ΤΟ ΠΕΖΙΚΟΤΟ ΚΥΡΙΑΡΧΟ ΟΠΛΟ ΣΤΟ ΠΕΔΙΟ ΤΗΣ ΜΑΧΗΣΤΕΥΧΟΣ 3

Δελτία τύπου Σχολής Πεζικού

Η εξέλιξη του ατομικού φόρτου μάχης από την αρχαιότητα έως σήμερα

Η οπλιτική φάλαγγα εναντίον της λεγεώνας

Η ιστορία της V Μεραρχίας Πεζικού

ΙΣΤΟΡΙΑ

ΙΣΤΟΡΙΑ

ΙΣΤΟΡΙΑ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ# 3ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ - ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2015

Σελ. 2…….Πρόλογος – Χαιρετισμός Διοικητού Σχολής Πεζικού

Σελ. 6…….Η εξέλιξη του ατομικού φόρτου μάχης από την αρχαιότητα έως σήμερα

Σελ. 19…..Η οπλιτική φάλαγγα εναντίον της λεγεώνας

Σελ. 31…..Η ιστορία της V Μεραρχίας Πεζικού

Σελ. 56…..Δελτία τύπου Σχολής Πεζικού

4

ΤΟ ΠΕΖΙΚΟΕκδότηςΣχολή ΠεζικούΑρχισυντάκτηςΔιοικητής Σχολής ΠεζικούΣυντακτική ΟμάδαΤχης (ΠΖ) Ξενάκης ΕυτύχιοςΔντής 2ου ΕΓΥπλγός (ΠΒ) Κυρανούδης ΠασχάληςΔντής ΓΕΠΗλεκτρονική ΣελιδοποίησηΤΥΕΣΔιεύθυνση Περιοδικού:Σχολή Πεζικού Τέρμα ΛιάσκαΧαλκίδα ΤΚ 34100

Τηλέφωνα ΕπικοινωνίαςΣΠΖ/2Ο ΕΓ 2221067120ΣΠΖ/ΚΕΠΙΚ 2221067100 ΟΡΟΙ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑΣΤο περιοδικό «ΤΟ ΠΕΖΙΚΟ:Το Κυρίαρχο Όπλο στο πεδίο της μάχης», είναι περιοδικό το οποίο δέχεται για δημοσίευση εργασίες που αφο-ρούν κυρίως τις δραστηριότητες της Σχολής Πεζικού και το όπλο του Πεζικού γενικότερα, καθώς επίσης και λοιπά θέματα γενικού ενδιαφέ-ροντος, κοινωνικά, ιστορικά, μελέτες κλπ εφόσον τα τελευταία είναι τεκμηριωμένα επιστημονικά με την ανάλογη βιβλιογραφία.Οι εργασίες προς δημοσίευση πρέπει να υποβάλλονται σε έντυπη και ηλεκτρονική μορφή στο 2ο ΕΓ της Σχολής Πεζικού. Είναι δυνατόν οι εργασίες να αποσταλούν ηλεκτρονικά, στο email της Σχολής ενημερώ-νοντας παράλληλα τηλεφωνικά το 2ο ΕΓ.Δικαίωμα συγγραφής κειμένων ή αποστολή φωτογραφιών, έχει το προσωπικό της Σχολής (μόνιμη δύναμη-εκπαιδευόμενοι-οπλίτες, Μό-νιμοι Υπάλληλοι). Επίσης μπορούν να στέλνουν εργασίες για δημοσί-ευση και οι εν αποστρατεία Αξκοί –Υπξκοί του ΠΕΖΙΚΟΥ, αλλά και οι-ουδήποτε Όπλου και Σώματος καθώς επίσης και το έφεδρο προσω-πικό των συνδέσμων Πεζικού.Η γλώσσα που θα χρησιμοποιείται θα είναι η δημοτική, χωρίς υπερ-βολές και ακρότητες.Οι εργασίες που θα υποβάλλονται δεν πρέπει να είναι μεγαλύτερες από 7 σελίδες.Υπόψη ότι τα κείμενα που θα δημοσιεύονται θα εκφράζουν τη γνώμη και την άποψη καθώς επίσης και τη σκέψη των συντακτών – συγγρα-φέων και όχι τις αντιλήψεις της Σχολής Πεζικού.

5

ΠΡΟΛΟΓΟΣ – ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣΤΑΞΙΑΡΧΟΥ ΔΙΟΙΚΗΤΟΥ ΣΧΟΛΗΣ ΠΕΖΙΚΟΥ

ΣΤΟ 3ο ΤΕΥΧΟΣ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ «ΤΟ ΠΕΖΙΚΟ»

Bρίσκομαι στην ευχάριστη θέση, ως Διοικητής της Σχολής Πεζικού, να προλογίζω το τρίτο τεύχος του περιοδικού της Σχολής, «Το Πεζι-κό». Ο ενθουσιασμός των Στελεχών της Σχο-

λής το μεράκι που επέδειξε η συντακτική ομάδα, η πα-ραχώρηση των άρθρων από τους συγγραφείς και η θε-τική αντιμετώπιση από τους αναγνώστες, υπήρξαν ικα-νά για να συνεχίσουμε την εκπόνηση του 3ου κατά σει-ρά τεύχους.

Κατά το χρονικό διάστημα που καλύπτει η παρούσα έκδοση, οι δραστηριότητες της Σχολής Πεζικού που κυριαρχούν ανάμεσα σε πολλές άλλες, ήταν, η τελε-τή Ονοματοδοσίας της Αίθουσας Πολεμικού Παιγνί-ου «ΙΑΝΟΣ» σε Αίθουσα Πολεμικού Παιγνίου «ΙΑ-ΝΟΣ, Ανθλγός (ΠΖ) Καλατζόγλου Ηλίας», παρουσία του Διευθυντού της Διευθύνσεως Πεζικού του ΓΕΣ κα-θώς και συγγενών του εκλιπόντος Ανθλγου, αλλά και η ημέρα Γνωριμίας Μόνιμου και Εκπαιδευόμενου Προ-σωπικού της Σχολής με Αρχές - Φορείς της πόλης της Χαλκίδας, εκδήλωση πιλοτικού χαρακτήρα που περιε-λάμβανε ομιλίες από εκπροσώπους, της Ιεράς Μητρό-πολης Χαλκίδος – Ιστιαίας και Βορείων Σποράδων, των Αστυνομικών και Λιμενικών αρχών, από καθηγη-τές Πανεπιστημίου που εκπροσώπησαν το Δήμο Χαλ-κίδας και από τον Πρόεδρο του Εμπορικού Συλλόγου.

Οι δύο αυτές δραστηριότητες έλαβαν χώρα τον Αύ-γουστο και Σεπτέμβριο αντίστοιχα. Ο σκοπός της πρώ-της εκδήλωσης ήταν να αποδοθεί η πρέπουσα τιμή στον εκλιπόντα συνάδελφο και συμμαθητή και να καταδει-χθεί, η ανάγκη διατήρησης ζωντανής, της μνήμης των στελεχών του Όπλου που έχασαν τη ζωή τους. Σημαντι-κή επίσης ήταν και η ηθική συμπαράσταση προς τους συγγενείς, οι οποίοι διαπίστωσαν ότι η οικογένεια του Πεζικού τιμά τους νεκρούς της. Η εκδήλωση της ημέ-ρας γνωριμίας με τους φορείς της πόλης αντίστοιχα, είχε σαν σκοπό και κύριο μέλημα να ενισχύσει την εξω-στρέφεια του στρατιωτικού προσωπικού και την από-κτηση δεσμών με την τοπική κοινωνία της Εύβοιας.

Στις σελίδες του 3ου τεύχους του περιοδικού, πε-ριέχονται άρθρα όπως «Η οπλιτική φάλαγγα εναντίον της λεγεώνας», «Ατομικός Φόρτος μάχης από την αρ-χαιότητα έως σήμερα» και η «Ιστορία της 5ης Μεραρ-χίας Πεζικού». Επίσης παρατίθεται φωτογραφικό υλι-

κό, από παρουσιάσεις και αποφοιτήσεις εκπαιδευομέ-νων, διάφορες εκδηλώσεις που έχουν λάβει χώρα στη Σχολή, από επισκέψεις – επιθεωρήσεις της Στρατιωτι-κής Ηγεσίας αλλά και από εκπαιδευτικές δραστηριότη-τες όπως η εκπαίδευση και διεξαγωγή Τακτικών Ασκή-σεων στο πεδίο βολής Λιτοχώρου αλλά και βολές στο Πεδίο Βολής του Κέντρο Εκπαίδευσης Πυροβολικού στη Θήβα.

Η Σχολή επιδιώκει να εμφυσήσει στα νεαρά στελέ-χη το αληθινό πνεύμα του Πεζικού και να τους εισα-γάγει στη νοοτροπία του. Να γνωρίσουν το Όπλο της προσφοράς και της θυσίας, να κάνει όλους να το αγα-πήσουν και να συμφιλιωθούν μαζί του, ώστε να το υπη-ρετήσουν με τον καλύτερο δυνατό τρόπο, από τώρα, στην αφετηρία της σταδιοδρομίας τους, μέχρι την έξο-δό τους από την ενεργό υπηρεσία.

Αξίζει να σημειωθεί ότι, παρά τις δυσμενείς οικονο-μικές συνθήκες που επικρατούν τα τελευταία χρόνια, το επίπεδο εκπαιδεύσεως στη Σχολή, όχι μόνο δεν έχει μειωθεί, άλλα παραμένει υψηλό και συνεχώς αναβαθ-μίζεται. Επισημαίνεται ότι, το επίπεδο των Αξιωματι-κών εκπαιδευτών είναι πολύ υψηλό, όπως επίσης και το ποσοστό ετοιμότητας - διαθεσιμότητας των μέσων - οχημάτων που χρησιμοποιούνται στην εκπαίδευση. Όλα τα παραπάνω συνέβαλαν στο να δημιουργηθεί στο προσωπικό αίσθημα υπερηφάνειας για την προέλευσή του, αλλά και αίσθημα ευθύνης έναντι των μελλοντι-κών γενεών, για τη διατήρηση των κεκτημένων και την αναβάθμιση του Όπλου.

Η ηθική στήριξη και συμπαράσταση, ο ποιοτικός επαναπροσδιορισμός του Αξκού – Υπαξκού του Πεζι-κού, η επανεξέταση εκ βάθρων του ρόλου του Μαχητή του ΠΖ είναι επιτακτική ανάγκη να συνοδευτούν από τον εξοπλισμό του Πεζικού με σύγχρονα οπλικά συ-στήματα και μέσα.

Ευελπιστώ ότι, με τη στήριξη των Στελεχών του Πε-ζικού και όχι μόνο, «Το Πεζικό» το οποίο έφτασε αισί-ως τα 3 τεύχη, θα συνεχίσει να αποτελεί ένα βοήθημα και ένα μέσο ενημέρωσης και ψυχαγωγίας για το σύνο-λο του προσωπικού του Στρατού Ξηράς.

Ταξίαρχος Αλέξιος Οικονόμου Διοικητής Σχολής Πεζικού

6

Η εξέλιξη του ατομικού φόρτου μάχης από την αρχαιότητα έως σήμερα

Στην ιστορία, υπάρχει μια πολυσύνθετη σχέση μεταξύ του φόρτου που έφεραν οι στρατιώτες και των απαιτήσεων της αποστολής τους. Σήμε-ρα, όπως και στο μακρινό παρελθόν, ο στρατιώτης απαιτείται να κου-βαλάει οπλισμό, πυρομαχικά, ρουχισμό και είδη επιβίωσης – τα βασι-κά «εργαλεία της δουλειάς» του. Επιπλέον, η ποικιλομορφία και η πο-λυπλοκότητα των στρατιωτικών επιχειρήσεων απαιτεί συχνά να φέρει ο μαχητής ειδικό εξοπλισμό και να κινείται πεζός σε διάφορα εδάφη και κλιματικές συνθήκες για μεγάλες και συνεχόμενες περιόδους. Καθώς ο εξοπλισμός είναι συχνά ουσιώδης για την επιτυχία της αποστολής και την επιβίωση, το βάρος του, όταν υπερβαίνει το όριο, μπορεί να οδη-γήσει σε πρόωρη κόπωση και απώλειες μάχης. Το παρόν κείμενο απο-τελεί μια προσπάθεια αξιολογήσεως των φόρτων που χρησιμοποίησαν οι μαχητές από την αρχαιότητα έως σήμερα, τις συνθήκες και τα αίτια που οδήγησαν στις μεταβολές τους, καθώς και στην εξέλιξή τους μέχρι τον φόρτο του σύγχρονου μαχητή.

ΠΖ ΙΣΤΟΡΙΑTου Ταξίαρχου ε.α. Νικόλαου Νικολάου

ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΙ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΕΩΣ

Πριν την αξιολόγηση των φόρτων, υπάρχουν δύο πα-ράμετροι που θα πρέπει να ληφθούν σοβαρά υπό-

ψη. Η πρώτη, αφορά το γεγονός ότι λόγω των καιρικών φαινομένων και της βροχής, οι φόρτοι ανά τους αιώ-νες απορροφούσαν συχνά υγρασία και νερό, κάτι που αύξανε δραματικά το βάρος τους, μέχρι και 10 κιλά. Η δεύτερη, αφορά τους στρατιώτες οι οποίοι μετέφεραν και μεταφέρουν φόρτο σημαντικά αυξημένο από τον αντίστοιχο των υπολοίπων, όπως οι κατάφρακτοι του βυζαντινού στρατού ή οι πολυβολητές των σύγχρονων στρατών. Έτσι, θα γίνει μια προσπάθεια προσεγγίσεως του μέσου όρου, δεδομένης βέβαια μιας πιθανής μετα-βολής του βάρους του φόρτου κατά περίπτωση.

ΑΣΣΥΡΙΟΙ

Ο πρώτος αξιοσημείω-τος στρατός οργανώθη-

κε από τον ασσύριο βασι-λιά Σαργών Β΄, τον 17ο αι-ώνα π. Χ. και ήταν ντυμέ-νος με σιδερένια φολιδωτή πανοπλία, κράνος, μπότες με σιδερένιες περικνημίδες, ασπίδα, σπαθί και λόγχη, με βάρος μεταξύ 27,5 και 36,5 κιλών.

ΑΡΧΑΙΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ –ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΕΙΣ ΦΙΛΙΠΠΟΥ Β’

Αρκετούς αιώνες αργότερα, ο οπλίτης – φαλαγγίτης της κλασικής Ελλάδος φέρει αμυντικό οπλισμό,

δηλαδή ασπίδα, θώρακα, περικνημίδες και κράνος, κα-θώς και επιθετικό οπλισμό, δόρυ και ξίφος. Ο σκελετός της ασπίδας ήταν κατασκευασμένος κυρίως από ξύλο και ενισχυόταν από στρώσεις ορείχαλκου, ώστε τελικά το βάρος της έφτανε τα 6 – 8 κιλά. Το κράνος ήταν κα-τασκευασμένο από ένα ενιαίο μεταλλικό έλασμα και ζύγιζε περίπου τα 2,5 κιλά. Το δόρυ ήταν κατασκευα-

σμένο από ανθεκτικό ξύλο αγριοκερασιάς ή άλλου εί-δους, ζύγιζε 2-3 κιλά και είχε διάμετρο 1,5-2 εκατοστά. Έτσι, το συνολικό βάρος που φέρει υπολογίζεται περί τα 31 κιλά, όσος είναι ο σημερινός βασικός φόρτος ενός οπλίτη. Τα μισά κιλά αντιπροσώπευαν το βασι-κό οπλισμό του σώματος (θώρακας, κράνος και ξίφος). Από μετρήσεις που έγιναν κάτω από συνθήκες μάχης (καλοκαιρινός ήλιος με θερμοκρασία περίπου 32 oC ) η αντοχή του φέροντος έφθασε μόνο στα λίγα λεπτά της ώρας. Η μέγιστη αντοχή στο τρέξιμο υπολογίσθη-κε στα 182 μέτρα, γεγονός που καθιστά προβληματι-κή την πληροφορία για το τρέξιμο των ανδρών, όπως π.χ. κατά τη μάχη του Μαραθώνα, ώστε να υποθέτουμε ότι επρόκειτο τελικά περί κίνησης με γρήγορο βηματι-σμό, παρά τρέξιμο. Βέβαια, οι οπλίτες πιθανόν να μη κουβαλούσαν όλο τον φόρτο τους στις πορείες, αφού ο καθ’ ένας από αυτούς είχε έναν ή περισσότερους σκλάβους. Αυτοί, οι σκευοφόροι ή αχθοφόροι, μετέ-φεραν τα εφόδια των στρατιωτών, τα στρωσίδια τους και τα προσωπικά τους είδη και, όταν η απειλή δεν ήταν επικείμενη, πιθανόν να μετέφεραν και την ασπί-δα τους και να τους την επέστρεφαν λίγο πριν τη μάχη. Στις προετοιμασίες του για τον πόλεμο εναντίον των Περσών, ο βασιλιάς της Μακεδονίας, Φίλιππος Β΄, κα-τάφερε να αυξήσει την κινητικότητα και την ταχύτητα του στρατού του, μετά από διαταγή του όλοι οι στρα-τιώτες να μεταφέρουν τον δικό τους εξοπλισμό και οι άμαξες να αντικατασταθούν με μουλάρια και άλογα, διαταγή που αργότερα ακολουθήθηκε και από τον γιο του Αλέξανδρο. Η ενέργεια αυτή μείωσε κατά τα 2/3 τον αριθμό των αμάχων συνοδών εκστρατείας, μειώνο-ντας κατά συνέπεια τις ανάγκες διοικητικής μέριμνας του στρατού και αυξάνοντας την ταχύτητα της πορεί-ας. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα ο Μακεδόνας στρατιώτης να μεταφέρει συνολικό βάρος 36 κιλών εκ των οποίων 13,5 κιλά σιτηρά (εφεδρικό σιτηρέσιο 10 ημερών) και 22,5 κιλά εξοπλισμό μάχης και όπλων. Επίσης, ο εξο-πλισμός των Μακεδόνων με τη μακρύτερη και βαρύ-τερη σάρισα αντί ακοντίου, οδήγησε στη μείωση της θωράκισης της πανοπλίας του οπλίτη. Έτσι, ενώ το βάρος του οπλισμού αυξήθηκε, το βάρος της θωρά-

κισης μειώθηκε. Για να είναι οι μακεδόνες στρα-τιώτες ικανοί να κουβαλούν αυτό το φορτίο και να μπορούν να λει-τουργήσουν στη μάχη, συμμετεί-χαν σε σκληρές ασκήσεις μάχης,

7

ΠΖ

8

ΙΣΤΟΡΙΑ

στις οποίες περιλαμβανόταν πορεία 55-64 χιλιομέτρων τη μέρα, με πανοπλία, όπλα, εξοπλισμό και τρόφιμα σε ρυθμό 8 χιλιομέτρων ανά ώρα. Τα αποτελέσματα αυ-τών των αλλαγών ήταν η δημιουργία του ταχύτερου στρατού που είχε δει μέχρι τότε ο κόσμος, με την ικα-νότητα ολόκληρο το στράτευμα να καλύπτει 21 χιλιό-μετρα την ημέρα, μεταφέροντας φορτίο μεταξύ 27,5 και 36,5 κιλών.

ΡΩΜΑΙΟΙ – ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΕΙΣ ΓΑΪΟΥ ΜΑΡΙΟΥ

Περίπου το 100 π. Χ., ακολουθώντας την τάση του Φιλίππου του Β΄, ο Γάιος Μάριος ενήργησε εκτε-

ταμένη αναδιοργάνωση στο ρωμαϊκό στρατό που πε-ριλάμβανε και τη μείωση των μεταφορικών ζώων σε έναν ημίονο ανά 50 στρατιώτες. Κάθε στρατιώτης μπο-

ρούσε να φορτώσει σε αυτόν περίπου 2,5 κιλά, με την προϋπόθεση ότι το μουλάρι δε θα μετέφερε το δικό του φαγητό ή άλλες προμήθειες. Η αναδιοργάνωση βοήθη-σε στην αύξηση της επάρκειας της διοικητικής μέριμ- νας του ρωμαϊκού στρατού, οδηγώντας όμως στο να αποκαλούνται οι ρωμαίοι πεζοί «Muli Mariani» δηλα-δή, τα μουλάρια του Μάριου. Τώρα κουβαλώντας τα προσωπικά τους είδη καθώς και φαγητό και νερό, οι ρωμαίοι στρατιώτες μετέφεραν ένα βάρος που έφτα-νε τα 45,5 κιλά. Από περιγραφές από απεικονίσεις του ρωμαϊκού στρατού σε αγάλματα και ανάγλυφα, κα-θώς και απεικονίσεις κάρων που έλκονται από κτήνη που μεταφέρουν ασπίδες και εξοπλισμό μάχης, συμπε-ραίνουμε πως υποζύγια μετέφεραν τους φόρτους μά-χης των ρωμαίων λεγεωνάριων. Κατά μια άλλη άπο-ψη όμως, αυτά τα υποζύγια ίσως μετέφεραν απο-θέματα εφεδρικού εξοπλισμού ως εφόδια στις εκ-στρατείες σε ξένες περιοχές για μελλοντική χρησι-

μοποίηση, ή μετέφεραν λάφυρα από τις κατακτημέ-νες περιοχές μαζί με τον εξοπλισμό των λεγεωνάριων. Παρ’ όλο που υπάρχουν κατανοητές διαφοροποιή-σεις στην εκτίμηση του βάρους των ρωμαίων λεγεω-νάριων, οι περισσότερες αναφορές καταλήγουν πε-ρίπου στα 36,5 κιλά. Υπολογίζεται ότι ο μέσος όρος του βάρους των Ρωμαίων της εποχής ήταν 66 κιλά και ο μέσος ρωμαίος στρατιώτης κουβαλούσε φορ-τίο που έφτανε το 55% του σωματικού του βάρους.

ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΣΤΡΑΤΟΣ – ΚΑΤΑΦΡΑΚΤΟΙ

Ο ι Βυζαντινοί «scutati», το βαρύ πεζικό, φορούσαν αλυσόπλεχτο χιτώνιο ή θώρακα πλακιδίων που ζύ-

γιζαν 16 κιλά, με ή χωρίς περικνημίδες και γάντια και έφεραν δόρυ ή λόγχη, σπαθί και τσεκούρι σε ένα κατά προσέγγιση βάρος μεταξύ 19,5 και 36,5 κιλά. Ακολου-θώντας τη ρωμαϊκή τέχνη του πολέμου, κάθε στρατιώ-της απαιτούνταν να μεταφέρει, τον εξοπλισμό του, προ-σωπικά αντικείμενα και τροφή αρκετών ημερών. Παρ’ όλο που μεταφορικά εξακολουθούσαν να ακολουθούν το στράτευμα, αυτά κουβαλούσαν κυρίως εφόδια που απαιτούνταν σε παρατεταμένες επιχειρήσεις και πολι-ορκίες και ελάχιστα μείωναν τον ατομικό φόρτο του στρατιώτη. Το βυζαντινό πεζικό, ανήμπορο να παρέ-χει την άμεση και αιφνιδιαστική ενέργεια του ιππικού, αποτέλεσε δευτερεύουσα επιλογή και ο έφιππος θωρα-κισμένος ιππότης έγινε το σημείο αναφοράς στο πεδίο της μάχης.

Οι Έλληνες ονόμασαν τους βαριά θωρακισμένους Ανατολίτες ιππείς «κατάφρακτους», διότι ήταν καθολι-

9

κά θωρακισμένοι, ενώ χρησιμοποιούσαν θωράκιση και για το άλογό τους. Στη συνέχεια, οι Σελευκίδες χρησι-μοποίησαν δικά τους σώματα κατάφρακτων, ενώ διά-σημοι έγιναν οι Πάρθοι κατάφρακτοι. Οι Ρωμαίοι, αντι-μετωπίζοντας συχνά τους Πάρθους, υιοθέτησαν και οι ίδιοι σε περιορισμένο βαθμό αυτόν τον τύπο ιππικού. Από αυτούς ακριβώς τους Pωμαίους Cataphractarii κατάγονται οι Βυζαντινοί κατάφρακτοι, που έδρασαν - εξελισσόμενοι συνεχώς από την αρχή της βυζαντι-νής ιστορίας έως το τέλος της Κωνσταντινούπολης το 1453. Ονομάζονται «κατάφρακτοι» ή «κλιβανοφόροι» ή «λωρικάτοι».

ΟΠΛΙΣΜΟΣ-ΘΩΡΑΚΙΣΗ

Ο ι κατάφρακτοι, όπως υπονοεί το όνομά τους, ήταν βαρύτατα θωρακισμένοι και με αυτόν τον τρό-

πο εξασφάλιζαν την επιβίωσή τους στο πεδίο της μά-χης. Στην αρχική εκδοχή τους ήταν λογχοφόροι, ενώ στη συνέχεια απέκτησαν μία πλειάδα όπλων. Δύο ήταν οι τύποι κατάφρακτου που κυριάρχησαν την πε-ρίοδο στην οποία αναφερόμαστε. O πρώτος ήταν ο κοντοφόρος οπλισμένος με το βυζαντινό “κοντάρι-ον”, και ο δεύτερος ο ιπποτοξότης. Πέραν του κυρί-ου όπλου, δεν είχαν καμία διαφορά ως προς τον οπλι-σμό και την πανοπλία τους. Eίχαν, όμως, μεγάλη δι-αφορά ως προς τη λειτουργία τους στο πεδίο της μά-χης. Πέραν του “κοντάριου” και του τόξου, οι κατά-φρακτοι ήταν οπλισμένοι ακόμη με σπαθί, κεφαλο-θραύστη και εγχειρίδιο. Oι τοξότες διέθεταν μία φα-ρέτρα όπου εκτός από τα 30-40 βέλη, υπήρχε και μία δεύτερη χορδή για το τόξο, σε περίπτωση που έσπα-ζε η πρώτη. Σε πολλές περιπτώσεις, οι κατάφρακτοι οπλίζονταν και με δύο ακόντια. Στον αμυντικό οπλι-σμό τους συγκαταλεγόταν μία ασπίδα, που ήταν είτε στρογγυλή και πολύ μικρή (οπότε την έφεραν περα-σμένη στον αριστερό βραχίονα) είτε τριγωνική και με-γαλύτερη (οπότε την κρατούσαν με το αριστερό χέρι). Tο βασικό συστατικό στοιχείο της θωράκισής τους ήταν το “κλιβάνιον”, ένας θώρακας που τις περισσό-τερες φορές ήταν ελασμάτινος, με μικρά μεταλλικά ελάσματα ραμμένα το ένα μαζί με το άλλο ή πάνω σε ένα δερμάτινο υπόστρωμα. Kατά κανόνα, πάνω από το “κλιβάνιον” οι κατάφρακτοι φορούσαν ένα “επιλωρίκι-ον”, ένα ρούχο από χοντρό ύφασμα, ενώ σε αρκετές πε-ριπτώσεις κάτω από τον θώρακα φορούσαν έναν αλυ-σιδωτό θώρακα, που ονομαζόταν “ζάβα” ή “λωρίκιον”, για ακόμη μεγαλύτερη προστασία. Tο κράνος ήταν σι-δερένιο, σχετικά απλής κατασκευής, με ξεχωριστό εξάρτημα για την προστασία του αυχένα. Για την προ-στασία της ηβικής χώρας φρόντιζαν οι “πτέρυγες”, ενώ για τους βραχίονες και τις γάμπες υπήρχαν αντίστοι-

χα τα “χειρόψελλα” ή “μανικέλια” και τα “ποδόψελλα” ή “χαλκότουμπα”. Kατά τη διάρκεια του 10ου αιώνα δεν ήταν σε ευρεία χρήση η θωράκιση και για το άλο-γο, που επανήλθε πάντως σε μία συγκεκριμένη υποκα-τηγορία κατάφρακτων που ονομάστηκαν “κλιβανοφό-ροι”, οι οποίοι ήταν ακόμη βαρύτερα θωρακισμένοι.

ΤΑΚΤΙΚΗ

M ία τυπική τακτική του 10ου αιώνα, όπως συνά-γουμε από τα στρατιωτικά εγχειρίδια της επο-

χής, ήταν η χρήση και των δύο τύπων καταφράκτων σε συνδυασμό. Oι ιπποτοξότες καταπονούσαν τον αντί-παλο με βέλη, ενώ οι λογχοφόροι έκαναν αλλεπάλλη-λες εφόδους, προσπαθώντας να διασπάσουν την αντί-παλη παράταξη. H ισχύς των καταφράκτων ήταν τρο-μερή, αφού πέραν της εξαιρετικής πανοπλίας τους διέ-θεταν και υψηλού επιπέδου εκπαίδευση. Έχουν κατα-γραφεί πολλές περιπτώσεις, σε μάχες της εποχής, που η έφοδος ενός συντεταγμένου σώματος καταφράκτων διαλύει οποιαδήποτε άμυνα. Λόγω της βαριάς θωράκι-σής τους μπορούσαν να εκτελέσουν έφοδο ακόμη και ενάντια σε συντεταγμένο πεζικό (αρκεί αυτό να μην ήταν οπλισμένο με σάρισες), ενώ ακόμη και οι λαοί της στέπας, που μάχονταν ως ιπποτοξότες και ήταν απρό-σβλητοι από τους συνήθεις τύπους βαρέος ιππικού, εί-χαν σοβαρό πρόβλημα με τους κατάφρακτους, εφόσον οι τελευταίοι είχαν τοξότες ανάμεσά τους (στην ιδανι-κή αναλογία του 40% που αναφέρουν τα βυζαντινά εγ-χειρίδια).

Γενικά όλος ο αμυντικός εξοπλισμός έπρεπε να έχει τόσο βάρος ώστε να φέρεται εύκολα από τους στρα-τιώτες και παράλληλα να μην τους εξαντλεί πρόωρα. Η προστασία που παρείχε δεν βασιζόταν αποκλειστι-κά στην ύλη που ήταν κατασκευασμένος, αλλά και από τη λεία επιφάνεια και από την απόσταση που φερό-ταν σε σχέση με το σώμα. Η λεία επιφάνεια επέτρε-πε να γλιστρούν οι αιχμές των βελών και των ακοντίων και η απόσταση μεταξύ του αμυντικού εξοπλισμού και του σώματος προστάτευε τους στρατιώτες από τραυ-ματισμούς, όταν η αιχμή διαπερνούσε την πανοπλία.

ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΟΙ ΙΠΠΟΤΕΣ

Από τον 8ο αιώνα, η γενίκευση της χρήσης του ανα-βολέα επέτρεψε την οργάνωση βαριά οπλισμένου

ιππικού, τα άλογα του οποίου μετέφεραν ένα διαρκώς αυξανόμενο φορτίο. Κατά τη διάρκεια των 8ου και 9ου αιώνων, ο πολεμιστής, με σχετικά μεγάλη μαχητική ικανότητα, θεωρούνταν μόνο ο ιππέας (ιππότης). Κατά τη διάρκεια εκστρατειών, για να μπορέσει ο τελευταί-ος να διατηρεί τη ισχύ του, όφειλε να έχει στην κατοχή

ΠΖ

10

ΙΣΤΟΡΙΑ

του περισσότερα από ένα άλογα, τα οποία θα μετέφε-ραν τις στρατιωτικές αποσκευές του. Ο ιππότης έπρε-πε να ακολουθείται από: ένα ιπποκόμο, ένα άνδρα που έφερε την αποσκευή του, ένα πιο ελαφρά οπλισμένο ιππέα, για να εκτελεί ανα-γνωρίσεις και ένα ή δύο πο-λεμιστές (ελαφρά οπλισμέ-νους), οι οποίοι θα αναλάμ-βαναν να αποτελειώνουν τους πεσμένους στο έδα-φος εχθρούς. Με άλλα λό-για, ο ιππότης είχε στη δι-άθεση του μια ομάδα των έξι περίπου ανδρών. Οι ιπ-πότες έφεραν βαριές σιδε-ρένιες πανοπλίες, οι οποί-ες δυσκόλευαν να ιππεύ-σουν και να αφιππεύσουν μόνοι. Ήταν ανίκανοι να εκτελέσουν ελιγμούς και η ενέργεια τους βασιζόταν σχεδόν αποκλειστικά στην κρούση. Τα άλογα τους ήταν επίσης σιδερόφρακτα. Ο εξοπλισμός τους περιλάμβανε ασπίδα με τον θυρεό τους, ξίφος, λόγχη και ένα δεύτερο μικρότερο ξίφος. Όταν επρόκειτο να δώσουν αγώνα πεζοί, χρησιμοποι-ούσαν πέλεκυ και ρόπαλο. Έτσι, μια πλήρης ιπποτική πανοπλία ζύγιζε 20 -25 κιλά.

ΑΓΓΛΙΚΟΣ ΕΜΦΥΛΙΟΣ

Κατά τη διάρκεια του Αγγλικού Εμφυλίου Πολέ-μου (1638-1651), οι άγγλοι λογχοφόροι κατευθύν-

θηκαν στο πεδίο της μάχης φορώντας θωράκιση τύπου κορσέ, που μαζί με τις περικνημίδες και τα κράνη ζύ-γιζαν περίπου 11 κιλά. Οι πεζοί αυτοί στρατιώτες έφε-ραν ένα σακίδιο που περιείχε τρόφιμα και ρούχα και που ανέβαζε το μεταφερόμενο βάρος μεταξύ 22,5 και 27,5 κιλά χωρίς να υπολογίζεται το βάρος της λόγχης ή άλλου οπλισμού. Με την κοντή λόγχη των 2,10 μέτρων και βάρους μεταξύ 1,8 και 2,3 κιλά, ο συνολικός φόρ-τος που μετέφερε ο λογχοφόρος υπολογίζεται ότι ήταν το λιγότερο 29,5 κιλά.

ΓΑΛΛΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ

Μέχρι την έναρξη του Πολέμου της Ισπανικής Δι-αδοχής (1702-1714), η λόγχη αντικαταστάθη-

κε από τυφέκια «Flintlock» και ξιφολόγχες. Οπλι-σμένοι με τυφέκια, βολίδες και πυρίτιδα, οι Άγγλοι «Redcoats»(ερυθροχίτωνες) μετέφεραν φορτίο περίπου 36,5 κιλών κατά τη διάρκεια της Αμερικανικής Επανά-στασης (1775-1782) και κατά τους αγώνες της Γαλλι-κής Επανάστασης. Κατά τη διάρκεια των πολέμων την εποχή του Ναπολέοντα, το φορτίο των «Redcoats» κυ-μαινόταν μεταξύ 22,5 και 36,5 κιλά και το φορτίο κατά την αξιοσημείωτη μάχη του Βατερλό το 1815 μετα-

ξύ 27,5 και 32 κιλά. Οι Γάλλοι, μετέφεραν λίγο ελα-φρύτερο φορτίο περίπου 27,5 κιλά κατά τη διάρκεια των αγώνων της Γαλλικής Επανάστασης και παρόμοιο φορτίο κατά τη διάρκεια των αγώνων του Ναπολέοντα, πριν το φορτίο να μειωθεί στα περίπου 25 κιλά κατά τη διάρκεια της αποφασιστικής μάχης του Βατερλό. Υπό τις διαταγές του Ναπολέοντα, τα γαλλικά στρατεύμα-τα έκαναν πορεία 16-43 χιλιόμετρα καθημερινά, ώστε να είναι σε φυσική κατάσταση τέτοια, για να πολεμή-σουν μετά το τέλος της πορείας. Με όλες αυτές τις συ-νεχόμενες πορείες, οι γάλλοι στρατιώτες σάρκαζαν λέ-

11

γοντας: «Ο βασιλιάς μας κάνει πόλεμο όχι με τα όπλα μας αλλά με τα πόδια μας». Οι φόρτοι των Γάλλων αυ-ξήθηκαν στα 26-36,5 κιλά κατά τη διάρκεια των Κρι-μαϊκών πολέμων (1853-56).

ΑΜΕΡΙΚΑΝΙΚΟΣ ΕΜΦΥΛΙΟΣ

Το 1861, ξεκίνησε ο Αμερικανικός Εμφύλιος Πόλε-μος. Οπλισμένοι με όπλα επ’ ώμου, εξήντα φυσίγ-

για, διπλό αντίσκηνο και 7-11,5 κιλά μέσα στο σακίδιό τους, οι στρατιώτες των Βορείων μετέφεραν έναν φόρ-το συνολικού βάρους 20,5 έως 22,5 κιλών. Επιπλέον με αυτόν το φόρτο, κάθε τμήμα οχτώ ανδρών μετέφε-ρε επιπλέον εφόδια από σκαπανικά, αγγεία εστιάσεως, τσεκούρια και διάφορα άλλα εργαλεία. Ο φόρτος του στρατιώτη των Νοτίων διαφοροποιούνταν σημαντικά κυμαινόμενος μεταξύ 13,5-36,5 κιλών. Ωστόσο, μειω-μένα εφόδια και χαλαροί κανόνες σήμαιναν ότι ο στρα-τιώτης των Νοτίων συχνά μετέφερε λιγότερο βάρος από τον αντίπαλό του και τα 7-11,5 κιλά στα σακίδια τους εξαφανίζονταν νωρίς κατά τη διάρκεια του πολέ-μου. Με κατά μέσο όρο περίπου 62 κιλά, το βάρος του αμερικανού στρατιώτη κατά τη διάρκεια του Αμερικα-νικού Εμφυλίου Πολέμου, ο μέσος όρος του φόρτου του στρατιώτη των Νοτίων κυμαινόταν μεταξύ 22-59% του σωματικού του βάρους, όταν ο φόρτος του στρατι-ώτη των Βορείων κυμαινόταν μεταξύ 33-44% του σω-ματικού του βάρους.

Α’ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

Κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου, το βαρύ φορτίο είχε επίδραση στο να μειωθεί η ικανό-

τητα του μέσου στρατιώτη όσον αφορά τις πορείες και λέγεται ότι διαφοροποίησε τις τακτικές του πολέμου. Οι μάχες του Καμπρέ και της Αμιένης παρέχουν πα-ραδείγματα στα οποία κίνηση προς τα εμπρός, περιο-ρισμένη από φυσική δυνατότητα, μειώθηκε σε 9-12 χι-λιόμετρα τη μέρα. Κατά τη διάρκεια αυτής της διαμά-χης, τα γερμανικά στρατεύματα μετέφεραν φόρτο με-ταξύ 25 – 45,5 κιλών. Μεταφέροντας αυτόν το φόρ-το, οι γερμανοί τυφεκιοφόροι λέγεται ότι πορεύονταν για 27 συνεχόμενες ημέρες, καλύπτοντας μια απόστα-ση 656 χιλιομέτρων, κατά μέσο όρο 24 χιλιόμετρα τη μέρα. Οι γάλλοι στρατιώτες, αντίθετα, μετέφεραν βα-ρύτερους φόρτους, πάνω από 38,5 κιλά. Κατά τη δι-άρκεια των επιχειρήσεων στη Βόρεια Αφρική, οι εξει-δικευμένοι Γάλλοι της Λεγεώνας των Ξένων, απαι-τούνταν να μεταφέρουν φόρτο ακόμη βαρύτερο, περί-που 45,5 κιλών, για περισσότερα από 40 χιλιόμετρα τη μέρα. Και οι δύο αυτές δυνάμεις μετέφεραν όχι μόνο

βαρύ φόρτο αλλά έπρεπε να διανύσουν σημαντικές αποστάσεις υπό αυτόν τον φόρτο. Ο φόρτος ο οποίος μεταφερόταν από τα αμερικάνικα στρατεύματα λέγε-ται ότι εξουθένωνε τους στρατιώτες κατά τη διάρκεια εφόδου μικρής απόστασης μεταξύ χαρακωμάτων, ακό-μη και πριν την επαφή με τον εχθρό. Όταν το βάρος του μέσου αμερικανού στρατιώτη ήταν περίπου 64,5 κιλά και ο φόρτος κυμαινόταν μεταξύ 22 και 32 κιλά, αυτός μετέφερε φόρτο της τάξης του 34-50% του σωματικού του βάρους. Οι Βρετανοί στρατιώτες το 1914 ξεκίνη-σαν με παρόμοιο φόρτο (20,5-27 κιλά) αλλά σύντομα ο φόρτος αυξήθηκε στα 30-40 κιλά. Με το βάρος του μέ-σου στρατιώτη να ήταν 60 κιλά περίπου, αυτοί οι στρα-τιώτες μετέφεραν φόρτο της τάξης του 50-57,5% του σωματικού τους βάρους.

Β’ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

Ο ι αλλαγές μέχρι τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο ήταν μικρές. Κατά τη διάρκεια της D-Day τα αμερικά-

νικα στρατεύματα έκαναν απόβαση στην ακτή Ομάχα με το φόρτο τους να κυμαίνεται μεταξύ 27,5 – 41 κι-λών, ώστε προκλήθηκαν θάνατοι στο νερό. Οι κανα-δοί και οι βρετανοί στρατιώτες μετέφεραν παρόμοι-ους φόρτους. Ακόμη κι αν οι στρατιώτες τα κατάφερ-ναν να φτάσουν μέχρι την ακτή, είχαν να αντιμετωπί-σουν ένα άλλο πρόβλημα: να διασχίσουν γρήγορα την ακτή υπό το συνεχές πυρ του αντιπάλου. Με μέσο σω-ματικό βάρος 65,5 κιλά, ο αμερικανός στρατιώτης με-τέφερε φόρτο μεταξύ 41,6-62,5 % του σωματικού του βάρους, καθώς εφορμούσε από το νερό και διέσχι-ζε την ακτή, εκτιθέμενος πάντα στα πυρά του εχθρού. Στο Ανατολικό μέτωπο, οι ρώσοι στρατιώτες μετέφε-ραν φόρτο μεταξύ 28-35,5 κιλών, στην έρημο της Νότι-ας Αφρικής, τα Αυστραλιανά στρατεύματα μετέφεραν φόρτο μεταξύ 22 και 32 κιλών κατά τη διάρκεια των μα-χών στη Βάρδια (Bardia)και στο Έλ Αλαμέιν(1941-42). Στο θέατρο επιχειρήσεων του Ειρηνικού, ο φόρτος που μετέφεραν οι αυστραλοί στρατιώτες ήταν παρόμοι-ος: 20,5 – 41 κιλά στην Παπούα Νέα Γουινέα (1942) και περισσότερα από 37,5 κιλά στο Μπόρνεο (1945). Οι ιάπωνες στρατιώτες, μετέφεραν επίσης βαρύ φόρ-το, μεταξύ 28 και 56 κιλών, συμπεριλαμβανομένων και μερών πολυβόλων. Με το μέσο σωματικό βάρος του ιάπωνα στρατιώτη στα 53 κιλά ο φόρτος αντιστοιχούσε μεταξύ 52% και στο εκπληκτικό 105% του σωματικού του βάρους. Για τους Καναδούς με μέσο σωματικό βά-ρος λιγότερο από 72 κιλά ο φόρτος αντιστοιχούσε σε περίπου 31% του σωματικού τους βάρους και ήταν αυ-τοί που μετέφεραν τον προτεινόμενο φόρτο 22,5 κιλά το μέγιστο, στον πόλεμο της Κορέας το 1950.

ΠΖ

12

ΙΣΤΟΡΙΑ

ΠΟΛΕΜΟΣ ΤΗΣ ΚΟΡΕΑΣ

Όταν, κατά τη διάρκεια του πολέμου της Κορέας, ο φόρτος των αμερικανών στρατιωτών αυξήθηκε

από 18 σε 22,5 κιλά, παρατηρήθηκε το φαινόμενο της βραδυπορίας, καθώς οι στρατιώτες έμεναν πίσω στη φάλαγγα της πορείας. Τα στρατεύματα έφταναν στον προορισμό τους μετά από την πορεία κουρασμένα, με τους στρατιώτες να παραπονιούνται ότι καθυστερού-σαν επειδή μετέφεραν φόρτο αποτελούμενο από πράγ-ματα που δεν επρόκειτο να χρησιμοποιήσουν ποτέ στη μάχη. Παρ’ όλα αυτά, ο φόρτος συνέχισε να αυξάνεται με μαρτυρίες ότι οι αμερικανοί στρατιώτες έπρεπε να μεταφέρουν 37,5 κιλά με ταχύτητα περίπου 4 χιλιόμε-τρων την ώρα σε απόσταση 19-32 χιλιομέτρων τη μέρα. Ενώ οι Νοτιοκορεάτες του στρατού της Δημοκρατίας της Κορέας μετέφεραν βαρύ φόρτο, περίπου 36,5 κι-λών, ο στρατός της Βόρειας Κορέας (ΝΚΡΑ) και οι Κι-νεζικές Κομμουνιστικές Δυνάμεις (CCF) μετέφεραν ελαφρύτερο φόρτο, περίπου 18,5 κιλών. Με αυτόν τον ελαφρύτερο φόρτο οι ΝΚΡΑ και οι CCF ήταν ικανοί να κινηθούν γρηγορότερα και να διανύσουν μεγαλύτε-ρη απόσταση ανά ημέρα σε σχέση με τους αντιπάλους τους – 4,8 χιλιόμετρα την ώρα για 35-40 χιλιόμετρα ανά ημέρα.

ΠΟΛΕΜΟΣ ΤΟΥ ΒΙΕΤΝΑΜ

Κατά τη διάρκεια του πολέμου του Βιετνάμ (1959-75), οι αμερικανοί στρατιώτες υιοθέτησαν τον όρο

«grunt» (βογκητό), όπως οι Ρωμαίοι Λεγεωνάριοι είχαν υιοθετήσει το «Muli Mariani». Ο συνήθης φόρτος του αμερικανού στρατιώτη ήταν 27,5 – 32 κιλά. Για τους Πεζοναύτες, ο φόρτος ήταν από 36,5 έως 45,5 κιλά. Οι αυτόχθονες Βιετ Κόνγκ δεν ήταν τόσο επιβαρυμένοι, μεταφέροντας αξιοσημείωτα ελαφρύτερο φόρτο κατά 12 κιλά περίπου. Αυτός ο φόρτος είναι ίσως ένδειξη των πλεονεκτημάτων τού να μάχεται κανείς στη γενέ-τειρά του.

ΜΑΧΗ ΤΩΝ ΦΟΚΛΑΝΤΣ

Κατά τη διάρκεια της μάχης των Φόκλαντς (Falklands) το 1982, το βρετανικό πεζικό και οι Πε-

ζοναύτες μετέφεραν μεταξύ 45,5 – 54,5 κιλά σε φόρτο πορείας και ένα χρόνο αργότερα, μεταφέροντας φόρτο περισσότερο από 54,5 κιλά, τα αμερικανικά στρατεύ-ματα στην Γρενάδα αποβιβάστηκαν για να διεξάγουν την επιχείρηση «URGENT FURY». Κατά τη διάρκεια της ίδιας επιχείρησης, οι καταδρομείς του Αμερικάνι-κου Στρατού (Rangers) έπεφταν με αλεξίπτωτα στο πε-δίο προσγειώσεως της Σάλινα, μεταφέροντας ακόμη βαρύτερο φόρτο, περίπου 76 κιλά.

ΣΟΜΑΛΙΑ

Στη Σομαλία, κατά τη διάρκεια των επιχειρήσε-ων UNITED SHIELD, oι αμερικανοί στρατιώτες

του πεζικού, έβγαιναν στην ακτή με έναν φόρτο περί-που 49,5 κιλών. Με μέσο όρο σωματικού βάρους τα 75 κιλά, αυτοί οι στρατιώτες μετέφεραν φόρτο περίπου 70% του σωματικού τους βάρους.

ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΜΑΧΕΣ

Λ ίγα άλλαξαν στις πιο σύγχρονες μάχες. Στο Ανα-τολικό Τιμόρ, στην επιχείρηση της CITADEL, οι

αυστραλοί στρατιώτες μετέφεραν φόρτο περισσότε-ρο από 45 κιλά, όταν οι πυροβολητές και οι στρατι-ώτες σηματοδότησης μετέφεραν φόρτο που ξεπερ-νούσε τα 50 κιλά. Κατά τη διάρκεια των επιχειρήσε-ων DESERT SHIELD και DESERT STORM, οι αμε-ρικανοί στρατιώτες μετέφεραν φόρτο περισσότερο από 45,5 κιλά και σήμερα συνεχίζουν να μεταφέρουν φόρ-το μεταξύ 45,5 – 54,5 κιλά στο Αφγανιστάν και στο Ιράκ και κάνουν πορεία 10 – 15 χιλιόμετρα τη μέρα. Σε μία πρόσφατη περιεκτική μελέτη της 82ης Αε-ρομεταφερόμενης Μεραρχίας, κατά τη διάρκεια της ENDURING FREEDOM III στο Αφγανιστάν, οι στρα-τιώτες μετέφεραν «φόρτο μάχης» που ζύγιζε 29 κιλά, «φόρτο μάχης πορείας» που ζύγιζε 43,5 κιλά και «φόρ-το πορείας εκστρατείας» περίπου 57,5 κιλών. Με μέσο όρο σωματικού βάρους των στρατιωτών αυτών τα 79,5 κιλά, οι φόρτοι αυτοί αντιστοιχούσαν στο 36%, στο 55% και στο 73% αντίστοιχα του σωματικού τους βά-ρους.

ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΑΤΟΜΙΚΟΥ ΦΟΡΤΟΥ ΜΑΧΗΣ

Ο φόρτος του στρατιώτη για τις περισσότερες αλλά όχι όλες τις χώρες φαίνεται να έχει παραμείνει γε-

νικά ο ίδιος για περισσότερο από 2 χιλιετίες, μέχρι να αυξηθεί σημαντικά μετά τον πόλεμο του Βιετνάμ. Στο πλαίσιο των σχετικών φόρτων, μπορεί κανείς να δει ότι οι ρωμαϊκοί φόρτοι των περίπου 36,5 κιλών ή 55% του σωματικού τους βάρους είναι παρόμοιοι με τους «approach march loads» της 82ης Αερομεταφερόμενης Μεραρχίας στο Αφγανιστάν, όπου οι στρατιώτες μετέ-φεραν φόρτο 43,5 κιλών, 55% του σωματικού τους βά-ρους. Αυτό το παράδειγμα δείχνει πως ο πλήρης φόρ-τος μπορεί να αυξήθηκε τα τελευταία χρόνια, αλλά ο σχετικός μεταφερόμενος φόρτος στην πραγματικότητα παραμένει ο ίδιος.

Πηγές1. Αυστραλιανή Στρατιωτική Επιθεώρηση, Χει-μώνας 2010, Υπολοχαγού Rob Orr. Μετάφρα-ση Επιμέλεια: Τχης (ΠΖ) Δοξάκης Κομήτης, με-τάφραση: Υπλγός (ΠΖ) Ευαγγελία Αναγνώστου

2. ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΤΩΝ ΕΙΔΙΚΩΝ ΔΥΝΑΜΕΩΝ «Η στολή και ο φόρτος μάχης των Βρετανών»

3. ΕΛΛΗΝΩΝ ΠΑΛΙΓΓΕΝΕΣΙΑ «Στρατιωτι-κή οργάνωσις της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας» 4. ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ, Σεπτέμβριος 2013

5. Defence in the world «Ο οπλισμός του Βυζα-ντινού στρατού»

6. Πως πολεμούσε το Βυζάντιο - Η αμυντική ορ-γάνωση της μεσαιωνικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατο-ρίας

7. Αρχείο υπστγου ε.α. Γεωργίου Καραποστόλου «Βυζαντινός Στρατός», «Η εξέλιξη του στρατού στο Μεσαίωνα», «Μάχη Μαραθώνα»

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Παρόλο που ο εξοπλισμός για την προστασία του, και τα εφόδια για τη διοικητική μέριμνα, άλλαξαν

λόγω ανάγκης και τεχνολογίας, ο φόρτος των στρατιω-τών από τους αρχαίους δεν άλλαξε, παρά και των αλ-λαγών των υλικοτεχνικών και τεχνολογικών βοηθειών στον τομέα των μεταφορών. Ακόμη και όπου η φύση των πολεμικών επιχειρήσεων άλλαξε, από συγκλίνου-σες φάλαγγες και επιχειρήσεις στα χαρακώματα, στο πολύπλοκο σύγχρονο πεδίο της μάχης, ο φόρτος των στρατιωτών δεν άλλαξε. Η ιστορία συνεπώς προτείνει ότι η στήριξη σε βελτιωμένες υλικοτεχνικές ενισχύσεις για τη μεταφορά του φόρτου και οι αλλαγές στον εξο-πλισμό ίσως να μην είναι η απάντηση σε αυτό το μα-κραίωνο πρόβλημα, και ίσως η στρατιωτική απάντη-ση για το πρόβλημα που αφορά το φόρτο του στρατι-ώτη ίσως βρίσκεται κάπου αλλού, για παράδειγμα στη νοοτροπία και στην διαδικασία λήψης αποφάσεων των ηγετών.

13

14

Οι πεζοί αποτελούσαν κατά κανόνα το βασικό στοιχείο των πε-ρισσότερων αρχαίων στρατών, με την μακεδονική φάλαγγα και τη ρωμαϊκή λεγεώνα να αποτελούν ίσως τους αποτελεσματι-κότερους σχηματισμούς. Ο εξοπλισμός, η συγκρότηση, η εκ-παίδευση και οι τακτικές που χρησιμοποιούνταν αποτελούν μέ-χρι και σήμερα αντικείμενο μελέτης ιστορικών και επιστημόνων, ενώ πολλά στοιχεία τακτικής τους χρησιμοποιούνται, με εξελιγ-μένη μορφή, στους σύγχρονους στρατούς. Ποια ήταν όμως η διαχρονική τους εξέλιξη μέχρι και την οριστική κατάληψη της Ελλάδας το 146 π. Χ. και σε ποιες μάχες θριάμβευσαν οι εκά-στοτε χρησιμοποιηθείσες τακτικές και δυνατότητες προσαρμο-γής επί του πεδίου της μάχης και του αντιπάλου;

Η οπλιτικήφάλαγγαεναντίοντης λεγεώνας

ΠΖ

15

ΙΣΤΟΡΙΑTου Ταξίαρχου ε.α. Νικόλαου Νικολάου

ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ

Ο ι στρατοί της κλασικής Ελλάδας ανέκαθεν έμοια-ζαν μικροί, με παλιά τεχνολογία και απλοϊκή τα-

κτική. Η ηθική του πολεμιστή παρέμενε ακμαία, με αποτέλεσμα έναν στρατό βασισμένο σε επιχειρήσεις κρούσης από οπλίτες, βαρύ πεζικό μαχόμενο σε σχη-ματισμό φάλαγγας. Οι οπλίτες προέρχονταν από πολι-τοφυλακή, η οποία απαρτιζόταν από πολίτες που κα-

τείχαν ιδιοκτησία, είχαν άρα προσωπικό ενδιαφέρον για την έκβαση των περισσότερων μαχών και είχαν γα-λουχηθεί με εθνικιστική προπαγάνδα και ηρωική μυ-θολογία. Περί το 700 π. Χ., η Κόρινθος, η Σπάρτη και το Άργος δημιούργησαν τη φάλαγγα των οπλιτών, κα-θώς το άνοιγμα των εμπορικών δρόμων και η ίδρυση νέων αποικιών αύξησαν τον αριθμό των ανδρών που μπορούσαν να προμηθευτούν όπλα, καθώς και η ανά-δειξη την ίδια περίπου εποχή, της πόλεως. Επειδή κύ-ρια υποχρέωση του οπλίτη προς την πόλιν ήταν η υπε-ράσπισή της σε καιρό πολέμου, θα μπορούσε να πει κανείς ότι η φάλαγγα ήταν η πόλις ένοπλη, ένα συλ-λογικό σώμα ίσων πολιτών – πολεμιστών, εμψυχωμέ-νων από πατριωτικό κίνητρο, ένα σύμβολο των συνό-ρων της πόλεως.

ΠΡΩΙΜΗ ΟΠΛΙΤΙΚΗ ΦΑΛΑΓΓΑ – ΘΗΒΑΪΚΗ ΦΑΛΑΓΓΑ

Το βασικό εξάρτημα του οπλίτη, από το οποίο και προέρχεται η ονομασία του, ήταν το όπλον ή αργο-

λική ασπίδα, ενώ άλλο τυπικό του εξάρτημα ήταν η πε-ρικεφαλαία, με συνηθέστερο τον κορινθιακό τύπο. Το κύριο επιθετικό όπλο ήταν το δόρυ, μήκους 1,5 – 2μ., ενώ και το ξίφος επίσης ανήκε στα επιθετικά όπλα, και χρησιμοποιούνταν κυρίως αφού έσπαγαν οι εχθρικές γραμμές.

Όσον αφορά την τακτική, η τυπική φάλαγγα των οπλιτών εισήγαγε την κίνηση των πεζών σε σχηματι-

σμό, οι οποίοι κατά τη διάρκεια της μάχης ελίσσονταν ως συμπαγής όγκος πολεμιστών. Για την ικανότητα των ανδρών να κινούνται μέσα στη φάλαγγα συνέβαλε ο θεσμός των γυμναστηρίων, και ο «αυλητής», ο οποί-ος εξασφάλιζε τον ρυθμικό βηματισμό και τον συγχρο-νισμό των κινήσεων. Η σύγκρουση με τον εχθρό άρ-χιζε με τη χρήση του δόρατος. Ενεργά συμμετείχαν οι τρεις πρώτες σειρές που προχωρούσαν με τα δόρατα σε

οριζόντια θέση. Ακολουθούσε ο «ωθι-σμός», ο οποίος αποτελούσε την κορύ-φωση της μάχης και ακολούθως μάχη σώμα με σώμα, ώσπου να υπάρξει ρήγ-μα σε μια παράταξη, κάτω από την πίε-ση του αντιπάλου. Η απώθηση της μιας φάλαγγας από το πεδίο της σύγκρουσης και η κυριαρχία στο πεδίο της μάχης σήμαινε τη νίκη της αντίστοιχης αντί-παλης και το τέλος της μάχης.

Εξέλιξη στην τακτική αυτή αποτέλε-σε η θηβαϊκή φάλαγγα και οι τακτικές του Επαμεινώνδα, ο οποίος χρησιμοποι-ώντας τον Ιερό Λόχο ως ξεχωριστό τμή-

μα, προσέφερε ευελιξία και συνεισέφερε στη διατήρη-ση της πρωτοβουλίας και στη μείωση της τρωτότητας των φίλιων δυνάμεων, με αποτέλεσμα να εφαρμόζεται η αρχή του ελιγμού. Παράλληλα, η χρησιμοποίηση της λοξής φάλαγγας θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί ως «επανάσταση στα στρατιωτικά ζητήματα». Η τακτική που ακολουθήθηκε δείχνει ότι υπήρξε καταμερισμός αποστολών στα διάφορα τμήματα της φάλαγγας. Τέ-λος, μια άλλη καινοτομία που εμφανίστηκε ήταν η κα-τάργηση του ενιαίου της παράταξης και της ταυτόχρο-νης ενέργειας ολόκληρης της φάλαγγας οπλιτών.

ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΗ ΦΑΛΑΓΓΑ - ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΕΣ - ΣΥΝΘΕΣΗ – ΤΑΚΤΙΚΗ

Από τις οπλιτικές φάλαγγες, η μακεδονική ήταν αυτή η οποία ξεχώρισε και ήρθε κατ’ εξοχήν σε σύ-

γκρουση με τις ρωμαϊκές λεγεώνες. Πριν από τον Φί-λιππο Β΄, ο μακεδονικός στρατός δεν είχε δώσει σπου-δαία δείγματα σχετικά με τη μαχητική ικανότητά του, λόγω της οικονομικής κατάστασης του αγροτικού πλη-θυσμού της Μακεδονίας που δεν επέτρεπε τη συγκρό-τηση οργανωμένου πεζικού. Μόλις όμως ανέλαβε την εξουσία ο Φίλιππος, ξεκίνησε η αναδιοργάνωση του μακεδονικού στρατού. Η επαφή του με τον μεγάλο Θη-βαίο στρατηγό Επαμεινώνδα και η διοικητική εμπειρία που απέκτησε αποτέλεσαν τη βάση για την οργάνωση μόνιμης μακεδονικής δύναμης. Ο μακεδονικός στρα-τός είχε τη χροιά του εθνικού στρατού, ο οποίος ήταν

ΠΖ

16

ΙΣΤΟΡΙΑ

αφοσιωμένος στον ηγέτη του. Αρχικά, εγκαινιάσθηκε ένα σύστημα επιστράτευσης ανά περιοχές, με την κινη-τοποίηση μεγάλου αριθμού κατοίκων. Κάθε στρατολο-γική περιοχή παρείχε 4 - 5.000 άνδρες, ανάλογα με τον πληθυσμό της. Από αυτούς, οι πεζέταιροι συγκροτού-σαν τις μακεδονικές φάλαγγες, οι οποίες αποτελούσαν το βαρύ πεζικό. Οι φάλαγγες αυτές ήταν διαιρεμένες σε τάξεις, οι οποίες αριθμούσαν 1.000 έως 1.500 άνδρες, διοικούμενες από ταξίαρχο. Kάθε τάξη αποτελείτο από έξι συντάγματα ή λόχους των 256 ανδρών έκαστο, ενώ κάθε σύνταγμα αποτελείτο από 16 υπομονάδες των 16 ανδρών, οι οποίες αναφέρονται ως λόχοι ή δεκαρχίες. Kάποιες πηγές αναφέρουν τις ημιλοχίες και ενωμοτίες ως περαιτέρω υποδιαιρέσεις της βασικής μονάδας του μακεδονικού στρατού. Σε μεταγενέστερες πηγές (κυρί-ως της εποχής των διαδόχων) αναφέρονται και πεντα-κοσιαρχίες, που θα πρέπει να ήταν δύο λόχοι ή συντάγ-ματα μαζί, ενώ υπάρχει αναφορά και σε χιλιαρχίες (δύο πεντακοσιαρχίες) για την ίδια εποχή. Στον ύστερο μα-κεδονικό στρατό μπορούμε να μιλήσουμε μόνο για την υποδιαίρεσή του σε “κέρατα”, τα οποία αναφέρονται στον τρόπο παράταξης ως δεξί κέρας και αριστερό κέ-ρας. Συνολικά, ο αριθμός των οπλιτών της μακεδονι-κής φάλαγγας ανερχόταν σε 9.000 Μακεδόνες.

