηκε στην ελληνική γλώσσα και

αναπτύχθηκε στην Αρχαία Ελλάδα, στον Ελληνιστικό Κόσμο, κατά την

ελληνορωμαϊκή περίοδο και την όψιμη αρχαιότητα. Δεν περιορίζεται στον

ελλαδικό χώρο, δεδομένου ότι η ελληνική γλώσσα, μετά τον θάνατο του Μ.

Αλεξάνδρου, είχε κυριαρχήσει σ’ ένα πολύ μεγάλο μέρος του τότε γνωστού

κόσμου.

α. Πρώιμη ελληνική αστρονομία- μυθολογική προσέγγιση

Ως πρώτος σοφός και –μεταξύ των άλλων ιδιοτήτων του – αστρονόμος

θεωρείται κατά τους μυθικούς χρόνους ο Κένταυρος Χείρων, ο οποίος έφτιαξε τον

αστερισμό του Τοξότη, για να οδηγήσει τους Αργοναύτες στην εκστρατεία τους.

‘Ένας από τους πρωτεργάτες της Αστρονομίας υπήρξε ο επίσης μυθολογικός

Άτλας, τον οποίον ο Διόδωρος ο Σικελιώτης θεωρεί ως τον πρώτο αστρονόμο. Ο

΄Ατλας τιμωρήθηκε από τον Δία, μετά τη νίκη του στην Τιτανομαχία, να κρατά για

πάντα στους ώμους του τον Ουρανό.

Ακόμη, ο Ορφέας (13ος αι π.Χ) ως θεοποιημένη (υπαρκτή) μορφή, ίσως από την

πόλη <Πίμπλα> ή <Πίμπλεια> της Πιερίας πρόσφερε την δική του κοσμογονία.

Στα Ορφικά κείμενα (Ορφικός ύμνος Άστρων) υποδηλώνονται –εκτός από

κοσμογονικές αντιλήψεις- και κάποιες νύξεις ηλιοκεντρικού ενδιαφέροντος,

ονόματα αστερισμών, αειφανείς αστέρες, η ζωδιακή ζώνη και οι Πλανήτες.

Όμοιας αίγλης έχαιραν και οι ανάλογοι του Ορφέα, Μουσαίος από την Ελευσίνα

ή τη Θράκη και Παλαμήδης, στον οποίο αποδίδεται η διαίρεση του χρόνου σε

μήνες, ημέρες και ώρες.

Οι ¨παραδόσεις¨ του Ομήρου (8ος αι. πΧ ) και του Ησιόδου ( γύρω στο 800 ή

700 πΧ) ήταν, σύμφωνα με τον Ηρόδοτο (2.53), οι αρχαιότερες και

αυθεντικότερες σωζόμενες προσπάθειες να διατυπωθεί ένα οργανωμένο σύστημα

για το πώς δημιουργήθηκε ο κόσμος.

Ο Όμηρος μέσα στα έπη του δίνει σημαντικές πληροφορίες για τις

αστρονομικές γνώσεις της εποχής. Ο ίδιος θεωρούσε τη Γη επίπεδη, ενώ γνώριζε6

ότι ο Αυγερινός είναι ο ίδιος με τον Έσπερο. Επίσης, αναφέρει τις Πλειάδες, τις

Υάδες, τον Ωρίωνα, τη Μεγάλη Άρκτο, τον Αρκτούρο, τον Βοώτη και τον Σείριο.

Στην Οδύσσεια περιγράφει την κίνηση του Ήλιου στον ουρανό σαν καμπύλη και

την παρομοιάζει με τη σπείρα της έλικας και ο Ησίοδος στη ¨Θεογονία¨ του

αναφέρεται στη δημιουργία του κόσμου και στη γένεση των κοσμικών στοιχείων

(Χάος, Γη, Έρως).

β. Επιστημονική ανάπτυξη – Κοσμογονικές εξελίξεις.

Από τον 7ο αι. π.Χ αρχίζει η προσωκρατική περίοδος με σπουδαίους

αστρονόμους και φτάνει ως τους Πυθαγορείους του 5oυ αιώνα πΧ. Αρχικά, η

αστρονομία βασιζόταν αποκλειστικά στην παρατήρηση. Παρ’ όλα αυτά, από την

εμπειρική έρευνα είχαν κατακτηθεί σημαντικές αστρονομικές γνώσεις. Για

παράδειγμα αναφέρουμε τη σφαιρικότητα της Γης, την ανισότητα των εποχών, τον

προσδιορισμό των ισημεριών, τα αίτια των εκλείψεων κ.α.

Σε αντίθεση με τους Βαβυλώνιους και τους Αιγύπτιους, οι οποίοι

παρατήρησαν τον ουρανό κυρίως για παρακολουθήσουν τις εποχές, οι Έλληνες

προσέγγισαν την αστρονομία από μια πιο θεμελιώδη και θεωρητική άποψη:

ήθελαν να μάθουν τη βασική φύση και τον τρόπο που λειτουργεί το σύμπαν.

Έτσι, περίπου το 600 π.Χ, αρχίζει η επιστημονική ανάπτυξη της

Αστρονομίας στην Ελλάδα με τον Θαλή (παρατηρητή αλλά και θεωρητικό), η

οποία χαρακτηρίζεται από την απόπειρα να διατυπωθούν νόμοι για τα

παρατηρούμενα φαινόμενα. Στην προσπάθεια αυτή αναπτύχτηκαν από τους

Αστρονόμους διάφορες υποθέσεις σχετικά με τη δομή και την αρχή του

σύμπαντος ( κοσμογονία).

Κύριο χαρακτηριστικό των περιγραφών του κόσμου, που είχαν διατυπωθεί

ως τις αρχές του 4ου αι π.Χ, ήταν η απουσία κάθε προσπάθειας να

παρουσιαστούν με ακρίβεια οι παρατηρούμενες ( φαινόμενες ) κινήσεις των

ουρανίων σωμάτων και, ιδίως, των πλανητών.

7

Ο μεγάλος φιλόσοφος Πλάτωνας ήταν, όμως, εκείνος που πίστευε ότι το

σύμπαν διέπεται από μαθηματική τάξη και αρμονία, την οποία κάποιος μπορεί να

αντιληφθεί παρατηρώντας τις κινήσεις των ουρανίων σωμάτων. Πρότεινε, λοιπόν,

στους αστρονόμους της εποχής του να μεταχειριστούν την αστρονομία ως θετική

επιστήμη, παρουσιάζοντας και ένα σύστημα που βασιζόταν στην ιδέα της

ομοιόμορφης και κυκλικής κίνησης.

Από τα μέσα του 4ου αι π.Χ και μετά, οι αρχαίοι Έλληνες ήταν οι πρώτοι που

εφάρμοσαν τα μαθηματικά στην αστρονομία αλλά και στις επιστήμες της φύσης

Έτσι, αρχίζει σιγά σιγά να διαμορφώνεται ένα νέο είδος αστρονομίας

(μαθηματικής) με βασικά χαρακτηριστικά:

Τη μετατόπιση του ενδιαφέροντος από τα θέματα που αναφέρονται στους

αστέρες γενικά ( πλανήτες και απλανείς), σε θέματα που αφορούν ιδιαίτερα

την κίνηση των πλανητών

Τη δημιουργία μοντέλων για την αναπαράσταση τόσο των αστρικών όσο

και των πλανητικών κινήσεων

Τη διαμόρφωση κριτηρίων για τις θεωρίες που φιλοδοξούσαν να

ερμηνεύσουν τις κινήσεις των ουρανίων σωμάτων.

Οι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι και αστρονόμοι ξεκινούσαν τις προσπάθειές

τους να εξηγήσουν το σύστημα των άστρων και των κινήσεών τους απ΄ την

κατανοήσιμη έννοια ότι η Γη ήταν ακίνητη και βρισκόταν στο κέντρο του

Σύμπαντος. Κι όλες προϋπέθεταν ότι τα άστρα ήταν «καρφωμένα» σ΄ένα στερεό

ουρανό, που γυρνούσε γύρω από την ακίνητη, σταθερή Γη, η οποία αποτελούσε

το κέντρο του Σύμπαντος (γεωκεντρική θεώρηση). Αυτά πίστευαν οι

κοσμολογικές θεωρίες, εκτός από την υπόθεση – θεωρία του Αρίσταρχου του

Σάμιου: « τα μεν απλανέα των άστρων και τον ήλιο μένειν ακίνητα, τα δε γαν

περιφέρεσθαι περί τον ήλιον κατά κύκλου περιφέρειαν».

8

Η Γη λοιπόν, δεν είναι το κέντρο του κόσμου, αλλά μια σφαίρα, που

περιφέρεται γύρω από τον ήλιο σε ένα έτος και περιστρέφεται γύρω από τον

άξονά της σ΄ ένα ημερονύκτιο (Ηλιοκεντρική θεώρηση). Βέβαια, περίπου έναν

αιώνα νωρίτερα, ο Φιλόλαος είχε βάλει στο κέντρο του κόσμου μια « πύρινη

σφαίρα», γύρω απ’ την οποία κινούνταν ο Ήλιος, η Γη, η Σελήνη. Υποστηρικτές

του Ηλιοκεντρικού συστήματος υπήρξαν και οι Διογένης ο Απολλωνιάτης (5ος αι

π.Χ ), ο Ηρακλείδης ο Ποντικός (4ος αι π.Χ )και ο Αρχέδημος (4ος αι – 3ος αι π.Χ).

Αρκετά χρόνια αργότερα, ένας άλλος αστρονόμος, ο Σέλευκος ο Σελεύκειος,

απέδειξε το Ηλιοκεντρικό σύστημα.

Η θεώρηση αυτή ,όμως, παραμερίστηκε σύντομα, γιατί δε συμφωνούσε με την

καθημερινή λογική ενός γεωκεντρικού μοντέλου. Οι θρησκευτικές πεποιθήσεις της

εποχής που ήθελαν τη Γη και, συγκεκριμένα, τον άνθρωπο στο κέντρο του

κόσμου, ήταν αδιανόητο να φανταστούν και να δεχτούν εξομοίωση της Γης με

τους υπόλοιπους πλανήτες και άστρα. Η απόρριψη της Ηλιοκεντρικής άποψης

ήταν αρκετά έντονη, όπως αποδεικνύει το παρακάτω κείμενο του Πλούταρχου

(περί του εμφαινομένου προσώπου τω κύκλω της σελήνης): « ο Κλεάνθης, ( ένας

σύγχρονος του Αρίσταρχου) πίστευε ότι ήταν καθήκον των Ελλήνων να

καταδικάσουν τον Αρίσταρχο τον Σάμιο με την κατηγορία ότι έβαζε σε κίνηση την

εστία (κέντρο) του Σύμπαντος ( δηλ. τη Γη) και έτσι διαταράσσει την ηρεμία των

Θεών….».

Αντίθετα, η θέση του Αριστοτέλη και άλλων για την ακίνητη γη στο κέντρο του

Ηλιακού μας Συστήματος και, γενικότερα, το γεωκεντρικό σύστημα (ιδιαίτερα

πολύπλοκο), που αναπτύχθηκε από τον Κλαύδιο τον Πτολεμαίο τον 20 αι μ.Χ,

επέζησαν για εκατοντάδες χρόνια, λόγω του τρομακτικού κύρους των απόψεων

του Αριστοτέλη και χάρη στους Άραβες αστρονόμους και στη μετάφραση του

έργου του Πτολεμαίου « Μεγάλη Μαθηματική Σύνταξη» ή « Αλμαγέστη» απ’

αυτούς.

9

Σχετικά με τις κινήσεις των άστρων και των πλανητών διαμορφώθηκαν

διάφορα συστήματα- μοντέλα, που αναπαριστούσαν αυτές τις κινήσεις. Κάποια

(τα πιο γνωστά) απ’ αυτά ήταν:

Το μοντέλο των ομόκεντρων σφαιρών ( Εύδοξος ο Κνίδιος).

Το μοντέλο των έκκεντρων κύκλων ( Ίππαρχος ο Ρόδιος).

Το μοντέλο των φερόντων κύκλων και επικύκλων ( Απολλώνιος Περγαίος).

Το μοντέλο των εξισωτών ( Κλαύδιος Πτολεμαίος).

Όσον αφορά τη σφαιρικότητα της γης, πρώτος την υποστήριξε ο Πυθαγόρας

τον 60 αι π.Χ, αλλά λίγοι συμφώνησαν τότε μαζί του. Αργότερα, βέβαια, έγινε

αποδεκτή σχεδόν απ’ όλους τους αστρονόμους και όχι μόνο. Το είχαν καταλάβει,

γιατί έβλεπαν τα πλοία μετά τον απόπλουν να εξαφανίζονται σιγά σιγά στο βάθος

του ορίζοντα, μέχρι που από το λιμάνι φαινόταν μόνο η κορυφή του καταρτιού

τους. Κάτι τέτοιο θα είχε νόημα μόνο αν η επιφάνεια της θάλασσας ήταν καμπύλη.

Αν ίσχυε αυτό, το ίδιο έπρεπε να συμβαίνει και με τη Γη, πράγμα που σήμαινε ότι

ίσως ήταν σφαίρα. Αυτή η άποψη ενισχύθηκε και με την παρατήρηση των

εκλείψεων της Σελήνης: κατά την έκλειψη , η Γη έρριχνε στη Σελήνη μια σκιά

κυκλικού δίσκου.

Οι αρχαίοι Έλληνες αστρονόμοι ασχολήθηκαν και με τις μετρήσεις των άστρων

και της Γης , τη χαρτογράφηση αστερισμών και την επίλυση αστρονομικών

ζητημάτων. Ενδεικτικά αναφέρουμε τα εξής: Ο Εύδοξος ο Κνίδιος μέτρησε τις

περιόδους πλανητών, δίνοντάς τους τις εξής τιμές: Άρης 2 έτη ( πραγματική τιμή

1,88), Δίας 12 έτη (πραγματική τιμή 11,86), Κρόνος 30 έτη (πραγματική τιμή

29,46). Ο Ερατοσθένης μέτρησε την απόκλιση του άξονα της Γης δίνοντας με

μεγάλη ακρίβεια την τιμή 23ο 51’ 15’’. Ο Αρίσταρχος ο Σάμιος χρησιμοποιώντας

τον υπολογισμό του Ερατοσθένη ότι η περίμετρος της Γης ήταν ίση με 42.000

χλμ., συμπέρανε ότι η Σελήνη έχει περίμετρο ίση με 14.000 χλμ. (πραγματική

περίπου 10.916 χλμ). Ο Ίππαρχος ο Ρόδιος επινόησε την κλίμακα των μεγεθών

των αστέρων από τη μέτρηση της φωτεινότητάς τους. Ο Αριστοτέλης δέχεται ως10

προς τους πλανήτες ότι είναι σε σειρά απόστασης: η Σελήνη, ο Ήλιος, ο Ερμής, η

Αφροδίτη, ο Άρης, ο Κρόνος. Ο Εύδοξος ο Κνίδιος χαρτογράφησε τους

αστερισμούς του Ισημερινού και των τροπικών κύκλων και ο Ερατοσθένης

κατασκεύασε αστρικό χάρτη που περιείχε 675 αστέρες, ο δε Ίππαρχος έδωσε τον

πρώτο κατάλογο των άστρων και των αστερισμών αποτυπώνοντας στον ουρανό

την ελληνική μυθολογία. Ο Ίππαρχος, επίσης, ασχολήθηκε με την μετάπτωση των

ισημεριών αξιοποιώντας και εμπλουτίζοντας τις παρατηρήσεις που είχαν

πραγματοποιήσει ο Αρίστυλλος ο Σάμιος και ο Τιμόχαρις ο Αλεξανδρεύς. Ο

Σωσιγένης ο Αλεξανδρεύς ασχολήθηκε με τις περιοδικές μεταβολές των

φαινόμενων διαστάσεων Ηλίου και Σελήνης, ο Διόδωρος ο Αλεξανδρεύς μέτρησε

αποστάσεις μεταξύ ουράνιων σωμάτων κ.α.

