Το δημοψήφισμα και η αποποίηση της πολιτικής ευθύνης.

Η νομιμοποίηση και η νομιμότητα της πολιτικής επιλογής ενόψει της οικονομικής

χρεοκοπίας. Η «μετάνοια» της Ελλάδας μετά τον συμβιβασμό των εγχώριων

αντιτιθέμενων συμφερόντων.

1. Τι είναι το δημοψήφισμα. Μια ιστορική αναδρομή στην ελληνική παράδοση.

Το δημοψήφισμα είναι ένας θεσμός ο οποίος σχετίζεται με τη δυνατότητα απόφασης του

λαού για ένα συγκεκριμένο ζήτημα. Το δημοψήφισμα είναι κατεξοχήν πολιτικός θεσμός.

Είναι σύνθετη λέξη: δήμος και ψήφισμα. Αφορά την απόφαση του λαού.

Στην Ελλάδα το δημοψήφισμα αφορούσε τις περισσότερες φορές το πολιτειακό ζήτημα και

συνδέθηκε με την επιλογή προσώπων. Ήταν κατά μια έννοια plebiscitum παρά referendum.

Σύμφωνα με το Ελληνικό Σύνταγμα του 2001 το δημοψήφισμα είναι κυβερνητικό γιατί

προκαλείται μετά από πρωτοβουλία της κυβέρνησης. Η προκήρυξη του δημοψηφίσματος

νομιμοποιείται από την ανάγκη λήψης σημαντικής απόφασης την οποία η κυβέρνηση

ενδεχομένως δεν επιθυμεί να αναλάβει. Το δημοψήφισμα στην Ελλάδα σχεδόν πάντοτε

ήταν αποφασιστικού χαρακτήρα και όχι συμβουλευτικού για την πολιτική των

κυβερνήσεων.

Ένα από τα βασικότερα μειονεκτήματα του δημοψηφίσματος είναι η δυνατότητα λήψης

απόφασης για εξειδικευμένο θέμα πάνω στο οποίο ο λαός δεν είναι εκπαιδευμένος ή

κατηρτισμένος. Παρόλα αυτά, τα τελευταία χρόνια, στην ΕΕ το δημοψήφισμα έχει

αντιμετωπισθεί ως νομιμοποιητικό εργαλείο τόσο μια πολιτικής όσο και ενεργοποίησης των

πολιτών. Η ενεργοποίηση των πολιτών είναι μέσο που προσδίδει νομιμότητα τόσο στο

δημοψήφισμα αυτό καθαυτό όσο και στο αποτέλεσμα-απόφαση του δημοψηφίσματος.

Τα σημαντικότερα δημοψηφίσματα στην Ελλάδα ήταν:

Το δημοψήφισμα της 22/11/1920 το οποίο χαρακτηρίσθηκε ως νόθο διότι η

αναλογία του ποσοστού των βενιζελικών στο εκλογικό σώμα και εν τέλει

ψηφισάντων υπέρ της επανόδου του Κωνσταντίνου ήταν πασιφανώς και

σκανδαλωδώς ανακριβής

Το δημοψήφισμα της 1/09/1946 ως plebiscitum για την επάνοδο του Γεωργίου

Το δημοψήφισμα της 8/12/1974 με το οποίο καθορίσθηκε τελικά το πολίτευμα

στην Ελλάδα

Σύμφωνα με το Σύνταγμα του 2001 το δημοψήφισμα το οποίο προτίθεται να προκηρύξει η

κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ αφορά κρίσιμο εθνικό θέμα, stricto sensu πολιτικό ζήτημα. Η

απόφαση του λαού μέσω του δημοψηφίσματος αυτού θα έχει δεσμευτικό χαρακτήρα.

2. Τι σημαίνει πολιτική ευθύνη.

Πολιτικός σημαίνει «αναλαμβάνω την ευθύνη». Πολιτικός δεν σημαίνει «τα γνωρίζω όλα»

και για το λόγο τούτο αποφασίζω. Η πολιτική εξαπλώνεται σε όλους τους τομείς του

ανθρώπινου βίου και έρχεται σε αντίθεση με μια ακατάπαυστη εξάπλωση του εκ -

γραφειοκρατισμού σε όλες τις δημόσιες και τις ιδιωτικές εξουσιαστικές σχέσεις λόγω της

αυξανόμενης σημασίας της εξειδικευμένης γνώσης.1 Η εξειδικευμένη γνώση μιας

γραφειοκρατίας είναι μια γνώση στείρα από πολιτικές αντιπαραθέσεις και αξιολογήσεις.