Καινοτομία της μακεδονικής φάλαγγας αποτέλεσε ο οπλισμός. Οι Μακεδόνες εξοπλίσθηκαν με κατ’ εξοχήν επιθετικό όπλο, τις σάρισες, οι οποίες σταδιακά αυξή-θηκαν από 4 στα 6 μ. Αυτές έπλητταν τους αντιπάλους από απόσταση, ενώ τα φίλια στρατεύματα παρέμεναν εκτός της επικίνδυνης ζώνης. Οι πεζέταιροι είχαν αμυ-ντικό οπλισμό το θρακικό κράνος, τις περικνημίδες και μια μικρή ασπίδα που περνούσε από τον αριστερό βρα-χίονα, αφήνοντας ελεύθερα τα χέρια για να χειρισθούν τη σάρισα. Οι οπλίτες των πρώτων γραμμών κρατούσαν τα δόρατα χαμηλωμένα και με αυτό τον τρόπο η φάλαγ-γα ερχόταν σε επαφή με τον εχθρό, ο οποίος δεν ήταν σε θέση να τους πλήξει. Η χρήση του μακεδονικού ξίφους

περιοριζόταν στο ελάχιστο, με αποτέλεσμα να είναι μικρό στο μήκος.

Γενικά η φάλαγγα είχε σχή-μα ορθογώνιο, αλλά η διάταξή της άλλαζε ανάλογα με την κα-τάσταση. Μπορούσε να λάβει το σχηματισμό του τετραγώ-νου ή να χωρισθεί σε τμήματα, να λάβει θέσεις προς τα αρι-στερά ή δεξιά, ώστε να είναι σε θέση να αποκρούει πλευ-ρικές επιθέσεις. Οι διάφοροι σχηματισμοί που λάμβαναν οι φαλαγγίτες ήταν αποτέλε-σμα άριστης εκπαίδευσης και

υψηλής πειθαρχείας. Αυτή η διάταξη ή αναδιάταξη της φάλαγγας ενεργούσε ψυχολογικά εναντίον των αντιπά-λων. Το βάθος κυμαινόταν από οκτώ, δέκα ή δεκαέξι άνδρες, όπως και η αντίστοιχη της βοιωτικής περιόδου του Επαμεινώνδα. Ουσιαστικά, ενεργό μέρος στη μάχη λάμβαναν μόνο οι πέντε πρώτες σειρές, οι οποίες είχαν προτεταμένες τις σάρισες, ενώ οι υπόλοιπες είχαν τα δόρατα σηκωμένα και τα ακουμπούσαν στον ώμο του προηγούμενου οπλίτη, προστατεύοντας έτσι τις πρώ-τες σειρές από τα βέλη. Βασικό μειονέκτημα της μακε-δονικής φάλαγγας ήταν η αδυναμία της να μάχεται σε ανώμαλα εδάφη, καθώς και η τρωτότητα στα πλευρά, κάτι που φάνηκε αργότερα απέναντι στη ρωμαϊκή λεγε-ώνα. Παράλληλα με τη φάλαγγα δρούσαν και τα υπό-λοιπα σώματα του Μακεδονικού Στρατού, δηλαδή οι υπασπιστές, το βαρύ και ελαφρύ ιππικό, καθώς και ικα-νός αριθμός βοηθητικών σωμάτων.

Η μακεδονική φάλαγγα αποτελούσε εξέλιξη της αντίστοιχης κλασικής ως προς την ευελιξία και την αποτελεσματικότητα. Το κύριο όπλο της μάχης καθί-σταται η σάρισα, ενώ η σημασία της ασπίδας υποχω-ρεί, με αποτέλεσμα ο ωθισμός να λαμβάνει άλλη μορ-φή. Οι μακεδονικές φάλαγγες δεν πίεζαν τον αντίπαλο με το βάρος τους, αλλά απασχολούσαν τον εχθρό μέχρι την επέμβαση του ιππικού, το οποίο αναλάμβανε το κύ-ριο βάρος της επίθεσης. Πρόσθετος παράγων ευκαμψί-ας ήταν η δυνατότητα η φάλαγγα να διασπαστεί σε τά-ξεις ή λόχους, τμήματα τα οποία ήταν ικανά να πολε-μήσουν ανεξάρτητα. Ο Φίλιππος διατήρησε την τακτι-κή ιδέα της λοξής φάλαγγας του Επαμεινώνδα, με ορι-σμένες βελτιώσεις και προσθήκες. Τήρησε την μη πα-ράλληλη διάταξη των δυνάμεων του προς την εχθρι-κή παράταξη. Ουσιαστικά επιδίωκε τη μη ταυτόχρονη εμπλοκή στη μάχη όλων των τμημάτων του. Θεωρού-σε τη διάρρηξη της εχθρικής παράταξης θεμελιακή επι-

17

δίωξη του επιθετικού αγώνα. Μια άλλη πολύ σημαντι-κή καινοτομία του μακεδονικού στρατού ήταν ο συνδυ-ασμός των όπλων πεζικού και ιππικού, ώστε οι αδυνα-μίες τους ενός καλύπτονταν από τις δυνατότητες του άλλου, με συνέπεια να αυξηθεί η μαχητική ικανότητα (πολλαπλασιαστής ισχύος) και η ασφάλεια του στρα-τεύματος.

Ο μακεδονικός στρατός συνήθως μαχόταν με τη φάλαγγα να χτυπά-ει το αντίπαλο κέντρο σε πλάγια διά-ταξη καθηλώνοντάς το, ενώ παράλλη-λα ένα σώμα βαρέως ιππικού διασπού-σε ή υπερφαλάγγιζε μία ή δύο εχθρι-κές πτέρυγες. Η όλη ενέργεια υποστη-ριζόταν από βοηθητικά σώματα τοξο-τών και ακοντιστών. Το μοντέλο αυτό τακτικής του Μακεδονικού Στρατού εί-ναι ευδιάκριτο τόσο στις μάχες του Με-γάλου Αλεξάνδρου, όσο και 150 χρόνια αργότερα, στις μάχες του Πύρρου ενα-ντίον των Ρωμαίων.

ΑΡΧΑΙΑ ΡΩΜΗ

Η ίδρυση της Ρώμης ανάγεται στον 10ο αιώνα π. Χ. στις αρχές του οικισμού στον Παλαντίνο Λόφο της

μεταγενέστερης Ρωμαϊκής Αγοράς, ο οποίος μπορεί να θεωρηθεί ο πυρήνας της ιστορικής εξέλιξης της Ρώμης. Ως τον 6ο αι. π. Χ. , οι φυλές της ηπειρωτικής Ιταλί-ας επηρεάζονταν περισσότερο από τον κελτικό πολιτι-σμό τύπου Hallstatt, παρά από τους Έλληνες στο Νότο. Μέσα στον ίδιο αιώνα, η πόλη εξελίχθηκε σε πόλη-κράτος. Η εξέλιξη αυτή οφειλόταν στους Ετρούσκους, οι οποίοι είχαν επαφές με τους Έλληνες της Σικελίας. Η Ρώμη διευρύνθηκε με την προσάρτηση των νοτίων-ανατολικών και βορείων του Παλατίνου οικιστικών πε-ριοχών. Περί τα τέλη του 7ου - αρχές του 6ου αιώνα π. Χ., επεκτάθηκε η ετρουσκική κυριαρχία. Το όνομα της πόλης προέρχεται από το ετρουσκικό γένος Ruma. Οι θεσμοί και η δομή της εξουσίας και της κοινωνίας συ-γκροτήθηκαν με βάση τα ετρουσκικά πρότυπα.

ΡΩΜΑΪΚΗ ΦΑΛΑΓΓΑ

Το πολίτευμα πιθανόν να προέκυψε από την αναδι-οργάνωση των ρωμαϊκών στρατιωτικών δυνάμεων.

Οι ονομασίες των κλάσεων ιδιοκτησίας (ο όρος classis αντιστοιχούσε σε στρατιωτική μονάδα) και των υποδι-αιρέσεων τους (ο όρος centuria αντιστοιχούσε σε λό-χους των 100 ανδρών) είχε άμεση σχέση με τη δομή του στρατού. Πάνω από τις κλάσεις (supra classem) βρισκόταν οι ιππείς (equites), οι οποίοι πιθανόν προέρ-

χονταν από τα μέλη της αριστοκρατίας των πατρικίων και ήταν οργανωμένοι σε 18 λόχους.

Η πρώτη κλάση ήταν συγκροτημένη σε 80 λόχους και αποτελούσε το βαρύ πεζικό, φέροντας πλήρη εξάρ-τυση οπλίτη. Οι 20 λόχοι της δεύτερης κλάσης είχαν παρόμοιο εξοπλισμό, με ασπίδα scutum αντί για όπλον,

ενώ οι 20 λόχοι της τρίτης κλάσης δεν έφεραν περι-κνημίδες. Τέλος, η τέταρτη κλάση περιελάμβανε 20 λόχους ακοντιστών και η πέμπτη 30 λόχους σφενδο-νητών. Επίσης υπήρχαν δύο λόχοι τεκτόνων (fabri), οι οποίοι χειρίζονταν τις πολεμικές μηχανές. Οι στρατη-γοί, προέρχονταν από την τάξη των πατρικίων και αρ-χικά ονομάζονταν πραίτορες (praetors) και αργότερα ύπατοι (consules), δύο στον αριθμό. Βάση του λόχου των 80 ανδρών και συνυπολογίζοντας τους 18 λόχους ιππικού, η συνολική δύναμη έφτανε περί τις 15.000, αριθμός συγκρίσιμος μ’ εκείνους των ελληνικών στρα-τών της ίδιας περιόδου.

ΡΩΜΑΪΚΗ ΛΕΓΕΩΝΑ - ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΕΣ - ΣΥΝΘΕΣΗ – ΤΑΚΤΙΚΗ

Η κυριαρχία των Ετρούσκων διήρκεσε περίπου μέχρι τα μέσα του 4ου αιώνα π. Χ., όταν και η στρατιωτι-

κή οργάνωση προσαρμόσθηκε στις συνθήκες των κελ-τικών και σαμνιτικών πολέμων, δηλαδή σε μια περισ-σότερο ευέλικτη δομή, ενώ κατά τους γαλατικούς πο-λέμους διαπιστώθηκαν μειονεκτήματα στη χρήση τα-κτικών σχηματισμού φάλαγγας.

Τελικά, οι ρωμαϊκές δυνάμεις αναδιοργανώθηκαν σε λεγεώνες που είχαν πολύ μεγαλύτερη ανεξαρτη-σία, κατά τη διάρκεια της μάχης. Στην αρχή η λεγεώνα αποτελούσε μια προσωρινή μονάδα που διαμορφώθη-

ΠΖ

18

ΙΣΤΟΡΙΑ

κε κατά τέτοιο τρόπο ώστε να είναι ικανή να εκστρα-τεύσει. Η λατινική λέξη legio σημαίνει «επιλογή». Από τα αρχαιολογικά ευρήματα, μαρτυρείται ότι οι Ρωμαί-οι πολεμούσαν κυρίως με το ξίφος (μήκους περί τα 70 εκ.), σε αντίθεση με τους Έλληνες που χρησιμοποιού-σαν ως κύριο όπλο το δόρυ. Βρέθηκαν δύο τύποι ασπί-δων που κρατούσαν οι λεγεωνάριοι. Οι πρώτες ήταν μεγάλες και στρογγυλές (clypeus) και εκτιμάται ότι εί-χαν ετρουσκική προέλευση, ενώ οι δεύτερες είχαν ωο-ειδές σχήμα (ancile). Δεν είναι γνωστός ο τρόπος, με τον οποίο χειριζόταν ο πολεμιστής την ασπίδα. Φορού-σαν μεταλλικές πλάκες, οι οποίες κάλυπταν την καρδιά και την κοιλιά, ώστε να προστατεύονται από κτυπήμα-τα, καθώς και ορειχάλκινο κράνος.

Ο ιστορικός Πολύβιος, ο οποίος εξιστορεί τα γε-γονότα από το 218-146 π. Χ., αναφέρει λεπτομερώς την οργάνωση της ρωμαϊκής λεγεώνας που αριθμού-σε 4 – 5.000 άνδρες. Ήταν οργανωμένη σε 10 κοόρ-τεις (cohors), οι οποίες υποδιαιρούνταν σε 3 σπείρες (munipulus) που αποτελούσαν τη βασική τακτική μο-νάδα. Κάθε σπείρα υποδιαιρούνταν σε δύο εκατονταρ-χίες (centuria) που παρατάσσονταν δεξιά και αριστε-ρά. Η εκατονταρχία αριθμούσε 80-100 άνδρες. Η λε-γεώνα ήταν οργανωμένη σε 30 σπείρες παραταγμένες ανά δέκα, σε τρεις παράλληλες σειρές. Στη δύναμη των λεγεώνων θα πρέπει να προστεθεί και το ιππικό, αποτε-λούμενο από 300 ιππείς.

Όσον αφορά το σύστημα διοίκησης, η πρώτη κα-τηγορία των αξιωματικών περιλάμβανε τον «Legatus Legionis», γενικός διοικητής των λεγεωνάριων, ηλικί-ας περίπου τριάντα ετών, συνήθως γερουσιαστής που αναλάμβανε τη διοίκηση για τρία χρόνια. Ο επόμενος βαθμός ήταν ο «Tribunus Laticlavius», ο οποίος το-ποθετούνταν από τον αυτοκράτορα ή τη Γερουσία και υπηρετούσε στη λεγεώνα ως υποδιοικητής. Τρίτος στη στρατιωτική ιεραρχία ερχόταν ο βαθμός του Praefectus Castrorum (επιμελητής του στρατοπέδου). Γενικά ο αξι-ωματικός αυτός έπρεπε να ήταν βετεράνος και κατείχε την τρίτη θέση στη ιεραρχία. Επόμενος βαθμός ήταν ο «Tribuni Angusticlavii» (χιλίαρχος) και κάθε λεγεώνα είχε πέντε τέτοιους αξιωματικούς. Σε πολλές περιπτώ-σεις ήταν στελέχη καριέρας και υπηρετούσαν ως τακτι-κοί διοικητές. Ο επόμενος βαθμός ήταν ο Primus Pilus, ο οποίος ήταν ο διοικητής της κοόρτης και ο αρχαιότε-ρος εκατόνταρχος ολόκληρης της λεγεώνας. Στους εν-διάμεσους βαθμούς περιλαμβάνονταν οι εκατόνταρχοι, οι Primi Ordines και οι Pilus Prior. Κάθε λεγεώνα είχε περί τους 60 εκατόνταρχους, οι οποίοι διοικούσαν μια εκατονταρχία από τις δέκα κοόρτεις. Αποτελούσαν τη σπονδυλική στήλη του επαγγελματικού στρατού. Είχαν άμεση και καθημερινή επαφή με τους απλούς λεγεωνά-ριους. Στους κατώτερους αξιωματικούς περιλαμβάνο-

νταν οι Optio, Tesserarius. Ο πρώτος ήταν ο υποδιοι-κητής της εκατονταρχίας και ο Tesserarius (διοικητής φρουράς) είχε θέση στη στρατιωτική ιεραρχία αμέσως μετά τον Optio.

Κατά τη διάταξη της λεγεώνας σε μάχη την πρώτη γραμμή την αποτελούσαν οι «hastati», οι οποίοι αποτε-λούσαν τους νεαρούς, που μόλις είχαν στρατευτεί και πίσω τους ακολουθούσαν οι «principes», ωριμότεροι στρατιώτες. Αυτές οι δύο πρώτες γραμμές ονομάζο-νταν «antepilani» και ήταν οπλισμένοι με μακρόστενες ασπίδες και με υσσούς (pila), οι οποίοι ήταν ένα είδος δόρατος. Πίσω τους ήταν ανεπτυγμένοι οι «triarii», οι οποίοι στις τάξεις τους περιλάμβαναν τους βετεράνους στρατιώτες. Τελευταίοι ακολουθούσαν οι «rorarii» και οι «accensi», οι οποίοι ήταν φρουροί στρατοπέδου και συμμετείχαν σπανίως στον αγώνα. Επιπλέον στις προ-αναφερθείσες κατηγορίες στρατιωτών υπήρχε άλλη μια, οι «velites», ισάριθμα κατανεμημένοι στις σπείρες και οπλισμένοι με ακόντια. Ήταν οι φτωχότεροι από όλους και αποτελούσαν ένα σώμα ψιλών.

Ο αμυντικός οπλισμός των ανδρών της λεγεώνας αποτελούνταν από ασπίδα «scutum», η οποία έφερε τα διακριτικά της λεγεώνας. Την κρατούσαν από μια μόνο λαβή σε αντίθεση με τις ελληνικές ασπίδες, ώστε να μην εμποδίζει τις κινήσεις τους. Οι λεγεωνάριοι δεν έφεραν ένα συγκεκριμένο τύπο κράνους. Χρησιμοποι-ούσαν τον τύπο «Montefortino», το οποίο φαίνεται να είχε κελτική καταγωγή. Τον 1ο π. Χ. αιώνα φεύγουν οι παραγναθίδες και αποκτά ένα σχήμα κωνοειδές με ένα μικρό γείσο μπροστά.

Ο επιθετικός οπλισμός των ανδρών της λεγεώ-νας αποτελούνταν από τον υσσό, ένα είδος ακοντί-ου μήκους 1,80 μ., το οποίο κατά τα 60 εκ. ήταν με-ταλλικός με οξεία και αγκιστρωτή αιχμή και το υπό-λοιπο ήταν τετραγωνικής ξύλινης διατομής. Υπήρχε και ένας δεύτερος τύπος υσσού, λεπτότερος σαν κυ-νηγετικό ακόντιο. Οι υσσοί ρίχνονταν εναντίον του εχθρού και ήταν ικανοί να διαπεράσουν τόσο την ασπί-δα, όσο και τον θώρακα. Καθένας από τους «hastati» και «principes» έφερε «scutum» και δύο υσσούς. Μετά το κάρφωμά του στην ασπίδα, λύγιζε με το βά-ρος του τον μεταλλικό βραχίονα και δεν επέτρεπε να αφαιρεθεί εύκολα. Η αδυναμία αφαίρεσης του υσσού αχρήστευε την αμυντική αξία της αντίπαλης ασπίδας. Το ξίφος, κατασκευασμένο από σφυρηλατημένο σί-δηρο, με λεπίδα περί τα 70 εκ. ήταν ιβηρικού τύπου (gladius hispaniensis). Ήταν το κύριο όπλο, με το οποίο διεξαγόταν η μάχη, καθώς η ξιφασκία αποτελούσε και τη βάση της στρατιωτικής εκπαίδευσης για ένα νέο λε-γεωνάριο.

Κάθε ζυγός των «hastati» ή «principes» έκλεινε

19

και πλησίαζε τον μπροστινό του μόλις ρίχνονταν τα «pila», ώστε η σπείρα να σχηματίσει σφιχτή παράτα-ξη. Με τον κλονισμό του εχθρού από τις αρχικές βολές, οι μπροστινοί ζυγοί εφορμούσαν με τα σπαθιά, ενώ οι υπόλοιποι έριχναν «pila» από πάνω τους. Σε αντί-θεση με τη «μαζική» ανωνυμία μιας επίθεσης φάλαγ-γας, η μάχη τώρα μετατρεπόταν σε μια σειρά μονομα-χιών, καθώς οι Ρωμαίοι επεδίωκαν τη νίκη μέσω της ατομικής επιδεξιότητας άριστα εκπαιδευμένων ξιφο-μάχων. Ταυτόχρονα, αντιμετώπιζαν την εχθρική αντε-πίθεση με τρόπο που φανέρωνε σωστή εκπαίδευση και προσέφερε ασφάλεια, χρησιμοποιώντας κατάλλη-λα τις «scutum» και δίνοντας ξιφισμούς στην κοιλιά, ώστε να εξουδετερώσουν συντομότερα τον αντίπαλο. Το ρωμαϊκό ιππικό από την άλλη, δεν αναλάμβανε αξι-οσημείωτες αποστολές την εποχή αυτή παρά την ύπαρ-ξη της σχετικά ευάριθμης και εύπορης τάξης των ιπ-πέων (ordo equester). Ήταν ένα είδος ταχυκίνητου πε-ζικού που αναλάμβανε αποστολές ανίχνευσης και διε-νέργειας επιδρομών.

Τι συνέβη όμως τελικά όταν οι δύο αυτοί σχηματι-σμοί, οι δύο τρόποι σκέψης, οι δύο αντιλήψεις τακτι-κής και εν τέλει οι δύο πολιτισμοί ήρθαν αντιμέτωποι; Παρακάτω θα παρουσιαστούν οι πρώτες αναμετρήσεις τους, στο εσωτερικό της ιταλικής χερσονήσου, καθώς και οι δύο ίσως χαρακτηριστικότερες και σημαντικό-τερες μάχες που αποδείχθηκαν καθοριστικής σημασίας για την εγκαθίδρυση των Ρωμαίων στον ελληνικό χώρο.

ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗΣ – ΤΑΚΤΙΚΗΣ

Όπως είδαμε παραπάνω, οι προσεγγίσεις Ελλήνων και Ρωμαίων στον πόλεμο διέφεραν σημαντικά. Η

εμπειρία των Ελλήνων προερχόταν από τα Μηδικά και τις κατακτήσεις του Μ. Αλεξάνδρου, όπου όλα κρίθη-καν σε τρεις το πολύ αποφασιστικές μάχες. Οι Ρωμαίοι, αντίθετα, πολεμούσαν με σκοπό να εκμηδενίσουν τον αντίπαλο, ώστε να μην αμφισβητήσει τα εδάφη τους στο μέλλον. Το πολιτικό τους σύστημα παρείχε εξαιρε-τική για την εποχή σταθερότητα που τους επέτρεπε να ασχολούνται με την καταπολέμηση των εχθρών τους απαλλαγμένοι από εσωτερικά προβλήματα. Από την άλλη, οι συνεχείς εμφύλιοι είχαν φθείρει τις δυνάμεις του Ελληνισμού και στις ιταλικές αποικίες οι πολίτες είχαν εγκαταλείψει τις στρατιωτικές τους υποχρεώσεις, στηριζόμενοι σε μισθοφόρους για την άμυνά τους. Θε-ωρούσαν τους Έλληνες της κυρίως Ελλάδας απλοϊκούς χωρικούς που τους πλήρωναν για να μη διακινδυνεύ-σουν αλλά και τους υποπτεύονταν ως πιθανούς τυράν-νους. Χαρακτηριστική είναι η αντιμετώπιση του Ηπει-ρώτη βασιλιά Πύρρου από τους Ταραντίνους.

ΠΥΡΡΟΣ ΕΝΑΝΤΙΟΝ ΡΩΜΑΙΩΝ

Η σύγκρουση του Πύρρου με τους Ρωμαίους στη Ηράκλεια είναι η πρώτη φορά που τα δυο διαφο-

ρετικά συστήματα διεξαγωγής πολέμου έρχονται σε αντιπαράθεση. Η φάλαγγα συγκρατεί τους λεγεωνάρι-ους αρχικά πάνω στον ποταμό Σείρι, όμως δέχεται πί-εση πλευρικά και μόνο η επέμβαση των ελεφάντων γέρνει την πλάστιγγα υπέρ της. Χάρη στους δορυφό-ρους «triarii», οι Ρωμαίοι υποχωρούν με τάξη και δεν εκμηδενίζονται. Διαπιστώθηκαν η αδυναμία της φά-λαγγας σε υδάτινα κωλύματα, καθώς και αδυναμία της λεγεώνας να διασπάσει το μέτωπο της φάλαγγας. Ο Πύρρος, στη βιασύνη του να προελάσει και να νι-κήσει γρήγορα, συναντήθηκε με τους Ρωμαίους στο Άσκλο. Η ακαταλληλότητα του εδάφους, η απροθυ-μία των συμμάχων του και η αγκίστρωση του ιππικού του, έδωσαν καιρό στο ρωμαϊκό πεζικό να επιχειρήσει να επιβληθεί. Και πάλι οι λεγεωνάριοι δεν μπόρεσαν να σπάσουν το μέτωπο των φαλαγγών αλλά και οι φάλαγ-γες υπέφεραν από πλευρικές επιθέσεις. Ο Πύρρος ανα-λώθηκε σε μάχη φθοράς στο κέντρο και μόνο η επέμβα-ση των ελεφάντων και των εφεδρειών σταθεροποίησε την κατάσταση, με μεγάλη όμως φθορά των Ελλήνων. Οι Ρωμαίοι έχασαν τη μάχη αλλά είχαν μάθει το μάθημά τους και το απέδειξαν λίγο αργότερα στο Beneventum, όπου διάλεξαν το έδαφος. Εκμεταλλεύτηκαν την ευκι-νησία των σχηματισμών τους και άσκησαν πίεση στα πλευρά των φαλαγγών. Επίσης, εξανάγκασαν του ελέ-φαντες του Πύρρου που είχαν μείνει χωρίς υποστήριξη να πέσουν πάνω σε Ελληνικά τμήματα. Το αποτέλεσμα της μάχης είναι ακαθόριστο, στρατηγικά ωστόσο αποτέ-λεσε θρίαμβο των Ρωμαίων, καθώς εκεί τελείωσε η εκ-στρατεία του Πύρρου. Η αξία των ευέλικτων ρωμαϊκών σχηματισμών είχε αποδειχτεί. Έτσι, αν δεν μπορούσαν να εκβιάσουν το μέτωπό της φάλαγγας, μπορούσαν να την πολεμήσουν σε έδαφος που τους ευνοούσε.

ΚΥΝΟΣ ΚΕΦΑΛΕΣ (197 π. Χ.) – ΠΥΔΝΑ (168 π. Χ.)

Η μάχη που σήμανε το τέλος του Β´ Μακεδονικού Πολέμου δόθηκε το 197 π. Χ. στις Κυνός Κεφαλές

της Θεσσαλίας, κοντά στα Φάρσαλα, όπου οι 34.000 άντρες του ύπατου Τίτου Κόιντου Φλαμινίνου κατα-τρόπωσαν τον μακεδονικό στρατό των 25.000 του Φι-λίππου Ε’. Η μάχη ξεκίνησε ως μια αψιμαχία μεταξύ των αντιπάλων εμπροσθοφυλακών, γενικεύτηκε όμως στη συνέχεια. Προς στιγμήν φάνηκε ότι οι Μακεδόνες νικούσαν αλλά ο Φλαμινίνος είχε δώσει διαταγή στους άνδρες του να υποχωρήσουν, ώστε να παρασύρουν τη δυσκίνητη φάλαγγα των Μακεδόνων εκεί όπου το έδα-

ΠΖ

20

ΙΣΤΟΡΙΑ

φος ήταν ανώμαλο, ώστε να χαθεί η συνοχή της. Από το αριστερό πλευρό των Μακεδόνων οι Ρωμαίοι βρή-καν δίοδο και πέρασαν στο πίσω μέρος με αποτέλεσμα να τους περικυκλώσουν. Ο μακεδονικός στρατός κό-πηκε στα δύο, ενώ ταυτόχρονα ο Φλαμινίνος έριξε στη μάχη και ελέφαντες. Αυτό σήμανε και το τέλος της μά-χης που έληγε με θρίαμβο του Φλαμινίνου.

Η ήττα του Φιλίππου στις Κυνός Κεφαλές ήταν βα-ριά. Έχασε 8.000 άνδρες, ενώ ο Φλαμινίνος μόνο 700. Οι Ρωμαίοι επίσης αιχμαλώτισαν 5.000 Μακεδόνες. Οι όροι της ειρήνης που υποχρεώθηκε να δεχθεί ο Φίλιπ-πος ήταν να αποχωρήσει από όλες τις κτήσεις του στη Μικρά Ασία, στη Θράκη και στη Νότια Ελλάδα, να μη συνάπτει συμμαχίες ούτε να κηρύττει πολέμους χωρίς τη συγκατάθεση της Ρώμης, να καταβάλει αποζημίω-ση 1.000 τάλαντα και να παραδώσει όλους τους αιχμα-λώτους και τους αυτόμολους καθώς και όλον του στον στόλο εκτός από έξι πλοία. Επίσης ο Φίλιππος αναγκά-στηκε να παραδώσει ως όμηρο στους Ρωμαίους τον νε-ότερο από τους δύο γιους του, τον Δημήτριο.

Μετά τον θάνατο του Φιλίππου το 179 π. Χ. , ανέ-λαβε την εξουσία ο γιος του Περσέας, ο οποίος ξεκίνη-σε αμέσως προετοιμασίες για να αντιμετωπίσει νέα πι-θανή ρωμαϊκή εισβολή, η οποία και πραγματοποιήθηκε το 172 π. Χ. Ο Περσέας νίκησε τα ρωμαϊκά στρατεύ-ματα στο Συκούριο και θριάμβευσε εναντίον τους το 171 π. Χ. στη μάχη του Καλλίνικου κοντά στη Λάρισα, χωρίς όμως ακολούθως να τα καταδιώξει. Παράλληλα, ακολούθησε φιλολαϊκή πολιτική, παίρνοντας με το μέ-ρος του τους ακτήμονες. Η ρωμαϊκή σύγκλητος, θορυ-βημένη από τις νίκες του Περσέα, έστειλε εκστρατευ-τικό σώμα υπό τον ύπατο Λεύκιο Αιμίλιο Παύλο, γη-ραιό αλλά ικανότατο στρατηγό για να τον αντιμετωπί-σει. Αυτός νίκησε τους Ηπειρώτες συμμάχους του Περ-σέα και απέκοψε τις γραμμές ανεφοδιασμού του, ανα-γκάζοντάς τον να οπισθοχωρήσει στην πόλη της Πύδ-νας, όπου και υπήρχε κατάλληλο έδαφος για να δράσει η φάλαγγα.

