ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3ΤΟ ΑΠΟΓΕΙΟ ΤΟΥ ΜΥΚΗΝΑΪΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

Τελικά δεν γνωρίζουμε, προς το παρόν, πολλά πράγματα για την περίοδο που οδηγεί προοδευτικά στη μυκηναϊκή παντοδυναμία, από τον 16ο ως τον 14ο αιώνα, λόγω της μεταγενέστερης μνημειακής οικοδόμησης με εξαίρεση την Τίρυνθα και το Μενελάιον. Ούτε από τους τάφους αποκομίζουμε πολλές πληροφορίες και η κεραμική ελάχιστα μπορεί να προσφέρει.(τεχνική και νοοτροπία κεραμικής μόνο, τίποτα για την κοινωνία, τίποτα για τη θρησκεία κ.λ.π). Οι πινακίδες αποτελούν σημαντικά ευρήματα (Κνωσός, Πύλος, Μυκήνες, Θήβα).

Εφόσον οι πηγές είναι περιορισμένες η προσέγγιση αυτού του κεφαλαίου θα αφορά κυρίως τα χαρακτηριστικά του μυκηναϊκού πολιτισμού τη στιγμή που έρχονται τα γραπτά ντοκουμέντα. Αυτό σημαίνει ένα γρήγορα πέρασμα από της Ύστερης Ελλαδικής μέχρι το 1300 περίπου π.Χ.Α. Οι πινακίδες και η αποκρυπτογράφησή τους

Ο Έβαν τις ανακάλυψε πρώτα στην Κνωσό (έφυγαν Τούρκοι το 1899, του δόθηκε ευκαιρία για ανασκαφές). Μεταξύ του 1900 και 1904 βρέθηκαν 3000 πινακίδες που σώθηκαν κατά τύχη (ψήσιμο από φωτιά). Ο Έβαν επεσήμανε 3 είδη γραφής : 1.Ιερογλυφική2.Γραμμική Α3.Γραμμική ΒΕπίσης βρέθηκαν επιγραφές και στα Μάλια, Αγία Τριάδα και Φαιστό.

Το 1939 στην Πύλο βρέθηκαν 1200 πινακίδες με γραμμική Β. Από το 1950 μέχρι σήμερα έχουν βρεθεί μερικές ακόμα δεκάδες (Μυκήνες πρώτα, Τίρυνθα, Θήβα, Ελευσίνα, Ορχομενός).Η δημοσίευση του γραπτού υλικού από την Κνωσό έγινε 11 χρόνια μετά το θάνατο του Έβανς. Και όλοι αναρωτήθηκαν για την ομοιότητα των ελλαδικών και των κρητικών πολιτισμών. Ο Έβανς πίστευε σε ένα κρητικό έλεγχο της Πελοποννήσου, όμως οι περισσότεροι αρχαιολόγοι μετά το Σλήμαν πίστευαν ότι οι ήρωες του Ομήρου ήταν οι πρώτοι Έλληνες, αυτοί του μυκηναϊκού πολιτισμού. Η απόδειξη ήρθε με την αποκρυπτογράφηση των πινακίδων με βάση την πεποίθηση ότι η μυκηναϊκή γραφή είναι ελληνική (Alice Kober – 1948, Michael Ventris + J.Chadwick – 1952 …. Λέξη τρίποδες!).

Τα αποτελέσματα της μελέτης των πινακίδων ήταν λιγάκι απογοητευτικά γιατί οι σωσμένες πινακίδες δεν ήταν παρά ένα τμήμα των αρχείων καθώς επίσης διαπιστώθηκε ότι μερικές από αυτές συνόδευαν κείμενα γραμμένα σε φθαρτά υλικά που χάθηκαν. Αν υπήρχε λογοτεχνία τότε αυτή θα γραφόταν σε φθαρτό υλικό, αμφίβολο όμως αν υπήρχε καθώς η γραμμική Β είναι και δύσκολη στην εκμάθηση και το συλλαβικό της σύστημα είναι ακατάλληλο γι αυτό το σκοπό. Είναι μάλλον μια γραφή για τη γραφειοκρατία του ανακτόρου, εμπνευσμένη από τη γραμμική Α με προσθέσεις και αφαιρέσεις σημείων.