Βέβαια, ο πολιτικός διάλογος πρέπει να τεκμηριώνεται στη πρόσβαση του πολιτικού

κόσμου στα γραφειοκρατικά αρχεία.2 Παρόλα αυτά η εξέταση των πολιτικών προβλημάτων

θα πρέπει να πραγματοποιείται στο πλαίσιο ενός πολιτικού διαλόγου που υπερβαίνει την

εξειδικευμένη γραφειοκρατία των τεχνοκρατών.

Ο πολιτικός ηγέτης που αναλαμβάνει την πολιτική ευθύνη δεν μπορεί να χαρακτηρίζεται

από συναισθηματισμούς ή μια ηθική θρησκευτικού περιεχομένου. Ο πολιτικός πρέπει να

βασίζεται μόνον στη κρίση του. Τρεις είναι οι ιδιότητες του πολιτικού: πάθος, αίσθημα

ευθύνης και αίσθηση του μέτρου.3 Ο πολιτικός έχει προσωπική ευθύνη για τις πράξεις του.

Έχει ευθύνη απέναντι στα μέσα που χρησιμοποιεί για να επιτύχει τους σκοπούς του. Έχει

ευθύνη απέναντι στη σχέση μεταξύ των σκοπών του και των μέσων που χρησιμοποιεί.

Ο πολιτικός αναγνωρίζει ότι συγκρούονται τα μέσα και οι σκοποί στη διαπάλη της

κοινωνίας. Ακόμη και καλοί σκοποί επιτυγχάνονται ενίοτε με μέσα που δεν διαθέτουν

εσωτερική αξία. Η ηθική της υπευθυνότητας είναι για τον πολιτικό μια κατεξοχήν πολιτική

ηθική.

Η τιμή του πολιτικού ηγέτη έγκειται στην αποκλειστικά προσωπική ευθύνη για ό,τι κάνει,

μια ευθύνη που δεν μπορεί και δεν πρέπει να αρνηθεί και να την ρίξει σε άλλον. ( Max

Weber). Τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα είχαμε, κατά παραδοχή ακόμη και των

Ευρωπαίων ηγετών, δημοκρατία χωρίς πολιτικούς ηγέτες. Ταυτόχρονα είχαμε την

κυριαρχία επαγγελματιών πολιτικών χωρίς «κλήση». Το επίπεδο δε των πολιτικών ηγετών ,

εκτός ελαχίστων εξαιρέσεων, δεν ήταν το καλλίτερο. (J.C.Juncker)

Οι πολιτικοί αυτοί ήταν απλώς διαχειριστές και όχι οραματιστές. Δεν οδήγησαν την

ελληνική κοινωνία στο καινούριο, κάτι που πρέπει να κάνει ο πολιτικός. Αντιθέτως

αφέθηκαν στην γοητεία της εξουσίας και της δημαγωγίας.

Η πολιτική στην Ελλάδα δεν εκφράσθηκε γνήσια μέσα από πολιτικές διαδικασίες γ ια τούτο

και παραχωρήθηκε σταδιακά η ευθύνη της λήψης των σημαντικών πολιτικών αποφάσεων

είτε σε μια κάστα πολιτικών κύκλων εξαρτωμένων από την οικονομική ολιγαρχία του τόπου

μας είτε σε μια «απολιτική» γραφειοκρατία (εάν ήταν απολιτική) εξειδικευμένων

συνδικαλιστών.

Οι πολιτικοί ηγέτες στην Ελλάδα κατέστησαν υπάλληλοι και οι υπάλληλοι

(συνταξιοδοτηθέντες και πρώην) κατέστησαν πολιτικοί. Στο όνομα της δημοκρατίας ούτε

μια πολιτική elite κατόρθωσε να υπερισχύσει των οικονομικών ολιγαρχών, ούτε μια

διοικητική elite κατόρθωσε να αντιτάξει σθεναρή τη φωνή ενός ορθολογισμού που θα

διέκρινε μια διοικητική συνέχεια απέναντι στην πολιτική ρευστότητα.

1 Max Weber, Οικονομία και Κοινωνία, τόμος 5, σελ. 89, εκδόσεις Σαβάλλα. 2 Max Weber, Κοινοβούλιο και Κυβέρνηση στη Γερμανία. 3 Max Weber, Η πολιτική ως επάγγελμα.