Ο Ρωμαίος ύπατος διέθετε 25.000 πεζούς, 10.000 ψιλούς, 4.000 ιππείς και 34 πολεμικούς ελέφαντες. Από την άλλη, ο Μακεδόνας βασιλιάς διέθετε 30.000 φαλαγγίτες, 9.000 ψιλούς και 4.000 ιππείς. Παρέτα-ξε τους άντρες τους με το κλασικό «Μακεδονικό σχή-μα» Οι φαλαγγίτες στη μέση της παράταξης χωρισμέ-νοι σε δύο τμήματα. Στο αριστερό τμήμα της παράτα-ξης υπήρχε ιππικό με την προσθήκη πολλών πελτα-στών και τοξοτών. Η μάχη ξεκίνησε το πρωί από μια αψιμαχία, ενώ στη συνέχεια ο Περσέας προχώρησε με ολόκληρο τον στρατό του. Ο Αιμίλιος Παύλος επιτι-θέμενος με τους ελέφαντες επικράτησε στην αριστε-ρή μακεδονική πτέρυγα, όμως στην υπόλοιπη παρά-

ταξη, η μακεδονική φάλαγγα έτρεψε σε φυγή τη ρω-μαϊκή λεγεώνα με το αδιαπέραστο τείχος σαρισών. Η φυγή ωστόσο ήταν μια ύστατη προσπάθεια να παρα-συρθούν οι μακεδόνες σε ανώμαλο έδαφος κατά την καταδίωξη. Το ρωμαϊκό ιππικό προσπάθησε να δώσει χρόνο στους πεζούς, με μεγάλες απώλειες. Ήδη όμως η φάλαγγα βάδιζε σε δύσβατους λόφους του πεδίου της μάχης, έχοντας χάσει τη σφιχτή συνοχή της. Η δει-νοί Ρωμαίοι ξιφομάχοι αντιμετώπισαν τη διασπασμέ-νη φάλαγγα κατά τμήματα και τη νίκησαν κατά κρά-τος. Η καταδίωξη που ακολούθησε ήταν φονικότατη. Ο Πλούταρχος υπολογίζει τις απώλειες των Μακεδό-νων σε 25.000 και των Ρωμαίων σε 80 – 100 άνδρες. Αποτέλεσμα της μάχης ήταν να καταληφθεί η Μακε-δονία και να ανοίξει διάπλατα ο δρόμος για την κατά-κτηση ολόκληρου πλέον του ελληνικού χώρου από τον ρωμαίο κατακτητή. Ο Περσέας ακολούθησε φιλολαϊ-κή πολιτική, δυσαρεστώντας όμως τους ευγενείς που αποτελούσαν και το βαρύ ιππικό, τους «Εταίρους», το οποίο όπως φαίνεται δεν συμμετείχε στη μάχη. Επίσης, δεν προστάτευσε όσο θα έπρεπε τους Ηπειρώτες συμ-μάχους του, αναγκασμένος να αντιμετωπίσει τον ρω-μαϊκό στρατό μόνος του. Πάνω απ’ όλα όμως, φάνηκε για άλλη μια φορά η αδυναμία της φάλαγγας να προ-σαρμοστεί στα δεδομένα του αντιπάλου της, παραμέ-νοντας εξαρτημένη από τη μορφολογία του εδάφους, χωρίς έμφαση στην ατομική τακτική.

ΤΟ ΚΛΕΙΔΙ ΤΗΣ ΕΠΙΤΥΧΙΑΣ ΤΩΝ ΡΩΜΑΙΩΝ

Από τις παραπάνω μάχες, μπορεί εύκολα να συμπε-ράνει κανείς ότι συνολικά, η λεγεώνα νίκησε τα-

κτικά τη φάλαγγα, κάτι που αποδείχθηκε και από πολ-λές χαρακτηριστικές μάχες. Από τη μία, ήταν ο τακτι-κός παράγοντας. Η ευελιξία, ευκαμψία και προσαρμο-στικότητα των Ρωμαίων, στο έδαφος και την τακτική του αντιπάλου τους, καθώς και ο εξελιγμένος οπλισμός τους, τούς χάρισαν, στη πλειοψηφία των περιπτώσεων τη νίκη. Από την άλλη όμως, καθοριστικό ρόλο φαίνε-ται να έπαιξε και ο στρατηγικός παράγοντας, η σταθε-ρότητα του πολιτεύματός τους, η επιμονή τους, η δι-πλωματία τους και τα κατάλληλα εκτελεστικά όργανα που επέλεγαν για την εκπλήρωση των επιδιώξεών τους.

ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΣΤΗ ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΕΠΟΧΗ

Ανάγοντας τα παραπάνω στο σήμερα, θα παρατη-ρήσουμε πολλές ομοιότητες, ώστε να οδηγηθού-

με για άλλη μια φορά στο συμπέρασμα ότι η ιστο-ρία κάνει κύκλους και επαναλαμβάνεται. Κατ’ αρ-

21

χάς, στο πολιτικο-στρατηγικό επίπεδο, ένα κράτος που σπαράσσεται από εμφύλιες διαμάχες, όπως η Ελλά-δα τότε, είναι ιδιαίτερα ευάλωτο απέναντι σε έναν επι-θετικό και επίμονο εισβολέα. Επίσης, η μη υποστήρι-ξη των φιλίων, Ηπειρωτών στην τελευταία περίπτω-ση, δείχνει υπεροψία και υπερβολική σιγουριά, όπως αυτή που επέδειξε ο Πύρρος και αργότερα ο Περσέ-ας, κάτι που συνήθως έχει ολέθρια αποτελέσματα. Από την άλλη, όσον αφορά το τακτικό επίπεδο, ένας στρατός οφείλει να παρακολουθεί τις τεχνολογικές εξε-λίξεις και να συμβαδίζει όσο γίνεται με αυτές, ώστε να είναι ανταγωνιστικός και υπολογίσιμος. Θα πρέπει να γνωρίζει το έδαφος που θα πολεμήσει, αλλά ταυτόχρο-να να είναι προετοιμασμένος και για αγώνα επί παντο-δαπού εδάφους, υπό οποιεσδήποτε συνθήκες. Να εί-ναι εκπαιδευμένος σαν σύνολο αλλά και ο κάθε μαχη-τής ξεχωριστά να γνωρίζει άριστα την ατομική τακτι-κή, ώστε να συνεισφέρει αποτελεσματικά στο σύνολο. Τέλος, θα πρέπει η παρεχόμενη εκπαίδευση να είναι τέ-τοια, ώστε από τη μία ο μαχητής να μπορεί να πολεμήσει όπως εκπαιδεύτηκε, αλλά και από την άλλη να εκπαιδεύ-εται όπως θα πολεμήσει. Με όλους αυτούς τους τρόπους ένας στρατός αποκτά ηθικό, θέληση, αγάπη γι’ αυτό που κάνει και συνεισφέρει τα μέγιστα για την πατρίδα του.

Βιογραφικό Ταξιάρχου ε.α. Νικόλαου Νικολάου

ΕκπαίδευσηΣΣΕ – 1987Σχολή Πεζικού (Βασικό – Όλμων/ΑΤ- Υπομονά-δων – Μονάδων)ΣΣΞΓ: Τουρκικά ΑΣΠ – 1999 Σχολή ΠΣΕΑ / Υπουργείου Προστασίας Πολίτη – 2012

Μονάδες 224 ΤΠΤ/ΓΕΣ501 Μ/Κ ΤΠ – ως Υποδιοικητής/Δκτής ΛΥΤ/ Αξκός 2ου – 3ου Γραφείου3η Μ/Κ ΤΑΞ ΡΙΜΙΝΙ – ως Δντής 1ου ΕΓΣχολή Πεζικού – ως εκπαιδευτής στο Προκεχωρη-μένο τμήμα Λγών / Δντής Προκεχωρημένου Τμή-ματος Λγών/ Δκτής ΛΔ/ΣΠΖΤΕ ΑΝΤΙΣΣΑΣ – ως ΔκτήςΣχολή Τεθωρακισμένων – ως Υδκτής/Δντής Σπου-δών – Δκτής ΣΤΘ NDC – GR/Γ΄ΣΣ – ως τμηματάρχης G7 (NDC-GR) / Δντής ΔΕΠΙΧ / Γ΄ΣΣ12 ΜΕ – ως ΔκτήςΣχολή Πεζικού – ως Δντής ΓΜΕ/ Φρούραρχος Χαλκίδας

Συγγραφικό έργο«Μικρασιατική Καταστροφή – Ακμή και Παρακμή του Ελληνισμού» Στρατιωτική Επιθεώρηση τεύχος Μάιου – Ιουνίου 2006.

Πηγές1. ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΕΓΚΥΚΛΟΠΕΔΙΑ ΤΟΥ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΓΕΔΕΩΝ «ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΜΑΧΗΣ ΣΤΟΝ ΑΡΧΑΙΟ ΚΟΣΜΟ 3000 π. Χ. – 500 μ. Χ.», ΣΕΛΙΔΕΣ 17 – 36, 41 - 54

2. ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ «ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ», ΜΗΝΙΑΙΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙ-ΚΗ ΚΑΙ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟ-ΡΙΑ, ΤΕΥΧΟΣ 44 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 2000, ΣΕΛΙΔΕΣ 40 - 47

3. ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΕΓΚΥΚΛΟΠΕΔΙΑ ΤΟΥ DAN SNOW «BATTLE», A VISUAL JOURNEY THROUGH 5,000 YEARS OF COMBAT, ΣΕΛΙΔΑ 31

4. ΤΟ ΒΗΜΑ ONLINE, ΑΡΘΡΟ «ΚΥΝΟΣ ΚΕ-ΦΑΛΕΣ 197 π. Χ. – ΠΥΔΝΑ 168 π. Χ.», ΔΗ-ΜΟΣΙΕΥΣΗ 26 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 2003

5. Αρχείο υπστγου ε.α. Γεωργίου Καραποστό-λου «Μακεδονικός Στρατός-Στρατηγική και Τα-κτική», «Ρωμαϊκός Στρατός», «Φάλαγγα Οπλι-τών, Οπλισμός-Τακτική»

22

1

1 Το άρθρο αποτελεί απόσπασμα του βιβλίου υπό τον τίτλο «Η ιστορία του Ελληνικού Στρατού, 1833-1949», το οποίο έχει προλογίσει ο πρώην Α/ΓΕΕΘΑ Στρατηγός Μιχ. Κωσταράκος.

Η ιστορία της V Μεραρχίας

Πεζικού (1912 – 1941)

ΠΖ

23

ΙΣΤΟΡΙΑΔρ. ΙΩΑΝΝΗ Σ. ΠΑΠΑΦΛΩΡΑΤΟΥ Νομικού - Διεθνολόγου

Η V Μεραρχία συγκροτήθηκε κατ’ εφαρμογήν του σχεδίου επιστρατεύσεως (βλέπε Β.Δ. της 17ης Σεπτεμβρίου 1912), κατά τις παραμονές της ενάρξεως του Α΄ Βαλκανικού Πολέμου.

Πιο συγκεκριμένα, οι άνδρες της επιστρατεύτηκαν στην Λαμία, την Λάρισσα και την Πάτρα από την 17η Σεπτεμβρίου έως και την 4η Οκτωβρίου 1912 (π. ημ.). Η συγκεκριμένη Μεραρχία περιελάμβανε στις τάξεις της (πέραν του Στρατηγείου), μία ημιλαρχία, το 16ο Σ.Π. (το οποίο είχε συγκροτηθεί στην Πάτρα), το 22ο Σ.Π. (το οποίο είχε συγκροτηθεί στην Λαμία), το 23ο Σ.Π. (το οποίο είχε συγκροτηθεί στην Λάρισσα), την ΙΙΙ Μοίρα Πεδινού Πυροβολικού, μία πυροβολαρχία ορεινού πυροβολικού, έναν λόχο σκαπανέων, μία συ-ζυγαρχία πυρομαχικών, δύο χειρουργεία, ένα νοσηλευ-τικό τμήμα, μία μοίρα τραυματιοφορέων, μία διμοιρία τηλεγραφητών και εφοδιοπομπή. Ο Σταθμός Διοική-σεως της μονάδος τοποθετήθηκε στα Φάρσαλα. Πρώ-τος διοικητής της συγκεκριμένης Μεραρχίας ανέλαβε ο Συνταγματάρχης Δημ. Ματθαιόπουλος, έως την 29η Οκτωβρίου 1912 (π. ημ.).

Την 5η / 18η Οκτωβρίου, κηρύχθηκε επισήμως ο πό-λεμος μεταξύ της Ελλάδος και της Οθωμανικής Αυτο-κρατορίας. Η έναρξή του βρήκε τους άνδρες της μονά-δος εγκατεστημένους στην περιοχή του Χαντζιλάρ, νο-τιοδυτικώς της Λαρίσσης. Το απόγευμα, η V Μεραρ-χία διέβη τον Πηνειό ποταμό από την γέφυρα Αλήφα-κα, κινούμενη προς την περιοχή Δαμάσι, όπου διανυ-κτέρευσε. Την επομένη, μετακινήθηκε προς το χωριό Συκιά, ενώ την μεθεπομένη εγκαταστάθηκε στο χωριό Κεφαλόβρυση, δίχως να έρθει σε επαφή με τον εχθρό. Σημειωτέον ότι το πεδινό πυροβολικό της Μεραρχί-ας μετακινήθηκε στην Ελασσόνα προς ενίσχυση της προσπάθειας για την απελευθέρωση της πόλεως αυτής (την 7η / 20η Οκτωβρίου). Προς τούτο, ετέθη υπό τις διαταγές του 1ου Συντάγματος Πεδινού Πυροβολικού. Την 8η / 21η Οκτωβρίου, το Γενικό Στρατηγείο εξεπό-νησε σχέδιο δράσεως για την κύκλωση των εχθρικών δυνάμεων και την καταστροφή τους στον Σαραντάπο-ρο. Στο πλαίσιο του σχεδίου αυτού, η συγκεκριμένη μονάδα διετάχθη όπως υπερβεί τα Καμβούνια και δια Λαζαράδων κατευθυνθεί προς τον πόρο Ζάμπουρδας του Αλιάκμονα για να καταδιώξει τον εχθρό προς την κατεύθυνση της Κοζάνης και να τον κυκλώσει από δυ-σμάς. Η κύρια, όμως, ενέργεια της Μεραρχίας περιορι-ζόταν μέχρι τον πόρο της Ζάμπουρδας, με την επιφύ-λαξη της εκδόσεως μίας νέας διαταγής, εάν δημιουρ-γούνταν ευνοϊκές συνθήκες για την εκτέλεση του ευ-ρύτερου υπερκερωτικού ελιγμού.

Η μονάδα άρχισε την κίνησή της σε σχηματισμό

φάλαγγας κατ’ άνδρα, στις 07.00 π.μ.. Τα τμήματά της ξεκίνησαν από το χωριό Λουτρό και κατευθύνονταν προς Βογκόπετρα και Λαζαράδες. Δυστυχώς, το δύ-σβατο του εδάφους και το πολύ κακό οδικό δίκτυο δεν επέτρεψαν την ταχεία προώθησή τους. Κατά τις 11.00 π.μ., οι ανιχνευτές της μονάδος δέχθηκαν πυρά από τους Τούρκους, οι οποίοι είχαν συγκεντρωθεί επί της γραμμής Βογκόπετρα - Λαζαράδες. H τοποθεσία εκεί-νη ήταν προσεκτικά επιλεγμένη από τον εχθρό προκει-μένου να παρεμποδιστεί η πορεία του Ελληνικού Στρα-τού τόσο προς τα Σέρβια όσο και προς τον Αλιάκμονα. Οι ελληνικές δυνάμεις επετέθησαν με αιχμή του δόρα-τος το 16ο Σ.Π. και το 23ο Σ.Π.. Το 22ο Σ.Π. παρέμει-νε στην εφεδρεία. Η επίθεση ήταν σφοδρή και υπεστη-ρίχθη από το πυροβολικό. Οι Τούρκοι πολέμησαν με σθένος και τα εύστοχα πυρά τους προκάλεσαν μεγάλες απώλειες στα ημέτερα τμήματα. Αυτό είχε ως αποτέλε-σμα την αργή προέλαση των ανδρών του 16ου Σ.Π., οι οποίοι κατευθύνονταν προς τους Λαζαράδες. Αντιθέ-τως, οι άνδρες του 23ου Σ.Π. κατάφεραν να εκτοπίσουν τις προφυλακές των Τούρκων από τις θέσεις τις οποί-ες κατείχαν στα νοτιοδυτικά της Βογκόπετρας. Σταδια-κά, τα ελληνικά στρατεύματα έφθασαν προ της κυρίας αμυντικής τοποθεσίας του εχθρού, εναντίον της οποίας επετέθησαν. Ταυτόχρονα, άλλα τμήματα επεχείρησαν να υπερκεράσουν τους Τούρκους. Λίγο μετά, αφίχθη στην περιοχή και ενεπλάκη στην μάχη το Απόσπασμα Ευζώνων υπό τον Συνταγματάρχη Στεφ. Γεννάδη. Μο-λαταύτα, ο αντικειμενικός σκοπός δεν επετεύχθη και η μάχη διεκόπη λόγω της ελεύσεως του σκότους.

Έως τότε, η Μεραρχία είχε απωθήσει τα προωθη-μένα τμήματα του εχθρού, δεν είχε κατορθώσει, όμως, να καταλάβει την αμυντική τοποθεσία ούτε να φθάσει στον πόρο της Ζάμπουρδας για να διαβεί τον Αλιάκ-μονα. Δυστυχώς, επιδεινώθηκαν και οι καιρικές συν-θήκες, καθώς ξεκίνησε έντονη βροχόπτωση. Κατά την διάρκεια της νυκτός, οι τουρκικές δυνάμεις κατάφεραν να εκκενώσουν τις θέσεις τους, δίχως να γίνουν αντιλη-πτές από τους καταπονημένους άνδρες του Ελληνικού Στρατού. Ως εκ τούτου, ο εχθρός απέφυγε την περικύ-κλωση, αν και αναγκάστηκε να υποχωρήσει σε όλο το μήκος του μετώπου. Οι άνδρες της μονάδος επεχείρη-σαν να καταδιώξουν τους Τούρκους αλλά η διάβαση του Αλιάκμονα ήταν ανέφικτη διότι δεν είχε περατωθεί η κατασκευή της απαραίτητης γέφυρας από το μηχανι-κό. Εν τω μεταξύ, το Απόσπασμα Γεννάδη είχε ξεκινή-σει από την Δεσκάτη στις 07.00 π.μ.. Αρχικώς, πέρα-σε τη Βουνάσα και έφθασε στην Ελάτη, κατά τις 10.00 π.μ.. Κατόπιν, κατευθύνθηκε προς τον πόρο της Ζά-μπουρδας στον Αλιάκμονα. ‘Ύστερα από αναγνώρι-

ΠΖ

24

ΙΣΤΟΡΙΑ

ση της περιοχής, προτίμησε να ζεύξει τον πόρο Λογγά, 1.500 μέτρα δυτικότερα. Κατά την διάρκεια της περι-συλλογής υλικών για την ζεύξη του ποταμού, οι άνδρες του Αποσπάσματος αντελήφθησαν πυρά πυροβολικού, προερχόμενα από την περιοχή των Λαζαράδων. Ο Γεν-νάδης άφησε δύο λόχους για την φύλαξη του πόρου και με την υπόλοιπη δύναμη έσπευσε προς Λαζαράδες. Από τις 16.00 μ.μ., άρχισε να επιτίθεται κατά των εκεί ευρισκομένων εχθρικών δυνάμεων, ενώ αποκατέστησε σύνδεσμο και με την V Μεραρχία.1 Οι Τούρκοι υπεχώ-ρησαν αλλά ούτε η Μεραρχία ούτε το προαναφερθέν Απόσπασμα έλαβαν εγκαίρως την διαταγή για την κα-ταδίωξη του εχθρού. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να κι-νηθούν βραδέως προς το χωριό Λαζαράδες, το οποίο είχε ήδη εκκενωθεί από τους Τούρκους. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, απωλέσθη πάσα δυνατότητα καταδιώξεως του εχθρού.2 Οι απώλειες της V Μεραρχίας ανήλθαν σε 13 νεκρούς (εκ των οποίων 2 ήταν αξιωματικοί) και 72 τραυματίες (4 αξιωματικούς και 68 οπλίτες).

Την επομένη, η μονάδα κινήθηκε προς τον Πόρο Λογγά, όπου έφθασε αργά το απόγευμα. Τελικώς, τις πρώτες πρωϊνές ώρες της 13ης / 26ης Οκτωβρίου, κατέ-στη εφικτή η διάβαση του Αλιάκμονα και η Μεραρχία έσπευσε προς την Κοζάνη. Στην πόλη είχε λάβει χώρα μία έκτακτη σύσκεψη Τούρκων επιτελών, την 9η / 22α Οκτωβρίου. Τότε, ελήφθη η απόφαση περί εκκενώσε-ώς της. Σημειωτέον ότι ένας αξιωματικός του επιτελεί-ου πρότεινε τον βομβαρδισμό και την πυρπόληση της πόλεως, πρόταση η οποία απερρίφθη από τον διοικητή του 8ου Σώματος Στρατού Υποστράτηγο Χασάν Ταξίν Πασά. Αυτός διέταξε όλους τους υπαλλήλους να πα-ραλάβουν τα αρχεία τους και ο κύριος όγκος του οθω-μανικού στρατού κινήθηκε προς την Βέρροια. Μόνον δύο ημιδιαλυμμένα τάγματα έφυγαν προς τα Καϊλά-ρια και ανασυντάχτηκαν έξω από το χωριό Περδίκας με την βοήθεια της φρουράς των Καϊλαρίων. Κατά την αποχώρησή τους από την Κοζάνη, πολλοί Τούρκοι πε-τούσαν τα όπλα τους και εισήρχοντο στα καταστήματα, αρπάζοντας άρτους, τρόφιμα και κρέατα. Δεν δίστασαν

1 Σημειωτέον ότι σύμφωνα με τα σχέδια του Επιτελείου το Απόσπασμα Γεννάδη όφειλε να κινηθεί διαμέσου των ορεινών οδεύσεων της Βουνάσας προς την Ελάτη, κατευθυνόμενο προς τον πόρο της Ζάμπουρδας. Αντικειμενικός σκοπός ήταν η παροχή καλύψεως στο αριστερό της Ταξιαρχίας Ιππικού (όταν αυτή θα κινείτο προς τα Σέρβια) και η ζεύξη του Αλιάκμονα προκειμένου να καταστεί εφικτή η χρήση του από τα τμήματα της V ΜΠ.

2 Η μελέτη των στρατιωτικών αρχείων καταδεικνύει ότι ευθύνες για την απώλεια της ευκαιρίας καταδιώξεως του εχθρού βαρύνουν και το ιππικό.

να παραβιάσουν ακόμη και τις θύρες όσων καταστη-μάτων ήταν κλειστά, προκειμένου να τα λεηλατήσουν. Οι Έλληνες κάτοικοι της Κοζάνης, φοβούμενοι επανά-ληψη των γεγονότων τα οποία είχαν συμβεί στο χω-ριό Μεταξάδες,3 έσπευσαν στους εγκαταλελειμμένους τούρκικους στρατώνες και άρπαξαν όσα όπλα και πυ-ρομαχικά είχαν αφήσει οι Τούρκοι. Κατά τις 15.00 μ.μ., άρχισαν να συρρέουν οπλισμένοι κάτοικοι από όλες τις γειτονιές κατευθυνόμενοι προς τον ιερό ναό του Αγίου Νικολάου στο κέντρο της πόλεως. Κάποιοι τοποθέτη-σαν στο καμπαναριό τη γαλανόλευκη και έναν σταυρό.

Λίγο μετά, οι ελληνικές δυνάμεις εισήλθαν στην Κο-ζάνη. Ο Μητροπολίτης Φώτιος, ο δήμαρχος Νικ. Αρμε-νούλης και οι λοιπές Αρχές συνεχάρησαν τους ελευ-θερωτές και, εν μέσω παλλαϊκής υποδοχής, τους οδή-γησαν στην εκκλησία του Αγίου Νικολάου, όπου ετε-λέσθη δοξολογία. Στο δημαρχείο, παρέδωσαν τα ξίφη τους ο αρχίατρος Χουσεΐν, ο φαρμακοποιός Πιναρδά-κης (χριστιανός από την Κρήτη) και ένας Άραβας αξι-ωματικός. Ο Ελληνικός Στρατός μερίμνησε αμέσως για την ασφάλεια 57 Τούρκων τραυματιών, ορισμένοι εκ των οποίων ήταν αξιωματικοί. Την επόμενη ημέρα, η σημαιοστολισμένη Κοζάνη υπεδέχθη το πεζικό, το υπό-λοιπο της Ταξιαρχίας του Ιππικού καθώς και τον Αρχι-στράτηγο Κωνσταντίνο. Αμέσως μετά την άφιξή τους, ετελέσθη δοξολογία, μετά την λήξη της οποίας το Επι-τελείο εγκαταστάθηκε στα γραφεία της Μητροπόλεως. Την Κυριακή 14 / 27 Οκτωβρίου, έφθασε στην πόλη και ο Βασιλεύς Γεώργιος Α΄. Η απελευθέρωση της Κο-ζάνης καθιστούσε εφικτή την πορεία των ελληνικών στρατευμάτων προς την Θεσσαλονίκη. Εντούτοις, τα ημέτερα τμήματα αγνοούσαν την κατεύθυνση προς την οποία είχε τραπεί ο εχθρός και το Γενικό Στρατηγείο διέταξε την λήψη εκτάκτων μέτρων ασφαλείας για την απόκρουση ενδεχομένης τουρκικής αντεπιθέσεως. Επι-πλέον, στην συγκεκριμένη Μεραρχία ανετέθη το έργο της καλύψεως του πλευρού και των νώτων των ημε-τέρων τμημάτων, τα οποία θα επιχειρούσαν προς την Θεσσαλονίκη. Προς τούτο, η μονάδα έπρεπε να κινηθεί

3 Κατά την διάρκεια της οπισθοχωρήσεώς του, ο οθωμανικός στρατός συγκέντρωσε 52 προκρίτους του χωριού Μεαταξάδες (Μεταξάς) και τους έκλεισε σε φυλακές των Σερβίων. Συν τω χρόνω, οι Τούρκοι φυλάκισαν και άλλους χριστιανούς προκρίτους από τα γειτονικά χωριά. Ο συνολικός αριθμός τους έφθασε τις 152 ψυχές. Λίγο προ της απελευθερώσεως της κωμοπόλεως από τον Ελληνικό Στρατό, τους συγκέντρωσαν στην κεντρική πλατεία των Σερβίων. Αν και ήταν άοπλοι, τους περικύκλωσαν και άρχισαν να τους πυροβολούν. Όσοι επεχείρησαν να διασπάσουν τον κλοιό σφαγιάστηκαν με μαχαίρια και λόγχες.

25

προς την κοιλάδα Καϊλαρίων - Αμυνταίου για να απο-τρέψει την εκδήλωση ενδεχομένης ενεργείας από την κατεύθυνση αυτή. Η συγκεκριμένη Μεραρχία ενισχύ-θηκε με την ΙΙΙ/1 και την ΙΙΙ/2 Μοίρες Πεδινού Πυρο-βολικού της ΙV Μεραρχίας, στην οποία η V Μεραρχία έδωσε την ορειβατική πυροβολαρχία της.

Σημειωτέον ότι η Ταξιαρχία Ιππικού θα συνέδρα-με το έργο της συγκεκριμένης μονάδος. Λίγο μετά, η V Μεραρχία απελευθέρωσε τα Καϊλάρια (σημ. Πτολε-μαΐδα). Αυτό συνέβη το απόγευμα της 15ης / 28ης Οκτω-βρίου. Κατόπιν, τα τμήματα της μονάδος κατευθύνθη-σαν προς το χωριό Πέρδικα (Ναλμπάνκιοϊ). Εκεί, εί-χαν συγκεντρωθεί εχθρικές δυνάμεις, οι οποίες έπρε-πε να εκμηδενιστούν. Το επόμενο πρωΐ, η V Μεραρχία επετέθη εναντίον των Τούρκων, οι οποίοι είχαν οχυρω-θεί στα νότια του χωριού. Δυστυχώς, λόγω κακής συ-νεννοήσεως, στην επίθεση δεν συμμετείχε το 16ο Σ.Π.. Το γεγονός αυτό δυσκόλεψε προς στιγμήν την προσπά-θεια των ελληνικών δυνάμεων. Το μεσημέρι, όμως, η κατάσταση βελτιώθηκε, καθώς το 22ο Σ.Π. (το οποίο είχε ταχθεί σε εφεδρεία) ενεπλάκη στην μάχη. Οι άν-δρες του 22ου Σ.Π. κατέλαβαν το ύψωμα 629, επί του οποίου εγκαταστάθηκε η ΙΙΙ/2 Μοίρα Πεδινού Πυρο-βολικού. Το 1ο Τάγμα του ιδίου συντάγματος κατέλα-βε το ύψωμα Μπάρτο και μετά κυρίευσε το ύψωμα 691 Γκράτσια Αμπέλια, όπου ευρίσκετο το δεξιό των Τούρ-κων. Ο εχθρός δέχθηκε την αιφνιδιαστική επίθεση του ελληνικού τάγματος, κλονίστηκε και υποχρεώθηκε να εγκαταλείψει το ύψωμα, υφιστάμενος μεγάλες απώλει-ες. Ταυτόχρονα, συνεχιζόταν η επίθεση των υπολοίπων ελληνικών τμημάτων. Λίγο μετά, οι ακαταπόνητοι άν-δρες του προαναφερθέντος 1ου Τάγματος έσπευσαν να καταλάβουν το ύψωμα Παπά Κεφάλι, κυκλώνοντας μεγάλες δυνάμεις του εχθρού. Ελάχιστοι Τούρκοι μπό-ρεσαν να διαφύγουν, ενώ 200 περίπου συνελήφθησαν αιχμάλωτοι. Τα απομεινάρια του εχθρού εκμηδενίστη-καν, καταδιωκόμενα από ημέτερα τμήματα.