γ. Παρουσίαση των σημαντικότερων αρχαίων Ελλήνων Αστρονόμων

(και Φιλοσόφων)

1.Αγλαονίκη ή Θετταλίς (5ος αι. π.Χ.): πρόβλεψη εκλείψεων του ηλίου με

ακρίβεια ώρας (προϋπόθεση οι γνώσεις στη μαθηματική αστρονομία)

2.Αγρίππας ο Βιθύνιος (1ος αι. μ.Χ.): περιγραφή του φαινομένου της έκλειψης

των πλειάδων, μέτρηση του αστρονομικού μήκους απλανών αστέρων, έλεγχος

της μετάπτωσης των ισημεριών.

3.Άδραστος ο Αφροδισιεύς (2ος αι. μ.Χ.): εξέφρασε την άποψη ότι οι

αστρονομικές μέθοδοι Αιγυπτίων και Χαλκαίων ήταν ατελείς.

4. Αισχύλος ο αστρονόμος (4ος αι. π.χ.): φαινόμενα κομητών.

5. Αέτιος ο Αντιοχεύς (1ος - 2ος αι. μ.Χ.): ιστορία φυσικών επιστημών (έχει ως

πρότυπο τις φυσικές φιλοσοφίες των Θαλή, Πυθαγόρα και Ποσειδωνίου)

6. Αλκμαίων ο Κροτωνιάτης (5ος αι. π.Χ.): “οι πλανήτες κινούνται εκ δυσμών

προς ανατολάς και τα ουράνια σώματα έχουν αιώνια φύση».

11

7. Αναξαγόρας ο Κλαζομένιος (500- 428 π.Χ.) Υποστήριζε ότι:

Η Γη έχει τυμπανοειδές σχήμα και συγκρατείται στον αέρα (σύμφωνα με τον

Αριστοτέλη). Ο Ήλιος είναι διάπυρος λίθος ( κατά τον Διογένη τον Λαέρτιο). Η Σελήνη είναι ετερόφωτη, σαν την Γη, και κατοικείται ( κατά τον Πλάτωνα). Οι κομήτες είναι πλανήτες, οι διάττοντες αστέρες “σπινθήρες” και οι

μετεωρίτες είναι λίθοι που στροβιλίζονται και έλκονται από τη Γη. Τα άστρα έχουν μορφή όμοια με αυτήν του Ήλιου.

8. Αναξίμανδρος ο Μιλήσιος (611- 547 π.Χ)

Υποστήριζε ότι η αρχή των όντων είναι το άπειρο, δηλ. η αιώνια και

συνεχώς μεταβαλλόμενη ύλη. Μίλησε πρώτος για το ότι η Γη είναι μετέωρη και κινείται γύρω απ’ το κέντρο

του κόσμου (προφανώς τον ήλιο) Επινόησε το πρώτο ηλιακό ημερολόγιο Σχεδίασε τον πρώτο χάρτη της έως τότε γνωστής γης και τον πρώτο χάρτη

της ουράνιας σφαίρας. Μέτρησε πρώτος τις αποστάσεις των πλανητών απ’ τη γη, καθώς και το

μέγεθός τους. Χάραξε την κίνηση του Ήλιου πάνω στην εκλειπτική και μέτρησε με σχετική

ακρίβεια τη λόξωση της εκλειπτικής (24ο αντί για 23ο 27’).

9. Αναξιμένης ο Μιλήσιος (585 – 528 π.Χ): Υποστήριζε :

Αρχή των όντων είναι ο αέρας, που με την κίνηση, αλλού γίνεται νερό κι

αλλού αιθέρας και φωτιά. Κυκλική κίνηση του σύμπαντος. Το φως της σελήνης προέρχεται από τον ήλιο. Η Γη είναι μετέωρη στο κέντρο του σύμπαντος με σχήμα κυλινδρικό και

κατοικημένη την πάνω βάση της. Δημιούργησε και έναν παγκόσμιο χάρτη του τότε γνωστού κόσμου με μορφή

κυκλικού “πίνακα”.

10 . Ανδρόνικος ο Κυρρήστης (2ος -1ος αι. π.Χ)

Κατασκεύασε ουράνιες σφαίρες και διάφορα αστρονομικά όργανα.

12

Κατασκεύασε τον γνωστό μετεωρολογικό και ωρομετρικό σταθμό, το

“Ωρολόγιο του Κυρρήστου” ( Πύργος των Ανέμων).

11. Απολλώνιος ο Μύνδιος (2ος αι.π.Χ): “Περί κομητών” : οι κομήτες δεν

διαφέρουν από τα υπόλοιπα αστέρια.

12 . Απολλώνιος ο Περγαίος (265 - 170 π.Χ)

Υπήρξε ο πρώτος θεωρητικός υποστηρικτής, κατά άλλους του γεωκεντρικού

συστήματος και κατά τον Ιππόλυτο του ηλιοκεντρικού.

Εισηγήθηκε τους “έκκεντρους κύκλους και επικύκλους”, για την ερμηνεία των

κινήσεων του ουρανού και των πλανητών, σύμφωνα με τις παρατηρήσεις

του . Υπολόγισε την απόσταση Γης-Σελήνης σε 50.000 στάδια. Κατασκεύασε ηλιακό ρολόι Αποσπάσματα του έργου του αναφέρονται από τον Κλαύδιο Πτολεμαίο

13. Άρατος ο Σολεύς

Στο έργο του «Φαινόμενα και Διοσημεία» εξυμνεί ποιητικά αστερισμούς , ουράνια

φαινόμενα και μετεωρολογικά στοιχεία.

14. Απολλινάριος ο Αστρονόμος (1ος – 2ος αι. μ.Χ) : θεωρίες για τη Σελήνη

15.Αρίσταρχος ο Σάμιος (320-350 π.Χ)

Από τους μεγαλύτερους αστρονόμους της αρχαιότητας.

Εισηγητής του Ηλιοκεντρικού μοντέλου του ηλιακού συστήματος (Κέντρο του

σύμπαντος ο ήλιος , γύρω από τον οποίο περιστρέφονται με την εξής σειρά

οι πλανήτες : Ερμής, Αφροδίτη , Γη , Άρης , Ζευς και Κρόνος Απέδειξε ότι η διάμετρος του ήλιου είναι 18-20 φορές μεγαλύτερη της

διαμέτρου της Γης και υπέθεσε ότι οι πλανήτες διαγράφουν τις τροχιές τους

γύρω του , αλλά μέσα στη σφαίρα των απλανών αστέρων. Προσπάθησε να μετρήσει την απόσταση των αστέρων μέσω της

παράλλαξης και, καθώς δεν κατάφερε να την μετρήσει, υπέθεσε ότι οι

αστέρες βρίσκονται σε άπειρη απόσταση συγκριτικά με την απόσταση Γης –13

Ηλίου. (Η απουσία παράλλαξης υπήρξε από τα βασικά επιχειρήματα των

Γεωκεντριστών απέναντι στον Ηλιοκεντρισμό). Συγκρίνοντας τις

αποστάσεις των απλανών αστέρων προς τη διάμετρο της τροχιάς της Γης ,

βρήκε ότι η Γη είναι τόσο μικρή , ώστε μπορεί να θεωρηθεί σημείο. Το μοναδικό του έργο που έχει διασωθεί είναι το «Περί των μεγεθών και

των αποστάσεων του Ηλίου και της Σελήνης» , το οποίο βασίζεται στο

γεωκεντρικό μοντέλο , είτε γιατί τις απόψεις του για το ηλιοκεντρικό μοντέλο

τις διατύπωσε αργότερα , είτε επειδή χρησιμοποιεί το αποδεκτό για την

εποχή του σύστημα, σε μια εργασία που αφορά μόνο τις μετρήσεις των

αποστάσεων του Ήλιου και της Σελήνης από τη Γη και όχι το σύστημα στο

οποίο συμμετέχουν. Ο Αρχιμήδης στο έργο «Ψαμμίτης» ανέφερε […Αλλά ο Αρίσταρχος έγραψε

ένα βιβλίο , που περιέχει ορισμένες προτάσεις , από τις οποίες

συμπεραίνεται ότι ο πραγματικός κόσμος είναι πολύ μεγαλύτερος.

Πιστεύεται ότι οι απλανείς αστέρες και ο Ήλιος είναι ακίνητοι , ότι η Γη

κινείται γύρω από τον Ήλιο σε κυκλική τροχιά , που στο κέντρο της

βρίσκεται ο Ήλιος...... « Υποτίθεται γαρ τα μεν απλανέα των άστρων και τον

άλιον μένειν ακίνητον , ταν δε γαν περιφέρεσθαι περί τον άλιον κατά κύκλου

περιφέρειαν , ος έστιν εν μέσω τω δρόμω κείμενος»]

16. Αριστόθηρος ο Αλεξανδρεύς (4ος – 3ος αι. π.Χ.)

Έργο : « Τροχιαί των πλανητών»

17. Αριστοτέλης (384-322 π.Χ)

Στο έργο του «Περί Ουρανού» ο κόσμος στο σύνολό του αποτελεί σφαιρικό

χώρο , του οποίου το κέντρο κατέχει η Γη (Κέντρο του ηλιακού συστήματος).

Ο Αριστοτέλης θεωρούσε ότι η Γη είναι σφαιρική , ακίνητη και όχι πολύ

μεγάλη. (το μήκος της περιμέτρου της το υπολόγισε σε 40.000 στάδια) . Ως

προς τους πλανήτες δέχεται ότι είναι σε σειρά απόστασης : Σελήνη ,Ήλιος ,

Ερμής , Αφροδίτη , Άρης , Ζευς, Κρόνος.

14

Αναγνώρισε ότι ο Ήλιος και η Σελήνη είναι σφαίρες και ότι ο Ήλιος είναι η

μοναδική πηγή φωτός μέσα στο Πλανητικό Σύστημα. Υποστήριξε ότι οι

πλανήτες είναι πιο κοντά στη Γη σε σύγκριση με τα άλλα αστέρια ,που

πρέπει να είναι πολύ μακρινά (και αυτά σφαιρικά) και έθεσε ως αίτημα ότι

πρέπει να βρίσκονται (τα αστέρια) πέρα από μια ορισμένη απόσταση.

18. Αρίστυλλος ο Σάμιος (3ος αι. πΧ)

Αστρονομικές παρατηρήσεις για τον αστερισμό του Αιγόκερου και των αστέρων

της Μεγάλης Άρκτου

19. Άρπαλος ο Σάμιος (5ος αι. π.Χ)

Διόρθωσε τον κύκλο του Κλεόστρατου – 9ετή κύκλο

20. Αρριανός ο Μετεωρολόγος (α’ μισό 2ου αι. π.Χ)

«Μετεωρολογικά, «περί κομητών φύσεώς τε και συστάσεως και φασμάτων»

21. Αρχέλαος ο Αθηναίος (490-420 π.Χ)

Κοσμογονία : Αρχή του κόσμου ο νους και αρχική αιτία της κίνησης. Οι αστέρες είναι πύρινες μάζες και μεγαλύτερος όλων ο Ήλιος.

22. Αρχιμήδης (περιπ.287-212 π.Χ)

Από τους κορυφαίους επιστήμονες της κλασικής αρχαιότητας (Μαθηματικός,

Φυσικός, Μηχανικός, Αστρονόμος, Εφευρέτης).

«Ο ψαμμίτης» είναι το μόνο σωζόμενο έργο , στο οποίο ο Αρχιμήδης συζητά τις

απόψεις του σχετικά με την αστρονομία . Σε αυτή την πραγματεία ο Αρχιμήδης

μετρά τον αριθμό των κόκκων της άμμου που μπορούν να χωρέσουν μέσα στο

σύμπαν. Με τη χρήση ενός συστήματος αριθμών υψωμένων σε μυριάδες

(μυριάδα=10.000) , ο Αρχιμήδης καταλήγει πως ο αριθμός των κόκκων της άμμου

που απαιτείται για να γεμίσει το σύμπαν είναι 8Χ σε σύγχρονη σημειογραφία.

15

Το βιβλίο αναφέρει την ηλιοκεντρική θεωρία του ηλιακού συστήματος που

προτείνεται από τον Αρίσταρχο τον Σάμιο , καθώς και ιδέες σχετικά με το μέγεθος

της Γης και την απόσταση μεταξύ διαφόρων ουρανίων σωμάτων.

23. Βίων ο Αβδηρίτης (4ος αι. πΧ)

Υποστήριξε πως στη Γη υπάρχουν τόποι που η μέρα διαρκεί 6 μήνες και η

νύχτα άλλο τόσο (γνώριζε τη σφαιρικότητα της Γης)

24. Βόηθος ο Σιδώνιος (2ος – 1ος αι. π.Χ)

Υποστήριξε ότι ο φορέας της λογικής είναι το πυρ και ότι ο κόσμος είναι

ζώον «έμψυχον» και «νοερόν».

25. Γέμινος ο Ρόδιος (β’ μισό 2ου αι. – α’ μισό 1ου αι. π.Χ)

«Εισαγωγή εις τα φαινόμενα» Περιγράφει θεωρίες της αρχαίας αστρονομίας,

τις οποίες πραγματεύεται σύμφωνα με τις απόψεις του Ιππάρχου.

26. Δημόκριτος ο Αβδηρίτης (περίπου 460-370 π.Χ )

Πρώτος αντιλήφθηκε ότι ο Γαλαξίας είναι το φως από μακρινά αστέρια και

ότι το σύμπαν έχει και άλλους αναρίθμητους «κόσμους» και μάλιστα

ορισμένους κατοικημένους. Πίστευε ότι τα άστρα είναι ήλιοι.

Ο Διογένης ο Λαέρτιος για τη θεωρία των ατομικών φιλοσόφων σχετικά με τη

δημιουργία του κόσμου αναφέρει ότι η γένεση χωρίζεται σε φάσεις : Πρώτα ένα

μεγάλο άθροισμα ατόμων απομονώνεται σε ένα τμήμα κενού. Έπειτα, τα άτομα

σχηματίζουν δίνη , δηλαδή κίνηση . Τα όμοια άτομα κατευθύνονται προς τα όμοιά

τους. Τα μεγαλύτερα συγκεντρώνονται στο κέντρο , ενώ τα μικρότερα ωθούνται

προς τα έξω. Το σύνολο καλύπτει ένα είδος μεμβράνης , μέσα στην οποία τα

άτομα έρχονται σε επαφή με την περιστρεφόμενη μάζα. Λόγω της ταχύτητας της

περιστροφής ορισμένα από αυτά αναφλέγονται και έτσι σχηματίζουν τα ουράνια

16

σώματα , ενώ η Γη σχηματίζεται από τα ογκωδέστερα άτομα που βρίσκονται στο

κέντρο.

Οι ατομικοί φιλόσοφοι θεωρούσαν ότι το σχήμα της Γης είναι επίπεδο και

υποστήριζαν, μάλιστα, πως έγερνε προς τα κάτω , δηλαδή προς τον Νότο.