Η γραμμική Β είναι το καλύτερο εργαλείο που γνώρισε η δεύτερη χιλιετία π.Χ, πριν την ανακάλυψη του αλφαβητικού συστήματος. Χρησιμοποιείται κατά αποκλειστικότητα από τους ανθρώπους του παλατιού, κατά πάσα πιθανότητα και από π.χ εμπόρους και είναι τόσο δεμένη με το Ανάκτορο ώστε όταν εξαφανίστηκε το ανακτορικό σύστημα εξαφανίστηκε και αυτή.Β. Η μυκηναϊκή κοινωνία

Η μυκηναϊκή κοινωνία ήταν πολεμική και ιεραρχημένη και υπάκουε σε ηγέτες πολυέξοδους και απαιτητικούς που απολάμβαναν την άσκηση της εξουσίας και τους νεωτερισμούς ήδη από την εποχή των τάφων των Μυκηνών. Αυτή η τάση έφτασε στο απόγειό της στον 14ο αιώνα. Θολωτοί τάφοι (του Άτρεα στις Μυκήνες, καθώς και στη Μεσσηνία!!) εξαπλώνονται στα πέρα του μυκηναϊκού κόσμου αλλά δεν πρόκειται για βασιλικούς τάφους. Αυτό αποδεικνύεται από το υλικό τους που είναι το ίδιο πλούσιο με αυτό των θαλαμωτών τάφων καθώς και πρώτον από το γεγονός ότι σε μερικές περιοχές δεν υιοθέτησαν ποτέ τη συνήθεια του θολωτού τάφου (Αττική) και δεύτερον οι θολωτοί τάφοι έχουν χτιστεί την ίδια περίπου εποχή οπότε λογικά αποκλείεται να ανήκουν όλοι στην ίδια οικογένεια (τι στο καλό… θανατικό είχε πέσει μόνο στη βασιλική οικογένεια?). Αυτό που μάλλον είναι σίγουρο είναι μόνο οι επίλεκτες τάξεις θα μπορούσαν να αντέξουν οικονομικά την κατασκευή τέτοιων τάφων.

Η ταφική αρχιτεκτονική ήταν το πρώτο βήμα προς τη μνημειακή που είναι το κύριο χαρακτηριστικό του μυκηναϊκού κόσμου. Οι ζωντανοί πάντως κατοικούσαν σε πρωτόγονους οικισμούς των οποίων η πληθώρα φανερώνει την σταθερή αύξηση του πληθυσμού που είναι προϋπόθεση για την εξάπλωση του πολιτισμού αυτού. (13ος αιώνας στην Αργολίδα οι οικισμοί

Μυκήνες, Τίρυνθα κ.λ.π έχουν την ίδια δημογραφική πυκνότητα όπως και στις αρχές της κλασικής εποχής)

Τίθεται το ερώτημα της φύσης της εξουσίας των μυκηναϊκών πολιτειών: αυτός ο σχετικά ήρεμος κόσμος (κατά καιρούς μεν αψιμαχίες) με τον έντονο εξωτερικό επεκτατισμό πώς κυβερνόνταν? Υπήρχε ένας μεγάλος βασιλιάς? Υπήρχε μια ομοσπονδία ηγετών που συνεργάζονταν? Πάντως η όψη της Ελλάδας στο απόγειο του μυκηναϊκού πολιτισμού είναι πραγματικά εντυπωσιακή. Εμφανίζονται ογκώδεις ακροπόλεις με το επιβλητικό ανάκτορο στο κέντρο τους. Οι επιφάνειες που περικλείουν αυτές οι Ακροπόλεις είναι τεράστιες. Ίσως πρόκειται για πρόβλεψη για τις δύσκολες ώρες όπου όλος ο πληθυσμός με τα κοπάδια του θα μπορεί να κλειστεί μέσα στα τείχη των ακροπόλεων αυτών ή μπορεί και μεγαλομανία. Πάντως δεν είναι όλες οι πόλεις οχυρωμένες έτσι (περίπτωση της Πύλου). Αξιοσημείωτες είναι οι τεχνικές ικανότητες για να χτιστούν αυτές οι ακροπόλεις (κυκλώπεια τείχη κ.λ.π). 1. Το ανακτορικό σύστημα και η πολιτική οργάνωση της κοινωνίας