Αν και η επιχείρηση ολοκληρώθηκε με επιτυχία (και το χωριό απελευθερώθηκε), η μονάδα κατέβαλε βαρύ φόρο αίματος, καθώς είχε 56 νεκρούς (εκ των οποίων 5 ήταν αξιωματικοί) και 339 τραυματίες (11 αξιωματι-κούς και 328 οπλίτες). Πάντως, η επιτυχής έκβαση της μάχης ικανοποίησε το Γενικό Στρατηγείο και ο Διάδο-χος Κωνσταντίνος απέστειλε συγχαρητήριο τηλεγρά-φημα προς τους άνδρες της Μεραρχίας. Την 16η / 29η Οκτωβρίου, το Γενικό Στρατηγείο διέταξε την V Με-ραρχία να εξακολουθήσει την παροχή καλύψεως στο πλευρό και τα νώτα της Στρατιάς, η οποία κινείτο προς την Θεσσαλονίκη. Η τελική πορεία της συγκεκριμένης μονάδος θα αποφασιζόταν από τον διοικητή της Με-

ραρχίας, ο οποίος μπορούσε είτε να διατάξει την προ-ώθησή της μέχρι το Αμύνταιο και τα στενά του Κλειδί-ου είτε να συνεχίσει την προέλαση μέχρι το Μοναστή-ρι. Το Γενικό Στρατηγείο σημείωνε με έμφαση : «Το μόνον το οποίον ο διοικητής της V Μεραρχίας δέον να έχη υπ’ όψιν του είναι να μην εκτεθή εις ήτταν, καθ’ όσον η μεν Στρατιά δεν θα είναι εις θέσιν να τον συν-δράμη, η δε ατυχία του θα επηρεάση κακώς το σύνολον των επιχειρήσεων». Ακολούθως, το Γενικό Στρατηγείο παρείχε σχετικές πληροφορίες για τον αριθμό και τον όγκο των τουρκικών στρατευμάτων, τα οποία ευρίσκο-ντο στην περιοχή ευθύνης της μονάδος. Κατόπιν, επα-ναλαμβανόταν στον μέραρχο ότι «εναπόκειτο εις αυ-τόν να κρίνη την κατάστασιν και να αποφασίσει». Τέ-λος, αυτός ενημερωνόταν για την αποχώρηση της Ταξι-αρχίας Ιππικού από την περιοχή και την μετεγκατάστα-σή της στην Βέρροια. Ως εκ τούτου, η Μεραρχία όφει-λε να φέρει σε πέρας την αποστολή της δίχως την συν-δρομή άλλων τμημάτων.

Τα τμήματα της V Μεραρχίας παρέμειναν στις θέ-σεις τους και ενισχύθηκαν από μία μοίρα πεδινού πυ-ροβολικού της ΙV Μεραρχίας, κατά την διάρκεια της επόμενης ημέρας. Την 18η / 31η Οκτωβρίου, η μονά-δα ξεκίνησε την προώθησή της προς την περιοχή Αμυ-νταίου – Σωτήρος - Ξινού Νερού. Ο μέραρχος τοποθέ-τησε προφυλακές προς τα στενά του Κλειδίου για να αποτρέψει ενδεχομένη ενέργεια του εχθρού από την κατεύθυνση αυτή. Πράγματι, οι προφυλακές κατάφε-ραν να αποκρούσουν μία εχθρική επίθεση (περιορισμέ-νης ισχύος) και η μονάδα έφθασε δίχως προβλήματα στην Βεύη, όπου και παρέμεινε για 24 και πλέον ώρες. Ο μέραρχος ευρέθη προ του διλήμματος περί του πρα-κτέου. Τις ίδιες ημέρες, διεξαγόταν η μάχη των Γιαννι-τσών, στην οποία επεκράτησαν οι ελληνικές δυνάμεις. Ο εχθρός έδειχνε σημάδια αποσυνθέσεως. Ταυτόχρο-να, οι Σέρβοι προήλαυναν προς νότον, καταλαμβάνο-ντας πόλεις και χωριά, στα οποία υπήρχε ισχυρή πα-ρουσία του ελληνικού στοιχείου. Τέλος, ορισμένοι Έλ-ληνες πρώην κρατούμενοι των φυλακών Μοναστηρί-ου έφθασαν μέχρι τις ελληνικές γραμμές και πληροφό-ρησαν τα ημέτερα τμήματα ότι στην ευρύτερη περιο-χή της βορείου Μακεδονίας υπήρχαν ελάχιστες τουρ-κικές δυνάμεις, περιορισμένης μαχητικής ικανότητος. Όλα τα προαναφερθέντα στοιχεία έπεισαν τον μέραρ-χο ότι η πορεία προς το Μοναστήρι ήταν επιβεβλημέ-νη και θα διεξαγόταν δίχως να διατρέξει η V Μεραρχία σοβαρό κίνδυνο.

Η προέλαση των ελληνικών δυνάμεων ξεκίνησε στις 10.30 π.μ. της 21ης Οκτωβρίου / 3ης Νοεμβρίου. Λίγο μετά, έκαναν την εμφάνισή τους εχθρικές δυνά-

ΠΖ

26

ΙΣΤΟΡΙΑ

μεις, οι οποίες κατευθύνονταν από την Μελίτη προς το χωριό Λόφοι. Η πορεία των ανδρών της μονάδος (οι οποίοι κινούνταν σε 4 φάλαγγες) διεκόπη έως ότου τα ελληνικά τμήματα εξουδετερώσουν τον εχθρό. Οι Τούρκοι στηριζόμενοι στο πυροβολικό τους επεχείρη-σαν να κυκλώσουν το ΙΙΙ/16 Τάγμα. Προς βοήθεια του τελευταίου, εστάλη η 4η Ίλη Ιππικού, η οποία μόλις είχε φθάσει στο πεδίο της μάχης. Δυστυχώς, σταδιακά έγινε αντιληπτό ότι δεν είχε υπολογισθεί επακριβώς η ισχύς του εχθρού, καθώς επρόκειτο για τη συντονισμένη πο-ρεία του 6ου Σώματος Στρατού (το οποίο περιελάμβανε την XVI, την XVII και την XVIII Μεραρχίες) υπό την διοίκηση του Τζαβήτ Πασά. Ο μέραρχος διέταξε την διακοπή της πορείας προς το Μοναστήρι και την σύ-μπτυξη της μονάδος στη γραμμή Αμυνταίου – Σωτή-ρος. Τα ελληνικά τμήματα προέβησαν σε εσπευσμένη αναστροφή, προσπαθώντας να καταλάβουν αμυντικές θέσεις στα υψώματα της Βεύης, ενώ ο εχθρός ασκού-σε επ’ αυτών ισχυρή πίεση. Το ΙΙΙ/16 Τάγμα κατάφερε να γλιτώσει την περικύκλωση και οι άνδρες του κατέ-φυγαν στις ελληνικές γραμμές. Το μεσημέρι, ο μέραρ-χος ζήτησε (με μεγάλη καθυστέρηση) ενισχύσεις. Δυ-στυχώς, όμως, δεν υπήρχαν διαθέσιμες δυνάμεις προς αποστολή. Το απόγευμα, επιχειρήθηκε αντεπίθεση από το 16ο και το 22ο Σ.Π., η οποία δεν τελεσφόρησε. Τε-λικώς, έως το βράδυ, οι ελληνικές δυνάμεις κατάφε-ραν να οχυρωθούν στη γραμμή Αμυνταίου – Σωτήρος. Εντούτοις, ο Λόχος Μηχανικού παρέμεινε στην βόρεια πλευρά των στενών του Κλειδίου, λόγω κακής συνεν-νοήσεως.

Κατά την ημέρα εκείνη, η V Μεραρχία είχε αξιοση-μείωτες απώλειες, οι οποίες ανήλθαν σε 168 νεκρούς (εκ των οποίων 2 ήταν αξιωματικοί) και 196 τραυμα-τίες (4 αξιωματικούς και 192 οπλίτες). Κατά την δι-άρκεια της νυκτός, ενημερώθηκαν για την κατάστα-ση τόσο η Υπηρεσία Μετόπισθεν όσο και το Γενικό Στρατηγείο. Το τελευταίο διέταξε την ταχεία ανασυ-γκρότηση της μονάδος4 και την παντί τρόπω εξασφάλι-ση του αριστερού της Στρατιάς. Η V Μεραρχία έπρεπε να εμποδίσει την κίνηση του εχθρού προς την Έδεσσα. Επίσης, μετεβλήθη η γραμμή συγκοινωνιών της Στρα-

4 Μάλιστα, το Γενικό Στρατηγείο ζήτησε από τον μέραρχο να καταβάλει κάθε δυνατή προσπάθεια προς ανύψωση του ηθικού των ανδρών της Μεραρχίας. Εκείνος απήντησε ότι η μονάδα του είχε λάβει μέρος σε πολλές μάχες έως τότε π.χ. στους Λαζαράδες, τον Πέρδικα, το Αμύνταιο κ.α.. Η νικηφόρα V Μεραρχία δεν είχε ανάγκη εμψυχώσεως αλλά ενισχύσεων, καθώς μαχόταν εναντίον εχθρού, η δύναμη του οποίου υπερέβαινε τις 30.000 άνδρες. Εντούτοις, ο κλονισμός του ηθικού των περισσοτέρων ανδρών της μονάδος ήταν αναμφισβήτητος.

τιάς προκειμένου η V Μεραρχία να κάνει αποκλειστι-κή χρήση της γραμμής, η οποία διερχόταν από την Κο-ζάνη. Τέλος, διετάχθη η εσπευσμένη αποστολή τριών λόχων από την προαναφερθείσα πόλη, ενώ η VII Με-ραρχία όφειλε να είναι σε ετοιμότητα για την αποστολή περαιτέρω ενισχύσεων προς την πιεζόμενη V Μεραρ-χία. Επίσης, ενημερώθηκε σχετικώς και το Υπουργείο Στρατιωτικών, το οποίο διέταξε την αποστολή τριών πεδινών πυροβολαρχιών στην Κοζάνη. Εκ των υστέ-ρων, πολλοί υπεστήριξαν ότι έπρεπε να ασκηθεί πίεση επί του εχθρού. Αυτό θα μπορούσε να γίνει είτε μέσω της ταχύτερης προωθήσεως της Στρατιάς Ηπείρου προς τα Ιωάννινα είτε μέσω της κινήσεως των Σέρβων προς νότον.

Εντούτοις, η αλήθεια είναι ότι η πολιτικοστρατιω-τική ηγεσία έλαβε όλα τα ενδεδειγμένα μέτρα, σύμφω-να με την ενημέρωση την οποία είχε από τον μέραρχο. Το επόμενο πρωϊνό, οι άνδρες της V Μεραρχίας προ-ετοίμασαν καλύτερα τις θέσεις τους και ετοιμάστηκαν για την αντιμετώπιση ενδεχομένης τουρκικής επιθέ-σεως. Ο Λόχος Μηχανικού οργανώθηκε προς κάλυψη των πυροβολαρχιών, οι οποίες ευρίσκοντο στα υψώμα-τα, το ιππικό ανέλαβε την φρούρηση του αριστερού, ενώ δύο νεοαφιχθέντες λόχοι από το Τάγμα Γεφυρο-ποιών τοποθετήθηκαν στο χειρουργείο της Μεραρχί-ας. Το βράδυ, το ημέτερο πυροβολικό έπληξε τις θέ-σεις των Τούρκων στο Ξινό Νερό και την έξοδο των στενών του Κλειδίου. Από το πρωΐ της 23ης Οκτωβρί-ου / 5ης Νοεμβρίου, ξεκίνησε η ανταλλαγή πυρών πυ-ροβολικού. Κατά τις 10.00 π.μ., οι Τούρκοι άρχισαν να ασκούν πίεση στο δεξιό της Μεραρχίας. Αν και η δύ-ναμη του εχθρού ήταν ισχυρή (δύο μεραρχίες), τα ημέ-τερα τμήματα κατάφεραν να αποκρούσουν όλες τις επι-θέσεις. Μάλιστα, αργά το μεσημέρι, το 22ο Σ.Π. διε-νήργησε τοπική αντεπίθεση, υποβοηθούμενο από το 16ο και το 23ο Σ.Π.. Ο εχθρός κλονίστηκε και υπεχώρη-σε σε βάθος 2 χλμ. Έως τότε, η έκβαση της μάχης ήταν θετική για τα ελληνικά όπλα. Εντούτοις, ο μέραρχος δι-εμήνυσε εκ νέου προς το Γενικό Στρατηγείο ότι ήταν απαραίτητη η αποστολή ενισχύσεων, καθώς την επομέ-νη αναμενόταν η εκδήλωση νέας τουρκικής επιθέσεως.

Το ίδιο βράδυ, ο εχθρός απεφάσισε την εκτέλεση μίας καταδρομικής επιχειρήσεως στα νώτα των ελλη-νικών δυνάμεων. Λίγο μετά τα μεσάνυκτα, 160 άνδρες του τουρκικού στρατού, ενισχυμένοι με 2 πολυβόλα, κατάφεραν να διεισδύσουν στο αριστερό άκρο της ελ-ληνικής παρατάξεως (πλησίον του χωριού Ρόδωνας) με την βοήθεια Τούρκων χωρικών. Δυστυχώς, τα ελληνι-κά τμήματα είχαν αρκεστεί στην εγκατάσταση προφυ-λακών και δεν έλαβαν επιπλέον μέτρα ασφαλείας. Άν-

27

δρες του 22ου Σ.Π. (5ος Λόχος) εντόπισαν εχθρικές κινή-σεις εντός του χωριού και ανέφεραν το γεγονός στους προϊσταμένους τους, οι οποίοι, όμως, αδράνησαν θε-ωρώντας ότι ο συγκεκριμένος λόχος υπαγόταν απευ-θείας στην Μεραρχία! Εν τω μεταξύ, οι Τούρκοι, κι-νούμενοι μέσω των ελών της Χειματίτιδος, έφθασαν στα νώτα των Ελλήνων. Την αυγή της 24ης Οκτωβρί-ου / 6ης Νοεμβρίου, ο εχθρός επιτέθηκε αιφνιδιαστικά εναντίον του Λόχου Μηχανικού, οι άνδρες του οποί-ου ευρίσκοντο πλησίον των χωριών Τσιφλίκι και Νέος Κάμπος. Δυστυχώς, τα ημέτερα τμήματα αιφνιδιάστη-καν και δεν προέβαλαν αντίσταση. Σύντομα, η σύγχυ-ση μετεδόθη στον παρακείμενο 1ο Λόχο Γεφυροποιών. Ορισμένα τμήματα απεπειράθησαν να διαφύγουν αλλά «θερίστηκαν» από τα τουρκικά πυρά, ενώ ο εχθρός κα-τευθυνόταν με ορμή προς τις ημέτερες πυροβολαρχίες.

Ο διοικητής του 22ου Σ.Π. αντελήφθη την τουρκι-κή επίθεση και ενημέρωσε τον μέραρχο, ζητώντας ταυ-τόχρονα εντολές περί του πρακτέου. Ουδεμία, όμως, απάντηση έλαβε και απεφάσισε την αποστολή δύο ταγ-μάτων προς ενίσχυση των ανδρών των πυροβολαρχι-ών. Δυστυχώς, οι άνδρες του πρώτου τάγματος, πανι-κοβλήθηκαν προ του εχθρού και ετράπησαν σε φυγή. Αντιθέτως, οι άνδρες του δευτέρου τάγματος προσεπά-θησαν να αντιμετωπίσουν τους Τούρκους. Εντούτοις, ύστερα από λίγο υπεχώρησαν και αυτοί. Η κατάσταση διεγράφετο ανησυχητική, καθώς ο εχθρός, έχοντας κυ-ριεύσει πολλά ελληνικά πυροβόλα, προχωρούσε ακά-θεκτος εντός των θέσεων της V Μεραρχίας, σκορπώ-ντας τον θάνατο και τον πανικό. Σημειωτέον ότι την ιδία χρονική περίοδο οι υπόλοιπες τουρκικές δυνάμεις επετέθησαν εναντίον των θέσεων της μονάδος σε ολό-κληρη την περιοχή. Σε πολλά σημεία, προεβλήθη σθε-ναρή άμυνα και οι Τούρκοι αναχαιτίστηκαν, όπως π.χ. στον τομέα ευθύνης του 16ου Σ.Π.. Το συγκεκριμένο σύνταγμα υπεχώρησε συντεταγμένα μόνον όταν ο δι-οικητής του επείσθη ότι ελλόχευε ο κίνδυνος κυκλώ-σεώς του από τους Τούρκους. Αρχικώς, η υποχώρη-ση πραγματοποιήθηκε υποδειγματικά. Όταν, όμως, οι στρατιώτες ήρθαν σε επαφή με τμήματα άλλων μονά-δων, η υποχώρηση μετετράπη σε άτακτη φυγή. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να περιέλθει στα χέρια του εχθρού ολόκληρη η μοίρα πυροβολικού, η οποία υπεστήριζε το σύνταγμα.

Δυστυχώς, έως το μεσημέρι, ο αρχικός αιφνιδια-σμός του Λόχου Μηχανικού είχε γενικευθεί, προκαλώ-ντας την άτακτη υποχώρηση ολόκληρης της V Μεραρ-χίας. Ακόμα και ο διοικητής της μονάδος Συνταγμα-τάρχης Ματθαιόπουλος υποχρεώθηκε να κινηθεί προς το χωριό Φιλώτας, μαζί με όλους τους αξιωματικούς

του επιτελείου του. Οι Τούρκοι κατεδίωξαν τα υπο-χωρούντα εν αταξία ελληνικά στρατεύματα για βρα-χύ χρονικό διάστημα. Ο κλονισμός της V Μεραρχίας είχε εκπλήξει ακόμα και αυτούς με αποτέλεσμα να μην εκμεταλλευθούν τις περιστάσεις. Το απόγευμα, πολλοί κατάκοποι και πανικοβλημένοι άνδρες της Μεραρχίας έφθασαν στην Κοζάνη και έως το βράδυ ορισμένοι άλ-λοι εισήλθαν στην πόλη των Σερβίων. Αλγεινή εντύ-πωση προκάλεσε στους κατοίκους των δύο πόλεων το γεγονός ότι αυτοί δεν καταδιώκονταν από τον εχθρό αλλά προσπαθούσαν να φθάσουν όσο το δυνατόν μα-κρύτερα από αυτόν! Σύντομα δε, μετέδωσαν τον πανι-κό τους και στους πολίτες με αποτέλεσμα να παρου-σιαστεί ένα κύμα φυγής προς νότον, το οποίο ανεκό-πη μόνον ύστερα από την παρέμβαση του οικείου Μη-τροπολίτη. Αντιθέτως, ορισμένοι άλλοι κάτοικοι έτρε-ξαν να πάρουν τα όπλα για να υπερασπιστούν την ζωή και τα υπάρχοντά τους, ενώ το Υπουργείο Στρατιωτι-κών διέταξε τον φρούραρχο Κοζάνης να συνδράμει την προσπάθεια των ελληνικών τμημάτων. Πράγματι, αυ-τός κατέφερε να συγκεντρώσει 300 περίπου άνδρες, οι οποίοι εστάλησαν στα περίχωρα της πόλεως. Σύντομα, σε αυτούς προστέθηκαν άλλοι 400 οπλισμένοι πολίτες και όλοι μαζί συγκεντρώθηκαν στο Μαυροδένδρι.

Πάντως, η κίνηση αυτή δεν ανέκοψε τον ρυθμό αφί-ξεως των ενόπλων τμημάτων στην πόλη, καθώς οι άν-δρες της V Μεραρχίας συνέρεαν κατά δεκάδες. Αργό-τερα, κατέστη εφικτή η ανασυγκρότηση ενός τμήματος της μονάδος στην Κοζάνη. Στην εξέλιξη αυτή, συνετέ-λεσε αποφασιστικά η διαταγή του Γενικού Στρατηγεί-ου για την συγκρότηση ενός νέου Τμήματος Στρατιάς (Κοζάνης), αποτελουμένου από τα υπολείμματα της V Μεραρχίας, το Απόσπασμα Ευζώνων και μία διλοχία του 20ου Σ.Π.. Το Τμήμα αυτό θα ετίθετο υπό τις δια-ταγές του Συνταγματάρχη Γεννάδη, έως τότε διοικη-τού του Αποσπάσματος Ευζώνων, που είχε διακριθεί στην μάχη του Σαρανταπόρου. Η ταχεία αναδιοργάνω-ση της συγκεκριμένης Μεραρχίας είχε καταστεί επιτα-κτική ανάγκη προκειμένου να παράσχει μία στοιχειώδη έστω προστασία στην Στρατιά Θεσσαλίας. Το έργο της αναδιοργανώσεως δεν ήταν εύκολο, καθώς η V Με-ραρχία είχε απωλέσει 9 πολυβόλα και μεγάλες ποσότη-τες οπλισμού κατά τις τελευταίες ημέρες. Μάλιστα, ο Ελ. Βενιζέλος είχε διατυπώσει την πρόταση όπως η συ-γκεκριμένη Μεραρχία ενισχυθεί προσωρινώς από την Ι Μεραρχία, οι άνδρες της οποίας θα έφθαναν ατμοπλοϊ-κώς στον Βόλο. Τελικώς, όμως, η εφαρμογή του σχεδί-ου αυτού ματαιώθηκε. Μολαταύτα, το «ατύχημα» της μονάδος είχε προβληματίσει έντονα την πολιτική και την στρατιωτική ηγεσία, η οποία διέταξε την ενίσχυσή της με ένα τάγμα πεζικού, τρεις πεδινές πυροβολαρχί-

ΠΖ

28

ΙΣΤΟΡΙΑ

ες και 1.000 άνδρες. Η μονάδα κατάφερε να αποκρούσει μία αιφνιδιαστι-

κή απόπειρα Τούρκων χωρικών όπως καταλάβουν ένα ύψωμα στα περίχωρα της Κοζάνης, πριν ακόμη ολο-κληρώσει την αναδιοργάνωσή της. Μολαταύτα, πα-ρουσιάστηκαν εκ νέου κρούσματα λιποταξιών, φυγής και πανικού μεταξύ των οπλιτών της Μεραρχίας. Το γεγονός αυτό εξόργισε το Γενικό Στρατηγείο, το οποίο διέταξε τον μέραρχο να αποκαταστήσει την πειθαρχία στους κόλπους της μονάδος. Τις επόμενες ημέρες, η δράση των Τούρκων χωρικών δεν προκάλεσε σοβαρά προβλήματα στις ημέτερες δυνάμεις. Το Γενικό Στρα-τηγείο έλαβε έκτακτα μέτρα (π.χ. φρούρηση γεφυρών) και σταδιακά οι φυγάδες άρχισαν να συγκεντρώνονται στην Κοζάνη, όπου έφθασε και το Απόσπασμα Ευζώ-νων. Αμέσως μετά, ο Συνταγματάρχης Γεννάδης τοπο-θέτησε άνδρες του Αποσπάσματος στις προφυλακές. Σύντομα, η μαχητική ικανότητα της μονάδος επανήλθε σε ικανοποιητικά επίπεδα και ως εκ τούτου αυτή μπό-ρεσε να συμμετάσχει στις υπόλοιπες μάχες του πολέ-μου. Το Τμήμα Στρατιάς Κοζάνης έπαψε να υφίσταται και οι άνδρες του εντάχθηκαν στην V Μεραρχία. Τέ-λος, το Απόσπασμα Γεννάδη διαλύθηκε και οι άνδρες του απορροφήθηκαν από την συγκεκριμένη Μεραρχία.

Ήδη από της απελευθερώσεως της Θεσσαλονίκης, είχε ληφθεί η απόφαση όπως η Στρατιά Θεσσαλίας στραφεί προς τα βορειοδυτικά. Το Γενικό Στρατηγείο ήθελε να εξουδετερώσει τον εχθρό, ο οποίος δρούσε στην περιοχή Φλωρίνης – Μοναστηρίου. Προς τούτο, η Στρατιά θα κινείτο προς την συγκεκριμένη περιοχή μέσω Εδέσσης – στενωπού Άγρας, ενώ η V Μεραρχία θα κατευθυνόταν προς τα Καϊλάρια. Την 3η / 16η Νο-εμβρίου, η μονάδα ξεκίνησε την προέλασή της. Προη-γείτο η 4η Ίλη Ιππικού, η οποία συνέτριψε την αντίστα-ση ολιγάριθμων Τούρκων ιππέων και χωρικών, εισερ-χόμενη στο χωριό Κομανό. Εκεί, δέχθηκε την επίθεση 2.000 και πλέον ανδρών (οι οποίοι ανήκαν στην XVII Μεραρχία), καθώς και μίας πεδινής πυροβολαρχίας. Η απρόσμενη αυτή επίθεση υπεχρέωσε τα ημέτερα τμή-ματα σε σύμπτυξη. Το απόγευμα, έφθασε στην περιοχή η V Μεραρχία και οι εχθροπραξίες γενικεύτηκαν. Το βράδυ, η μάχη διεκόπη, ενώ η έκβασή της ήταν αμφίρ-ροπη. Αυτή άρχισε με μεγαλύτερη ένταση, το επόμενο πρωΐ. Οι άνδρες της Μεραρχίας επετέθησαν με ορμή, καθώς ήταν αποφασισμένοι να ξεπλύνουν το όνειδος του Αμυνταίου. Οι Τούρκοι προέβαλαν σθεναρή αντί-σταση και ο μέραρχος διέταξε την συμμετοχή στη μάχη όλων των διαθέσιμων δυνάμεων ακόμη και του εφεδρι-κού 16ου Σ.Π.. Οι Έλληνες κινήθηκαν υπό μορφή λαβί-δας, ρίχνοντας μεγάλο βάρος στις πτέρυγες. Τελικώς, ο

εχθρός εξαναγκάστηκε να υποχωρήσει για να αποφύγει την περικύκλωση. Τα ελληνικά όπλα είχαν επικρατή-σει, καταλαμβάνοντας την εχθρική τοποθεσία και κυ-ριεύοντας πολλά λάφυρα (μεταξύ αυτών και 2 πυροβό-λα). Οι απώλειες της μονάδος ανήλθαν σε 352 άνδρες εκτός μάχης, εκ των οποίων 7 ήταν αξιωματικοί. Αξίζει να σημειωθεί ότι μεταξύ των τραυματιών συμπεριλαμ-βανόταν και ο μέραρχος. Η απόδοση των ανδρών στο πεδίο της μάχης προκάλεσε την ευαρέσκεια του Γενι-κού Στρατηγείου και του Διαδόχου, ο οποίος απέστει-λε συγχαρητήριο μήνυμα προς τους αξιωματικούς και τους οπλίτες της V Μεραρχίας.

Την 5η / 18η Νοεμβρίου, η μονάδα προήλασε μέ-χρι την περιοχή Πέρδικα -Φιλώτα, δίχως να συναντή-σει εχθρική αντίσταση. Κατόπιν, ετάχθη παρά τω πλευ-ρώ της Στρατιάς, συμμετείχε στην απελευθέρωση της Φλωρίνης και έφθασε μέχρι το Αρμενοχώρι. Λίγες ημέ-ρες μετά, επέστρεψε στην Κοζάνη. Την 19η Νοεμβρί-ου / 2α Δεκεμβρίου, συνεκροτήθη ένα Τμήμα Στρατιάς, αποτελούμενο από τις ΙΙΙ, V και VI Μεραρχίες, καθώς και το 1ο Σ.Π.. Επικεφαλής του τμήματος αυτού ετέθη ο Υποστράτηγος Κων/νος Δαμιανός. Οι άνδρες του Τμή-ματος Στρατιάς όφειλαν να επιτηρούν τις κινήσεις των Τούρκων στην Κορυτσά. Εκεί, είχαν συγκεντρωθεί μο-νάδες του Τζαβήτ Πασά, ο αριθμός των οποίων έφθα-νε τις 40.000 - 50.000 άνδρες. Το ηθικό τους ήταν μάλ-λον χαμηλό και πολύ δύσκολα θα προέβαιναν σε κά-ποια επιθετική ενέργεια. Εντούτοις, υπήρχε πάντοτε η πιθανότητα της προελάσεώς τους προς την Καστοριά ή την Φλώρινα. Εάν αυτό συνέβαινε, οι ελληνικές δυνά-μεις έπρεπε να ήταν εις θέσιν όπως τους σταματήσουν.

Πράγματι, την 29η Νοεμβρίου / 12η Δεκεμβρίου, τέσσερα τουρκικά τάγματα επετέθησαν κατά του 1ου Συντάγματος Ιππικού, οι άνδρες του οποίου ήταν εγκα-τεστημένοι στην Μπίγλιτσα. Οι ελληνικές δυνάμεις υπεχώρησαν προς την Κρυσταλλοπηγή και ο Υποστρά-τηγος Δαμιανός διέταξε την προώθηση των τμημάτων του προς την συγκεκριμένη περιοχή. Ο κύριος όγκος των ανδρών της V Μεραρχίας παρέμεινε στην Κοζάνη. Την 1η / 14η Δεκεμβρίου, συνεκροτήθη ένα μεικτό από-σπασμα, το οποίο αποτελούσαν το 1ο και το 4ο Τάγματα Ευζώνων, το 23ο Σ.Π. και μία ορεινή πυροβολαρχία. Το απόσπασμα αυτό κινήθηκε προς το Άργος Ορεστικό, το Δενδροχώρι και την Ιεροπηγή. Από εκεί, επετέθη στον εχθρό, ο οποίος ήταν συγκεντρωμένος επί της γραμμής Καπεστίτσας – Μπιγλίτσης, την 5η / 18η Δεκεμβρίου. Η επίθεση ήταν ορμητική και έκαμψε την αντίσταση των Τούρκων. Εντός ολίγων μόλις ημερών, απελευθε-ρώθηκαν η Μπίγλιτσα και η Καπεστίτσα, ενώ τα ημέ-τερα τμήματα έφθασαν στην Κάτω Πλιάσα, πέραν του

29

ποταμού Μοράβα. Αξίζει να σημειωθεί ότι η διάβα-ση του προαναφερθέντος ποταμού πραγματοποιήθη-κε υπό αντίξοες καιρικές συνθήκες, καθώς σε ολόκλη-ρη την περιοχή έπεφτε πυκνό χιόνι. Τέλος, για πρώτη φορά συνελήφθη μεγάλος αριθμός αιχμαλώτων.5 Κα-τόπιν, οι άνδρες του αποσπάσματος κατεδίωξαν τους Τούρκους πέραν της Κορυτσάς και κατέλαβαν την στε-νωπό Κριάρι. Την 14η / 27η Δεκεμβρίου, διετάχθη η δι-άλυση του Τμήματος Στρατιάς. Το μεγαλύτερο τμήμα του αποσπάσματος της V Μεραρχίας παρέμεινε στην Κορυτσά, για τις επόμενες 20 ημέρες. Την 2α / 15η Ια-νουαρίου 1913, οι άνδρες του τμήματος αυτού επανήλ-θαν στην Κοζάνη, όπου και παρέμειναν έως τον Απρί-λιο. Τότε, η μονάδα μετακινήθηκε στην Βέρροια. Περί τα τέλη Μαΐου, η V Μεραρχία μετεστάθμευσε ανατο-λικώς του Αξιού ποταμού, στην περιοχή Ν. Φιλαδελ-φείας (Νάρες) – Ξηροχωρίου (Γκιόρδινο) – Ξαραβίας (Μπουγαρίοβο). Εκεί, ανέλαβε τις προφυλακές έναντι των Βουλγάρων, αποτελούσα τμήμα της Στρατιάς, υπό την διοίκηση του Υποστρατήγου Δαμιανού.