27. Διονύσιος ο Αλεξανδρεύς (3ος αιώνας π.Χ) : θέσεις πλανητών Ερμή , Άρη

και Δία

28. Δοσίθεος ο Πηλούσιος (3ος αιώνας π.Χ) : «Φάσεις πλανητών» , «περί της

Ευδόξου οκταετηρίδος»

29. Διογένης ο Απολλωνιάτης (5ος αιώνας π.Χ.) : Ανέπτυξε κοσμολογικές

θεωρίες : [….αν η «ουσία του αέρα» είναι βαριά , σχηματίζει τη Γη , ενώ , αν είναι

«κούφη»,,αποτελεί τον Ήλιο και τους αστέρες. Ο Ήλιος μοιάζει με σφουγγάρι, από

τους πόρους του οποίου κυκλοφορεί θερμός αέρας (Διαπνοή του κόσμου)]

30.Δικαίαρχος ο Μεσσήνιος (4ος αιώνας π.Χ.)

Παρατηρήσεις για την επίδραση του ήλιου στα παλιρροϊκά κύματα Συνεισφορά στον τομέα της «χαρτογραφίας» με χρήση γεωγραφικών

συντεταγμένων

31. Δίων ο Νεαπολίτης (2ος αιώνας π.Χ.) :

Παρατηρήσεις για τον πλανήτη Αφροδίτη Υπολογισμός του «Μεγάλου ενιαυτού » ( αστρονομικού έτους) σε 10884

ηλιακά έτη.

32. Έκφαντος ο Κροτωνιάτης ή Συρακούσιος (430-350 π.Χ.) :

Συστατικές αρχές του σύμπαντος οι «μονάδες» (τα «πρώτα αδιαίρετα

σώματα» , δηλαδή τα άτομα ) Η Γη είναι το κέντρο του κόσμου , είναι σφαιρική και κινείται γύρω από τον

άξονά της με κατεύθυνση προς ανατολάς.

33. Ερατοσθένης ο Κυρηναίος (276-194 π.Χ.) :

17

Μέτρηση της περιφέρειας της Γης Η Γη είναι μια σφαίρα που βρίσκεται στο κέντρο του Σύμπαντος Η επινόηση των γεωγραφικών παραλλήλων Έργα του : «Απόδειξη της σφαιρικότητας της Γης» , «Καταστερισμοί»

Το Πείραμα του Ερατοσθένη

Πώς ένα πηγάδι βοήθησε τον Ερατοσθένη να υποστηρίξει ότι η Γη είναι

στρογγυλή και να μετρήσει την περίμετρό της;

Στις 21 Ιουνίου , που είναι η πιο μεγάλη μέρα του χρόνου , σε ένα πηγάδι ο ήλιος

έπεφτε κάθετα και φώτιζε τον πυθμένα χωρίς να δημιουργεί σκιές .

Το πηγάδι βρισκόταν στη Συήνη (σημερινό Ασουάν) στη Νότια Αίγυπτο. Αντίθετα,

στην Αλεξάνδρεια , 800 χλμ από το Ασουάν , ο ήλιος δημιουργούσε σκιά σε μια

ράβδο στερεωμένη στο έδαφος. Αυτό σήμαινε ότι οι δύο πόλεις σίγουρα δεν

έβλεπαν τον ήλιο από την ίδια γωνία και ότι η Γη δεν ήταν επίπεδη , όπως

πίστευαν.

Ο Ερατοσθένης γνώριζε ήδη από προγενέστερες αστρολογικές μετρήσεις (άλλων

ή δικές του) , ότι η Συήνη και η Αλεξάνδρεια ανήκαν στον ίδιο μεσημβρινό.

Το πείραμά του βασίστηκε στη μέτρηση του ύψους του ήλιου την ίδια ημερομηνία

σε δύο διαφορετικές τοποθεσίες. Για να τεκμηριώσει την πεποίθηση ότι η Γη είναι

στρογγυλή , τοποθέτησε έναν στύλο στην Αλεξάνδρεια και έναν στη Συήνη.

Μετά υπολόγισε τη γωνία που σχηματίζει η σκιά στις 12μ.μ . Η γωνία ήταν το 1/50

της περιφέρειας του κύκλου. Μετά υπολόγισε την απόσταση των δύο πόλεων

(πιθανόν να έβαλε βηματιστή) , που ήταν 5040 στάδια. Στο πείραμά του τα 5040

στάδια αποτυπώνονταν στο 1/50 του κύκλου. Στη συνέχεια πολλαπλασίασε το

5040 με το 100% του κύκλου , δηλαδή το 50 και έτσι υπολόγισε την περίμετρο της

Γης (με βάση το οδοιπορικό στάδιο) στα 252.000 στάδια, που σήμερα ισούνται με

39.690 χλμ. Ο υπολογισμός ήταν αρκετά ακριβής . Έπεσε έξω κατά 318 χλμ ,

καθώς σήμερα η περίμετρος της Γης υπολογίζεται , σύμφωνα με δορυφορικές

μετρήσεις σε 40008 χλμ.

18

34.Εύδοξος ο Κνίδιος (408-355 πΧ)

Απέδειξε τη σφαιρικότητα της γης, την οποία χώρισε σε ζώνες και μέτρησε

για πρώτη φορά την περίμετρό της . Χαρτογράφησε τους αστερισμούς του Ισημερινού και των τροπικών κύκλων

και τους έδωσε ονόματα. Μέτρησε τις περιόδους περιστροφής πλανητών . Ίδρυσε αστεροσκοπεία σε πολλά μέρη .

35.Ευκτήμων ο Αθηναίος (5ος αι. πΧ).

Πίνακας [« Το παράπηγμα»]: Αστρονομικές παρατηρήσεις των πρωϊνών

και εσπερινών εμφανίσεων των αστέρων . Παρατηρήσεις των ηλιοστασίων για τον υπολογισμό με μεγαλύτερη ακρίβεια

της διάρκειας του τροπικού έτους. Καθορισμός των σχέσεων ηλιακού και σεληνιακού έτους ( μαζί με τον

Μέτωνα)

36. Εχεκράτης ο Φλιούντιος (4ος αι.πΧ): συγγράμματα σχετικά με την

αστρονομία.

37.Ηλιόδωρος ο Αλεξανδρεύς (5ος αι πΧ). ΄Εργα του ''Αστρονομική διδασκαλία'',

''Σχόλια εις την εισαγωγήν Αστρονομίας"

38.Ηρακλείδης ο Ποντικός (4ος αι πΧ)

Ο Κόσμος είναι φτιαγμένος από μόρια κι όχι άτομα,τα οποία δεν συνδέονται

μεταξύ τους.

Η γη περιστρέφεται γύρω απ' τον άξονά της σε 24 ώρες.

Η ημερήσια περιστροφή της ουράνιας σφαίρας οφείλεται στην περιστροφή

της Γης.

Οι κομήτες είναι σύννεφα που βρίσκονται σε πολύ μεγάλο ύψος και

φωτίζονται απ' το ανώτερο φως.

Ο Ερμής και η Αφροδίτη περιφέρονται γύρω από τον Ήλιο, ενώ η Γη

19

βρίσκεται στο κέντρο της περιφοράς των άλλων πλανητών .

39.Ηράκλειτος ο Εφέσιος (540- 480 π.Χ)

Τα πάντα βρίσκονται σε διαρκή μεταβολή .

Η ουσία του σύμπαντος είναι η φωτιά που μετατρέπεται σε διάφορες

μορφές, χωρίς ποτέ να χάνει την ταυτότητά της .

Η γένεση της ύλης γίνεται από την ενέργεια με συμπύκνωση.

40.Ηφαιστίων ο Θηβαίος (4ος αι μ.Χ): Έργο του τα ''Αποτελεσματικά

Συντάγματα", αστρολογική πραγματεία αποτελούμενη από 3 μέρη:

Αστρονομική εισαγωγή Γένεση των σωμάτων. Διδασκαλία της δημιουργίας του σύμπαντος.

41.Θαλής ο Μιλήσιος (635 ή 624π.Χ- 545π.Χ)

Βασικό στοιχείο το νερό .

Ανακάλυψη ηλιοστασίων και μέτρηση του κύκλου τους .

Προέλευση του φωτός της σελήνης.

Ο κόσμος έχει σχήμα σφαίρας .

Ο πολικός αστέρας οδηγός των ναυτιλλομένων τη νύχτα

Η διάρκεια του έτους (365 μέρες)

42.Θεανώ η Θουρία (6ος αι π.Χ)

Η διασημότερη γυναίκα αστρονόμος και κοσμολόγος της αρχαιότητας .

Διατύπωσε τη θεωρία της ''Αρμονίας των σφαιρών'' (πραγματεία περί του

Σύμπαντος )

Το σύμπαν αποτελείται από 10 ομόκεντρες σφαίρες που κινούνται γύρω

από μια κεντρική φωτιά: τον Ήλιο, τη Σελήνη, τον Κρόνο, τον Δία , τον Άρη ,

20

την Αφροδίτη τον Ερμή , τη Γη και την Αντι-Γή.

Υπάρχουν και τα άστρα που είναι σταθερά.

Οι αποστάσεις ανάμεσα στις σφαίρες και την κεντρική φωτιά έχουν τις ίδιες

αναλογίες με τα διαστήματα της μουσικής κλίμακας

43.Θέων ο Αλεξανδρεύς(4ος αι μ.Χ)

Έγραψε για την ανατολή του Σείριου ''περί της ( εώας) επιτολής του Σειρίου''

Σχολίασε-έγραψε ''εξηγήσεις" για τον ''Μικρό Αστρολάβο" και τον “Πρόχειρο

κανόνα" του Κλαύδιου Πτολεμαίου, καθώς και για τον "αστρονομικό" ποιητή

Άρατο ("Σχόλια εις Άρατον")

Έδωσε αστρονομικές πληροφορίες για το έργο του Ιππάρχου(αστρονομική

πραγματεία αγνώστου τίτλου )

44.Θέων ο Σμυρναίος (1ος αι μ.Χ)

Στο έργο του "των κατά το μαθηματικόν χρησίμων εις την Πλάτωνος ανάγνωσιν",

στην τέταρτη ενότητα , την “Αστρονομία " εκτίθενται σε περίληψη , όλες σχεδόν οι

απόψεις των αρχαίων Ελλήνων αστρονόμων σχετικά με την επιστήμη του

ουρανού.

45.Iππόνικος ο Πιταναίος (3ος αι π.Χ) :βελτίωσε την "Οκταετηρίδα"(χρονική

περίοδος 8 ετών με 5 έτη από 12 μήνες και τρία έτη με 13 μήνες)

46.Ικέτας ο Συρακούσιος (5ος αι π.Χ)

Η Γη περιστρέφεται γύρω απ' τον άξονά της με μεγάλη ταχύτητα σε 24

ώρες, ενώ τα άλλα ουράνια σώματα παραμένουν ακίνητα .

47.Ίππαρχος ο Ρόδιος (190π.Χ - 120π.Χ) Κορυφαία επιτεύγματα :

Υπολογισμός ηλιακού ή τροπικού έτους σε 365,242 ημέρες

(σήμερα 365,242199 ημέρες)

21

Ανακάλυψη της μετάπτωσης των ισημεριών.

Δημιουργία του πρώτου καταλόγου αστέρων, τουλάχιστον στον δυτικό

κόσμο.

Επινόηση της κλίμακας των μεγεθών των αστέρων από τη μέτρηση της

φωτεινότητάς τους (χρησιμοποιείται ως και σήμερα από τους αστρονόμους).

Διατύπωση της αρχής της αστρονομίας "οι αστέρες δεν είναι αιώνιοι στον

ουρανό".

Αν και δεχόταν, γενικά, το γεωκεντρικό σύστημα, όμως δεν απέρριψε ποτέ το

ηλιοκεντρικό , διότι, κατά πάσα πιθανότητα, γνώριζε την αξία του. Ίσως, επειδή

ήταν λεπτολόγος και τελειομανής αστρονόμος , περίμενε να ολοκληρώσει τις

μελέτες και τις μετρήσεις του πρώτα , ώστε να μπορεί να μιλήσει για την

ορθότητα του ηλιακού συστήματος με αδιάσειστα στοιχεία.

Θεωρείται από πολλούς πατέρας της αστρονομίας ή ο μεγαλύτερος αστρονόμος

της αρχαιότητας.

Για να αντιληφθούμε το μέγεθος της προσφοράς του Ιππάρχου, όχι μόνο στην

Αστρονομία αλλά γενικότερα στις επιστήμες, αρκεί να αναφέρουμε το εξής

περιστατικό : όταν το 1859 Ευρωπαίοι (κυρίως Γάλλοι) μηχανικοί επρόκειτο να

διανοίξουν τη διώρυγα του Σουέζ στην Αίγυπτο , βρέθηκαν σε δίλημμα σχετικά με

το αν έπρεπε να προχωρήσουν στην εκτέλεση του έργου , διότι φοβόντουσαν ότι

θα τους πνίξουν τα νερά εξαιτίας της πιθανής διαφοράς στη στάθμη, που είχαν η

Μεσόγειος και η Ερυθρά Θάλασσα. Όταν, όμως, έγιναν μετρήσεις ,

επιβεβαιώθηκε ο Ίππαρχος , ο οποίος έλεγε ότι οι 2 θάλασσες έχουν το ίδιο ύψος

στάθμης.

48. Κάρπος ο Αντιοχεύς(1ος ή 2ος μ.Χ):Αστρονομική πραγματεία

Μαθηματικές κατασκευές (για επίλυση αστρονομικών προβλημάτων ). Κατασκευή αστρονομικών εργαλείων (για την υψομέτρηση αστεριών ).

49.Κλεομήδης ο κοσμογράφος(1ος αι μ.Χ ή τέλη 2ου - αρχές 3ου μ.Χ)22

“Κυκλική θεωρία μετεώρων” :περιγράφει τη μέτρηση της περιμέτρου της Γης

από τον Ερατοσθένη και παρόμοια εργασία του Ποσειδωνίου. Εξήγησε σωστά την ατμοσφαιρική διάθλαση του φωτός και εξέφρασε την

άποψη ότι η Γη θα πρέπει να φαίνεται ως φωτεινό σημείο από την

απόσταση του Ήλιου.

50.Κόνων ο Σάμιος (280-220 π.Χ.)

Συνέταξε ημερολόγιο, όπου αναφερόταν η ανατολή και η δύση των

αστέρων. Έργο του :«Περί αστρολογίας», στο οποίο περιλαμβάνονταν οι

παρατηρήσεις του για τις εκλείψεις του ηλίου. Έδωσε την ονομασία στον αστερισμό της κόμης της Βερενίκης.

51 . Κλεόστρατος ο Τενέδιος (6ος-5ος αι. π.Χ.)

Μελέτησε ανωμαλίες στην κίνηση των πλανητών Υπολόγισε την ΄΄οκταετηρίδα΄΄ συνδέοντας το ηλιακό με το σεληνιακό έτος

(ένα είδος δίσεκτου έτους)

52. Κάλλιπος ο Κυζικηνός (4ος π.Χ.)

Κύκλος Καλλίπου: μία περίοδος 76 ετών, κατά την οποία οι φάσεις της

Σελήνης επαναλαμβάνονται στα ίδια χρονικά διαστήματα και ημερομηνίες. Η

περίοδος του Καλλίπου φαίνεται σε μικρή κυκλική κλίμακα στον μηχανισμό

των Αντικυθήρων

53. Κλαύδιος ο Πτολεμαίος (110-170 μ.Χ.)