Ο Όμηρος μιλάει για «βασιλείς» που οργάνωσαν την εκστρατεία στην Τροία και ειδικότερα για έναν από αυτούς, τον Αγαμέμνονα. Τα αρχαιολογικά ευρήματα όμως δεν ενισχύουν κάτι τέτοιο. Οι μυκηνολόγοι δεν αμφιβάλλουν ότι αν επρόκειτο για ένα βασίλειο που ηγεμόνευε σε όλα τα άλλα, αυτό θα ήταν οι Μυκήνες (Χετταίοι «ο ξένος βασιλιάς της Αχιγιάβα – Αχαιοί» όμως δεν διευκρινίζεται πουθενά ότι οι Αχιγιάβα είναι πέρα από τη θάλασσα). Εξάλλου στην Ιλιάδα ο Αγαμέμνονας συναντά δυσκολίες στο να επιβληθεί στους άλλους «βασιλιάδες». Επίσης μπορεί να έχουμε 4 μεγάλα ανάκτορα στην ηπειρωτική Ελλάδα και ένα στην Κρήτη αλλά τι μας διαβεβαιώνει ότι τέτοιο ανάκτορο δεν υπήρχε π.χ και στην Αττική όπου οι μεταγενέστερες οικοδομήσεις εξαφάνισαν τα ίχνη του?

Άλλα προβλήματα που προκύπτουν είναι: Μυκήνες και Τίρυνθα είναι πολύ κοντά και είναι αδύνατον να μην είχαν προβεί σε ένα μοίρασμα εξουσίας, οι υπόλοιπες περιοχές της Αργολίδας μάλλον είχαν ηγέτες υποτελείς οικογένειες των Μυκηνών (ίσως συγγενείς εξ αίματος των μυκηναίων ηγεμόνων). Η Μεσσηνία διαφοροποιείται από αυτό το χάρτη εξουσίας και στην άλλη ηπειρωτική Ελλάδα τα φυσικά σύνορα έπαιξαν καλά το ρόλο τους στο μοίρασμα της εξουσίας. Γενικά υπάρχει μια ισορροπία που ίσως επιτεύχθηκε με τα όπλα στην αρχή και θεμελιώθηκε με αμοιβαία παραδοχή δύναμης ανάμεσα σε ηγέτιδες οικογένειες. Πάντως ένδειξη για ένα βασιλιά δεν υπάρχει.

Η κοινωνική ιεραρχία του μυκηναϊκού κόσμου φαίνεται μέσα από τις πινακίδες:(στοιχεία της Πύλου)wanax=βασιλιάς της περιοχής του ανακτόρου με πολλά τεμένη (κτήματα)lawagetas (rawageta) = με κτήματα τρεις φορές μικρότερα από του wanax / ίσως κάποιου είδους στρατιωτικός αρχηγός (χωρίς επιβεβαίωση) θεωρείται σημαντικός στο θρησκευτικό τομέαtereta (τελεστές)= ίσως ανώτεροι υπάλληλοι με διοικητικό έργοeqeta= ακόλουθοι του lawageta, αξιωματικοίkorete porokorete = διοικητής και βοηθός διοικητή / αυτοί πρέπει να ήταν αξιωματούχοι που διοικούσαν τις περιοχές εκτός ανακτόρου (εκπρόσωποι της κεντρικής εξουσίας στην επαρχία)qasireu= βασιλεύ, εδώ φαίνεται ότι πρόκειται για τους επικεφαλής διαφόρων συντεχνιών.Damos = πρόκειται για το λαό, το Δήμο αλλά δεν ξέρουμε ούτε τα δικαιώματά του ούτε τις υποχρεώσεις του (σίγουρα όλες οι αγγαρείες και φυσικά γεωργία κτηνοτροφία και τεχνουργικές εργασίες), πληρώνει φόρους, έχει κάποια γη για να την κάνει ότι θέλει και είναι υπό την κηδεμονία ανακτορικού υπαλλήλου του damokoro.Doero= δούλοι / βρίσκονται στην κατοχή είτε των ναών είτε του ανακτόρου. Αυτοί πάντως του ναού είναι σημαντικότεροι από αυτούς του ανακτόρου. Περισσότερες γυναίκες δούλοι. 2. Ανάκτορα, πόλεις και ύπαιθρος: η οργάνωση της παραγωγής