Πάντως, το «ατύχημα» στο Αμύνταιο σημάδεψε την δράση της μονάδος κατά τον Α΄ Βαλκανικό Πόλεμο. Μάλιστα, η συγκεκριμένη Μεραρχία είχε τις μεγαλύτε-ρες απώλειες απ’ όλες τις άλλες κατά του επιχειρήσεις του πολέμου εκείνου, καθώς από τους 63 νεκρούς αξι-ωματικούς όλων των μεραρχιών, οι 26 προήρχοντο από τις τάξεις της, ενώ από τους 630 νεκρούς οπλίτες σε αυ-τήν ανήκαν οι 273. Σύμφωνα με τους περισσότερους μελετητές της περιόδου, το «ατύχημα» αυτό σφράγι-σε την μοίρα του Μοναστηρίου, το οποίο έκτοτε περι-ήλθε στα χέρια των Σλαύων. Μάλιστα, ιδιαίτερη εντύ-πωση στους νεότερους μελετητές προκάλεσε το γεγο-νός της μεταθέσεώς του διοικητού της στην θέση του επικεφαλής μίας άλλης μεραρχίας. Πιθανότατα, αυτός όφειλε να λογοδοτήσει γα το προαναφερθέν «ατύχη-μα». Μολαταύτα, δεν πρέπει να παροραθούν οι σημα-ντικές νίκες που σημείωσε η V Μεραρχία σε άλλες μά-χες, οι οποίες οδήγησαν στην απελευθέρωση πολλών αλύτρωτων Ελλήνων.

Η έναρξη του Β΄ Βαλκανικού Πολέμου βρήκε την μονάδα στην περιοχή Ν. Φιλαδελφείας - Ξηροχωρί-ου. Τις πρώτες πρωϊνές ώρες της 19ης Ιουνίου / 2α Ιου-λίου, η V Μεραρχία προήλασε (μέσω του χωριού Ξυ-λοκερατιά) προς το Κιλκίς, έχοντας στα δεξιά της την ΙV Μεραρχία και στα αριστερά της την ΙΙΙ Μεραρ-χία. Προπορευόταν το 23ο Σ.Π. και ακολουθούσε το 16ο Σ.Π., ενώ το 22ο Σ.Π. παρέμεινε στην Ν. Φιλαδέλ-φεια ως εφεδρεία. Μόλις οι άνδρες του 23ου Σ.Π. ευρέ-

5 Ενδεικτικά αναφέρεται ότι μόνον το 1ο Τάγμα Ευζώνων συνέλαβε 70 Τούρκους.

θησαν στην ανοικτή πεδιάδα μεταξύ της Πικρολίμνης και του Γαλλικού ποταμού, εδέχθησαν το καταιγιστι-κό πυρ των ενεδρευόντων Βουλγάρων, με αποτέλεσμα να υποστούν μεγάλες απώλειες. Ακολούθως, κινήθηκε το 16ο Σ.Π., οι άνδρες του οποίου είχαν την τύχη των συμπολεμιστών τους του 23ου Σ.Π.. Μάλιστα, επί του πεδίου της μάχης έπεσε και ο διοικητής του 16ου Σ.Π. Αντισυνταγματάρχης Αντ. Καμάρας. Τυχερότεροι στά-θηκαν οι άνδρες του ΙΙΙ/16 Τάγματος, οι οποίοι (μαζί με την ημιλαρχία) κινούνταν δυτικώς της Πικρολίμνης. Δυστυχώς, ούτε οι άνδρες του 22ου Σ.Π. κατάφεραν να γλιτώσουν από το φονικό πυρ των Βουλγάρων με απο-τέλεσμα όλα τα τμήματα της Μεραρχίας να καθηλω-θούν στο σημείο εκείνο.

Ευτυχώς, η ΙΙΙ Μεραρχία είχε καταφέρει να κάμψει την αντίσταση του εχθρού και ως εκ τούτου οι Βούλ-γαροι συνεπτύχθησαν καθ’ όλο το μήκος του μετώπου. Εντούτοις, ο εχθρός συνέχισε να μάχεται λυσσωδώς, προκαλώντας μεγάλες απώλειες στα ημέτερα τμήματα. Τελικώς, η V Μεραρχία συνέχισε την προέλασή της και κατάφερε να καταλάβει ορισμένα υψώματα, απω-θώντας τους Βουλγάρους πέραν του χωριού Μαυρονέ-ρι. Δυστυχώς, όμως, είχε υποστεί βαρύτατες απώλει-ες. Μόνον κατά την ημέρα εκείνη, η μονάδα είχε 1.275 αξιωματικούς και οπλίτες εκτός μάχης, όταν όλες οι άλλες μονάδες μαζί (ΙΙ, III, IV Μεραρχίες και Ταξιαρ-χία Ιππικού) είχαν χάσει μόλις 926 άνδρες! Το Γενικό Στρατηγείο την διέταξε να κινηθεί επιθετικά προς βορ-ράν σε συνεργασία με την Ταξιαρχία Ιππικού.

Από το πρωΐ της επομένης, οι αξιωματικοί και οι οπλίτες της μονάδος εξόρμησαν με απαράμιλλο σθέ-νος εναντίον του εχθρού και κατάφεραν να προωθη-θούν σημαντικά, καταλαμβάνοντας διάφορες τοποθε-σίες και υψώματα. Παρά τη δικαιολογημένη κόπωση των στρατευμάτων, η ηγεσία της μονάδος συμφώνη-σε στην πραγματοποίηση νυκτερινής επιθέσεως προ-κειμένου να καταληφθεί η πόλη του Κιλκίς εντός της ημέρας εκείνης, σύμφωνα με σχετική διαταγή του Γενι-κού Στρατηγείου. Τελικώς, όμως, η επίθεση δεν πραγ-ματοποιήθηκε λόγω σφοδρής αντιδράσεως της ηγεσί-ας της ΙΙΙ Μεραρχίας.6 Από τις 05.00 π.μ. της επομέ-νης, η V Μεραρχία επανέλαβε την επίθεσή της και δι-έβη την σιδηροδρομική γραμμή. Εντός των επομένων έξι ωρών κατάφερε να καταλάβει όλα τα βουλγαρικά χαρακώματα στα νοτιοδυτικά του Κιλκίς. Στις 11.10 π.μ., οι άνδρες της μονάδος ήταν οι πρώτοι οι οποίοι

6 Εντούτοις, η ΙΙ Μεραρχία πραγματοποίησε την επίθεση και κατάφερε να αιφνιδιάσει τον εχθρό. Μάλιστα, έως το ξημέρωμα κατάφερε να εκδιώξει τους Βουλγάρους από τις θέσεις, τις οποίες κατείχαν στα Ν.Α. του Κιλκίς.

ΠΖ

30

ΙΣΤΟΡΙΑ

εισήλθαν στην προαναφερθείσα πόλη. Σημειωτέον ότι το μεγαλύτερο μέρος του Κιλκίς είχε παραδοθεί στις φλόγες από τον εχθρό, ο οποίος εφήρμοζε την τακτι-κή της καμμένης γης. Οι Βούλγαροι υπεχώρησαν προς την Ξηρόβρυση, ακολουθούμενοι κατά πόδας από τους άνδρες της Μεραρχίας. Έως το βράδυ, τα τμήματα της μονάδος είχαν καταλάβει θέσεις στα περίχωρα της πό-λεως, ενώ η ημιλαρχία συνέχιζε την καταδίωξη του εχθρού. Συνολικά, οι απώλειες των ελληνικών στρα-τευμάτων κατά την μάχη του Κιλκίς ανήλθαν σε 5.652 άνδρες, εκ των οποίων οι 2.123 ανήκαν στις τάξεις της V Μεραρχίας.

Το επόμενο τριήμερο, η μονάδα προήλασε προς βορράν, απελευθερώνοντας μία μεγάλη έκταση, την οποία είχαν εγκαταλείψει οι Βούλγαροι άνευ μάχης. Την 25η Ιουνίου / 8η Ιουλίου, όμως, ο εχθρός προέβα-λε σθεναρή αντίσταση προ των χωρίων Καγιαλί και Μεμετλί. Ύστερα από πολύωρη μάχη, τα βουλγαρι-κά στρατεύματα υπεχώρησαν και τα ημέτερα τμήματα έφθασαν μέχρι την κορυφογραμμή Μπαγιά Τεπέ – Κω-στορίνο. Ο εχθρός ευρίσκετο πλέον πέραν της κορυφο-γραμμής του Μπέλες. Η προέλαση των ελληνικών δυ-νάμεων συνεχίστηκε με αποτέλεσμα την απελευθέρω-ση της Στρωμνίτσης, εντός της ιδίας ημέρας. Ο εχθρός εξαπέλυσε συνδυασμένη επίθεση για να ανακαταλάβει την συγκεκριμένη πόλη, η οποία απεκρούσθη. Έως τις αρχές Ιουλίου, ο Ελληνικός Στρατός είχε προσεγγίσει το Πετρίτσι και κατά το επόμενο δεκαήμερο συνέχισε την προέλασή του στο μακεδονικό έδαφος, φθάνοντας στα στενά της Κρέσνας την 12η / 25η Ιουλίου. Εκεί, δι-εξήχθη σφοδρή μάχη, η έκβαση της οποίας υπήρξε νι-κηφόρα για τις ελληνικές δυνάμεις, οι οποίες έφθασαν στην Άνω Τζουμαγιά την 15η / 30η Ιουλίου. Τις επόμε-νες ημέρες, έλαβε χώρα σκληρός αγώνας για την πλήρη απελευθέρωση ολοκλήρου της περιοχής. Οι Βούλγαροι πολέμησαν με φανατισμό, θεωρώντας ότι υπεράσπιζαν πλέον «πατρώον έδαφος». Μετά την σύναψη της ανα-κωχής, η Μεραρχία απεσύρθη στο Σιμιτλί αφού άφη-σε ένα τάγμα στον λόφο της Μποστάντζας. Λίγο μετά, το Γενικό Στρατηγείο απεφάσισε να θέσει υπό τις δια-ταγές της V Μεραρχίας τα τάγματα προκαλύψεως των Ι, ΙΙ, ΙV,VΙ και VΙΙ Μεραρχιών, καθώς και την Ταξι-αρχία Ιππικού. Ως εκ τούτου, η συγκεκριμένη Μεραρ-χία απετέλεσε την εμπροσθοφυλακή της Στρατιάς και παρέμεινε στην περιοχή έως την υπογραφή της Συνθή-κης του Βουκουρεστίου (την 28η Ιουλίου / 10η Αυγού-στου 1913).

Μετά την υπογραφή της προαναφερθείσης συνθή-κης, η V Μεραρχία απεσύρθη στο Κιλκίς. Ως ζώνη ευ-θύνης της καθορίστηκε όλη η περιοχή μεταξύ των πο-

ταμών Αξιού και Στρυμόνα. Λίγες ημέρες μετά, απε-φασίσθη7 η μονιμοποίηση των V και Χ Μεραρχιών, οι οποίες είχαν συγκροτηθεί δια επιστρατεύσεως προ της ενάρξεως των Βαλκανικών Πολέμων. Η συγκεκριμένη Μεραρχία υπήχθη στο Σώμα Στρατού Θεσσαλονίκης, ενώ ως έδρα της επελέγη η πόλη του Κιλκίς. Εντούτοις, ύστερα από τέσσερις μόλις μήνες, η Μεραρχία ετέθη υπό τις διαταγές του διοικητού του Δ΄ Σώματος Στρα-τού, το οποίο έδρευε στην Καβάλα, ενώ η έδρα της V Μεραρχίας μεταφέρθηκε στην Δράμα. Έκτοτε, η μονά-δα αποτελείτο από τα 22ο και 23ο Σ.Π., το 3/37 Σύνταγ-μα Κρητών, τη V ΜΟΠ και άλλους μικρότερους σχη-ματισμούς. Εκεί, παρέμεινε η Μεραρχία έως τον Σε-πτέμβριο του 1916. Σημειωτέον ότι από τον προηγού-μενο μήνα η μονάδα κινδύνευε με περικύκλωση λόγω της προωθήσεως των βουλγαρικών και των γερμανι-κών στρατευμάτων. Τα τελευταία κινήθηκαν εντός του ελληνικού εδάφους λόγω της αφίξεως δυνάμεων των κρατών της Συνεννοήσεως (οι οποίες είχαν ηττηθεί κατά την εκστρατεία για την κατάληψη των Δαρδανελ-λίων)8 στην Θεσσαλονίκη. Την 12η / 25ης Σεπτεμβρί-ου, το Δ΄ Σώμα Στρατού διετάχθη όπως συνθηκολογή-σει με τους Γερμανοβουλγάρους. Οι περισσότεροι άν-δρες του Σώματος (και η V Μεραρχία) μετεφέρθησαν στο Γκέρλιτς της Γερμανίας, όπου παρέμειναν έως την λήξη του πολέμου, φιλοξενούμενοι της γερμανικής κυ-βερνήσεως.

Επηκολούθησε ο επάρατος «εθνικός διχασμός» και η εγκαθίδρυση ενός χωριστού «κράτους» των βενιζε-λικών στην βόρεια Ελλάδα και σε πολλά νησιά. Το «κράτος» αυτό τελούσε υπό την άτυπη προστασία των δυνάμεων της Entente. Τον Οκτώβριο του 1916, άρ-χισε η συγκρότηση μίας νέας μεραρχίας στην Κρήτη. Αν και αυτή απαρτιζόταν από οπαδούς του Βενιζέλου (του οποίου η επιρροή ήταν ιδιαιτέρως ηυξημένη στην νήσο), η προσέλευση ήταν μάλλον περιορισμένη. Ως εκ τούτου, παρήλθαν έξι περίπου μήνες προκειμένου να μπορέσει να συγκροτηθεί η Μεραρχία Κρήτης9. Τε-λικώς, τον Απρίλιο του 1917, ο αριθμός των «εθελο-ντών» έφθασε σε ικανοποιητικά επίπεδα. Η μονάδα αυτή αποτελείτο από τα 7ο, 8ο και 9ο Συντάγματα Κρη-τών και είχε την έδρα της στα Χανιά. Πάντως, η μονά-δα αυτή απέκτησε εμπόλεμη σύνθεση μόνον κατά τις αρχές του επομένου μηνός. Τότε, μεταφέρθηκε ατμο-πλοϊκώς στην Θεσσαλονίκη. Την 1η / 14η Ιουνίου, οι

7 Η απόφαση ελήφθη με το Βασιλικό Διάταγμα της 16ης Αυγούστου 1913.

8 Η επιχείρηση αυτή έμεινε στην ιστορία ως εκστρατεία της Καλλίπολης.

9 Η μονάδα αυτή μετονομάστηκε σε V Μεραρχία αργότερα.

31

άνδρες της Μεραρχίας Κρήτης, εξαιρουμένων όσων ανήκαν στο 9ο Σύνταγμα Κρητών10, ετέθησαν υπό τις διαταγές του διοικητού του Σώματος Στρατού Εθνι-κής Αμύνης. Μετά την παρέλευση δεκαημέρου, διετά-χθη η μεταστάθμευση της μονάδος δυτικώς του Αξι-ού ποταμού, στον τομέα ευθύνης της CXXII γαλλικής Μεραρχίας. Την 13η / 26η Ιουνίου 1917, το 9ο Σύνταγ-μα Κρητών ανεχώρησε από την Θεσσαλονίκη με προ-ορισμό την Αθήνα. Εκεί, θα δρούσε ως σωματοφυλα-κή του πρωθυπουργού της ενιαίας πλέον Ελλάδος Βε-νιζέλου. Η δράση των ανδρών αυτών όφειλε να περιο-ριστεί στην τήρηση της τάξεως (καθώς είχαν μεσολα-βήσει τα θλιβερά γεγονότα του παρελθόντος Νοεμβρί-ου)11 στην πρωτεύουσα.

Την 26η Ιουνίου / 9η Ιουλίου, ολοκληρώθηκε η συ-γκέντρωση της Mεραρχίας στην περιοχή Κοτζά Ντερέ. Ύστερα από λίγες ημέρες, οι άνδρες της αντικατέστη-σαν την Μεραρχία Σερρών στην πρώτη γραμμή του με-τώπου, στον υποτομέα Σκρα (Λουμνίτσης). Πιο συγκε-κριμένα, η συγκεκριμένη Μεραρχία κατείχε την περι-οχή από το Ραβέν ντε λα Μπερζερί έως την χαράδρα, η οποία βρίσκεται 4 χλμ δυτικώς του Σκρα. Εκεί, πα-ρέμεινε για τους επόμενους δέκα (10) μήνες. Αξίζει να σημειωθεί ότι το 29ο Σ.Π. απετέλεσε οργανική μονάδα της Μεραρχίας από την 25η Φεβρουαρίου / 10η Μαρ-τίου 1918. Τον Μάϊο του έτους εκείνου, το Συμμαχι-κό αρχηγείο απεφάσισε την εκδήλωση μίας επιθέσε-ως κατά της εξέχουσας του Σκρα-ντι-Λένγκεν. Το κύ-ριο βάρος της επιθέσεως θα ανελάμβανε η Μεραρχία Αρχιπελάγους, ενώ η Μεραρχία Κρήτης θα εξεδήλωνε μία δευτερεύουσα επίθεση για την κατάληψη της προ-κεχωρημένης γραμμής του εχθρού στα Β.Α του τομέ-ως ευθύνης της. Η επίθεση εκδηλώθηκε λίγο πριν τις 05.00 π.μ. της 17ης / 30ης Μαΐου. Από την προηγούμενη ημέρα, το πυροβολικό βομβάρδιζε με σφοδρότητα τις εχθρικές θέσεις. Έως το μεσημέρι, είχαν καταληφθεί όλοι οι αντικειμενικοί σκοποί, καθώς οι Βούλγαροι σε πολλά σημεία υπεχώρησαν δίχως να προβάλλουν αντί-σταση. Η συγκεκριμένη Μεραρχία θρήνησε την απώ-λεια 71 νεκρών και 314 τραυματιών, συνέλαβε δε 210 αιχμαλώτους και κυρίευσε αξιόλογο πολεμικό υλικό (στο οποίο συμπεριλαμβάνονταν και 3 πολυβόλα).

Τους επόμενους δύο μήνες, η μονάδα αντικατέ-στησε την Μεραρχία Αρχιπελάγους στην περιοχή του Σκρα. Την 10η / 23η Ιουλίου, οι άνδρες της Μεραρχίας

10 Το 9ο Σύνταγμα Κρητών παρέμεινε στην Θεσσαλονίκη.11 Τα γεγονότα αυτά έλαβαν χώρα κατά το διήμερο 18 και 19

Νοεμβρίου του 1916 (π. ημ.) και έμειναν στην ιστορία ως «Νοεμβριανά».

Κρήτης (εξαιρουμένων όσων ανήκαν στο 29ο Σ.Π.)12 απεσύρθησαν για ανάπαυση στο οροπέδιο Μπερζερί. Περί τα τέλη Ιουλίου (π. ημ.), το 7ο Σύνταγμα Κρητών ανεχώρησε για την πρωτεύουσα προς αντικατάσταση του 9ου Συντάγματος Κρητών, οι άνδρες του οποίου με-τεφέρθησαν στο Μπερζερί. Την 14η / 27η Αυγούστου, η Μεραρχία μετακινήθηκε στην Ευκαρπία του Κιλκίς και ετέθη υπό τις διαταγές του διοικητού του 16ου βρε-ταννικού Σώματος Στρατού. Η μονάδα θα συμμετείχε στην σχεδιαζόμενη Συμμαχική επίθεση στο μέτωπο της Δοϊράνης. Μάλιστα, στην Μεραρχία Κρήτης ανετέθη το βάρος της κυρίας επιθέσεως. Το έργο της μονάδος θα συνέδραμε η 84η βρεταννική Ταξιαρχία (εκ δεξιών), ενώ η 85η βρεταννική Ταξιαρχία θα αποτελούσε την εφεδρεία. Ο εχθρός είχε οργανώσει προσεκτικά την το-ποθεσία με διπλή σειρά συρματοπλεγμάτων, διπλή σει-ρά χαρακωμάτων και φυλάκια. Η άμυνα της περιοχής είχε ανατεθεί στα 60ο και 61ο Συντάγματα της ΙΧ βουλ-γαρικής Μεραρχίας. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο εχθρός είχε ετοιμάσει τρεις αμυντικές γραμμές και η συγκεκρι-μένη Μεραρχία όφειλε να καταλάβει την πρώτη άνευ της συνδρομής του φίλιου πυροβολικού.

Η επίθεση εκδηλώθηκε την 5η / 18η Σεπτεμβρίου. Οι ελληνικές δυνάμεις ξεκίνησαν από τις 03.00 το πρωΐ προκειμένου να μην γίνουν αντιληπτές από τον εχθρό. Πράγματι, έως τις 05.30 π.μ. (όταν τις είδαν οι Βούλ-γαροι) είχαν καταφέρει να κόψουν τα συρματοπλέγ-ματα σε πολλά σημεία και να διεισδύσουν στις εχθρι-κές γραμμές. Οι Βούλγαροι αιφνιδιάστηκαν και συνε-πτύχθησαν, ύστερα από λίγο. Μολαταύτα, απέκρου-σαν επιτυχώς την προσπάθεια των Ελλήνων όπως κα-ταλάβουν την δευτέρα γραμμή αμύνης τους. Το Συμ-μαχικό αρχηγείο απεφάσισε να ρίξει στον αγώνα και τις εφεδρείες προκειμένου να κάμψει την αντίσταση του εχθρού, ο οποίος είχε εγκλωβίσει τα φίλια τμήματα σε μία χαράδρα. Μολαταύτα, διάφορα τμήματα του 9ου Σ.Π. δεν ανέμεναν τις ενισχύσεις και επετέθησαν ενα-ντίον των Βουλγάρων. Ως γνωστόν, ο ενθουσιασμός εί-ναι κακός σύμβουλος σε τέτοιες περιπτώσεις. Η προ-σπάθειά τους απέτυχε και θυσιάστηκαν άδικα πολλοί άνδρες. Τελικώς, τα τμήματα αυτά υπεχρεώθησαν να συμπτυχθούν.

Το μεσημέρι τραυματίστηκε και ο διοικητής του συ-ντάγματος. Εντούτοις, οι Αγγλογάλλοι διέταξαν να εκ-δηλωθεί μία νέα επίθεση για την κατάληψη της δευτέ-

12 Το 29ο Σ.Π. παρέμεινε στην πρώτη γραμμή του μετώπου και ετέθη υπό την Μεραρχία Αρχιπελάγους. Εκεί, παρέμεινε έως την 5η / 18η Αυγούστου, όταν απεσύρθη στο οροπέδιο Μπερζερί και υπήχθη εκ νέου υπό την Μεραρχία Κρήτης.

ΠΖ

32

ΙΣΤΟΡΙΑ

ρας γραμμής αμύνης του εχθρού. Δυστυχώς, και αυτή απέτυχε κυρίως λόγω του κλονισμού της παρατάξεως του 9ου Συντάγματος Κρητών. Αυτό συνέβη διότι πολ-λοί άνδρες του κυκλώθηκαν από μία φωτιά την οποία προκάλεσαν τα εχθρικά πυρά και εξαναγκάστηκαν να υποχωρήσουν των θέσεών τους. Το 29ο Σ.Π. απετόλμη-σε να επιτεθεί αλλά καθηλώθηκε από το εχθρικό πυρ και υπεχώρησε στις αρχικές θέσεις του. Την επομένη, η μονάδα απεσύρθη από την πρώτη γραμμή του μετώπου προς ανασυγκρότηση και ανάπαυση των ανδρών της13. Η μάχη αυτή απετέλεσε πραγματική εκατόμβη για την Μεραρχία Κρήτης, η οποία απώλεσε 144 νεκρούς (εκ των οποίων 11 ήταν αξιωματικοί) και 573 τραυματίες (33 αξιωματικούς και 540 οπλίτες). Είναι αξιοσημείω-το ότι τα γεγονότα της προαναφερθείσης μάχης προ-κάλεσαν τριβές στις ελληνοβρεταννικές σχέσεις, κα-θώς το ελληνικό Γενικό Στρατηγείο κατηγόρησε τους Βρεταννούς ότι έστειλαν τους Έλληνες στην μάχη δί-χως να έχει προηγηθεί επαρκής προπαρασκευή του φί-λιου πυροβολικού. Επιπλέον, το βρεταννικό πυροβολι-κό υπεστήριξε ανεπαρκώς τα εγκλωβισμένα στην χα-ράδρα ελληνικά τμήματα, τα οποία απεγκλωβίστηκαν ύστερα από πολλές ώρες, έχοντας υποστεί βαρύτατες απώλειες. Οι διαμαρτυρίες των Ελλήνων αξιωματικών έφθασαν μέχρι τον Βενιζέλο, ο οποίος προσεπάθησε να κατευνάσει τα πνεύματα.

Την 10η / 23η Σεπτεμβρίου, η μονάδα ετέθη εκ νέου υπό τις διαταγές των Βρεταννών και τοποθετήθηκε στην περιοχή του χωριού Θεοδώροβο. Η διάρρηξη του βουλγαρικού μετώπου στον Αξιό επέτρεψε στην V Με-ραρχία να προελάσει και να καταλάβει διάφορες οχυ-ρές τοποθεσίες. Ακολούθως, διενήργησε εκκαθάριση του Μπέλες, συναντώντας, όμως, ισχυρή εχθρική αντί-σταση. Η συγκεκριμένη Μεραρχία παρέμεινε στο Μπέ-λες και μετά την υπογραφή της ανακωχής από μέρους των Βουλγάρων και μετακινήθηκε στο Πετρίτσι, την 22α Σεπτεμβρίου / 5η Οκτωβρίου 1918. Ύστερα από λί-γες ημέρες, ανετέθησαν σε αυτήν καθήκοντα προκαλύ-ψεως από την Σουλτανίτση μέχρι το Τσιγκελί. Ο κύρι-ος όγκος των δυνάμεών της είχε συγκεντρωθεί στο Σι-δηρόκαστρο, όπου παρέμεινε και μετά την έναρξη της Μικρασιατικής εκστρατείας, έως τον Αύγουστο του 1920.

Σημειωτέον ότι το 8ο Σύνταγμα Κρητών απεκό-

13 Οι άνδρες της Μεραρχίας Κρήτης συγκεντρώθηκαν στην περιοχή Ευκαρπίας – Μυριοφύτου – Μαυροπλαγιάς – Ρόδωνα. Αντιθέτως, το 29ο Σ.Π. μετεστάθμευσε στην Αξιούπολη και ετέθη υπό τις εντολές του διοικητού της 1ης Ομάδος Μεραρχιών. Το σύνταγμα αυτό ετάχθη εκ νέου υπό την Μεραρχία Κρήτης, την 13η / 26η Σεπτεμβρίου.

πη από το σώμα της Μεραρχίας και απεστάλη στην Μ. Ασία, την 10η / 23 Μαΐου 1919. Τον Νοέμβριο του 1919, εγκαταστάθηκε στην Σμύρνη, εν αναμονή της εκεί μεταφοράς και των υπολοίπων τμημάτων της Με-ραρχίας Κρήτης. Η προαναφερθείσα Μεραρχία, όμως, άργησε να φθάσει στην γη της Ιωνίας. Τελικώς, η με-ταφορά της έλαβε χώρα τον Σεπτέμβριο του 1920 και αμέσως μετά αυτή εγκαταστάθηκε στο Σαλιχλί. Εκεί, συμπληρώθηκε η συγκρότηση της μονάδος, η οποία πλέον περιελάμβανε τα 7ο και 8ο Συντάγματα Κρητών, το Σύνταγμα Κυδωνιών, τις Κ1 και Κ2 ΜΟΠ, την Κ διλοχία Μηχανικού, την Κ ημιλαρχία, ένα απόσπασμα τηλεγραφητών και λοιπούς σχηματισμούς. Υπήχθη υπό τις διαταγές του διοικητού του Β΄ Σώματος Στρα-τού, παραμένουσα στο Σαλιχλί. Η μονάδα όφειλε να εποπτεύει του τομέως Μπόρλα, έως τον Νοέμβριο του 1920. Ακολούθως, ανέλαβε την ευθύνη μίας ευρύτα-της ζώνης, κειμένης όπισθεν της ζώνης ελέγχου του Α΄ Σώματος Στρατού και της ΙΙΙ Μεραρχίας. Τα Χριστού-γεννα του 1920, η μονάδα αντικατέστησε την ΙΙΙ Με-ραρχία. Αξίζει να σημειωθεί ότι η συγκεκριμένη μονά-δα μετονομάστηκε σε V Μεραρχία από την 1η / 14η Ια-νουαρίου 1921.14

Επηκολούθησε ένα δίμηνο προπαρασκευών και ανασυγκροτήσεως. Την 12η / 25η Μαρτίου, έλαβε χώρα συγκέντρωση των ανδρών της μονάδος στην περιο-χή της Μαγνησίας. Η V Μεραρχία διέθεσε 3 τάγματα στο Α΄ Σώμα Στρατού και 1 τάγμα στο Γ΄ Σώμα Στρα-τού. Την 1η / 14η Απριλίου, όσα τμήματα της Μεραρ-χίας ευρίσκοντο στην περιοχή Μπόρλα μετακινήθηκαν στο Ουσάκ. Έπειτα από 15 ημέρες, ολόκληρη η μονά-δα ετέθη υπό το Α΄ Σώμα Στρατού και ανέλαβε την ευ-θύνη της προστασίας του Ουσάκ από τον βορρά. Την 27η Μαΐου / 9η Ιουνίου, η V Μεραρχία μετεστάθμευ-σε στα περίχωρα της πόλεως για μετεκπαίδευση. Κατά την διάρκεια αυτής, ετέθη υπό τις διαταγές του διοι-κητού του Β΄ Σώματος Στρατού και προετοιμάστηκε για την σχεδιαζόμενη εκστρατεία προς ανατολάς. Ακο-λούθως μετακινήθηκε δια της οδού Ισλάν – Κιόϊ – Το-μπλού Μπουνάρ – Χαλατζλάρ και παρενεβλήθη μετα-ξύ της ΧΙΙΙ και Ι Μεραρχίας. Οι τρεις προαναφερθείσες μεραρχίες θα συμμετείχαν στην σχεδιαζόμενη επίθεση για την εξάρθρωση του τουρκικού αμυντικού συστήμα-τος. Την 29η Ιουνίου / 12η Ιουλίου, η Μεραρχία εξόρ-

14 Το γεγονός αυτό επέφερε αλλαγές στην ονομασία και των συνταγμάτων της μονάδος. Πιο συγκεκριμένα, το 7ο Σύνταγμα Κρητών μετονομάστηκε σε 43ο Σ.Π., το 8ο

Σύνταγμα Κρητών σε 44ο Σ.Π. και το Σύνταγμα Κυδωνιών σε 33ο Σ.Π. Οι υπόλοιπες μονάδες έλαβαν τον νέο τίτλο της μεραρχίας, π.χ. Vα ΜΟΠ κ.ο.κ.