Η πολιτική δεν θεμελιώνεται αποκλειστικά σε μια εργαλειακή ορθολογικότητα, στηρίζεται

επίσης σε μια ορθολογική ως προς την αξία, δράση.4 H νομιμοποίηση ενός πολιτικού

συστήματος εξαρτάται από την πίστη των ανθρώπων σε μια αξία, σε ένα αξιακό σύστημα.

Μια πολιτική εξουσία θεμελιώνεται σε συμβολισμούς και σε συλλογικές συλλήψεις της

πραγματικότητας. Αυτές οι αξιολογικές τοποθετήσεις συγκρούονται μεταξύ τους. Σε

καιρούς κρίσης, όπως η δική μας, η πρωτοβουλία ενός πολιτικού που ευαγγελίζεται μια

διαφορετική κοσμοθεωρία, σε ένα κόσμο όπου δεν θα κυριαρχεί ο οικονομισμός ως

απόλυτη αξία, όπως τουλάχιστον ισχυρίζεται ο πρωθυπουργός Αλέξης Τσίπρας,

αποδεικνύεται ως μια κίνηση νομιμοποιούσα μια καινή πραγματικότητα.

Η πραγματικότητα αυτή όμως δεν μπορεί να είναι απομονωμένη από την πραγματικότητα

της Ευρωπαϊκής Ένωσης, Μπορεί να ακούγεται φορμαλιστικό αλλά έτσι είναι. Εκτός αν

ζούμε στη δεκαετία του 1820 με την Ελλάδα μόνη της επαναστατούσα απέναντι στην Ιερή

Συμμαχία του 1815.

Τη δύναμη του πολιτικού ηγέτη, στη περίπτωσή μας του Αλέξη Τσίπρα, να αλλάξει τον

κόσμο κα να παρέχει ασφάλεια, τη δίνουν οι ίδιοι οι Έλληνες πολίτες οι οποίοι πιστεύουν

στις εξαιρετικές ποιότητες του ηγέτη αυτού.

3. Η μετάβαση από την πολιτική ευθύνη στην εκχώρηση της ευθύνης στο λαό. Το

πραξικόπημα στην πολιτική διαμεσολάβηση και η αδυναμία διαβούλευσης.

Ας ξεκινήσουμε από ένα απλό παράδειγμα, αυτό της ηλεκτρονικής διακυβέρνησης. Οι

θιασώτες της στη χώρα μας αλλά και γενικά στην ΕΕ υπερασπίζονται την εφαρμογή της στο

δημόσιο τομέα μεταξύ άλλων και για λόγους διασφάλισης της διαφάνειας και της πάταξης

της διαφθοράς. Αυτό που συμβαίνει όμως στη πραγματικότητα είναι να κάνουμε e-

consultation και να υποσχόμαστε transparency για τα μικρά και καθημερινά αλλά για τις

μεγάλες και υψηλής πολιτικής αποφάσεις η ηλεκτρονική διαβούλευση πάει περίπατο.

Κλασσικό παράδειγμα στην Ελλάδα η πολυδιαφημισμένη επιλογή των γενικών γραμματέων

των Υπουργείων. Όσο διευρύνεται η εφαρμογή της ηλεκτρονικής διακυβέρνησης στο

δημόσιο χώρο τόσο πιο μυστικοπαθής γίνεται ο χώρος της πραγματικής λήψης αποφάσεων

κρισίμων για το λαό.

Οι πολιτικές δεν γίνονται με δημοψηφίσματα, τουλάχιστον στις χώρες της ΕΕ.

Από θεωρητικούς της δημοκρατίας όπως οι Luhmann και Downs εκφράζονται αμφιβολίες

για το εάν σε ένα μοντέλο δημοκρατίας που θα συμμετέχουν όλοι θα ήταν δυνατός ένας

ορθολογικός τρόπος λήψης αποφάσεων. Η πολυπλοκότητα των μηχανισμών σε μια

κοινωνία πολλές φορές ξεπερνιέται από την θεσμισμένη αλληλεπίδραση των εξουσιών και

την ανυπαρξία πλήρους πληροφόρησης των πολιτών.5 Σε ένα δημοψήφισμα για την

παραμονή της χώρας στην Ευρωζώνη υπό την προϋπόθεση λήψης άμεσων διαρθρωτικών

και δημοσιονομικών μέτρων, πως θα νομιμοποιούνταν η λήψη απόφασης από α) την

έλλειψη εξειδικευμένης γνώσης για το θέμα και β) την υποκειμενικότητα των αντιλήψεων