Στήριξε τις απόψεις του σε μεγάλο βαθμό στις παρατηρήσεις και στοιχεία

του ΄Ιππαρχου του Ρόδιου. Έργο του η «Μεγάλη Μαθηματική Σύνταξη » (Αλμαγέστη) με τις εργασίες

πολλών Ελλήνων αστρονόμων και δικές του μελέτες Τοποθέτησε τη Γη στο κέντρο του Σύμπαντος με τη Σελήνη, τον Ερμή, την

Αφροδίτη, τον Ήλιο ,τον Άρη, τον Δία και τον Κρόνο να περιφέρονται γύρω

απ΄ αυτήν με έναν πολύπλοκο συνδυασμό κυκλικών κινήσεων

23

Απαρίθμησε και ονόμασε 44 αστερισμούς ,τα ονόματα των οποίων

χρησιμοποιούνται και σήμερα(πχ Αρίωνας),και ανέφερε τις αποκλίσεις 18

αστέρων,που είχαν βρεθεί απ’τον Τιμόχαρι ή τον Αρίστυλλο το 290π.Χ Ανέπτυξε την άποψη ότι οι πλανήτες περιφέρονται σταθερά πάνω σ΄ έναν

τέλειο κύκλο, τον επίκυκλο. Το κέντρο αυτού του κύκλου περιφέρεται

σταθερά πάνω σ΄ έναν άλλο τέλειο κύκλο που έχει ως κέντρο του τη Γη Επειδή κατάλαβε ότι υπήρχαν κάποια λάθη στο ΄΄σχέδιο ΄΄ του, έκανε

κάποιες διορθώσεις:

α. Τοποθέτησε τη Γη ελαφρώς πιο μακριά από το κέντρο του φέροντος

κέντρου

β. Τοποθέτησε το κέντρο της κίνησης του επίκυκλου να κινείται με σταθερή

γωνιακή ταχύτητα γύρω από ένα τρίτο σημείο, που βρίσκεται στην αντίθετη

πλευρά του κέντρου του φέροντος κύκλου από τη Γη.Αυτές οι τροποποιήσεις

επέτρεψαν στον Πτολεμαίου να προβλέψει τις θέσεις των πλανητών με λογική –

παρά ιδανική-ακρίβεια.

54.Κρίτων ο Νάξιος (3ος π.Χ.): έργο του <<οκταετηρίς>>

55. Λεπτίνης ο Αλεξανδρεύς (2ος αι. π.Χ.)

Έργο: ‘’ουράνιος διδασκαλία’’: αναφέρεται στο έργο του Ευδόξου (κυρίως στην

θεωρία των ομόκεντρων σφαιρών) και περιέχει πληροφορίες για τη ζωδιακή και

συνοδική περίοδο των πλανητών

56 . Μενέλαος ο Αλεξανδρεύς (70-140 μ.Χ.)

Έργο του τα ‘’Σφαιρικά’’ (3 βιβλία). Στο 2ο βιβλίο ,καθαρά αστρονομικού

περιεχομένου, ασχολείται με τη γεωμετρία της σφαίρας και την εφαρμογή της

σε αστρονομικές μετρήσεις και υπολογισμούς.

57 . Mέτων ο Αθηναίος (5ος αι. π.Χ).

Επινόησε έναν ημερολογιακό κύκλο βασισμένο στις κινήσεις της Σελήνης,

τον γνωστό ΄΄Κύκλο του Μέτωνος΄΄

24

Προσδιόρισε ότι ανά 19 έτη επαναλαμβάνεται η ίδια σειρά των πανσελήνων

(έτσι ήταν δυνατόν να προβλεφθούν ακριβώς οι μελλοντικές πανσέληνοι ) Η περίοδος του Μέτωνα φαίνεται σε ελικοειδή κλίμακα στον Μηχανισμό των

Αντικυθήρων Ανακάλυψε ότι οι ισημερίες και οι τροπές του Ήλιου δεν διαιρούσαν το έτος

σε 4 εποχές ίσης διαρκείας. (Ο κύκλος του Μέτωνα χρησιμοποιήθηκε

αργότερα ως παραλλαγή για το εβραϊκό ημερολόγιο , καθώς και στην

χριστιανική εκκλησία για τον προσδιορισμό των εορτών. Με την περίοδο του

Μέτωνα ορίζονται σήμερα και το ορθόδοξο Πάσχα και, μέσω αυτού, οι

κινητές εορτές).

58. Νίκων ο Περγαμεύς (2ος αι π.Χ)

Έργο του : «Ισοψηφία», σύγγραμμα που αναφέρεται στα στερεά σώματα και στη

δομή του διαστήματος

59. Ξενοφάνης ο Κολοφώνιος (570-480 π.Χ)

Ενδιαφέρον για τα μετεωρολογικά και αστρονομικά φαινόμενα. Τα πράγματα στους ουρανούς εμφανίζονται μέσω της θερμότητας του ήλιου

ως αρχική αιτία. Τα σύννεφα ή οι νεφελοειδείς ουσίες διαδραματίζουν βασικό ρόλο σε πολλά

φυσικά φαινόμενα. Θεωρία εναλλασσόμενων περιόδων παγκόσμιας πλημμύρας και ξηρασίας

60. Οινοπίδης ο Χίος ( 490 - 420 π.Χ)

Λόξωση της εκλειπτικής (προσδιορισμός της γωνίας ανάμεσα στον

ουράνιο ισημερινό και στην εκλειπτική )δηλ. τη φαινόμενη ετήσια τροχιά

του Ήλιου στον γήινο ουρανό), που ήταν ίση με 24ο. (Αυτή η τιμή έγινε

αποδεκτή για 2 αιώνες, μέχρις ότου ο Ερατοσθένης τη μέτρησε με

μεγαλύτερη ακρίβεια ). Υπολογισμός της διάρκειας του «Μεγάλου Έτους» (δηλ. του μικρότερου

χρονικού διαστήματος που ισούται με ακέραιο αριθμό αστρικών ετών και,

25

ταυτόχρονα, με ακέραιο αριθμό συνοδικών μηνών) σε 59 έτη ή 730

συνοδικούς μήνες ( πρακτικότερη πάντως και γνωστότερη στην αρχαία

Ελλάδα ήταν η τιμή που βρήκαν ο Μέτων ο Αθηναίος και ο Ευκτήμων ).

61 . Ποσειδώνιος ο Ρόδιος ή Απαμεύς ( 135 - 51 π.Χ.)

Πίστευε ότι ο Ήλιος εξέπεμπε μια «ζωτική δύναμη» που διαπερνούσε το

Σύμπαν. Εκτίμησε την αστρονομική μονάδα ( μονάδα μέτρησης αποστάσεων μέσα

στο ηλιακό σύστημα, ίση με 149.597.870.700 μέτρα) ως 9893 φορές την

ακτίνα της Γης (είναι περίπου το μισό της πραγματικής τιμής). Υπολόγισε τη διάμετρο του ήλιου με τιμή ακριβέστερη από αυτές που

πρότειναν άλλοι αρχαίοι Έλληνες αστρονόμοι. Υπολόγισε τη διάμετρο και την απόσταση της Σελήνης. Κατασκεύασε έναν «φορητό υπολογιστή» των κινήσεων των ουράνιων

σωμάτων, παρόμοιο με τον Μηχανισμό των Αντικυθήρων. Σύμφωνα με τον

Κικέρωνα, το φορητό «πλανητάριο» του Ποσειδωνίου έδειχνε τις ημερήσιες

κινήσεις του Ηλίου, της Σελήνης και των 5 γνωστών τότε πλανητών.

62 . Πρόκλος ο Λύκιος ( 412 – 485 μ.Χ.)

Έργο του: «Υποτύπωσις Αστρονομικών υποθέσεων»

Σ’ αυτό πραγματεύεται τα συστήματα του Ίππαρχου, του Κλαύδιου Πτολεμαίου

και του Αρίσταρχου

63. Πυθαγόρας ο Σάμιος ( 580/572 -500/490 π.Χ.)

Δημιούργησε ένα άρτιο σύστημα για την επιστήμη των ουράνιων σωμάτων,

το οποίο κατοχύρωσε με όλες τις σχετικές αριθμητικές και γεωμετρικές

αποδείξεις. Δεχόταν τη σφαιρικότητα της γης και των λοιπών ουράνιων σωμάτων, τα

οποία κινούνταν γύρω από το «πυρ». Διατύπωσε την υπόθεση ότι ο Έσπερος και ο Φώσφορος είναι ένα και το

ίδιο ουράνιο σώμα. Εξήγησε τις εκλείψεις και τις φάσεις της Σελήνης.

26

64. Πλάτων (427 – 347 π.Χ.)

Θεωρούσε την αστρονομία κλάδο των μαθηματικών. Θεωρούσε το σύμπαν σφαιρικό και τη Γη να κατέχει το κέντρο του. Θεωρούσε ότι οι φαινόμενες κινήσεις των πλανητών θα έπρεπε να

εξηγηθούν μόνο με ομαλές κυκλικές κινήσεις. Στην «πολιτεία» περιέγραψε την κίνηση των ουράνιων σωμάτων με τη

βοήθεια περιστρεφόμενων σφονδύλων.

65. Σέλευκος ο Σελεύκειος (2ος – 1ος αι. π.Χ)

Απέδειξε την περιστροφή της Γης γύρω από τον άξονά της και γύρω από

τον ήλιο (ηλιοκεντρικό σύστημα ή μοντέλο).(Ο Αρίσταρχος ο Σάμιος

υποστήριζε το ηλιοκεντρικό σύστημα ως υπόθεση). Αποκάλυψε τη σχέση του φαινομένου των παλιρροιών με τις κινήσεις της

Σελήνης.

66. Σωσιγένης ο Αλεξανδρεύς (1ος αι. π.Χ.) Έργα του: «περί ουρανού», «περί

όψεως»

Ανακάλυψε τις περιοδικές μεταβολές των φαινόμενων διαστάσεων Ηλίου και

Σελήνης. Δεχόταν ότι το έτος διαρκεί 365,25 ημέρες. Το 46 π.Χ. μεταρρύθμισε το υφιστάμενο τότε ημερολόγιο των 365 ημερών

στο νέο Ιουλιανό, όπως ονομάστηκε, με την προσθήκη μιας ημέρας κάθε

τέσσερα χρόνια (εφαρμογή δίσεκτου έτους). Για να γίνει αυτή η διόρθωση, το έτος εκείνο, δηλαδή το 46 π.Χ, διήρκησε

445 ημέρες. Το «Ιουλιανό» ίσχυσε ως το 1582, όταν ο πάπας Γρηγόριος ΙΓ

έθεσε σε εφαρμογή το «Γρηγοριανό», δημιούργημα του Έλληνα Νικηφόρου

Γρηγορά δύο αιώνες νωρίτερα.

67. Σωσιγένης ο Περιπατητικός (2ος αι. μ.Χ.)

Έργο: «Περί των ανελιττουσών σφαιρών»: αφορά τις κινήσεις των ουρανίων

σφαιρών (σωμάτων), με αφορμή παρατηρήσεις στη δακτυλιοειδή έκλειψη του

Ήλιου που συνέβη το 164 μ.Χ.

27

68. Τιμόχαρις ο Αλεξανδρεύς (320 – 260 π.Χ.)

Θεωρείται ο πρώτος γνωστός αστρονόμος που έκανε καταγραφή του πλανήτη

Ερμή.

Κατέγραψε πως ο αστέρας Στάχυς βρισκόταν σε τοποθεσία 8ο δυτικά της

φθινοπωρινής ισημερίας. (Αργότερα ο Ίππαρχος υπολόγισε την απόσταση

στις 6ο δυτικά και εξήγησε την απόκλιση της τιμής με αυτήν που παρατήρησε

ο Τιμόχαρις ως αποτέλεσμα της διαφοράς στο γεωγραφικό μήκος, όπου

γινόταν η μέτρηση των αστέρων)

69. Υπατία η Γεωμετρική (370 – 415 μ.Χ.)

Έγραψε (σύμφωνα με το λεξικό του Σούδα) έναν τόμο με τίτλο

«Αστρονομικός Κανόνας». Μερικοί μελετητές πιστεύουν ότι ήταν μία συλλογή

από αστρονομικούς πίνακες, άλλοι ότι ήταν σχόλια σχετικά με τον Κλαύδιο

Πτολεμαίο. Εκπόνησε σχέδια για αρκετά επιστημονικά όργανα, που περιελάμβαναν

αστρολάβους και υδρόμετρα.

Η Υπατία ήταν η τελευταία «ειδωλολάτρις» επιστήμονας του δυτικού κόσμου (ο

χριστιανικός όχλος της Αλεξάνδρειας την τεμάχισε και την έκαψε). Και, αφού

από τότε δεν υπήρξε σημαντική πρόοδος στα μαθηματικά, στην αστρονομία

και στη φυσική σε όλη τη Δύση[ για 1000 χρόνια], η Υπατία έγινε σύμβολο του

τέλους της αρχαίας επιστήμης.

70. Υψικλής ο Αλεξανδρεύς (2ος αι. π.Χ)

«Περί της των ζωδίων αναφοράς – Αναφορικόν»: Στο έργο αυτό ο συγγραφέας:

Υπολογίζει το μήκος της ημερήσιας διαδρομής του Ήλιου στην Αλεξάνδρεια Χωρίζει την εκλειπτική σε 360ο . Υπολογίζει το χρόνο ανατολής των αστέρων του ζωδιακού κύκλου (για την

Αλεξάνδρεια) με βάση τους «κανόνες διαφοράς» (από αναμετρήσεις), που

ήταν βαβυλωνιακή μέθοδος κι όχι με βάση τους «τριγωνομετρικούς κανόνες»,

που ακολούθησε ο ‘Ιππαρχος ο Ρόδιος.28

Το παραπάνω σύγγραμμα είναι πολύτιμο για τις επιστήμες της γεωμετρίας και

της αστρονομίας,διότι αποτελεί τον συνδετικό κρίκο στην αστρονομική

παρατήρηση μεταξύ των Ελλήνων και Βαβυλωνίων αστρονόμων της εποχής.71. Φιλόλαος ο Ταραντίνος (5ος αι. π.Χ.) Ήταν ο πρώτος που εκθρόνισε τη Γη απ’ το κέντρο του Σύμπαντος και την έβαλε

να περιστρέφεται μαζί με την Αντι-Γη (Αντίχθων) γύρω από μια πύρινη σφαίρα,

την Εστία, κάθε 24 ώρες. Η σειρά περιστροφής ήταν: Αντίχθων, Γη (που

βρισκόταν πάντα σε θέση αντιδιαμετρική με τον Αντίχθονα), Σελήνη, Ήλιος και

μετά όλα τα άλλα κοσμικά σώματα.Η επινόηση αυτή –ότι η Γη και η Σελήνη κινούνται– ήταν πραγματική

επανάσταση για την εποχή του. (Σήμερα γίνεται δεκτό ότι η Εστία του Φιλόλαου

– και των Πυθαγορείων– ήταν ο Ήλιος).

72. Φίλιππος ο Οπούντιος (4ος αι. π.Χ.) Έργα: «Περί της αποστάσεως του ηλίου και της σελήνης». «Περί εκλείψεως σελήνης». «Περί μεγέθους ηλίου και σελήνης». «Περί πλανητών». «Επεξήγησις της Πυθαγορείου αστρονομίας». «Επινομίς», σύγγραμμα για τη μελέτη των πλατωνικών

απόψεων πάνω στην αστρονομία.