33

μησε προς ανατολάς και απώθησε τις δυνάμεις προκα-λύψεως του εχθρού, οι οποίες ευρίσκοντο στο Σάλκιοϊ. Κατόπιν, κατάφερε να εκδιώξει τους κεμαλικούς από τις θέσεις τους στο Τζελάλ Μπαμπά Τεπέ και να κατα-λάβει το Ελμαλή Νταγ. Επρόκειτο για μία σημαντική επιτυχία, καθώς ο εχθρός αγωνίστηκε με φανατισμό, αμυνόμενος σε καλώς οχυρωμένες θέσεις.

Ο μέραρχος διέταξε την μονάδα να κατευθυνθεί προς την κατεύθυνση Τσαούς Τσιφλίκ – Ελβάκ – Γε-νήκιοϊ με σκοπό να πλήξει τον εχθρό από τα νώτα. Τα τμήματα της Μεραρχίας ξεκίνησαν την κίνησή τους, τις πρώτες πρωϊνές ώρες της 2ας / 15ης Ιουλίου. Οι Τούρ-κοι είχαν οργανώσει προσεκτικά την άμυνά τους στα υψώματα Τσαούς Τσιφλίκ και έβαλαν με μαζικά πυρά κατά των επιτιθέμενων. Η Μεραρχία επικέντρωσε την προσπάθειά της στην κατάληψη των γειτονικών υψω-μάτων Κιουπρού Τσαλ και Τσατάλ Τεπέ, προκειμένου να απομονωθεί ο εχθρός στο Τσαούς Τσιφλίκ. Το έργο αυτό ανετέθη στο 33ο Σ.Π., ενώ το 44ο Σ.Π. θα επιχει-ρούσε την υπερκέραση του εχθρού προς την κατεύθυν-ση του Ισνιτζίκιοϊ. Λίγο μετά, οι άνδρες του 33ου Σ.Π. εξόρμησαν και κατέλαβαν δι’ εφόδου τις εχθρικές θέ-σεις. Η μάχη διεξήχθη σώμα με σώμα και οι κεμαλι-κοί εξεδήλωσαν συνεχείς αντεπιθέσεις για να ανακα-ταλάβουν το απωλεσθέν έδαφος, δίχως να σημειώσουν επιτυχία. Δυστυχώς, η επίθεση του 44ου Σ.Π. δεν είχε την ιδία ευτυχή κατάληξη, με αποτέλεσμα οι άνδρες του να υποχωρήσουν προσωρινώς στις βάσεις εξορμή-σεώς τους. Στις 21.00 μ.μ., η επίθεση επανελήφθη με μεγαλύτερη ορμή. Οι Έλληνες εξεδίωξαν τους Τούρ-κους από τα χαρακώματά τους και τους εξανάγκασαν να υποχωρήσουν ατάκτως. Συνέλαβαν δε και πολλούς αιχμαλώτους, μεταξύ των οποίων συμπεριλαμβανόταν και ο επιτελάρχης της IV Μεραρχίας!

Η ηγεσία των κεμαλικών έστειλε εσπευσμένα ενι-σχύσεις στην περιοχή και διέταξε να καταβληθεί πάσα προσπάθεια για την εκδήλωση αντεπιθέσεως. Πράγμα-τι, αυτή έλαβε χώρα κατά τις νυκτερινές ώρες. Ήταν σφοδρή και έφερε σε δύσκολη θέση την V Μεραρχία. Σημειωτέον ότι η ΧΙΙΙ και η Ι Μεραρχίες είχαν μείνει πίσω, αφήνοντας ακάλυπτα τα πλευρά της μονάδος. Η κατάσταση επιδεινώθηκε διότι ο εχθρός εξαπέλυσε με-γάλη νυκτερινή επίθεση και κατά των θέσεων τις οποί-ες υπεράσπιζαν το 44ο Σ.Π. και η Ι Μεραρχία προκειμέ-νου να καταστεί αδύνατη η αλληλοβοήθεια μεταξύ των ελληνικών τμημάτων. Ο αγώνας ήταν αμφίρροπος και μόνον κατά τις πρώτες πρωϊνές ώρες οι Τούρκοι σταθε-ροποίησαν τις θέσεις τους στην κορυφογραμμή βορεί-ως του Τσαούς Τσιφλίκ. Αμέσως μετά (περί τις 05.45 π.μ.), ο εχθρός επετέθη καθ’ όλο το μήκος του μετώ-

που της μονάδος. Είχε προηγηθεί ισχυρότατη προπα-ρασκευή πυροβολικού. Αρχικώς, τα ημέτερα τμήματα υπεχώρησαν για να ανασυγκροτηθούν και εν συνεχεία αντεπιτέθησαν με ορμή, ανατρέποντας πλήρως τον εχθρό, ο οποίος συνεπτύχθη ατάκτως προς τα υψώμα-τα βορείως του Τσαούς Τσιφλίκ. Κατά τις 09.00 π.μ., αντεπετέθησαν και οι άλλες μονάδες της Μεραρχίας με αποτέλεσμα οι Τούρκοι να περιέλθουν σε δεινή θέση. Αρχικώς, αυτοί πολέμησαν με φανατισμό. Σταδιακά, όμως, η αντίστασή τους άρχισε να κάμπτεται. Ένα-ένα τα εχθρικά τμήματα υποχωρούσαν ατάκτως, καταδιω-κόμενα από τις ημέτερες δυνάμεις μέχρι το Γενήκιοϊ (ύψωμα 1241). Οι απώλειες της μονάδος ανήλθαν σε 211 νεκρούς (εκ των οποίων 13 ήταν αξιωματικοί) και 1.064 τραυματίες (34 αξιωματικούς και 1.034 οπλίτες). Τέλος, υπήρξαν και 91 εξαφανισθέντες οπλίτες.

Κατόπιν, οι ελληνικές δυνάμεις κατεδίωξαν τους Τούρκους, προελαύνοντας προς το Σεντούκ Εϊζού. Ο εχθρός δεν κατέστη δυνατόν να προβάλει επιτυχή αντί-σταση και ανετράπη απ’ όλες τις θέσεις του (π.χ. στο Ούς Σεράϊ, το Κιζίλ Τεπέ κ.α.). Ύστερα από λίγες ημέ-ρες, διεκόπη η προέλαση και η μονάδα εγκαταστάθη-κε στην περιοχή Χαμιντιές, κοντά στην καμπή του πο-ταμού Σιγιντή. Τις επόμενες δύο εβδομάδες, τα ελληνι-κά στρατεύματα αναπαύθηκαν και ανασυγκροτήθηκαν. Την 1η / 14η Αυγούστου 1921, ξεκίνησε η εποποιΐα της προελάσεως του Ελληνικού Στρατού προς ανατολάς με στόχο την εκμηδένιση του εχθρού. Η V Μεραρχία κα-τείχε το δεξιό άκρο της παρατάξεως. Οι άνδρες της διέ-βησαν την Αλμυρά Έρημο υπό αντίξοες συνθήκες. Μο-λαταύτα, οι απώλειες ήταν μάλλον περιορισμένες, ενώ απώθησαν και ισχυρές δυνάμεις του τουρκικού ιππι-κού. Την 10η / 23η Αυγούστου, η μονάδα στρατοπέδευ-σε στην περιοχή Μουσαόγλου – Σαατλή, όπου και πα-ρέμεινε για το επόμενο διήμερο. Την 13η / 26η Αυγού-στου, εξαπολύθηκε νέα μεγάλη ελληνική επίθεση ενα-ντίον καλώς οχυρωμένων θέσεων του εχθρού.

Οι κεμαλικοί είχαν προχωρήσει σε άριστη αμυντι-κή οργάνωση του εδάφους. Πιο συγκεκριμένα, η πε-ριοχή, στην οποία θα κινείτο το Β΄ Σώμα Στρατού, πε-ριελάμβανε ένα ευρύ και επίμηκες αντέρεισμα (πλά-τους 10 - 12 χλμ και μήκους 20 χλμ), καθώς και τις εκατέρωθεν ευρισκόμενες κοιλάδες. Στο τοπίο δέσπο-ζε το Κάλε Γκρότο, ένα φρούριο το οποίο αποτελεί-το από φυσικά συμπλέγματα βράχων. Αυτό αποτελού-σε το αριστερό της εχθρικής παρατάξεως, η οποία ανα-πτυσσόταν σε βάθος 20 χλμ και αποτελούσε την κύρια αμυντική οχύρωση της Αγκύρας. Ο Μουσταφά Κεμάλ, γνωρίζοντας ότι δεν είχε την πολυτέλεια της απώλει-ας νέων εδαφών (πολλώ δε μάλλον της πρωτεύουσάς

ΠΖ

34

ΙΣΤΟΡΙΑ

του), είχε μεριμνήσει για την φραγή της νοτίας εισόδου της πόλεως, η οποία παρουσιαζόταν ευπρόσβλητη από την κατεύθυνση εκείνη. Προς τούτο, είχαν δημιουργη-θεί τρεις - τέσσερις διαδοχικές ζώνες αμύνης, τις οποί-ες εκλήθησαν να επανδρώσουν τέσσερις (4) μεραρχίες. Αυτές αποτελούσαν την 1η τουρκική Ομάδα Μεραρχι-ών. Είχε δε καταστεί απολύτως σαφές προς όλους τους αξιωματικούς ότι ουδεμία σκέψη υποχωρήσεως υπήρ-χε. Η Άγκυρα επ’ ουδενί λόγω έπρεπε να περιέλθει στα χέρια των Ελλήνων. Προς τούτο, όποιος Τούρκος αξι-ωματικός ή οπλίτης εγκατέλειπε την θέση του ή υποχω-ρούσε θα εκτελείτο επί τόπου.

Την 6η πρωϊνή, οι άνδρες της V Μεραρχίας εξόρ-μησαν για την κατάληψη των αντικειμενικών τους σκοπών. Είχαν δημιουργηθεί δύο φάλαγγες. Η πρώτη απαρτιζόταν από το 43ο Σ.Π. και την Vα ΜΟΠ, ενώ η δεύτερη (η οποία θα πορευόταν στα αριστερά) αποτε-λείτο από το 44ο Σ.Π., την Vβ ΜΟΠ και την Πυροβο-λαρχία Β΄ Μοίρας Σκόντα. Ακολουθούσε το 33ο Σ.Π. και η Μοίρα του 2ου Συντάγματος Πεδινού Πυροβο-λικού. Έως το μεσημέρι, ο εχθρός ουδεμία αντίσταση είχε προβάλει, αναμένοντας την προσέγγιση των ημε-τέρων τμημάτων. Στις 13.00 μ.μ., η ελληνική εμπρο-σθοφυλακή δέχθηκε τα καταιγιστικά πυρά των Τούρ-κων. Το ελληνικό πυροβολικό απήντησε, πλήττοντας καίρια τις εχθρικές θέσεις και βοηθώντας ουσιαστικά την δράση των ανδρών του 43ου και του 44ου Σ.Π.. Οι Έλληνες αξιωματικοί και οπλίτες, επιδεικνύοντας απα-ράμιλλο θάρρος, κατέβαλαν την εχθρική αντίσταση και έγιναν κύριοι της πρώτης γραμμής αμύνης των κεμαλι-κών. Η επιτυχία της V Μεραρχίας ήταν τέτοια ώστε της επέτρεψε να «δανείσει» 2 τάγματα στην σκληρά δοκι-μαζόμενη ΙΙΙ Μεραρχία. Επίσης, το πυροβολικό της μονάδος συνέδραμε τον αγώνα των ημετέρων τμημά-των, τα οποία δεν είχαν επιτύχει ακόμα την εκπλήρωση των αντικειμενικών τους σκοπών. Ως εκ τούτου, ο μέ-ραρχος διέταξε το 43ο Σ.Π. να επιτεθεί κατά του Καλέ Γκρότο, αφού πρώτα το 44ο Σ.Π. προσέβαλε τα εχθρι-κά τμήματα, τα οποία είχαν εγκατασταθεί στους λό-φους βορείως από το Κουτλουχάν Τζαμί.

Το πρωΐ της επόμενης ημέρας, το 1ο Τάγμα του 44ου Σ.Π. εφόρμησε και κατέλαβε όσους λόφους βορείως του Κουτλαχάν Τζαμί κατείχαν ακόμη οι Τούρκοι, δί-νοντας την δυνατότητα στο 43ο Σ.Π. να εγκατασταθεί επ’ αυτών και να τους χρησιμοποιήσει ως βάση εξορ-μήσεως για την κατάληψη του Κάλε Γκρότο. Ο εχθρός ήταν αποφασισμένος να διατηρήσει τις θέσεις του, αδι-αφορώντας για το κόστος σε έμψυχο και άψυχο υλι-κό. Κατά το μεσημέρι, το 43ο Σ.Π. εξόρμησε κατά του Καλέ Γκρότο με τα ΙΙ/43 και ΙΙΙ/43 Τάγματα του στην

πρώτη γραμμή, ενώ το Ι/43 Τάγμα παρέμεινε στην βάση εξορμήσεώς του, ως εφεδρεία, έτοιμο να επέμ-βει στον αγώνα. Η προέλαση ήταν δύσκολη και γινόταν μάλλον αργά εξαιτίας του διακεκομμένου εδάφους. Τα βραχώδη υψώματα του Καλέ Γκρότο κατέχονταν ισχυ-ρά από τους Τούρκους. Το 43ο Σ.Π. (με την υποστή-ριξη του συνόλου του πυροβολικού της V Μεραρχίας) κατέλαβε διαδοχικές κορυφές, φέροντας τους κεμαλι-κούς σε δύσκολη θέση. Μάλιστα, περί την 9η βραδυνή, κυρίευσε και την υψηλότερη κορυφή του Κάλε Γκρό-το, υποχρεώνοντας τον εχθρό να υποχωρήσει από μία στρατηγικής σημασίας θέση. Αυτό είχε ως αποτέλε-σμα την πτώση του ηθικού των κεμαλικών, γεγονός το οποίο προκάλεσε την απώλεια της συνοχής και της τά-ξεως μεταξύ των ανδρών της XXIV τουρκικής Μεραρ-χίας. Αυτή συνεπτύχθη σε κατάσταση διαλύσεως. Μό-νον ορισμένα αντερείσματα παρέμειναν υπό τον έλεγ-χο των κεμαλικών.

Ο κλονισμός του μετώπου υπεχρέωσε τον Μου-σταφά Κεμάλ να μεταβεί αυτοπροσώπως στον τομέα αυτό για να εμψυχώσει τους άνδρες του. Σημειωτέον ότι στο σημείο εκείνο είχε ήδη εγκατασταθεί ο αρχη-γός του Γενικού Επιτελείου Φεβζί Πασάς, ο οποίος διέ-ταξε την εσπευσμένη μετακίνηση προς την περιοχή της 12ης Ομάδος Μεραρχιών για την ανακοπή της προε-λάσεως του Β΄ Σώματος Στρατού. Προς τούτο, απεφα-σίσθη και η αντικατάσταση της (ούτως ή άλλως δια-λυθείσης) XXIV Μεραρχίας με το σύνολο των τμημά-των της VII τουρκικής Μεραρχίας, οι άνδρες της οποί-ας μόλις είχαν φθάσει στο μέτωπο, ύστερα από μακρά και επίπονη πορεία.

Την επόμενη ημέρα (15η / 28η Αυγούστου), το 43ο Σ.Π. (με την συνδρομή μίας ορεινής πυροβολαρχίας) εκκαθάρισε την περιοχή από τις τελευταίες εστίες αντι-στάσεως, ενώ το 44ο Σ.Π. επετέθη προς κατάληψη της κορυφογραμμής Ουλού Νταγ, η οποία δέσποζε στην περιοχή. Αυτή βρίσκεται βορείως του Κάλε Γκρότο και για την υπεράσπισή της είχαν διατεθεί δύο τουρκι-κές μεραρχίες. Η μάχη ήταν σφοδρή, καθώς οι ελληνι-κές δυνάμεις ενέπλεξαν μόνον δύο τάγματα έως το με-σημέρι. Εντούτοις, αργά το απόγευμα κατελήφθη η χα-μηλότερη κορυφή του όρους. Οι εχθροπραξίες διεκό-πησαν λόγω της ελεύσεως του σκότους και το 44ο Σ.Π. εγκαταστάθηκε στην περιοχή. Εντούτοις, καθ’ όλη την διάρκεια της νυκτός βαλλόταν από το εχθρικό πυροβο-λικό. Ο Μουσταφά Κεμάλ απεφάσισε να στείλει και την XLI Μεραρχία στο Ουλού Νταγ για να αποτρέψει την πλήρη κατάληψή του από τον Ελληνικό Στρατό. Αντιστοίχως, το ελληνικό Γενικό Στρατηγείο διέθεσε στην V Μεραρχία ένα μεικτό απόσπασμα, αποτελού-

35

μενο από δύο τάγματα του 3/40 Συντάγματος Ευζώνων και την ορεινή πυροβολαρχία της ΙΧ Μεραρχίας.

Το μεσημέρι της 16ης / 29ης Αυγούστου, εξαπολύ-θηκε η μεγάλη ελληνική επίθεση για την κατάληψη όλης της κορυφογραμμής. Αν και οι Τούρκοι προέβα-λαν σθεναρή άμυνα, τα ημέτερα τμήματα προωθήθη-καν αργά αλλά σταθερά. Διεξήχθησαν δεκάδες τοπικές μάχες, συχνά και δια λόγχης, όταν εξαντλούντο τα πυ-ρομαχικά. Παρουσιάστηκε δε το φαινόμενο να διεξά-γονται μάχες ακόμα και με γυμνά χέρια! Ο εχθρός επι-χειρούσε να ανακαταλάβει κάθε μέτρο γης, το οποίο έχανε. Η απόδοση των ελληνικών στρατευμάτων ήταν έξοχη, καταπλήσσοντας τους ξένους πολεμικούς αντα-ποκριτές. Ιδιαίτερη μνεία αξίζει να γίνει στους άνδρες του 3/40 Συντάγματος Ευζώνων, οι οποίοι αποτελού-σαν τον φόβο και τον τρόμο του εχθρού. Ευρίσκοντο συνεχώς στην πρώτη γραμμή με αποτέλεσμα να υπο-στούν βαρύτατες απώλειες, έχοντας εκτός μάχης το ήμισυ των αξιωματικών τους και 350 οπλίτες! Τελικώς, έως το βράδυ, κατελήφθη η οροσειρά και απεκρούσθη-σαν όλες οι τουρκικές αντεπιθέσεις. Την 17η / 30η Αυ-γούστου, το 43ο Σ.Π. συνέχισε την προέλασή του για να καταλάβει και τα υπόλοιπα υψώματα, τα οποία βρί-σκονται στα ΒΑ του Ουλού Νταγ. Το ημέτερο πυρο-βολικό εξάρθρωσε όλο το αμυντικό δίκτυο των Τούρ-κων, οι οποίοι, όμως, συνέχισαν να πολεμούν με φα-νατισμό. Κύριο χαρακτηριστικό των μαχών της περιό-δου αυτής ήταν η κατακόρυφη άνοδος του μαχητικού σθένους του εχθρού και η βελτίωση του οπλισμού του (απόρροια των συμφωνιών του Κεμάλ με τους Σοβιετι-κούς και τους Γαλλοϊταλούς).

Μολαταύτα, νωρίς το απόγευμα, οι Τούρκοι υπε-χρεώθησαν να εγκαταλείψουν τις θέσεις τους για να αποφύγουν την περικύκλωση, καθώς το ελληνικό ιπ-πικό, προέβη σε έναν έξοχο υπερκερωτικό ελιγμό. Η μάχη για την απελευθέρωση του Κάλε Γκρότο και του Ουλού Νταγ είχε πλέον ολοκληρωθεί. Εντούτοις, απαι-τήθηκε σκληρός πενθήμερος αγώνας, ο οποίος στοίχι-σε ακριβά σε άψυχο και κυρίως σε έμψυχο δυναμικό. Χαρακτηριστικά αναφέρεται ότι μόνον το 43ο Σ.Π. είχε 210 αξιωματικούς και οπλίτες εκτός μάχης, μεταξύ των οποίων συγκαταλεγόταν και ο διοικητής του 1ου Τάγ-ματος Ταγματάρχης Α. Ρίτσας. Συνολικά, κατά την δι-άρκεια των μαχών του Αυγούστου 1921, η Μεραρχία απώλεσε (εκτός των ταγμάτων του 3/40 Συντάγματος Ευζώνων) 141 νεκρούς (εκ των οποίων 14 ήταν αξιω-ματικοί) και 709 τραυματίες (29 αξιωματικούς και 680 οπλίτες).

Την 18η / 31η Αυγούστου, ο εχθρός υποχωρούσε πλέον καθ’ όλο το μήκος του μετώπου. Εντούτοις, το

μέγεθος των απωλειών, οι δυσχέρειες στον ανεφοδια-σμό και κυρίως το ευπρόσβλητο της τοποθεσίας ώθη-σαν τους Έλληνες επιτελείς στην απόφαση αναστολής της προελάσεως προς ανατολάς. Ως εκ τούτου, κατά τις επόμενες ημέρες, οι άνδρες της V Μεραρχίας δι-ετήρησαν τις θέσεις τους και ανεπαύθησαν. Την 29η Αυγούστου / 11η Σεπτεμβρίου, άρχισε η συντεταγμέ-νη αποχώρηση όλης της Στρατιάς δυτικώς του Σαγγα-ρίου. Η πορεία αυτή προς δυσμάς διήρκεσε έως την 22α Σεπτεμβρίου / 5η Οκτωβρίου 1921. Την επομένη, η συ-γκεκριμένη Μεραρχία κατέλαβε τα υψώματα, τα οποία βρίσκονται βορείως του ποταμού Μπόρντι και εγκατα-στάθηκε επί της γραμμής Καρά Αρσλάν Τεπέ – Ίν Τεπέ – υψώματα Μποστανλί. Εκεί, παρέμεινε για τους επό-μενους 10 και πλέον μήνες. Στο διάστημα αυτό, υπή-χθη υπό το Α΄ Σώμα Στρατού (έως την 12η / 25η Αυ-γούστου 1922) και είχε αναλάβει τον έλεγχο του τομέ-ως Μπόρντι έως την οδό Τσικρίκ – Τσαλισλάρ. Σημει-ωτέον ότι στην πρώτη γραμμή ευρίσκοντο και τα τρία συντάγματα της Μεραρχίας, η οποία είχε στα δεξιά της την ΧΙΙ Μεραρχία και στα αριστερά της το Β΄ Σώμα Στρατού.

Την 13η / 26η Αυγούστου 1922, ο Κεμάλ επιτέθη-κε με το σύνολο των δυνάμεών του. Στον τομέα της V Μεραρχίας, οι Τούρκοι επικέντρωσαν τις προσπά-θειές τους στην κατάληψη της κορυφής Σαντζάκ. Αρχι-κώς, επέτυχαν τον στόχο τους αλλά σύντομα οι Έλλη-νες διενήργησαν μία οργανωμένη αντεπίθεση και ανα-κατέλαβαν την κορυφή. Σημειωτέον ότι από το πρωΐ της ημέρας εκείνης, η συγκεκριμένη Μεραρχία ετέθη υπό το Β΄ Σώμα Στρατού. Τις επόμενες δύο ημέρες, ο εχθρός δεν παρενόχλησε την μονάδα. Εντούτοις, αυτή διετάχθη να συμπτυχθεί προς δυσμάς. Κατά την διάρ-κεια της πορείας αυτής (το πρωΐ της 16ης / 29ης Αυγού-στου), δέχθηκε την επίθεση των Τούρκων στην περιοχή Ρεσίλ Μπαμπού - Μπακ Τζατζίκ Τεπέ. Η μονάδα απέ-κρουσε μάλλον εύκολα τον εχθρό, καθώς είχε διατηρή-σει τόσο την συνοχή όσο και το ηθικό της. Επιπλέον, διέθεσε δυνάμεις στην πιεζόμενη ΧΙΙ Μεραρχία. Λίγο αργότερα, όμως, και ενώ η μονάδα ευρίσκετο πλησί-ον του Ιλμπουλάκ Νταγ, εκδηλώθηκε μία νέα σφοδρή τουρκική επίθεση, η οποία διήρκεσε έως το βράδυ. Οι άνδρες της V Μεραρχίας (με την βοήθεια ενισχύσεων) κατάφεραν να αποκρούσουν τον εχθρό και να συμπτυ-χθούν συντεταγμένα στο Χαμούκιοϊ κατά τις πρώτες βραδυνές ώρες.

Αργότερα, η V Μεραρχία ετέθη εκ νέου υπό τις εντολές του διοικητού του Α΄ Σώματος Στρατού και διετάχθη να υποχωρήσει προς το Σάλκιοϊ. Εντούτοις, λόγω της απώλειας προσανατολισμού, κατευθύνθηκε

ΠΖ

36

ΙΣΤΟΡΙΑ

δυτικότερα. Διετήρησε, όμως, την συνοχή της και καθ’ οδόν περιμάζεψε διάφορα τμήματα και μεμονωμένους άνδρες λοιπών μονάδων (ο αριθμός των οποίων σύντο-μα έφθασε τις 30.000). Απέκρουσε όλες τις τουρκικές επιθέσεις (ακόμα και του εχθρικού ιππικού) και κατόρ-θωσε να συνενωθεί με την ομάδα Φράγκου, την 18η / 31η Αυγούστου. Το πολυπληθές αυτό τμήμα του Ελλη-νικού Στρατού κατάφερε να υποχωρήσει συντεταγμένα μέσω Φιλαδελφείας – Σαλιχλί – Μαγνησίας – Κασα-μπά – Νυμφαίου - Σαπάντζας στη χερσόνησο της Ερυ-θραίας. Από εκεί επιβιβάστηκε σε πλοία για την Χίο, διασώζοντας εκατοντάδες αμάχους και πολλά κτήνη, την 31η Αυγούστου / 13η Σεπτεμβρίου.

Ακολούθως, η μονάδα συμμετείχε στην κατάλη-ψη των Αθηνών, κατά το κίνημα του Σεπτεμβρίου του 1922. Κατά τους πρώτους μήνες του 1923, η V Μεραρ-χία ανασυγκροτήθηκε υπό τον Συνταγματάρχη Κον-δύλη. Αρχικώς, η έδρα της τοποθετήθηκε στις Σέρ-ρες και σ’ αυτήν συγχωνεύτηκαν η Μεραρχία Κρή-της, η ΙΧ Μεραρχία και το 3/40 Σύνταγμα Ευζώνων (προσωρινώς). Δημιουργήθηκε μία αξιόλογη στρατιω-τική δύναμη, η οποία ήταν έτοιμη να συμμετάσχει εκ νέου σε πόλεμο με την Τουρκία, εάν δεν συνομολογεί-το ειρήνη. Την 30η Ιουνίου, η προαναφερθείσα μονά-δα ονομάστηκε εκ νέου V Μεραρχία και ετέθη υπό το Γ΄ Σώμα Στρατού. Συμμετείχε ενεργά στην καταστολή του αντικινήματος των Λεοναρδόπουλου - Γαργαλίδη (στα τέλη Οκτωβρίου 1923) και τον επόμενο χρόνο με-ταφέρθηκε στην Κρήτη, η οποία απετέλεσε έκτοτε τη βάση της μονάδος.

Η κήρυξη του ελληνοϊταλικού πολέμου βρήκε την V Μεραρχία εγκατεστημένη στην μεγαλόνησο. Απο-τελείτο από 14ο Σ.Π. (με έδρα τα Χανιά), το 43ο Σ.Π. (με έδρα το Ηράκλειο), 44ο Σ.Π. (με έδρα το Ρέθυμνο), το V Σύνταγμα πυροβολικού της Σούδας, το Λόχο Σκαπανέων και Διαβιβαστών, το Στρατιωτικό Νοσο-κομείο Χανίων και άλλους σχηματισμούς. Η συνολι-κή δύναμη της Μεραρχίας αποτελείτο από 566 αξιω-ματικούς, 18.662 οπλίτες, 687 υποζύγια και 81 οχήμα-τα. Έως την 10η Νοεμβρίου, η μονάδα είχε ολοκληρώ-σει την επιστράτευσή της και ήταν έτοιμη για να με-ταφερθεί στο μέτωπο. Περί τα τέλη Νοεμβρίου, η συ-γκεκριμένη Μεραρχία έφθασε στην δυτική Μακεδονία (περιοχή Αμυνταίου – Άργους Ορεστικού) και υπήχθη υπό το Γ΄ Σώμα Στρατού.15 Ακολούθως, κινήθηκε οδι-

15 Στην Κρήτη, η συγκεκριμένη Μεραρχία αντικαταστάθηκε από την Στρατιωτική Διοίκηση Χανίων, υπό τον Αντιστράτηγο Ιωαν. Αλεξάκη. Η δύναμη της νέας μονάδος αποτελείτο από τρία τάγματα, τα οποία μετακινήθηκαν και αυτά στην ηπειρωτική Ελλάδα, λίγο αργότερα.