Από τη στιγμή που δεν έχουμε αποδείξεις για την ύπαρξη μιας ενιαίας πολιτικής εξουσίας στον μυκηναϊκό κόσμο, θα πρέπει να ερμηνεύσουμε κατά κάποιον τρόπο την εξαιρετική οικονομική και πολιτιστική ενότητα του μυκηναϊκού κόσμου. Όλοι οι τομείς είναι πανομοιότυποι (κεραμική, αρχιτεκτονική κ.λ.π) οπότε έχουμε να κάνουμε με ανεξάρτητα κράτη που είναι ανοιχτά το ένα στο άλλο με διάφορους τρόπους (γάμοι, συμφωνίες κ.λ.π).

Η οργάνωση της αγροτικής παραγωγής

Η καλύτερη πηγή πληροφοριών είναι οι πινακίδες. Το ανάκτορο εισπράττει φόρους σε μια παραγωγή που δεν ελέγχει κατ’ ανάγκη και έπειτα κάνει αναδιανομές των ειδών. Παραδείγματα αγροτικής παραγωγής (δημητριακα κ.λ.π καρυκεύματα κ.λ.π, μέλι, αποξηραμένα σύκα). Κτηνοτροφία για το μαλλί και το δέρμα (παράδειγμα Κνωσού). Είχαν επάρκεια τροφίμων και δεν έκαναν εισαγωγές. Οι κοινοί θνητοί πάντως μάλλον υποσιτίζονταν.

Ο θεσμός της γαιοκτησίας είναι δύσκολο να ερμηνευτεί καθώς διέπεται από ακατανόητους κανονισμούς. Πέρα από τις ιδιοκτησίες του wanax και του lawageta οι γαίες είναι kitimena (κατοικημένες) ή kekemena (εγκαταλειμμένες ή παράμενες). Υπάρχουν και άλλοι όροι (διάβασέ τους).

Η παραγωγή της χειροτεχνίας.Η κοινωνία είναι οργανωμένη ώστε να διαθέτει τεχνίτες υψηλής εξειδίκευσης σε όλους

τους τομείς. (αναφορά της παραγωγής υφασμάτων και αρωματικών ελαίων. Επίσης των μεταλλουργών και του θησαυρού που συγκέντρωνε ο κάθε βασιλιάς των ανακτόρων).3. Επέκταση, εξωτερικό εμπόριο, αποικισμός

Αν είχαν επάρκεια τροφίμων …. Οι Μυκηναίοι δεν είχαν πρώτες ύλες για το ευ ζειν τους. Έπρεπε να ανταλλάσσουν αγροτικά προϊόντα και αρώματα με χαλκό και κασσίτερο, ελεφαντόδοντο, υαλόμαζα κ.λ.π.

Σίγουρος τόπος προμήθειας χαλκού είναι η Κύπρος και πιθανότατα και η Σαρδηνία Όμως χρειάζεται και κασσίτερος για να γίνει ο ορείχαλκος που χρειάζονταν οι Μυκηναίοι. Από τον προμηθεύονταν? Είναι λίγο δύσκολο να βρεθεί ο ακριβής τόπος. Τελικά διαπιστώνεται ότι έχουμε μια ανατολική πηγή και μια δυτική πηγή προμήθειας κασσίτερου. Το κεχριμπάρι της Βαλτικής ενισχύει την ύπαρξη δυτικής πηγής για την προμήθεια πρώτων υλών. Το ασήμι και ο μόλυβδος είναι από το Λαύριο, ο χρυσός από την ανατολή και από το βορρά (Θράκη) και μικρό μέρος του από την Πελοπόννησο. Ο σίδηρος τότε ήταν σπάνιος και αφορά μόνο είδη πολυτελείας.