73. Αυτόλυκος ο Πιταναίος(περ.360-290πΧ)

Εισήγαγε τους αστρονομικούς όρους «ακρονύκτιος» και «κοσμική» ανατολή

των αστέρων.Τα έργα του «περί επιτολών και δύσεων των αστέρων» και «περί

κινουμένης σφαίρας»είναι τα αρχαιότερα αστρονομικά έργα απ’ τα διασωθέντα

ελληνικά.

29

δ. Κατάλογος αρχαίων Ελλήνων επιστημόνων – Αστρονόμων

1. Αλέξανδρος ο Πλευρώνιος (4ος – 3ος αιώνας π.Χ)

2. Απολλόδωρος ο Λογιστικός (3ος αιώνας π.Χ)

3. Αριγνώτη η Σαμία (6ος αι. π.Χ)

4. Αρισταίος ο Κροτωνιάτης ( 5ος αι. π.Χ)

5. Αρισταίος ο Πρεσβύτερος (6ος αι. π.Χ)

6. Αριστείδης ο Σάμιος (4ος – 3ος αι. π.Χ)

7. Αντίπατρος ο Τύριος (1ος αι. π.Χ)

8. Αντιφών ο Ραμνούντιος ( 480-411 π.Χ)

9. Αρχέδημος(πυθαγόρειος φιλόσοφος) (4ος – 3ος αι. π.Χ)

10. Αριστόξενος ο Ταραντίνος (354-300. π.Χ)

11. Αριστοφάνης ο Βυζάντιος (3ος αι. μ.Χ)

12. Αρίστυλλος ο Νεότερος (2ος αι. π.Χ)

13. Αρριανός Φλάβιος (97-175 μ.Χ)

14. Αρτεμίδωρος ο Εφέσιος (2ος αι. π.Χ)

15. Αρχύτας ο Ταραντίνος (428-350 π.Χ)

16. Ασκληπιάδης ο Αλεξανδρεύς(4ος αι. π.Χ)

17. Ασκληπιάδης ο Βιθυνός (5ος αι. π.Χ)

18. Άτταλος ο Περγαμηνός (241-197 π.Χ)

30

19. Άτταλος ο Ρόδιος (2ος αι. π.Χ)

20. Αχιλλεύς Τάτιος (2ος ή 5ος αι. μ.Χ)

21. Βασιλείδης ο Τύριος (2ος αι. π.Χ ή 2ος αι. μ.Χ)

22. Βούθηρος ο Κυζικηνός (5ος αι. π.Χ)

23. Βρύσων ο Ηρακλειώτης (5ος αι. π.Χ)

24. Βρύσων ο Ρόδιος (130-70 π.Χ)

25. Δαμάσκιος ο Δαμασκηνός(5ος αι. μ.Χ)

26. Δαμώ η Κροτωνία(6ος αι. π.Χ)

27. Δεινόστρατος ο Γεωμέτρης (350 π.Χ)

28. Δερκυλίδας ο Μαθηματικός (1ος αι. μ.Χ)

29. Δημήτριος ο Αλεξανδρεύς (3ος αι. μ.Χ)

30. Δημήτριος ο Λάκων ( 3ος αι. π.Χ)

31. Δημόφιλος ο Αστρονόμος(1 αι. μ.Χ)

32. Διαγόρας ο Μήλιος (5ος αι. π.Χ)

33. Δίδυμος ο Αλεξανδρεύς (4ος αι. μ.Χ)

34. Διογένης ο Λαέρτιος (3ος αι. μ.Χ)

35. Διόδωρος ο Αλεξανδρεύς (1ος αι. π.Χ)

36. Διονυσόδωρος ο Μήλιος (2ος – 1ος αι. π.Χ)

37. Διονυσόδωρος ο Αμάσειος (2ος αι. π.Χ)

38. Διονύσιος ο Αλεξανδρεύς (3ος αι. π.Χ)

39. Δωρόθεος ο Σιδώνιος (1ος αι. μ.Χ)

31

40. Εκαταίος ο Μιλήσιος (5ος αι. π.Χ)

41. Εμπεδοκλής ο Ακραγαντίνος (5ος αι. π.Χ)

42. Έρμαρχος ο Μυτιληναίος (3ος αι. π.Χ)

43. Έρμιππος ο Καλλιμάχειος ή Σμυρναίος (3ος αι. π.Χ)

44. Ερμότιμος ο Κολοφώνιος (4ος αι. π.Χ)

45. Ευδόκιος ο Ασκαλώνιος (550 μ.Χ)

46. Εύδοξος ο Κυζικηνός (2ος αι. π.Χ)

47. Εύδοξος ο Ρόδιος (5ος αι. π.Χ)

48. Εύδημος ο Ρόδιος (370-300 π.Χ)

49. Εύδωρος ο Αλεξανδρεύς (1ος αι π.Χ ή 2ος αι μ.Χ)

50. Ευθυμένης ο Μασσαλιώτης (4ος αι π.Χ)

51. Ευκλείδης ο Στοιχειωτής (440-380 π.Χ)

52. Ευκρατίδης ο Ρόδιος (3ος αι π.Χ)

53. Εύρυτος ο Ταραντίνος (5ος αι π.Χ)

54. Ζηνόδωρος ο Γεωμέτρης (206 -140 π.Χ)

55. Ζήνων ο Κιτιεύς (4ος – 3ος αι π.Χ)

56. Ζήνων ο Σιδώνιος (3ος αι π.Χ)

57. Ηρόδωρος ο Ηρακλειώτης (5ος αι. π.Χ)

58. Ήρων ο Αλεξανδρεύς (1ος αι. μ.Χ)

59. Θεαίτητος ο Αθηναίος(τέλη 5ου – αρχές 4ου αι. π.Χ)

60. Θεμιστόκλεια η Δελφίς (6ος αι. π.Χ)

32

61. Θεόδωρος ο Σάμιος (6ος αι. π.Χ)

62. Θράσυλλος ο Αλεξανδρεύς (1ος αι. μ.Χ)

63. Ιουλιανός ο Αυτοκράτωρ(4ος αι. μ.Χ)

64. Ιουλιανός ο Λαοκιδεύς(5ος αι. μ.Χ)

65. Ίππασος ο Μεταπόντιος(5ος αι. π.Χ)

66. Ιππίας ο Μηχανικός(2ος αι. μ.Χ)

67. Κριτόδημος ο Αλεξανδρεύς(3ος ή 2ος αι. π.Χ)

68. Λεωνίδας ο Αλεξανδρεύς(1ος αι. μ.Χ)

69. Λύσις ο Ταραντίνος(5ος αι. π.Χ)

70. Ξενοκράτης ο Χαλκηδόνιος(395-314 π.Χ)

71. Παρμενίδης ο Ελεάτης (6ος – 5ος αι. π.Χ)

72. Πορφύριος ο Τύριος (232/234-305 μ.Χ)

73. Παύλος ο Αλεξανδρεύς (4ος αι. μ.Χ)

74. Πυθέας ο Μασσαλιώτης (4ος αι. π.Χ)

75. Σωσιγένης ο Αλεξανδρεύς (1ος αι. π.Χ)

76. Τίμαιος ο Λοκρός (5ος αι. π.Χ)

77. Τεύκρος ο Κυζικηνός(1ος αι. π.Χ)

78. Φερεκύδης ο Σύριος (6ος αι. π.Χ)

79. Φίλιππος ο Μενδαίος (4ος αι. π.Χ)

80. Φώκος ο Σάμιος (6ος αι. π.Χ)

81. Χαλκίδιος ο Αστρονόμος (4ος αι. π.Χ)

33

82. Χάρμανδος ο Μαθηματικός

83. Χρύσιππος (Σόλοι Κιλικίας) (3ος αι. π.Χ)

ΙΙΙ. Αρχαία Ελληνική Τεχνολογία

α. Αστρονομικά όργανα

Τα όργανα που χρησιμοποιούνταν στην Αστρονομία ήταν πολλά και με πολλές

μορφές το καθένα.

Με αυτά υπολογίζονταν το ύψος και οι θέσεις των αστέρων, οι εκλειπτικές

συντεταγμένες τους, το ύψος και η απόκλιση του Ηλίου, η φαινομενική διάμετρος

και οι συντεταγμένες του Ηλίου και της Σελήνης, το αζιμούθιο, η απόσταση του

Ηλίου από το ζενίθ κατά τη μεσημβρία, οι γωνίες τις οποίες σχημάτιζαν οι ηλιακές

ακτίνες με την κατακόρυφο του τόπου, οι κινήσεις Γης, Ηλίου και Σελήνης σε

διάφορες φάσεις κ.τ.λ.

Διόπτρα : αστρονομική συσκευή που λειτουργούσε με τριγωνισμό για εκτίμηση

της φαινόμενης διαμέτρου Ηλίου και Σελήνης, την απόσταση και το μέγεθός τους.

Υπήρχε η διόπτρα του Πυθέα του Μασσαλιώτη (3ος αι. π.Χ) , που η ύπαρξή της

βεβαιώνεται απ’ το γεγονός ότι ο Πυθέας είχε εντοπίσει ότι ο Βόρειος Πόλος και ο

πολικός αστέρας δεν συμπίπτουν.

Η διόπτρα του Ιππάρχου χρησίμευε για τον υπολογισμό της παρατηρούμενης

διαμέτρου Ηλίου και Σελήνης. Με αυτό το όργανο ο Ίππαρχος υπολόγισε την

απόσταση και το πραγματικό μέγεθος (διαστάσεις) των δύο αυτών άστρων.

Η τετραπήχης διόπτρα του Αρχιμήδη είχε τοποθετηθεί στην κορυφή του φάρου

της Αλεξάνδρειας. Πρόκειται για ένα πρώιμο αστρονομικό όργανο μέτρησης-

υπολογισμού της φαινόμενης γωνίας και της απόστασης των ουρανίων σωμάτων

από τη γη αλλά και της μεταξύ τους απόστασης.

34

Η διόπτρα του Δικαίαρχου του Μεσσήνιου.

Γνώμων. Ένα από τα πιο απλά και πιο πολύτιμα αστρονομικά όργανα, που

χρησίμευε για τον καθορισμό πολλών αστρονομικών φαινομένων και

γεωγραφικών στοιχείων.

Χρησιμοποιήθηκε για τη χάραξη της μεσημβρινής γραμμής ( διεύθυνση Βορρά-

Νότου) , για την εύρεση του γεωγραφικού πλάτους, της διάρκειας των εποχών,

των ισημεριών και των ηλιοστασίων. Ο πρώτος που χρησιμοποίησε τον γνώμονα

ήταν ο Αναξίμανδρος ο Μιλήσιος. Κατασκεύασε έναν πυραμοειδή γνώμονα στη

Σπάρτη, ο οποίος μπορούσε να δείχνει την αληθή μεσημβρία, τη χρονική στιγμή

δηλαδή που μεσουρανεί ο ήλιος. Ο Αναξιμένης τελειοποίησε τον γνώμονα και

κατασκεύασε ένα ηλιακό ρολόι που παρακολουθούσε και κατέγραφε τις τροπές

του ήλιου( θερινό ηλιοστάσιο/ χειμερινό ηλιοστάσιο)

Ηλιόμετρο ή Ηλιοτρόπιο ή Σκιάθηρο ή Ηλιοσκόπιο. Ένα είδος

τελειοποιημένου γνώμονα. Μία από τις κύριες χρήσεις του ήταν η μέτρηση του

μήκους της σκιάς του. Δεν μπορούσε να γίνει, βέβαια, με μεγάλη ακρίβεια, διότι

υπήρχε η παρασκιά. Γι αυτό τοποθέτησαν στην κορυφή του γνώμονα μια μικρή

σφαίρα και μετρούσαν το μήκος της σκιάς μέχρι το κέντρο της σφαίρας

αποφεύγοντας, έτσι, τα σφάλματα που οφείλονταν στην παρασκιά.Τον 5ο αι π.Χ. οι Αθηναίοι αστρονόμοι Μέτων και ο Ευκτήμων, χρησιμοποιώντας

ένα ηλιοτρόπιο, κατάφεραν να υπολογίσουν με ακρίβεια τα ηλιοστάσια και τις

ισημερίες και διαπίστωσαν ότι οι 4 εποχές έχουν άνισα χρονικά διαστήματα. Ο

Μέτων είχε τοποθετήσει το ηλιοτρόπιο στον λόφο της Πνύκας (τα θεμέλια είναι

ακόμη ορατά, ακριβώς πίσω από το βήμα του αρχαίου βουλευτηρίου) .

Χρησιμοποιήθηκε και από τον Ίππαρχο. Ως κατασκευαστής θεωρείται ο

Φερεκύδης από τη Σύρο τον 6ο αι π.Χ. Σύμφωνα με την παράδοση ένα πηγάδι

που χρησιμοποιούσαν οι χωρικοί της Σύρου, δεν ήταν τίποτε άλλο από ένα ηλιακό

παρατηρητήριο (Ηλιοτρόπιο του Φερεκύδη ή Φρέαρ της Σύρου)

Πλινθίς: Πρόκειται για ένα απλό αστρονομικό όργανο κατάλληλο για τον

υπολογισμό του γεωγραφικού πλάτους ενός τόπου από τη δημιουργούμενη σκιά.

35

Εφευρέτης του ήταν ο Ίππαρχος και χρησιμοποιήθηκε και από τον Κλαύδιο τον

Πτολεμαίο.

Σκάφη: Όργανο κατάλληλο για την απεικόνιση του Ήλιου στην ουράνια σφαίρα.

Θεωρείται μορφή ηλιακού ρολογιού. Την εφηύρε και κατασκεύασε ο Αρίσταρχος

και τη χρησιμοποίησε ο Ερατοσθένης για να πετύχει τη μέτρηση της Γης.

Αράχνη: Κατασκευαστής αυτού του οργάνου θεωρείται ο Εύδοξος (4ος αι π.Χ.).

Ο Πλούταρχος το αντιμετωπίζει μάλλον ως αστρολάβο, ενώ άλλοι συγγραφείς είτε

ως ηλιακό ρολόι είτε ως χάρτη ουράνιας σφαίρας.

Κρίκοι: χάλκινος ή ισημερινός κρίκος για τον προσδιορισμό χρονικών στιγμών και

τροπών, καθώς και των ισημεριών .

Τροπικός κρίκος ή δακτυλιοειδές όργανο: εμπνευστής και κατασκευαστής ο

Ίππαρχος. Χρησιμοποιούνταν για τον προσδιορισμό του ύψους του Ήλιου κατά

την μεσουράνηση.

Ηλιακά Ρολόγια. Θεωρούνταν εξέλιξη του γνώμονα. Αποτελούνταν από τον

στύλο-γνώμονα (υπό κλίση) και την ωρολογόπλακα και λειτουργούσαν τις

ηλιόλουστες ημέρες. Τα ρολόγια, για να μετρούν τα χρονικά διαστήματα με

ακρίβεια , έπρεπε να είναι τοποθετημένα σε γεωγραφικά πλάτη ίδια με εκείνο της

κατασκευής τους. Κι αυτό γιατί ο γνώμονας του ρολογιού προσανατολιζόταν στη

μεσημβρινή γραμμή (Βορρά-Νότου) κάθε τόπου.

Μετρούσαν τον αληθή ηλιακό χρόνο και διακρίνονταν σε οριζόντια, κατακόρυφα

και ισημερινά, ανάλογα με την κατεύθυνση του γνώμονα, τη μορφή των χαραγών

και την κλίση της ωρολογόπλακας.