των Ελλήνων πολιτών, σκεπτόμενων ως οικονομικών δρώντων? Πολλές φορές η volonte

4 A. Calyvas, The Politics of the Extraordinary, Cambridge University Press, 2009, σελ. 34. 5 Κοσμά Ψυχοπαίδη, Κανόνες και Αντινομίες στην Πολιτική, εκδόσεις ΠΟΛΙΣ.

generale κατασκευάζεται από ομάδες συμφερόντων, είτε λέγονται πολιτικοί, είτε

οικονομικοί ολιγάρχες που έχουν να κερδίσουν από την επιστροφή στη δραχμή, είτε

συνδικαλιστές.

Το θέμα μας εδώ είναι: «Επιλύονται μέσω δημοψηφισμάτων σημαντικά πολιτικά

ζητήματα εκτάκτου ανάγκης?»

Θεωρούμε ότι η διενέργεια δημοψηφίσματος θα έχει δύο συνέπειες: α) την αποποίηση της

πολιτικής ευθύνης από την νυν κυβέρνηση που έχει ως αποτέλεσμα την από-νομιμοποίηση

του κοινοβουλευτικού συστήματος μέσω μιας διολίσθησης από ένα αντιπροσωπευτικό

σύστημα που ενσωματώνει τον πλουραλισμό των κοινωνικό-οικονομικών συμφερόντων

προς μια αποδοχή της θεσμικώς υποστασιοποιημενης απόφασης της μάζας και β) τη

μετάβαση σε μια καινή κατάσταση της χώρας μας η οποία είναι ασύμβατη με την πολιτική

παράδοση των χωρών της ΕΕ τα τελευταία χρόνια.

Το δημοψήφισμα θα αποτελεί άραγε ένδειξη εμπιστοσύνης στους πολιτικούς θεσμούς

(institutions) της πατρίδας μας η θα διευκολύνει την έκφραση εμπιστοσύνης σε πρόσωπα

που υλοποιούν πολιτικές, οδηγώντας έτσι σε μια θεμελιακή αλλαγή που θα αφορά στην

εισαγωγή από την πίσω πόρτα ενός καισαρικού στοιχείου στη δημοκρατία?

Στο δημοψήφισμα οι δημαγωγοί είναι έτοιμοι να ασκήσουν το ρόλο τους. Ο Weber θα

έλεγε ότι δυσπιστεί απέναντι στην ευθυκρισία των μαζών να αναδείξουν πολιτικούς ή

ηγέτες που θα στηρίξουν τα συμφέροντά τους. Η κυβέρνηση, προκηρύσσοντας

δημοψήφισμα θα επιδιώξει μια εκ νέου νομιμοποίηση των πολιτικών επιλογών της

αναιρώντας παράλληλα τη φύση του ρόλου της. Ποιο ρόλο θα παίξει τότε ο ορθολογισμός

του ατομικού πράττειν (παραμονή στο Ευρώ) και ταυτόχρονα οι παραδοσιακές αξίες των

Ελλήνων πολιτών για εθνική υπερηφάνεια και αξιοπρέπεια?

4. «Όλοι μαζί τα φάγαμε» ή όλοι ευθυνόμαστε. Ο δρόμος για την αυτοκατάλυση της

δημοκρατίας. Η από-νομιμοποίηση της Γ Ελληνικής Δημοκρατίας και η μετάβαση

στο Νέο.

Η φράση: «Όλοι μαζί τα φάγαμε» είναι επικίνδυνη. Αποσείει το βάρος της πολιτικής

ευθύνης από τους πολιτικούς που κυβέρνησαν τη χώρα μετά τη μεταπολίτευση και το

μεταφέρει στους ώμους της μάζας. Η μεταφορά αυτή σε συμβολικό επίπεδο μεταφράζεται

σε μια εκ νέου νομιμοποίηση μιας πραγματικότητας υπό το πρίσμα της κατάργησης της

πολιτικής διαμεσολάβησης.