Εμπόριο ή αποικισμός? Εδώ η έρευνα γίνεται με βάση την κεραμική που είναι διαδεδομένη πέρα από τα όρια του μυκηναϊκού κόσμου. Άραγε οι Μυκηναίοι πήγαιναν οι ίδιοι και έμεναν στους τόπου εμπορίου ή έκαναν το εμπόριο τους μέσω μεσαζόντων? Το ότι δεν έχουμε γραμμική Β στους τόπους εμπορίου δεν λέει τίποτα καθώς, η γλώσσα αυτή είναι καθαρά ανακτορικής χρήσης αν και μερικοί έμποροι τη χρησιμοποιούν. Επίσης σε ναυάγια έχουμε ενδείξεις παρουσίας μυκηναίων και μυκηναϊκών εμπορευμάτων και τα νησιά, βόρεια της Σικελίας, οι κάτοικοι χρησιμοποιούσαν τη γραμμική Β. Όσο για τα νομιμότερα στοιχεία μυκηναϊκής εγκατάστασης, δηλαδή, αρχιτεκτονική κατοικιών και τάφων και πάλι δεν μπορούν να βγουν αντικειμενικά αποτελέσματα καθώς οι έμποροι δεν θα είχαν κατ’ ανάγκη ανακτορική νοοτροπία. Εξάλλου κάποιες μυκηναϊκές τάσεις (θολωτοί τάφοι) δεν υπάρχουν καθόλου σε κάποιες περιοχές και του κυρίως ελλαδικού χώρου (πόσο μάλλον στο εξωτερικό).

Το σίγουρο είναι ότι οι Μυκηναίοι πήραν τη θέση των Μινωιτών στο Αιγαίο. Σε αρκετές περιπτώσεις πάντως αυτές οι εγκαταστάσεις στο εξωτερικό μοιάζουν περισσότερο με πρακτορεία παρά με αποικίες. Παρόμοια εξάπλωση των Μυκηναίων έχουμε και προς τη Δύση. Αυτή η εξάπλωση δεν μοιάζει με τον αποικισμό που θα πραγματοποιηθεί μερικούς αιώνες αργότερα για την εύρεση σιτοπαραγωγικών τόπων, έγινε καθαρά για εμπορικούς σκοπούς κι ας ακολούθησε η εγκατάσταση μερικών Μυκηναίων στους τόπους εμπορίου.Γ. Τι στοιχεία υπάρχουν για τη θρησκεία των Μυκηναίων?

Αν η έρευνα στον οικονομικό τομέα βάσει των αρχαιολογικών στοιχείων είναι δύσκολη.. ακόμα πιο δύσκολη είναι η έρευνα στον τομέα της θρησκείας. 1. Τόποι λατρείας

Η δυσκολία έγκειται στην έλλειψη δομικού τύπου ναών των κλασικών χρόνων. Πάντως υπάρχουν τα υπαίθρια ιερά που τα αναγνωρίζουμε από την παρουσία λατρευτικού υλικού και τα ιερά εντός της πόλης που τα αναγνωρίζουμε περισσότερο από το λατρευτικό υλικό παρά από τις διαστάσεις τους. Σε γενικές γραμμές αίθουσες με μεσαίες ως μεγάλες διαστάσεις και διάφορα αρχιτεκτονικά τερτίπια (παραδείγματα ανάφερε) με συναρθοισμένα αγγεία, ειδώλια, αγαλματίδια είναι κατά πάσα πιθανότητα τόποι λατρείας (παραδείγματα… Μυκήνες, Ασίνη κ.λ.π). Εξάλλου μέσα στο μέγαρο η τεράστια εστία μαρτυρεί την πιθανότητα να γίνονταν εκεί θυσίες και τελετουργίες παρουσία του βασιλιά. Υπάρχει μεν διάσταση απόψεων που γίνεται εντονότερη καθώς ιεροί τόποι παραμένουν ιεροί και μετά και ορισμένοι αρχαϊκοί ναοί έχουν

κτιστεί ακριβώς πάνω στα ερείπια των μυκηναϊκών μεγάρων. Πάντως τα ιερά ήταν σημαντικά κέντρα παραγωγής αναθημάτων κ.λ.π.2. Τα θρησκευτικά αντικείμενα

Και σε αυτό το σημείο είναι δύσκολο να αποφασίσουμε πώς ορίζεται ο θρησκευτικός χαρακτήρας ενός αντικειμένου. Από τα αγγεία μόνο το ρυτό έχει σίγουρα θρησκευτικό χαρακτήρα (το βρίσκουμε μέσα στους τάφους). Τα ειδώλια από τερακότα (φι και ψι) εμφανίζονται κατά κύριο λόγο στους ιερούς τόπους. (Είναι πιστοί? Είναι θεότητες?) Τέλος τα αγαλματίδια από τερακότα (αντρικές και γυναικείες φιγούρες) με ατομικά χαρακτηριστικά που λογικά πρέπει να είναι θεότητες. Υπάρχουν και τα ειδώλια γυναικών με φίδια! (μινωική θεά με τα φίδια τρομάρα της και αυτής και εμάς).3. Η συμβολή των πινακίδων