κώς και έφθασε στην Κορυτσά. Την 22α Δεκεμβρίου, ετάχθη υπό τις διαταγές του διοικητού του Τμήματος Στρατιάς Δυτικής Μακεδονίας (ΤΣΔΜ). Την 2α Ιανου-αρίου 1941, το 44ο Σ.Π., μετακινήθηκε προς την πε-ριοχή Βαστόνι - Τρέσοβα, όπου έφθασε μετά από λί-γες ημέρες. Αντιθέτως, οι υπόλοιπες δυνάμεις της μο-νάδος (14ο Σ.Π., 43ο Σ.Π., V Σώμα Ορεινού Πυροβολι-κού, V Ομάς Αναγνωρίσεως, V Λόχος Σκαπανέων, Vα Λόχος Διαβιβάσεων, Vβ Λόχος Διαβιβάσεων και λοι-ποί σχηματισμοί) κινήθηκαν προς την περιοχή Λεσκο-βικίου και ετέθησαν υπό τις διαταγές του διοικητού του Β΄ Σώματος Στρατού. Την 29η Ιανουαρίου, η Μεραρχία έλαβε το βάπτισμα του πυρός, συμμετέχοντας στις επι-χειρήσεις για την κατάληψη της Τρεμπρεσίνας. Πιο συ-γκεκριμένα, το 14ο Σ.Π. επετέθη και κατέλαβε τα υψώ-ματα 1620, 1730 και 1923, την 31η Ιανουαρίου. Οι Ιτα-λοί αντεπετέθησαν με σφοδρότητα, υποστηριζόμενοι από το πυροβολικό και την αεροπορία τους. Εντούτοις, οι Έλληνες αξιωματικοί και οπλίτες απέκρουσαν την επίθεσή τους και τους υπεχρέωσαν να εγκαταλείψουν στο πεδίο της μάχης ένα μεγάλο μέρος του οπλισμού τους, τους νεκρούς και τους τραυματίες τους! Η μονά-δα απώλεσε 27 νεκρούς (εκ των οποίων 3 ήταν αξιω-ματικοί) και 135 τραυματίες (5 αξιωματικούς και 130 οπλίτες).

Το 44ο Σ.Π. εγκαταστάθηκε στην στενωπό της Κλει-σούρας και απέκρουσε συντονισμένες επιθέσεις του εχθρού με την συνδρομή του ημετέρου πυροβολικού. Κατεστράφησαν, μεταξύ άλλων, και έξι (6) ιταλικά άρ-ματα. Οι άνδρες του προαναφερθέντος συντάγματος ευρέθησαν στο στόχαστρο της εχθρικής αεροπορίας, η οποία, σε αλλεπάλληλες επιδρομές της, σκότωσε έξι (6) οπλίτες και τραυμάτισε άλλους τέσσερις (4). Επί-σης, οι Ιταλοί επετέθησαν με σφοδρότητα εναντίον του κτηρίου, το οποίο στέγαζε την διοίκηση της Μεραρ-χίας, προκαλώντας τον τραυματισμό αρκετών ανδρών και την καταστροφή του οικήματος. Εντούτοις, το γε-γονός αυτό δεν ανέκοψε την επιθετική προσπάθεια της μονάδος. Από τις πρωϊνές ώρες της 13ης Φεβρουαρί-ου, συνεχίστηκε η κίνηση των Ι και ΙΙ Ταγμάτων του 44ου Συντάγματος Πεζικού για κατάληψη των θέσεων εξορμήσεως στην Τρεμπεσίνα. Η επίθεση εκδηλώθηκε με ιδιαίτερη σφοδρότητα. Τα τμήματα του 44ου Σ.Π., απώθησαν τις ιταλικές δυνάμεις, οι οποίες είχαν οχυ-ρωθεί στο ύψωμα 1816 και εγκαταστάθηκαν στις δυ-τικές πλαγιές του. Δυστυχώς, η επίθεση προς τον αυ-χένα Μετζγκοράνη ανακόπηκε λόγω χιονοθύελλας. Ο εχθρός διαξήγαγε συνεχείς αντεπιθέσεις σε όλο το μή-κος του τομέως. Αξιοσημείωτη ήταν αυτή η οποία εκ-δηλώθηκε εναντίον όσων Ελλήνων ευρίσκοντο στο χω-ριό Άρτζα ντι Σομιρά, την νύκτα της 13ης προς 14η Φε-

37

βρουαρίου. Οι μαχητές του 44ου Σ.Π., όχι μόνον κατά-φεραν να αποκρούσουν τον εχθρό (συχνά δια της λόγ-χης), αλλά και συνέλαβαν πλέον των 200 αιχμαλώτων!

Την επομένη, ο μέραρχος διέταξε το 44ο Σ.Π. να επιτεθεί στην κατεύθυνση ύψωμα 1260 - Πούντα Νορντ, η οποία αποτελεί την κορυφογραμμή του όρους Σεντέλι. Το ΙΙΙ/44 Τάγμα ενεπλάκη σε αγώνα στο ύψω-μα 1178, ενώ οι Ιταλοί διεξήγαγαν συνεχείς αντεπιθέ-σεις προς ανακατάληψη του απωλεσθέντος εδάφους. Το ΙΙΙ/44 Τάγμα καθηλώθηκε προ του υψώματος 1260. Η κατάσταση διαγραφόταν σοβαρή και διετάχθη η δι-εξαγωγή επιθέσεως κατά του ζωτικής σημασίας υψώ-ματος Πούντα Νορντ με δύο τμήματα του 44ου Σ.Π. προκειμένου να επιτευχθεί η κατάληψη του υψώματος, εντός της ημέρας εκείνης. Το επόμενο πρωϊνό, το ΙΙΙ/44 Τάγμα κατέλαβε το ύψωμα 1260, το Π/44 Τάγμα κυρί-ευσε το ύψωμα Πούντα Νορντ (1647), ενώ το Ι/44 Τάγ-μα κατόρθωσε να θέσει υπό τον έλεγχό του τον αυχένα Μετζκοράνη. Τα τμήματα του 44ου Σ.Π., αφού εγκα-ταστάθηκαν στην κορυφογραμμή του όρους Σεντέ-λι, κατόρθωσαν να διατηρήσουν την τοποθεσία παρά την ισχυρή ιταλική αντίδραση, με αποτέλεσμα να υπο-στούν σημαντικές απώλειες από τα εχθρικά πυρά και τα κρυοπαγήματα. Σημειωτέον ότι οι χαμηλές θερμοκρα-σίες δημιουργούσαν και ένα επιπλέον πρόβλημα, κα-θώς αχρήστευαν μεγάλο μέρος του φορητού οπλισμού.

Τις επόμενες ημέρες, οι Ιταλοί διεξήγαγαν σφοδρές αντεπιθέσεις, οι οποίες όμως απέτυχαν. Αντιθέτως, η επίθεση του 44ου Σ.Π. είχε ως αποτέλεσμα την προώ-θησή του βαθειά εντός του εδάφους της βορείου Ηπεί-ρου. Μολαταύτα, κατέβαλε υψηλό τίμημα, καθώς μό-νον κατά τις μάχες του διημέρου 15 και 16 Φεβρουα-ρίου απώλεσε 46 νεκρούς (εκ των οποίων 1 ήταν αξι-ωματικός) και 282 τραυματίες (15 αξιωματικούς και 267 οπλίτες). Επίσης, 41 οπλίτες ετέθησαν εκτός μά-χης εξαιτίας κρυοπαγημάτων! Ο εχθρός επεχείρησε να ανακαταλάβει το χαμένο έδαφος. Προς τούτο, μετέφε-ρε στον τομέα αυτόν ενισχύσεις και διεξήγαγε συνε-χείς αντεπιθέσεις, οι οποίες διήρκεσαν επί πολλές ημέ-ρες. Ουδένα όφελος απεκόμισε διότι οι Έλληνες κα-τείχαν ισχυρώς τις θέσεις τους. Μάλιστα, όταν κόπα-σε η επιθετικότητα των Ιταλών, το 44ο Σ.Π. διενήργη-σε μία μεγάλης κλίμακας αντεπίθεση με αποτέλεσμα να καταλάβει και άλλες οχυρές τοποθεσίες. Δυστυχώς, όμως, 100 περίπου άνδρες του συντάγματος ετέθησαν εκτός μάχης.

Την 9η Μαρτίου, ο εχθρός εξαπέλυσε την πολυδια-φημισμένη «εαρινή επίθεσή» του. Η V Μεραρχία, ευ-ρισκόμενη στον τομέα Τρεμπεσίνας – Σεντέλι αντιμε-τώπισε με επιτυχία τους Ιταλούς, αποκρούοντας την

επίθεσή τους και συλλαμβάνοντας αρκετούς αιχμαλώ-τους. Συν τω χρόνω (και μετά την 15η Μαρτίου), η ιτα-λική επίθεση εκφυλίστηκε για να περιοριστεί σε βολές πυροβολικού έως την 12η Απριλίου. Έως τότε (ύστερα από 74 μόλις ημέρες δράσεως στην πρώτη γραμμή του μετώπου), η V Μεραρχία είχε απωλέσει το 1/3 των αν-δρών της και των ½ των κτηνών κυρίως λόγω των κα-κών καιρικών συνθηκών. Από την επομένη, η Μεραρ-χία διετάχθη να συμπτυχθεί λόγω των νέων δεδομένων τα οποία είχε δημιουργήσει η γερμανική επίθεση. Η κατεύθυνση των ανδρών της μονάδος ήταν νότια, νοτι-οανατολική. Η V Μεραρχία διετήρησε (σε μεγάλο βαθ-μό) την συνοχή της και παρέδωσε τον οπλισμό της την 24η και την 25η Απριλίου. Έως τότε, οι απώλειές της ανήρχοντο σε 1.141 νεκρούς, 2.025 τραυματίες, 2.553 παγοπλήκτους και 434 ασθενείς με διάφορα νοσήμα-τα. Το σύνολο, δηλαδή, των απωλειών, έφθασε τους 6.154 αξιωματικούς και οπλίτες. Η V Μεραρχία υπέ-στη τις μεγαλύτερες απώλειες, συγκριτικά με όλες τις άλλες ελληνικές Μεραρχίες, κατά τον πόλεμο εκείνο.

Άλλωστε, δηλωτική του μαχητικού σθένους των αν-δρών της ήταν και η προκήρυξη την οποία έριξαν οι Ιταλοί στις γραμμές της, κατά την διάρκεια των μαχών.

Στρατιώται της Κρήτης, Η Αγγλία δια το αποκλειστικόν της συμφέρον σας

έσπρωξε εις τα βουνά και τον θάνατον, πάνω εις αυτά τα άγρια αρβανίτικα βουνά. Εις την θέσιν σας εν τη θαυ-μασία νήσω σας απολαύουν δεσποτικώς οι Άγγλοι στρα-τιώται. Μέσα εις το σπίτι σας κάθονται οι Άγγλοι. Αι γυ-ναίκες σας ενοχλούνται από τους Άγγλους. Δια ποίον λό-γον πολεμάτε ; Διότι το θέλει η Αγγλία, η οποία έχει αγο-ράσει την Κυβέρνησίν σας. Μην ξεχάσετε ότι ο μεγάλος σας συμπολίτης, ο Βενιζέλος, επεθύμησε και εζήτησε την φιλίαν της Ιταλίας. Ρίξετε τα όπλα και ελάτε. Ημείς θα φερθούμε προς σας αδελφικά και θα σας επαναφέρωμεν είς την νήσον σας και εις τας οικογενείας σας. Ως πρώ-τον σημείον της συμπαθείας μας θα δώσουμε 500 δραχ-μάς εις τον καθέναν που θα παραδοθή εις ημάς με αυτήν την προκήρυξιν.

Κατόπιν, οι αξιωματικοί και οι οπλίτες της συνέχι-σαν την πορεία τους μέχρι την Ναύπακτο προκειμένου να διεκπεραιωθούν στην Πελοπόννησο για να επιστρέ-ψουν στις εστίες τους. Η διεκπεραίωση αυτή πραγμα-τοποιήθηκε υπό δύσκολες συνθήκες από τις 10 έως τις 17 Μαΐου. Εν συνεχεία, οι άνδρες της μονάδος κατευ-θύνθηκαν προς την πρωτεύουσα ή τις νότιες ακτές της Πελοποννήσου. Όσοι έφθασαν στην Τρίπολη, όμως, πληροφορήθηκαν για την διαταγή των Γερμανών, σύμ-

ΠΖ

38

ΙΣΤΟΡΙΑ

φωνα με την οποία τους απαγορευόταν η κάθοδος στο νησί, όπου βρισκόταν σε εξέλιξη η επιχείρηση «Ερ-μής» για την κατάληψή του. Ως εκ τούτου, η Μεραρ-χία υποχρεούτο να διαλυθεί και οι άνδρες της διεσκορ-πίσθησαν στην Πελοπόννησο, προσπαθώντας αρχικώς να επιβιώσουν και εν συνεχεία να φθάσουν στην Κρή-τη. Όσοι πήγαν στην Αθήνα προσεπάθησαν να φιλοξε-νηθούν σε φιλικά ή συγγενικά σπίτια μέχρι να βρουν μέσον διαφυγής για την νήσο. Πολλοί εξ αυτών, όμως, κατάγονταν από ορεινά χωριά της Κρήτης και δεν γνώ-ριζαν κανέναν στην πρωτεύουσα. Αυτοί, λοιπόν, εγκα-ταστάθηκαν στους κήπους του Ζαππείου. Το μέλλον τους προδιαγραφόταν αβέβαιο, καθώς δεν είχαν ούτε χρήματα ούτε τρόφιμα, ενώ πολλοί εξ αυτών αντιμετώ-πιζαν προβλήματα με τις ψείρες. Το Υπουργείο Εθνι-κής Αμύνης της κυβερνήσεως Τσολάκογλου τους διε-μήνυσε ότι αδυνατούσε να τους βοηθήσει για να επα-νέλθουν στις εστίες τους. Πάντως, φρόντισε να τους προμηθεύσει με τρόφιμα από τις στρατιωτικές αποθή-κες και συνέστησε τις «Επιτροπές επισιτισμού». Επί-σης, τους μοίρασε ορισμένα επιδόματα.

Δυστυχώς, όμως, οι λύσεις αυτές ήταν προσωρι-νές και οι Κρητικοί μαχητές του μετώπου περιήλθαν σε κατάσταση απόλυτης ένδειας, λίαν συντόμως. Άρ-χισαν να πωλούν τα υπάρχοντά τους, φθάνοντας μέ-χρι του σημείου να εκποιούν ακόμη και τα ρούχα τους. Ύστερα από λίγο, δεν υπήρχε τίποτα πλέον προς πώλη-ση και αυτοί διοργάνωσαν μία συγκέντρωση διαμαρ-

τυρίας στο Παναθηναϊκό Στάδιο. Οι Ιταλοί καραμπι-νιέροι τους περικύκλωσαν και συνέλαβαν γύρω στους 1.200 άνδρες. Κατόπιν, τους επιβίβασαν με την βία σε βαγόνια και τους έστειλαν στο στρατόπεδο Λαρίσσης, το οποίο είχε δημιουργηθεί σε απόσταση 4,5 χλμ ανα-τολικώς της πόλεως. Μάλιστα, ήταν οι πρώτοι οι οποί-οι κλείστηκαν στο στρατόπεδο αυτό, καθώς οι Ιταλοί τους χαρακτήρισαν παρανόμως ως «αιχμαλώτους πο-λέμου». Δυστυχώς, είναι ελάχιστα γνωστές οι απάν-θρωπες συνθήκες διαβιώσεως στο συγκεκριμένο στρα-τόπεδο, όπου οι Ιταλοί επέβαλαν (συχνά άνευ αιτίας) απάνθρωπες τιμωρίες στους κρατουμένους. Στην αρχή, δεν υπήρχε ούτε νερό, ενώ η τροφή ήταν ελάχιστη και κακής ποιότητος. Κατά τις πρώτες ημέρες, δραπέτευ-σαν 350 κρατούμενοι ενώ άλλοι 250 απολύθηκαν σε αξιοθρήνητη κατάσταση, τον Ιούνιο του 1942.16 Οι πε-ρισσότεροι από τους υπολοίπους πέθαναν από την αβι-ταμίνωση, τα βασανιστήρια, την ελονοσία, την ψείρα, ενώ ορισμένοι τρελάθηκαν!

16 Την άνοιξη του 1942, ο Ερυθρός Σταυρός άρχισε να συνδράμει τους κρατουμένους στο στρατόπεδο Λαρίσσης και οι συνθήκες διαβιώσεως βελτιώθηκαν.

39

ALBUMΔελτία Τύπου Σχολής Πεζικού

40

ALBUM

ΟΛΟΚΛΗΡΩΣΗ 10ΗΜΕΡΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΙΑΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΑΝΘΛΓΩΝ ΠΖ-ΑΣ ΣΣΕ 2014

Την Παρασκευή 13 Μαρ 15 ολοκληρώθηκε το 10ήμερο επιχειρησιακής εκπαί-δευσης των Ανθλγών ΠΖ - ΑΣ ΣΣΕ 2014 του Τμήματος Βασικής Εκπαίδευσης της Σχολής Πεζικού.

Η επιχειρησιακή τους εκπαίδευση περιλάμβανε δραστηριότητες όπως ΤΑΜΣ Σ.Μ/Κ Λόχου σε όλες τις φάσεις του αγώνα, ασκήσεις οργάνωσης ακτής – φόρ-τωσης Δρίας ΠΖ σε λέμβους, συνεργασία ΠΖ-ΑΣ σε επιχειρήσεις αεροκίνησης-αερομεταφοράς, βολές ΒΟΠ ZU-23 και ΤΑΜΣ Σ.Μ/Κ ΤΠ «Επίθεση - Υπέρβαση».Την τελική φάση της παραπάνω άσκησης παρακολούθησαν ο Δκτής της Ιης Μ/Κ ΜΠ, ο Δκτής της XXIV ΤΘΤ, ο Δκτής της 1ης ΤΑΞΑΣ, ο Υποδιευθυντής ΓΕΣ/ΔΠΖ και αντιπροσωπεία Αρμένιων Αξκών.

13 Μαρτίου 2015

41

42

ALBUM17 Μαρτίου 2015

ΑΛΛΑΓΗ ΔΙΟΙΚΗΣΕΩΣ ΣΤΗ ΣΧΟΛΗ ΠΕΖΙΚΟΥ

Την 17 Μαρ 2015, ημέρα Τρίτη και ώρα 10:00, στο στρατόπεδο «ΤΧΗ (ΠΖ) ΒΕΛΙΣΣΑΡΙΟΥ ΙΩΑΝΝΗ» έλα-βε χώρα η τελετή παράδοσης της Δι-οικήσεως της ΣΠΖ από τον απερχό-μενο Δκτή Αντιστράτηγο ε.α. Δημή-τριο Μήττα στον παραλαμβάνοντα Δκτή Ταξίαρχο Αλέξιο Οικονόμου, την οποία τίμησαν με την παρουσία τους ο κ.Α΄Υ/ΓΕΣ Αντιστράτηγος Ανδρέ-ας Ηλιόπουλος, οι τοπικές Θρησκευ-τικές, Πολιτικές και Στρατιωτικές Αρ-χές, καθώς και λοιποί φορείς της πό-λης της Χαλκίδας και της Αντιπεριφέ-ρειας Ευβοίας.

ΕΠΙΣΚΕΨΗ ΓΕΝΙΚΟΥ ΕΠΙΘΕΩΡΗΤΗ

ΣΤΡΑΤΟΥΤην Τετάρτη 01 Απρ 15, ο κ.ΓΕΠΣ Αντιστράτηγος Νικό-λαος Δεβετζής, επισκέφθηκε τη Σχολή Πεζικού στη Χαλ-κίδα, όπου ενημερώθηκε για την αποστολή της και το επι-τελούμενο έργο σε αυτή, πε-ριηγήθηκε στις εκπαιδευτι-κές και λοιπές εγκαταστά-σεις της Σχολής στο Στρδο «ΤΧΗ (ΠΖ) Βελισσαρίου Ι.» και στο Στρδο «ΑΝΧΗ (ΠΖ) Πηλίκα Ι.», ενώ στη συνέχεια

παρείχε κατευθύνσεις - οδηγίες, τόσο στο μόνιμο όσο και στο εκπαιδευόμενο προσωπικό και έδωσε τις καθι-ερωμένες ευχές ενόψει των Αγίων Ημερών του Πάσχα.

1 Απριλίου 2015

43

ΑΠΟΦΟΙΤΗΣΗ ΛΓΩΝ ΕΤΠΕΤην Παρασκευή 03 Απρ 15 πραγματοποιήθη-κε στην έδρα της Σχολής Πεζικού στη Χαλκί-δα η τελετή αποφοίτησης της 1ης Εκπαιδευ-τικής Σειράς του Ενιαίου Τμήματος Προκεχω-ρημένης Εκπαίδευσης έτους 2015 παρουσία του του Διευθυντή Πεζικού του Γενικού Επιτε-λείου Στρατού Υπτγου κ. Παναγιώτη Φαραντά-του, του Διευθυντή Ιππικού Τεθωρακισμένων του Γενικού Επιτελείου Στρατού Υπτγου κ. Δη-μητρίου Κυριάκου, του Διοικητή της ΣΠΖ Ταξ-χου κ. Αλεξίου Οικονόμου και αντιπροσωπεί-ας Αξκών.

3 Απριλίου 2015

44

ALBUM13 ΜαÀου 2015

12 Ιουνίου 2015

ΕΟΡΤΑΣΜΟΣ ΗΜΕΡΑΣ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ

Την Τετάρτη 13 Mαϊου 2015 και ώρα 18:00, στη Λέσχη Αξιωματικών Φρουράς Χαλκίδας, στο πλαίσιο εορτασμού της Ημέρας της Στρα-τιωτικής Οικογένειας, η Σχολή Πεζικού διοργά-νωσε σχετική εκδήλωση, η οποία περιλάμβα-νε ομιλίες και παρουσιάσεις.Σκοπός της εκδήλωσης υπήρξε η ανάδειξη της αξίας της Στρατιωτικής Οικογένειας, η ενί-σχυση των δεσμών και της εμπιστοσύνης με-ταξύ του προσωπικού της Σχολής, με τη συμ-μετοχή τόσο του μόνιμου στρατιωτικού και πο-λιτικού προσωπικού της Σχολής, όσο και των εκπαιδευομένων.

ΑΠΟΦΟΙΤΗΣΗ ΥΠΟΛΟΧΑΓΩΝ ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΔΙΟΙΚΗΤΩΝ ΥΠΟΜΟΝΑΔΩΝ ΣΧΟΛΗΣ ΠΕΖΙΚΟΥ ΚΑΙ ΑΠΟΝΟΜΗ ΜΕΤΑΛΛΙΩΝ ΔΙΑΜΝΗΜΟΝΕΥΣΕΩΝ ΣΕ ΤΙΜΗΘΕΝΤΕΣ ΑΞΙΩΜΑΤΙΚΟΥΣ

Την Παρασκευή 12 Ιουνίου 2015 πραγματοποιήθηκε στην έδρα της Σχολής Πεζικού, στη Χαλκίδα, η τελετή αποφοί-τησης της 1ης Εκπαιδευ-τικής Σειράς των Υπολο-χαγών του Τμήματος Διοι-κητών Υπομονάδων έτους 2015, καθώς και η επίδο-ση μεταλλίων – διαμνη-μονεύσεων σε αξιωματι-κούς της Σχολής, παρου-σία του Διευθυντή της Δι-ευθύνσεως Πεζικού του Γε-νικού Επιτελείου Στρατού Υποστράτηγου Παναγιώτη Φαραντάτου, του Διοικητή της Σχολής Πεζικού Ταξί-αρχου Αλέξιου Οικονόμου και αντιπροσωπείας Αξιω-ματικών.

45

12 Ιουνίου 2015ΑΠΟΦΟΙΤΗΣΗ ΑΝΘΥΠΟΛΟΧΑΓΩΝ ΠΖ-ΑΣ ΣΣΕ ΤΑΞΕΩΣ 2014 ΠΤΕΡΥΓΑΣ ΒΑΣΙΚΗΣ

ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΚΑΙ ΑΝΘΥΠΑΣΠΙΣΤΩΝ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΩΝ ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΜΟΝΙΜΩΝ ΥΠΑΞΙΩΜΑΤΙΚΩΝ ΣΧΟΛΗΣ ΠΕΖΙΚΟΥ

Την Παρασκευή 26 Ιουνίου 2015 πραγματοποιήθηκε στην έδρα της Σχολής Πεζικού, στη Χαλκίδα, η τελετή αποφοίτη-σης των Ανθυπολοχαγών Τάξεως 2014, του Τμήματος Βασικής Εκπαίδευσης και των Ανθυπασπιστών Διοικητικών, του Τμήματος Μονίμων Υπαξιωματικών, πα-ρουσία του Διευθυντή της Διευθύνσεως Πεζικού του Γενικού Επιτελείου Στρατού Υποστράτηγου Παναγιώτη Φαραντάτου, του Διευθυντή Β’ Κλάδου του Γενικού Επι-τελείου Στρατού Υποστράτηγου Δημήτρι-ου Μπουζέλου, του Διοικητή της Σχολής Πεζικού Ταξίαρχου Αλέξιου Οικονόμου και αντιπροσωπείας Αξιωματικών.

46

ALBUM

23 Ιουλίου 2015

Την Πέμπτη 23 Ιουλίου 2015 παρουσιάστηκαν στην έδρα της Σχολής Πεζικού, στη Χαλκίδα, οι Ανθυπολοχαγοί Πε-ζικού και Αεροπορίας Στρατού, τάξεως 2015, προκειμένου να υποστούν τη Βασική Εκπαίδευση. Τους νέους Ανθυπο-λοχαγούς, καλωσόρισε εκτός από τον Διοικητή της Σχολής και ο Διευθυντής της Διεύθυνσης Πεζικού του ΓΕΣ.

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΑΝΘΥΠΟΛΟΧΑΓΩΝ ΠΤΕΡΥΓΑΣ ΒΑΣΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΣΧΟΛΗΣ ΠΕΖΙΚΟΥ

47

24 Ιουλίου 2015ΑΠΟΦΟΙΤΗΣΗ ΛΟΧΑΓΩΝ ΕΝΙΑΙΟΥ ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΠΡΟΚΕΧΩΡΗΜΕΝΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΣΧΟΛΗΣ ΠΕΖΙΚΟΥ

Την Παρασκευή 24 Ιουλίου 2015 πραγματοποι-ήθηκε στην έδρα της Σχολής Πεζικού στη Χαλ-κίδα, η τελετή αποφοίτησης της 2ης Εκπαιδευ-τικής Σειράς του έτους 2015, των Λοχαγών Όπλων - Σωμάτων, του Ενιαίου Τμήματος Προ-κεχωρημένης Εκπαίδευσης, παρουσία του κυ-ρίου Αρχηγού του Γενικού Επιτελείου Στρατού Αντιστράτηγου Βασίλειου Τελλίδη. Στην τελετή παρέστησαν ο Μητροπολίτης Χαλκίδος Ιστιαίας και Βορείων Σποράδων, συγγενείς των αποφοι-τησάντων και αντιπροσωπεία Αξιωματικών.

48

ALBUMΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ Μ. ΛΧΙΩΝ ΠΤΕΡΥΓΑΣ ΒΑΣΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΣΧΟΛΗΣ ΠΕΖΙΚΟΥ

Την Δευτέρα 17 Αυγούστου 2015 παρουσιάστηκαν στη Σχολή Πεζικού στη Χαλκίδα, οι Μόνιμοι Λοχίες Διοικητικοί και Τε-χνικοί Πεζικού, Αεροπορίας Στρατού και Υγειονομικού τάξεως 2015, προκειμένου να παρακολουθήσουν την εκπαίδευση στο Βασικό Τμήμα της Σχολής. Τους νέους Μόνιμους Υπαξιωματικούς καλωσόρισε η Διοίκηση της Σχολής.

17 Αυγούστου 2015

49

25 Αυγούστου 2015

Την Τρίτη 25 Αυγούστου 2015 έγι-νε η τελετή μετονομασίας της αίθου-σας Π.Π. Ιανός, σε αίθουσα Π.Π. Ια-νός «Ανθλγός (ΠΖ) Καλατζόγλου Ηλί-ας», στη Σχολή Πεζικού στη Χαλκίδα. Στην Τελετή παρευρέθησαν ο Μητρο-πολίτης Χαλκίδας Ιστιαίας και Βορείων Σποράδων, ο Διευθυντής της Διευθύν-σεως Πεζικού του ΓΕΣ, συγγενείς του εκλιπόντος Ανθλγού καθώς και αντι-προσωπεία Αξιωματικών και συμμα-θητών του.

ΜΕΤΟΝΟΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΑΙΘΟΥΣΑΣ Π.Π. ΙΑΝΟΣ ΣΕ ΑΙΘΟΥΣΑ Π.Π. ΙΑΝΟΣ «ΑΝΘΛΓΟΣ (ΠΖ) ΚΑΛΑΤΖΟΓΛΟΥ ΗΛΙΑΣ»

50

ALBUMΟΜΙΛΙΑ ΤΩΝ ΦΟΡΕΩΝ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ ΤΗΣ ΧΑΛΚΙΔΑΣ

ΣΤΗ ΣΧΟΛΗ ΠΕΖΙΚΟΥΤη Δευτέρα 07 Σεπτεμβρίου 2015, έλαβε χώρα ομιλία από τους φορείς της πό-λης της Χαλκίδας στη Σχολή Πεζικού, με την ευκαιρία της έναρξης του σχολεί-ου προκεχωρημένης εκπαίδευσης των Λοχαγών και με σκοπό την ενημέρωση του Μόνιμου και Εκπαιδευόμενου προσωπικού της Σχολής και την ανάπτυξη δε-σμών με την τοπική κοινωνία. Ομιλητές ήταν εκπρόσωποι, από την Ιερά Μητρό-πολη Χαλκίδας Ιστιαίας και Βορείων Σποράδων, την αρχαιολογική υπηρεσία του Νομού Ευβοίας, το Δήμο, την Αστυνομική Διεύθυνση, το Λιμενικό Σώμα και τον Εμπορικό Σύλλογο της πόλης.

7 Σεπτεμβρίου 2015

51

ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ Μ. ΛΧΙΩΝ ΤΗΣ ΠΤΕΡΥΓΑΣ ΒΑΣΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ (ΠΒΕ) ΣΤΟΥΣ ΟΛΜΟΥΣ 4,2’’ ΚΑΙ 81 χιλ

Στα πλαίσια της Εκπαίδευσης των Μ. Λχιών, ΣΜΥ 2015, πραγματοποιήθηκε στη Σχολή Πεζικού την Τρίτη 08 Σεπ 15, εκπαίδευση στο ΚΔΠ (Αβάκειο - Πίνακες Βολής), στον Παρατηρητή καθώς και βολές εκπαιδευτικών βλημάτων με όλμους 4,2’’ (Υποδιαμέτρημα) και όλμους 81 χιλ.

8 Σεπτεμβρίου 2015

ΔΙΩΚΕ ΔΟΞΑΝ ΚΑΙ ΑΡΕΤΗΝ