Μια νέα νομιμότητα (legality) μετά τη μεταπολίτευση σημαίνει την αλλαγή των πολιτικών

όρων. Υπό τον μανδύα μιας δημοκρατικότητας η οποία είναι επίπλαστη γιατί είναι

δημαγωγική και χωρίς ξεκάθαρη αποτύπωση της πολιτικής ευθύνης, μεταβαίνουμε σε μια

δήμο-ψηφισματική δημοκρατία που θα ερείδεται σε ανορθολογικά στοιχεία όπως είναι το

συναίσθημα.

Το «μαζί τα φάγαμε» του Θ. Πάγκαλου οδηγεί κανονικά στην αυτοκατάλυση της

δημοκρατικής παράδοσης στην Ελλάδα και είναι το ανεστραμμένο είδωλο μιας

ενσωμάτωσης αξιών ηθικής στην πολιτική παράδοση της Ελλάδας. Η πολιτική αυτή

παράδοση δεν έχει καμία σχέση με τις αντίστοιχες παραδόσεις της Δυτικής Ευρώπης τα

τελευταία τριάντα έτη.

Στην ΕΕ παρατηρείται έλλειμμα δημοκρατίας, είναι γνωστό τοις πάσιν. Το δημοψήφισμα

για την επικύρωση των συνθηκών της ΕΕ παίζει το ρόλο μιας ενδυνάμωσης δημοκρατικής

νομιμοποίησης. Οι φιλελεύθερες πολιτικές των ηγεσιών της ΕΕ επιθυμώντας να

θεμελιώσουν την νομικό-πολιτική τάξη σε μια ηθική προβαίνουν ενίοτε σε διενέργεια

δημοψηφισμάτων.

Στην Ελλάδα, εάν εφαρμοσθεί η αρετή του πολιτικού ρεαλισμού (sachlichkeit) κάτι που

σπανίζει τα τελευταία τριάντα έτη, θα αποφευχθεί το δημοψήφισμα που προτείνεται από

τον Αλέξη Τσίπρα και τις συνιστώσες του ΣΥΖΡΙΖΑ.6 Μέσω του δημοψηφίσματος ο ελληνικός

λαός δεν θα αποφασίσει για την αλλαγή στην ΕΕ (αυτό άλλωστε δεν το μπορεί) ούτε για την

έλευση μιας κοινωνίας δικαίου και ατομικής ελευθερίας από το στείρο οικονομισμό που

κατατρέχει την παγκόσμια κοινότητα.

Ο ελληνικός λαός, αυτό που θα επιτύχει, θα είναι η σταδιακή από-νομιμοποίηση του

κοινοβουλευτικού βίου και μιας παραδοσιακής πολιτικής διαμεσολάβησης με ανεξέλεγκτες

συνέπειες για τη χώρα.

Μια δικτατορία των μαζών απαιτεί ένα «δικτάτορα» εκλεγμένο από τις μάζες. Οι μάζες θα

νομιμοποιήσουν ένα ηγέτη στον οποίο θα προσδώσουν χαρισματικά στοιχεία -

χαρακτηριστικά.

Η πορεία αυτή θα αναγκάσει την Ελλάδα να αποκλίνει από την Ευρωπαϊκή πολιτική

παράδοση των τελευταίων τριάντα ετών. Ίσως όμως το δημοψήφισμα αυτό και το

αποτέλεσμά του θα είναι η επιβεβαίωση μιας ήδη αποκλίνουσας Ελλάδας από τα

Ευρωπαϊκά πρότυπα του ορθολογισμού και της λογικής-νομικής κυριαρχίας της γνώσης. Η

ηθική και η πολιτική που προτάσσει η διενέργεια του εν λόγω δημοψηφίσματος

διαφοροποιεί μεν τη χώρα μας από μια αν-ηθικότητα και α-πολιτικότητα της Ευρωπαϊκής

πολιτικής της ΕΕ τη τελευταία δεκαετία, οδηγεί δε σε μια καινή ηθικότητα και

πολιτικοποίηση ενός χώρου πλήρως διαφορετικού από τη Δυτική Ευρώπη, ενός χώρου που

καλείται «ενδιάμεσος χώρος».7

Εκτός εάν η κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ παίζει το παιχνίδι των ΗΠΑ σε ένα πολύ-πολικό κόσμο με

διαφορετικό status quo από αυτό της δεκαετίας 2000-2010, αυτό τον κόσμο των αρχών του

20ου αιώνα.

6 Βλέπε Καταστατικό ΣΥΡΙΖΑ. 7 Δ. Κιτσίκης, Η θεωρία του ενδιάμεσου χώρου.