Σύμφωνα με τον Διογένη τον Λαέρτιο, ο Αναξιμένης τελειοποίησε τον γνώμονα και

κατασκεύασε στη Σπάρτη ονομαστό ηλιακό ρολόι. Υποστηρίζει μάλιστα ότι το

πρώτο ηλιακό ρολόι στην Αρχαία Ελλάδα φτιάχτηκε απ’ τον Αναξίμανδρο.Άλλες

μαρτυρίες τοποθετούν στην Κνίδο της Μ.Ασίας την κατασκευή του πρώτου

36

ηλιακού ρολογιού από μάρμαρο σε σχήμα καρέκλας, που έδειχνε το έτος και την

ώρα της ημέρας.

Ηλιακό ρολόι κατασκεύασε και ο Απολλώνιος ο Περγαίος και βελτίωσε ο

Αρίσταρχος ο Σάμιος. Επίσης, και ο τετράντας του Ιππάρχου λειτουργούσε και

ως ηλιακό ρολόι.Στην κατασκευή ηλιακών ωρολογίων διακρίθηκε και ο

Θεμισταγόρας ο Αλεξανδρεύς(3ος -2ος αι.πΧ).Δική του κατασκευή ήταν το ρολόι

που δόθηκε ως δώρο στον βασιλιά Πτολεμαίο από τον Απολλώνιο τον

Απολόδοτο.Ηλιακό ρολόι κατασκευάστηκε και από τον Μέτωνα στην Πνύκα.

Το ωρολόγιο του Αρχιμήδη: ρολόι με μηχανισμό, όπου αντί για ελατήριο

χρησιμοποιούνταν ροή νερού (υδραυλικό).

Ωρολόγιο του Κυρρήστου : Το κατασκεύασε ο αστρονόμος Ανδρόνικος από την

Κύρρο της Μακεδονίας το πρώτο μισό του 1ου αι π.Χ. στην Αθήνα, γνωστό και ως

Πύργος των Ανέμων, κατά τον Βιτρούβιο, ή Αέρηδες κατά τους νεότερους

Αθηναίους.

Το μνημείο διέθετε οχτώ ηλιακά ρολόγια - τοποθετημένα μάλλον κάτω από τους

φτερωτούς ανάγλυφους ανέμους, που απεικονίζονταν με τα σύμβολα τους κάτω

από το γείσο της στέγης του μνημείου- αλλά και μηχανισμό «πλανηταρίου»

(μετεωρολογικού σταθμού).

Ο ίδιος φέρεται να κατασκεύασε νωρίτερα από λευκό μάρμαρο ηλιακό ρολόι, το

οποίο βρέθηκε στην Τήνο και φυλάσσεται σήμερα στο μουσείο της πόλης.

Χάλκινο φορητό ηλιακό ρολόι από τους Φιλίππους. Χρονολογείται ανάμεσα

στα 250-350μ.Χ. Εκτός από τον υπολογισμό της ώρας, το όργανο προσδιορίζει το

αζιμούθιο και το ύψος του ήλιου ή άλλου αστέρα. Είναι ένα μοναδικό στο είδος του

ηλιακό ρολόι και δεν μπορεί να ταξινομηθεί σε κάποιον από τους τρεις τύπους

που αναφέρει ο Βιτρούβιος. Ήταν κατασκευασμένο έτσι ώστε να χρησιμοποιείται

σε διαφορετικά αλλά καθορισμένα γεωγραφικά πλάτη, καθώς φέρει τα

γεωγραφικά πλάτη μόνο 4 πόλεων: της Αλεξάνδρειας, της Ρόδου, της Ρώμης και

της Ουιέννης (Βιέννης).

37

Τόπος κατασκευής του θεωρήθηκε από τον ανασκαφέα της περιοχής των

Φιλίππων, όπου βρέθηκε, η Αλεξάνδρεια και αναφέρεται από τον Βιτρούβιο, ο

οποίος περιγράφει και άλλα ηλιακά ρολόγια-μεθόδους μέτρησης:

Το παγκόσμιο ωρολόγιο του Θεοδόσιου του Βιθυνού.

Το ημισφαίριο του Αρίσταρχου του Σάμιου.

Τον επίπεδο δίσκο του Αρίσταρχου.

Το πλίνθιο του Σκόπα του Πάριου.

Το πελίκονον του Πατροκλή του Μακεδόνα.

Τον κώνο του Διονυσόδωρου του Καύνειου.

Το ωρολόγιο του Απολλώνιου του Περγαίου.

Εδώ, ν’αναφέρουμε ότι στη Ζαρμιζεγεθούσα (Sarmizegetusa Regia) στη

Ρουμανία,το πολιτικό, θρησκευτικό και στρατιωτικό κέντρο των Δακών,ένα

τεχνούργημα φαίνεται να χρησιμοποιήθηκε ως ηλιακό ρολόι. Δεδομένου ότι ο

πολιτισμός των Δακών επηρεάστηκε από την επαφή με τους κατοίκους του

Ελλαδικού χώρου στα ελληνιστικά χρόνια ,το ηλιακό ρολόι προέκυψε ως

αποτέλεσμα των γνώσεων αστρονομίας και γεωμετρίας που απέκτησαν οι Δάκες

από τους Έλληνες.

Ουράνια σφαίρα Μία απλή περιστρεφόμενη σφαίρα με τους κύριους κύκλους

χαραγμένους πάνω της. Πρώτος κατασκευαστής της ουράνιας σφαίρας θεωρείται

κατά τους μυθικούς χρόνους ο Χείρων και κατά τους ιστορικούς ο Θαλής. Ο

Εύδοξος βελτίωσε τη σφαίρα σημειώνοντας τους γνωστούς αστερισμούς

( κρικωτή σφαίρα ). Ο ίδιος την αποκαλούσε «πόλο» και χρησίμευε στη μέτρηση

των εκλειπτικών συντεταγμένων, του ύψους των αστέρων απ’ τον ορίζοντα κ.α.

Ένα είδος σφαίρας χρησιμοποιούσε και ο Αναξίμανδρος. Μια βελτιωμένη

παραλλαγή ήταν και η «μεταπτωτική σφαίρα» του Ιππάρχου, στην οποία

μπορούσε να ληφθεί υπόψην η μετατόπιση της θέσης των πόλων του Ουρανού

38

κατά 1ο ανά 73 έτη, με αποτέλεσμα να παίζουν τον ρόλο του πολικού αστέρα μέσα

στις χιλιετίες διαφορετικά αστέρια.

Αστρολάβος : Επινοήθηκε από τον Απολλώνιο τον Περγαίο (261-190/179 π.Χ.)

και τον Ίππαρχο (150 π.Χ.) (ο τετράντας του Ιππάρχου) και τον χρησιμοποιούσαν

οι αστρολόγοι για να μετατρέπουν τις ουρανογραφικές συντεταγμένες σε

εκλειπτικές συντεταγμένες (μήκος και πλάτος) με γραφική επίλυση σφαιρικών

τριγώνων και να κατασκευάζουν αστρικούς καταλόγους με συντεταγμένες (μήκη

και πλάτη) των άστρων.

Επίπεδος Αστρολάβος : Επέτρεπε τον καθορισμό του ύψους των άστρων από

τον ορίζοντα του παρατηρητή και ειδικότερα του Ήλιου και της Σελήνης.

Σφαιρικός Αστρολάβος : Επέτρεπε την αναπαράσταση του κόσμου στη

στερεογραφική προβολή. Με τη βοήθεια αυτής της προβολής γινόταν:

Μέτρηση εκλειπτικών συντεταγμένων των άστρων Μέτρηση γωνιωδών αποστάσεων των άστρων Υπολογισμός ακριβούς ώρας παρατήρησης αστεριού

Πλανησφαίριο : Ο Αρχιμήδης το κατασκεύασε από γυαλί ή μέταλλο βελτιώνοντας

την ουράνια σφαίρα προγενέστερων επιστημόνων. Αποτελεί το πρώτο

Πλανητάριο (όπως θα το ονομάζαμε σήμερα) στην ιστορία και εκεί ο Αρχιμήδης

υπολόγισε τις κινήσεις ουράνιων σωμάτων .Ο Κικέρωνας (106 - 43 π.Χ.) αναφέρει

στο διάλογό του «περί Δημοκρατίας» ότι μετά την κατάκτηση των Συρακουσών το

212 π.Χ ο στρατηγός Μάρκελλος μετέφερε στη Ρώμη δύο μηχανισμούς, που

κατασκευάστηκαν από τον Αρχιμήδη (με εφαρμογή στην Αστρονομία),οι οποίοι

έδειχναν την κίνηση του Ήλιου, της Σελήνης και πέντε πλανητών. Τον έναν τον

κράτησε ο Μάρκελλος ως προσωπικό λάφυρο από τις Συρακούσες και δώρισε

τον άλλον στον ναό της Αρετής στη Ρώμη. Ο μηχανισμός (αυτός που κράτησε ο

Μάρκελλος) περιγράφεται από τον Ρωμαίο Λούκιο Φούριο Φίλο, στον οποίο τον

παρουσίασε ένας άλλος Ρωμαίος, ο Γάιος Σουλπίκιος Γάλλος, ως εξής: «Όταν ο

Γάλλος μετακίνησε την Υδρόγειο, τότε η Σελήνη ακολούθησε τον Ήλιο σε όσες

στροφές και αν έκανε σε αυτήν τη μπρούτζινη συσκευή, όπως θα γινόταν και στον39

ουρανό . Είδαμε, επίσης, ότι στον ουρανό η έκλειψη Ηλίου ήταν η ίδια, όταν η

Σελήνη ερχόταν σε εκείνη τη θέση ώστε να ρίχνει τη σκιά της πανω στη γη, όταν

τα τρία σώματα ήταν ευθυγραμμισμένα».

Αυτή είναι η περιγραφή ενός Πλανηταρίου ή Πλανητοσκοπείου. Ο Πάππος ο

Αλεξανδρεύς δήλωσε ότι ο Αρχιμήδης είχε γράψει ένα χειρόγραφο πάνω στην

κατασκευή τέτοιων μηχανισμών με τον τίτλο «Περί σφαιροποιίας».

Η δημιουργία τέτοιου είδους μηχανισμού θα απαιτούσε προχωρημένη γνώση για

τη λειτουργία του διαφορικού. Αυτό πιστευόταν ότι ήταν πέρα από τις δυνατότητες

της τεχνολογίας στην αρχαία εποχή, αλλά η ανακάλυψη του Μηχανισμού των

Αντικυθήρων (1900) επιβεβαίωσε το γεγονός ότι συσκευές τέτοιου είδους ήταν

γνωστές στους αρχαίους Έλληνες.

β. Αστεροσκοπεία

Το γεγονός ότι η ελληνική μυθολογία είναι κατάσπαρτη από ουράνιες

παρατηρήσεις με αντίστοιχες σπηλαιογενέσεις θεών, οδηγεί στο πιθανό

συμπέρασμα πως στον ελλαδικό χώρο ίσως οι είσοδοι σπηλαίων να αποτέλεσαν

πρώιμα αστεροσκοπεία για την παρακολούθηση του ουράνιου θόλου.

Οι αρχαιότερες παρατηρήσεις από αστεροσκοπείο προέρχονται από τον Ίππαρχο

στη Ρόδο.

Επίσης, στην Αλεξάνδρεια το 200 π.Χ. περίπου φέρεται να ιδρύθηκε το πρώτο

ειδικό κτίριο για αστρονομικές παρατηρήσεις από τον Πτολεμαίο Β’ τον

Φιλάδελφο. Εκεί, φέρεται να εργάστηκαν ο Ερατοσθένης, ο Ίππαρχος, καθώς και

ο Κλαύδιος ο Πτολεμαίος, οι οποίοι και είχαν βελτιώσει τα πρώτα αστρονομικά

όργανα. Και στην Κάνωβο, 20 χιλιόμετρα βορειοανατολικά της Αλεξάνδρειας,

αναφέρεται η ύπαρξη αστεροσκοπείου. Αστεροσκοπεία υπήρχαν και στην Αθήνα,

σύμφωνα με τις πηγες, στον Λυκαβηττό και στον Κολωνό – το αστεροσκοπείο του

Μέτωνος.

40

Στην κορυφή του Ταϋγέτου υπήρχε το αστεροσκοπείο του Αναξίμανδρου και στην

αρχαία Ελεύθερνα στην Κρήτη το αστεροσκοπείο του Διογένους του

Απολλωνιάτου (ή αστεροσκοπείο της Απολλωνίας στην Κρήτη, όπου εργάστηκε ο

Διογένης ο Απολλωνιάτης και προχώρησε στη χαρτογράφηση της ουράνιας

σφαίρας και σε μετεωρολογικές παρατηρήσεις).

Και στην Μικρά Ασία αναφέρονταν αστεροσκοπεία: το αστεροσκοπείο του

Αναξαγόρα στην κορυφή του όρους Μίμαντος, απέναντι από τη Χίο (Φλάβιος

Φιλόστρατος), αυτό του Ευδόξου στην Κνίδο (Στράβωνας) και του Καλλίππου

στην Κύζικο.

Στη βυζαντινή εποχή για αστεροσκοπεία χρησιμοποιούνταν πύργοι δίπλα σε

διδακτήρια, όπως το αστεροσκοπείο της Σχολής Θεωρητικών Επιστημών στην

Τραπεζούντα.

γ. Ημερολόγια

Επιστέγασμα των διαφόρων μετρήσεων και υπολογισμών που

πραγματοποιήθηκαν από τους Έλληνες επιστήμονες ήταν η θέσπιση

ημερολογίων , των οποίων η χρήση αρχικά στηριζόταν στη σεληνιακή κίνηση και

αργότερα στη σεληνιακή και την ηλιακή μαζί κίνηση (σεληνοηλιακά ημερολόγια).

Το 432 π.Χ. ο Μέτων ο Αθηναίος εισήγαγε στο Σεληνιακό Αττικό ημερολόγιο τους

υπολογισμούς του που αφορούσαν τον «Μετωνικό κύκλο» . Το ημερολόγιο του

Μέτωνα υποθέτει ότι 19 ηλιακά (τροπικά) έτη είναι ίσα με 235 σεληνιακούς μήνες

που ισούνται με 6940 περίπου ημέρες. Επειδή οι 12 σεληνιακοί μήνες είναι ίσοι με

354,367 ημέρες , περίπου 11 ημέρες λιγότερες από ένα ηλιακό έτος , πρόσθεσε

σεληνιακούς μήνες στο τέλος του κύκλου για να αποφευχθεί η συσσώρευση του

σφάλματος. Έτσι, τα έτη 3,6,8,11,14,17 και 19 του κύκλου είχαν 13 αντί για 12

μήνες.

Ο Αρίσταρχος ο Σάμιος ,150 περίπου χρόνια αργότερα , επιβεβαίωσε το σύστημα

του Μέτωνα.

41

Ο Κάλλιππος (4ος αι. π.Χ) πρότεινε τον «κύκλο του Καλλίππου», ο οποίος είχε

διάρκεια 76 ετών – περίπου 4 φορές μεγαλύτερη από τον Μετωνικό κύκλο , με

μια λιγότερη ηλιακή μέρα στον πλήρη κύκλο. Τα αποτελέσματα του Καλλιππικού

κύκλου ήταν λιγότερο ακριβή από εκείνα που παράγονταν με τη χρήση του

κύκλου του Μέτωνα.

Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων ( 2ος αιώνας π.Χ.) εκτελούσε υπολογισμούς με

βάση τόσο τον Μετωνικό κύκλο όσο και τον κύκλο του Καλλίππου , με ξεχωριστό

πίνακα για τον καθένα.