Στις πινακίδες αναγνωρίστηκαν τα ονόματα πολλών θεοτήτων του 12θεου. Αλλά δεν ξέρουμε αν πρόκειται για πιστούς που φέρουν τα ονόματα θεών ή για τους ίδιους τους θεούς. Η θεϊκή ταυτότητα διαπιστώνεται μόνο με το επίθετο irejo (ιερός). Πάντως πρέπει να κάνανε και ανθρωποθυσίες, η ακαθόριστη λέξη porena αφορά του τυχερούς (άντρες για τις αρσενικές θεότητες και γυναίκες για τις θηλυκές)

Τελικά όλα συγχέονται μεταξύ τους ( βασιλικές και θρησκευτικές παροχές, οι επιχορηγήσεις αξιωματούχων και προσώπων που συνδέονται με τα ιερά, οι ναοί, οι ευγενείς, ο δήμος μέχρι και τα αρχιτεκτονικά ερείπια και άντε βγάλε άκρη). Υπάρχει και η άποψη ότι υπήρχαν δύο τύποι λατρείας.:1. «λαϊκή λατρεία» = υπαίθρια και μικρά οικιακά ιερά2. «επίσημη λατρεία» = μεγάλα λατρευτικά συγκροτήματα μέσα στα ανάκτορα και στο κέντρο των οικιστικών συμπλεγμάτωνΤελικά όντως υπήρχαν δύο θρησκείες όπως και δύο γλώσσες, ούτε και αυτό έχει απάντηση αντικειμενική και θα εξεταστεί κάπως όταν θα πέσει το μυκηναϊκό σύστημα των ανακτόρων.4. Η μινωική κληρονομιά

Δανείζονται από τη Μινωική Κρήτη κυρίως στην αρχή (διπλοί πελέκεις, ιερατικά κέρατα, ρυτά κ.λ.π). Επίσης οι σπονδές πρέπει να είναι κρητικό δάνειο. Πάντως η παρουσία στους τάφους υλικού που στην Κρήτη προοριζόταν μόνο για τα ιερά, η έλλειψη ενδιαφέροντος για καθαρτήριου λουτήρες κ.λ.π και η εμφάνιση λατρείας του είδους του μεγάρου ή ακόμα και των απεικονίσεων θεοτήτων μέσα στα ιερά μαρτυρούν μια θρησκεία που δημιουργήθηκε αυτόνομα και επιλεκτικά και από πολύ νωρίς απαλλάχθηκε από ξενικές επιδράσεις που επιβίωσαν στο αισθητικό κυρίως επίπεδο.5. Τα ταφικά έθιμα

Οι πλούσιο είχανε φοβερό πλούτο και μεγαλοπρέπεια στους τάφους τους, ενώ οι υπόλοιποι μάλλον θάβονταν σε απλούς λακκοειδείς και κιβωτιόσχημους τάφους.Αριστοκρατία = Θολωτοί ή θαλαμωτοί τάφοι, μνήματα συλλογικά με έναν ή περισσότερους νεκρικούς θαλάμους. Αν είναι άντρας έχει και σφραγίδες και όπλα. Σε ορισμένες περιοχές χρησιμοποιούν σαρκοφάγους, αλλού σκάβουν λάκκους ή θήκες μέσα στους τάφους. Σε όλες τις περιπτώσεις το υλικό τους είναι πλούσιο. Η καύση των νεκρών είναι πάρα πολύ σπάνια.Ο πλούτος του ταφικού υλικού φανερώνει ότι οι Μυκηναίοι πίστευαν στον άλλο κόσμο. Δεν υπάρχουν σαφείς ενδείξεις για λατρεία των νεκρών αν και κάτι τέτοιο θα μπορούσε να φανερώσει η επιμέλεια με την οποία οι άρχοντες των Μυκηνών επισκεύασαν τον κύκλο Α των λακκοειδών τάφων.

Τελικά μόνο με καινούριες αρχαιολογικές ανακαλύψεις θα καλυφθούν τα κενά.