Γενικά, ημερολόγια ως συστήματα χρονολόγησης χρησιμοποιούνταν από τις

Πόλεις-Κράτη από την κλασική περίοδο και διέφεραν στα ονόματα των μηνών και

στις εποχές έναρξης του έτους .Σχεδόν όλα προσπάθησαν να συνδυάσουν σε ένα

σύστημα το σεληνιακό έτος 12 κύκλων – φάσεων της Σελήνης συνολικού ύψους

περίπου 354 ημερών και το ηλιακό έτος των 365 περίπου ημερών. Σε γενικές

γραμμές παρεμβάλλονταν τρεις επιπλέον μήνες ανά 8 ηλιακά έτη. Οι μήνες

αποτελούνταν από 30 ή 29 ημέρες και άρχιζαν με τη νέα Σελήνη.

Το Αθηναϊκό (ή Αττικό) ημερολόγιο, που έχει μελετηθεί περισσότερο, ξεκινούσε

πάντα με την πρώτη νέα σελήνη μετά το θερινό ηλιοστάσιο . Για αυτό, κάθε 2-3

χρόνια πρόσθεταν έναν εμβόλιμο μήνα , τον Ποσειδαιών , ώστε ο μήνας

Εκατομβαιών να αρχίζει πάντα μετά το θερινό ηλιοστάσιο και η πρώτη μέρα κάθε

μήνα να συμπίπτει με την εμφάνιση της Σελήνης στον ουρανό (νέα Σελήνη).

Γενικά , πάντως , όλα τα ελληνικά ημερολόγια βελτιώνονταν και τροποποιούνταν

σύμφωνα με τις κατά καιρούς ανακαλύψεις και καινοτομίες των Ελλήνων

αστρονόμων , λαμβανομένων πάντα υπόψην των αναγκών και των προβλημάτων

που ανέκυπταν από την λειτουργία και τα σφάλματα των προηγούμενων

ημερολογίων.

Το Ιουλιανό ημερολόγιο που αποδίδεται στον Ιούλιο Καίσαρα, αλλά είναι έργο του

Έλληνα αστρονόμου Σωσιγένη του Αλεξανδρέα ( 1ος αιώνας π.Χ.) , προσδιορίζει

τη διάρκεια του ηλιακού έτους σε 365,25 ημέρες. Για να μην υπάρχουν ελλιπείς

42

ημέρες (0,25) θεωρήθηκε ότι κάθε έτος διαρκεί 365 ημέρες εκτός από τα δίσεκτα ,

τα οποία διαρκούν 366, καθώς προστίθεται στο Φεβρουάριο μία επιπλέον ημέρα

(29 αντί 28). Δίσεκτο θεωρείται κατά το Ιουλιανό ημερολόγιο κάθε τέταρτο έτος. Ως

πρακτικός κανόνας καθιερώθηκε να θεωρούνται δίσεκτα τα έτη , των οποίων ο

αριθμός διαιρείται ακριβώς δια του 4. Το πρόβλημα του Ιουλιανού ημερολογίου

είναι, ωστόσο, ότι η πραγματική διάρκεια του ηλιακού έτους είναι κάτι λιγότερο

από 365,25 ημέρες. Η μικρή αυτή διαφορά δεν γίνεται αισθητή μέσα σε λίγα

χρόνια . Με τον καιρό , όμως, οδηγεί σε προβάδισμα του ημερολογίου έναντι του

πραγματικού χρόνου ( τροπικό ημερολόγιο)

δ. Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων

Υλικό: χαλκός -μπρούτζος. Προέλευση: Ναυάγιο Αντικυθήρων

Χρονολόγηση: Β' μισό του 2ου αιώνα π.Χ. (150 - 100 π.Χ)

Η εύρεση του Μηχανισμού ανάμεσα στα άλλα αντικείμενα του φορτίου του πλοίου

που ναυάγησε στα Αντικύθηρα προσδίδει στο ναυάγιο μοναδικότητα και τεράστια

σπουδαιότητα.

Σώζονται 7 μεγάλα θραύσματα και 75 μικρότερα σπαράγματα.

Η ακριβής θέση τους και η αρχική δομή του Μηχανισμού αποτελεί αντικείμενο

συνεχούς έρευνας. Περιελάμβανε τουλάχιστον 30 οδοντωτούς τροχούς, καθώς

επίσης, κλίμακες, άξονες και δείκτες. Οι ελληνικές αστρονομικού περιεχομένου

επιγραφές στην επιφάνεια του Μηχανισμού αναφέρονται σε αστρονομικούς και

ημερολογιακούς υπολογισμούς, ενώ οι επιγραφές στις μεταλλικές πλάκες που τον

προστάτευαν αφορούν στις οδηγίες χρήσεις του οργάνου. Ο Μηχανισμός

προστατευόταν από ξύλινο πλαίσιο, που έφερε από μια ορειχάλκινη πλάκα στην

πρόσθια και οπίσθια όψη.

Είναι ο αρχαιότερος, πολυσύνθετος αστρονομικός φορητός υπολογιστής, με τον

οποίο προσδιορίζονταν οι θέσεις του Ήλιου, της Σελήνης και πιθανότατα, των

πέντε γνωστών κατά την αρχαιότητα πλανητών, του Ερμή, της Αφροδίτης, του

Άρη, του Δία και του Κρόνου. Επίσης χρησιμοποιούνταν για την πρόβλεψη των

εκλείψεων του Ήλιου και της Σελήνης, για την τήρηση ενός πολυετούς

43

ημερολογίου με μεγάλη ακρίβεια, καθώς και για τον προσδιορισμό του χρόνου

τέλεσης των Πανελληνίων Αγώνων που πραγματοποιούνταν στην Ολυμπία,

στους Δελφούς, στη Νεμέα, στην Ισθμία και στη Δωδώνη.

Σύμφωνα με τον καθηγητή Ξενοφώντα Δ. Μουσά, είναι ο αρχαιότερος

υπολογιστής και το αρχαιότερο Μηχανικό Σύμπαν, πιθανώς ήταν και πλανητάριο

ή αστρονομικό ρολόι. Βασίζεται στην αντίληψη των ελλήνων φιλοσόφων ότι τα

φυσικά φαινόμενα περιγράφονται, ερμηνεύονται και προβλέπονται με την

αιτιοκρατία, τους νόμους της φυσικής και κατάλληλα μαθηματικά, που επιτρέπουν

τη δημιουργία θεωρητικών προτύπων.

Ο Μηχανισμός λειτουργεί με προσεκτικά σχεδιασμένα και κατασκευασμένα

γρανάζια. Τα γρανάζια εκτελούν συγκεκριμένες μαθηματικές πράξεις, καθώς

κινούνται γύρω από άξονες. Η κίνηση των γραναζιών κινεί δείκτες. Τα γρανάζια

περιστρέφονται έτσι ώστε να εκτελούνται συγκεκριμένες μαθηματικές πράξεις που

περιγράφουν φυσικά φαινόμενα (τις κινήσεις αστρονομικών αντικειμένων),

προβλέπουν εκλείψεις, προσδιορίζουν χρόνο τέλεσης ολυμπιακών και

στεφανιτών αγώνων.

Η λειτουργία και χρήση του Μηχανισμού μελετήθηκε με τη βοήθεια τρισδιάστατων

τομογραφιών που επιτρέπουν να παρατηρηθεί καλά η δομή του και σε

συνδυασμό με κείμενα αρχαίων συγγραφέων, όπως και του κειμένου του

εγχειριδίου (οδηγός χρήσης) του Μηχανισμού, να αντληθούν συμπεράσματα για

τη χρήση, λειτουργία, χρησιμότητα, προέλευση, προγόνους και κατασκευαστή, για

το αν έδειχνε συνεχή κίνηση του Ηλίου, αν προσδιόριζε τις θέσεις των πλανητών

Ο μέγας μαθηματικός και μηχανικός Αρχιμήδης και ο σημαντικότατος αστρονόμος

Ίππαρχος είναι οι πατέρες του μηχανήματος που έλκει την καταγωγή του από τον

Θαλή, τον Αρίσταρχο και άλλους γίγαντες της επιστήμης του αρχαίου κόσμου.

44

ΙV. Επίλογος

Παρά τα επιτεύγματα πολλών λαών , οι Έλληνες ήταν εκείνοι που οικοδόμησαν

την αστρονομία ως επιστήμη. Ωστόσο, δεν υποτίμησαν τις προαποκτηθείσες

γνώσεις , παρά τις μελέτησαν , τις αξιοποίησαν και τελικά τις εγκολπώθηκαν.

Δυστυχώς , κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα η περισσότερη από αυτήν τη γνώση

της Αρχαίας Ελλάδας για την αστρονομία και την αστροφυσική εξαφανίστηκε στην

Ευρώπη , αν και κάποια γνώση συντηρήθηκε από τους Άραβες.

Μόνο αχνά φώτα ρίχτηκαν μέσα σε αυτό το σκοτάδι κατά τη διάρκεια του 12ου και

13ου αιώνα , όταν ανακαλύφθηκαν εκ νέου οι εργασίες του Αριστοτέλη και άλλων

μεγάλων πνευμάτων της ελληνικής αρχαιότητας από τους Ευρωπαίους μελετητές.

Έτσι , για πολλά χρονιά δεν είχε επιτευχθεί καμία σημαντική πρόοδος στην εικόνα

του Κόσμου, έως ότου το 1514 ο Νικ.Κοπέρνικος εξέφρασε την ιδέα ότι ο Ήλιος

είναι το κέντρο του ηλιακού μας συστήματος και ότι η σφαιρική Γη περιφέρεται

απλά γύρω του. Την ιδέα την επιβεβαίωσε το 1609 ο Γαλιλαίος , μια «ιδέα»,

όμως, που είχαν εισηγηθεί αιώνες πριν , οι Πυθαγόρειοι , ο Αρίσταρχος ο Σάμιος,

ο Σέλευκος ο Σελεύκιος και άλλοι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι.

V. Διασάφηση όρων και εννοιών

1) Ουράνια σφαίρα: ονομάζεται η ιδεατή σφαίρα , πάνω στην οποία φέρονται

καθηλωμένοι οι αστέρες και η οποία περιβάλλει τη Γη. Κέντρο αυτής της σφαίρας

είναι το κέντρο της Γης, πλην όμως, λαμβάνεται συγκεκριμένα το μάτι του Γήινου

παρατηρητή , με δεδομένο ότι η ακτίνα της Γης κρίνεται αμελητέα (ασήμαντη)ως

προς την ακτίνα της ουράνιας σφαίρας , που θεωρείται σχεδόν άπειρη.

45

Οι θέσεις (ίχνη) και οι κινήσεις των ουρανίων σωμάτων θεωρείται ότι γίνονται στην

εσωτερική επιφάνεια της ουράνιας σφαίρας . Ο ημισφαιρικός θόλος που φαίνεται

να βρίσκεται πάνω από την επιφάνεια της Γης και , μάλιστα , να επικάθεται σε

αυτήν ακριβώς στη γραμμή του ορίζοντα, ονομάζεται ουράνιος θόλος.

Η ιδεατή αυτή ουράνια σφαίρα περιστρέφεται από Α προς Δ γύρω από τον

ουράνιο άξονα , ολοκληρώνοντας μια πλήρη περιστροφή μέσα σε 24 αστρικές

ώρες. Τα σημεία στα οποία ο ουράνιος άξονας τέμνει την ουράνια σφαίρα

λέγονται ουράνιοι πόλοι (Βόρειος και Νότιος ουράνιος πόλος).

Οι μέγιστοι κύκλοι της ουράνιας σφαίρας που διέρχονται από τους ουράνιους

πόλους και είναι άπειροι ονομάζονται ουράνιοι μεσημβρινοί ή ωρικοί κύκλοι.

Και ο μέγιστος κύκλος της ουράνιας σφαίρας που είναι κάθετος προς τον ουράνιο

άξονα ονομάζεται ουράνιος ισημερινός . Ο ουράνιος ισημερινός θεωρείται

προέκταση του γήινου ισημερινού .

Οι παράλληλοι κύκλοι πάνω και κάτω του ουρανίου ισημερινού λέγονται ουράνιοι

παράλληλοι. Λόγω της παρατηρούμενης περιστροφής της ουράνιας σφαίρας , οι

αστέρες φαίνονται να ανατέλλουν στο ανατολικό τμήμα του ορίζοντα , στη

συνέχεια να αυξάνουν το ύψος τους , μέχρι να φτάσουν στο μέγιστο αυτού στην

άνω μεσημβρινή διάβαση (=μεσουράνηση) και μετά το ελαττώνουν μέχρι να

μηδενιστεί ,οπότε και δύουν στο δυτικό τμήμα του ορίζοντα.

Οι χαρακτηριστικές θέσεις που μπορεί να λάβει η ουράνια σφαίρα σε σχέση πάντα

με την επίγεια θέση του παρατηρητή, δηλαδή οι θέσεις του ουράνιου άξονα προς

το ζενίθ του παρατηρητή είναι : κάθετη θέση, παράλληλη θέση, πλάγια θέση.

[ουράνια σφαίρα : όργανο (αντίστοιχο με την «υδρόγειο σφαίρα» ) που στην

επιφάνεια του απεικονίζονται στοιχεία του σύμπαντος]

2) Ουράνια σώματα: Θεωρώντας τον ουρανό ως το Σύμπαν, μπορούμε να

ορίσουμε ότι ουράνια σώματα είναι όλα εκείνα τα οποία συνιστούν το Σύμπαν:

Αστέρες, Ήλιος, Πλανήτες, Δορυφόροι, Κομήτες, Μετεωρίτες, Γαλαξίες,

Νεφελώματα46

3) Ουράνιες ή Ουρανογραφικές συντεταγμένες: Είναι εκείνες που

προσδιορίζουν την θέση ενός ουράνιου σώματος στην ουράνια σφαίρα. Είναι

αντίστοιχες με τις γεωγραφικές συντεταγμένες ενός τόπου στην επιφάνεια της

Γήινης σφαίρας . Το σύστημα των συντεταγμένων αυτών βασίζεται στον ουράνιο

Ισημερινό και για αυτό λέγονται Ισημερινές συντεταγμένες . Οι ουράνιες

συντεταγμένες είναι : η απόκλιση αστέρος ( μετριέται σε μοίρες) - πλάτος- και η

αστρική ωρική γωνία (μετριέται σε μοίρες) χοντρικά αντίστοιχη με το

γεωγραφικό μήκος ή η ορθή αναφορά ( την χρησιμοποιούν οι αστρονόμοι)που

μετριέται πάνω στον Ισημερινό σε χρόνο (00h 00’ 00’’) με αρχικό σημείο μέτρησης

το εαρινό σημείο , όπου τέμνονται η «εκλειπτική» και ο ουράνιος Ισημερινός.

4) Σκιά. Όταν το φως πέσει σ ένα σώμα αδιαφανές που διακόπτει την

ευθύγραμμη πορεία του, η σκοτεινή περιοχή πίσω από το σώμα ονομάζεται σκιά.

Αν η φωτεινή πηγή δεν είναι σημειακή (όπως ο Ήλιος )τότε δημιουργείται και η

παρασκιά , χώρος που πλαισιώνει εξωτερικά την σκιά και που φωτίζεται μερικώς.

Η Γη και η Σελήνη σαν αδιαφανή σώματα δέχονται από τη μια πλευρά το φως του

Ήλιου δημιουργώντας από την άλλη τους πλευρά μια περιοχή που ονομάζεται

κώνος σκιάς ή σκιά του σώματος αυτού. Στην περιοχή της σκιάς δεν μπορούν

να φτάσουν οι ακτίνες του ήλιου. Στην πλευρά της σκιάς δημιουργείται, επίσης, και

μια περιοχή στην οποία αποκόπτεται τμήμα της ακτινοβολίας του ήλιου η

παρασκιά.

5) Έκλειψη : είναι το φαινόμενο κατά το οποίο επηρεάζεται η φωτεινότητα ενός

ουρανίου σώματος , είτε διότι εισέρχεται στη σκιά ενός άλλου ουρανίου σώματος ,

είτε διότι ένα άλλο ουράνιο σώμα εισέρχεται ανάμεσα σε εκείνο και τον

παρατηρητή. Συνήθως , ο όρος έκλειψη χρησιμοποιείται για την περιγραφή μιας

έκλειψης ηλίου ή μιας έκλειψης Σελήνης. Σήμερα , η έκλειψη Ηλίου μπορεί να είναι

μερική , όταν ο παρατηρητής βλέπει στη Γη τη σελήνη να καλύπτει ένα τμήμα του

δίσκου του Ήλιου , ολική , όταν η Σελήνη καλύπτει ολόκληρο τον ηλιακό δίσκο ή

δακτυλιοειδής , όταν η Σελήνη αφήνει ακάλυπτη την περιφέρεια του ηλιακού

δίσκου , ο οποίος μοιάζει με φωτεινό δαχτυλίδι.

47

Η έκλειψη Σελήνης μπορεί να είναι μερική , όταν μόνο ένα τμήμα της Σελήνης

εισέρχεται στη σκιά της Γης , ολική , όταν ολόκληρη η Σελήνη εισέρχεται μέσα στη

Γήινη σκιά ή παρασκιώδης , όταν η Σελήνη εισέρχεται μόνο στην παρασκιά της

Γης και ο παρατηρητής αντιλαμβάνεται απλώς μια μείωση της φωτεινότητας της

Σελήνης.

Προϋπόθεση για να συμβεί έκλειψη είναι η ευθυγράμμιση τριών ουρανίων

σωμάτων , από τα οποία το ένα τουλάχιστον είναι αυτόφωτο (αστέρας)

Έκλειψη Σελήνης : Όταν ανάμεσα στον Ήλιο και τη Σελήνη παρεμβάλλεται η Γη

Έκλειψη Ηλίου : Όταν ανάμεσα στον Ήλιο και τη Γη παρεμβάλλεται η Σελήνη

6) Ισημερία: Στην αστρονομία καλείται ισημερία η αστρική ημέρα , κατά την οποία

το κέντρο του ηλιακού δίσκου βρίσκεται ίσο χρονικό διάστημα πάνω και κάτω από

τον ορίζοντα κάθε τόπου , διαγράφει δηλαδή ίσα τόξα (ημερήσιο και νυχτερινό) ,

και κατά τη διάρκεια της οποίας οι ακτίνες του ήλιου πέφτουν κατακόρυφα στον

ισημερινό, με αποτέλεσμα η ημέρα με την νύχτα να έχουν ίση διάρκεια.

7) Ηλιοστάσια : Ελληνική λέξη (ήλιος + ίσταμαι (στάση)=στέκομαι)

Λατινική λέξη : solstitium < sol + sisto (=στέκομαι ,

Αγγλικά : solstice

Ονομάζεται η χρονική στιγμή κατά την οποία ο άξονας της Γης εμφανίζεται όσο

περισσότερο (κοντά) προς ή μακριά από τον Ήλιο και συμβαίνει κατά την ετήσια

τροχιά της Γης γύρω από αυτόν.

Το ημερονύκτιο του έτους κατά το οποίο η διαφορά μεταξύ μέρας και νύχτας

μεγιστοποιείται.

Θερινό ηλιοστάσιο : στις 21 Ιουνίου έχουμε τη μεγαλύτερης διάρκειας ημέρα του

χρόνου. Χειμερινό ηλιοστάσιο : στις 21 Δεκεμβρίου έχουμε τη μεγαλύτερη νύχτα

και τη μικρότερη μέρα του έτους. Αυτά αφορούν το Βόρειο Ημισφαίριο αντίστροφα

συμβαίνουν στο Νότιο Ημισφαίριο.

48

8) Ζενίθ (αραβικής προέλευσης λέξη): Η κατακόρυφη ενός τόπου συναντά την

Ουράνια σφαίρα σε δύο υποθετικά σημεία , το επάνω που ονομάζεται Ζενίθ και το

κάτω που ονομάζεται Ναδίρ.

9) Παράλλαξη : Στην αστρονομία ο όρος παράλλαξη αφορά τη γωνία υπό την

οποία προβάλλεται από ένα ουράνιο σώμα η ακτίνα της Γης ( ή της γήινης τροχιάς

για τους αστέρες) και τελειώνει στο επίγειο σημείο που βρίσκεται ο παρατηρητής.

10)Αζιμούθιο ή διόπτευση μιας διεύθυνσης είναι η γωνία σε μοίρες που

σχηματίζεται από την κατεύθυνση του Βορρά και της διεύθυνσης κατά τη φορά

των δεικτών του ρολογιού. [Αζιμούθιο < γαλλ.azimut + <ισπανικά acimut +

<αραβικά as-samt (= κατεύθυνση)].

Το αληθές Αζιμούθ (ή Αζιμούθιο) ουρανίου σώματος αποτελεί μία από τις δύο

οριζόντιες συντεταγμένες με τις οποίες προσδιορίζεται η θέση (το ίχνος) αυτού

στην ουράνια σφαίρα , με βάση τον μαθηματικό ορίζοντα ( ή αληθή ορίζοντα ή

ουράνιο ορίζοντα = το κάθετο επίπεδο προς την κατακόρυφο του παρατηρητή ,

που διέρχεται από το κέντρο της Γης και εκτεινόμενο τέμνει την ουράνια σφαίρα

σε νοητή περιφέρεια κύκλου)

11) Εκλειπτική : είναι η νοητή γραμμή που διαγράφει ο ήλιος στην ουράνια

σφαίρα , καθώς αυτός αλλάζει θέση στον ουρανό κατά τη διάρκεια ενός έτους. Ο

ίδιος όρος αναφέρεται και στο επίπεδο που ορίζει αυτή η νοητή γραμμή. Η ετήσια

αυτή «κίνηση» του ήλιου δεν είναι εύκολα αντιληπτή λόγω της περιστροφής της

Γης γύρω από τον άξονά της (σε διάρκεια μιας ημέρας) και δεν πρέπει να

ταυτίζεται με την ημερήσια πορεία του ήλιου από την Ανατολή στη Δύση. Η

φαινόμενη αυτή περιφορά του ήλιου γύρω από τη Γη διαγράφει ένα επίπεδο που

όταν προεκταθεί τέμνει την ουράνια σφαίρα κατά μέγιστο κύκλο. Ο μέγιστος αυτός

κύκλος της ουράνιας σφαίρας ονομάζεται εκλειπτική, ή πιο σωστά, επειδή η Γη

κινείται, η εκλειπτική είναι το επίπεδο πάνω στο οποίο διαγράφεται η τροχιά της

Γης γύρω από τον Ήλιο. Το επίπεδο δε της εκλειπτικής ταυτίζεται σχεδόν με το

επίπεδο πάνω στο οποίο διαγράφονται οι τροχιές των περισσότερων πλανητών,

καθώς και με τον ισημερινό του Ήλιου. Σημειώνεται δε ότι η ονομασία της

49

εκλειπτικής προήλθε από την ελληνική γλώσσα επειδή σε αυτό το επίπεδο

παρατηρούνται οι εκλείψεις (ecliptic = εκλειπτική) . Το επίπεδο της εκλειπτικής

(της φαινομενικής πορείας της κίνησης του ήλιου στην ουράνια σφαίρα , όπως

φαίνεται από τη Γη) έχει κλίση 23 27’ σε σχέση με το επίπεδο του ουράνιου

ισημερινού , επειδή ο άξονας περιστροφής της Γης έχει κλίση 23 27’ σε σχέση

με τον άξονα της εκλειπτικής.

Το επίπεδο της εκλειπτικής και το επίπεδο του ουράνιου ισημερινού τέμνονται

κατά μήκος της γραμμής μεταξύ των ισημεριών (που ονομάζεται γραμμή των

ισημεριών , τα δε ακραία σημεία τομής ονομάζονται ισημερινά σημεία).

Διερχόμενος ο ήλιος από τα σημεία αυτά η κλίση του μηδενίζεται με συνέπεια να

υφίσταται μόνο για αυτά τα σημεία το φαινόμενο της Ισημερίας δύο φορές το

χρόνο. Η πρώτη Ισημερία συμβαίνει περίπου την 21η Μαρτίου κάθε χρόνου

(Εαρινή Ισημερία) και η δεύτερη γύρω στην 23η Σεπτεμβρίου κάθε χρόνου. Η λέξη

Ισημερία προέρχεται από τις ελληνικές λέξεις ίσος + ημέρα , ενώ το διεθνές

αντίστοιχο όνομα , equinox , από τα λατινικά aequus (ίσος) και nox (νύχτα).

Λόξωση της εκλειπτικής : η γωνία που σχηματίζει το επίπεδο της εκλειπτικής (το

επίπεδο της ετήσιας περιφοράς της Γης γύρω από τον Ήλιο) με το επίπεδο του

ουράνιου Ισημερινού (=η επέκταση του γήινου ισημερινού ) και ισούται με 23 27’

12) Τροπές : Η διάμετρος του μεγίστου κύκλου της εκλειπτικής που είναι κάθετη

στη γραμμή Ισημεριών ονομάζεται γραμμή του ηλιοστασίου ή γραμμή των

τροπών. Τα ακραία σημεία αυτής της διαμέτρου λέγονται ηλιοστάσια ή τροπές,

επειδή ο Ήλιος εκεί παίρνει τις μέγιστες τιμές της απόκλισής του, επιβραδύνοντας

για λίγο την ετήσια πορεία του στην ουράνια σφαίρα (φαινομενικά

«σταματώντας»), εξ ου ηλιοστάσια και στη συνέχεια η κλίση του <τρέπεται> από

αυξανόμενη σε ελαττωμένη , εξ ου και τροπές.

50

13) Σύνοδος : το φαινόμενο κατά το οποίο δύο ή περισσότερα ουράνια σώματα

έχουν το ίδιο ουράνιο μήκος ως προς τη Γη , δηλαδή ευθυγραμμίζονται .

14) Συνοδικός μήνας : το χρονικό διάστημα μεταξύ δύο διαδοχικών συνόδων

15) Ζωδιακός κύκλος : Οι Έλληνες χώρισαν την εκλειπτική σε 12 μέρη και κάθε

ένα από αυτά ονομάστηκε σύμφωνα με τον αστερισμό που περιελάμβανε: Κριός ,

Ταύρος , Δίδυμοι , Καρκίνος , Λέων , Παρθένος , Ζυγός , Σκορπιός , Τοξότης ,

Αιγόκερως , Υδροχόος , Ιχθύες αντίστοιχα. Έτσι διαμοιρασμένη η εκλειπτική

ονομάζεται ζωδιακός κύκλος.

16)Στάδιο:Το στάδιο ήταν μονάδα μέτρησης μήκους την οποία χρησιμοποιούσαν

οι Αρχαίοι Έλληνες Το μήκος του σταδίου, του οποίου βασική μονάδα ήταν ο

«πους», διέφερε από τόπο σε τόπο (Πόλη- Κράτος). Για παράδειγμα το στάδιο

της αρχαίας Ολυμπίας ήταν 192,27 μ., αυτό της αρχαίας Επιδαύρου 181,08 μ.,

των Δελφών 177,55 μ., αυτό που χρησιμοποιήθηκε αργότερα για τη μέτρηση

αποστάσεων ήταν 177,40 μ. , ενώ το οδοιπορικό ήταν 157,50μ.

51

Βιβλιογραφία / Διαδικτυογραφία

www . academia . edu Εταιρεία Αστρονομίας και Διαστήματος Ευαγγελία Πάνου : «Φιλοσοφικές ερμηνείες της μέτρησης του χρόνου στην

Αρχαία Ελλάδα Ευάγγελος Μώκος : Η αστρονομία στην Αρχαία Ελλάδα πριν από τον

Αρίσταρχο www.noesis.edu.gr www.greek-language.gr www.archaiologia.gr www.physics4u.gr www.ancientgreecereloaded.com www.eugenfound.edu.gr www.Koinignomi.gr www.mixanitouxronou.gr www.infokids.gr www.namuseum.gr http ://59 lyk - athin . att . sch . gr / / http://49lyk-athin.att.sch.gr/ http://5gym-ag-dimitr.att.sch.gr/ http : //arxaia-ellinika.blogspot.com https://el.wikipedia.org http://e-kyklos.blogspot.com https://www.astronomos.gr/ https://docplayer.gr/ https://hellinon.net/ https://ellinondiktyo.blogspot.com/ http://physiclessons.blogspot.com/ http://ellinon-pnevma.blogspot.com/ https://olympia.gr/ http://paramithi-paramithi.blogspot.com/ https://theancientwebgreece.wordpress.com/ http://aristoteleioastronomia.weebly.com/ http://portal.tee.gr/portal/page/portal/library http://nausinous.com/

52

http://archive.noesis.edu.gr http://peri-planomenos.blogspot.com/ https://chilonas.com/ http://users.sch.gr https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%91%CF%83%CF%84%CF%81%CE%BF

%CE%BD%CE%BF%CE%BC%CE%AF%CE%B1 https://el.wiktionary.org https://aristotelisguidegr.wordpress.com/

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ ΕΞΩΦΥΛΛΟΥ

Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων

Οι εκπαιδευτικοί

ΖΑΧΟΥ ΑΓΓΕΛΙΚΗ

ΡΟΔΗ ΕΛΕΝΗ

ΜΙΧΑΛΗ ΕΥΜΟΡΦΙΑ

ΝΤΟΥΜΑ ΚΑΛΛΙΟΠΗ

Οι Μαθητές-τριες

ΑΒΕΡΚΟΥ ΚΑΝΕΛΛΑΑΝΑΓΝΩΣΤΑΚΗ ΑΡΓΥΡΩ ΑΝΔΡΕΑΔΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ-ΑΝΔΡΕΑΣΑΝΔΡΩΝΗ ΓΕΩΡΓΙΑΒΑΓΕΝΑΣ ΣΠΥΡΙΔΩΝΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΧΡΗΣΤΟΣΔΡΟΣΟΥ ΔΗΜΗΤΡΑΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ ΠΑΝΑΓΙΩΤΑ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ

53

ΚΙΟΣΣΕΣ ΙΩΑΝΝΗΣΜΟΥΝΤΕΑΝΟΥ ΑΙΜΙΛΙΑΜΠΑΘΑ ΔΕΣΠΟΙΝΑΜΠΑΚΟΔΗΜΟΥ ΕΥΑΓΓΕΛΙΑΜΠΟΥΝΤΙΚΑΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣΠΕΤΡΟΓΙΑΝΝΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣΠΙΤΣΑ ΑΝΡΟΜΑΧΗΣΩΤΗΡΟΠΟΥΛΟΥ ΖΩΗΧΟΝΤΖΑΚΗ ΑΝΔΡΙΑΝΑ

ΚΑΛΑΦΑΤΟΥΔΗ ΕΛΕΟΝΩΡΑ

54