ΕΝΘΕΤΟ ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ, ΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

ΣΑΒΒΑΤΟ 24 NOEMBΡΙΟΥ 2018

ΠΡΙΣΜΑ# 52

,,

Ένα

ΣύμπανΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ

Ο δαρβινισμός καιοι επικριτές του

ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ αυτό δεναπευθύνεται αποκλειστικάσε βιολόγους αλλά και σεόσους και όσες θέλουν νακατανοήσουν την ανάδυσητης δαρβινικής θεωρίαςεντός του ιστορικού τηςπλαισίου.

ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗ ΦΥΣΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ 17ου ΚΑΙ 18ου ΑΙΩΝΑ

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ

Νέες και ιερές θεωρίες για τη Γη στον 17ο αιώνα

Ο 17ος αιώνας ήταν μια περίοδοςκατά την οποία οι

προτεστάντες θεολόγοι καιδιανοητές επιχείρησαν να

χρονολογήσουν τη Γημέσα από μια

κυριολεκτική ανάγνωσητης Βίβλου. Τότε ήταν

που ξεκίνησε ημετατόπιση από μία

υπερφυσική εξήγηση σεμία φυσική εξήγηση.

,,8

Παρά την ποικιλίαγαλαξιών, νεφελωμάτων και άλλων σχηματισμών,

το πιο εντυπωσιακόχαρακτηριστικό τουΣύμπαντος είναι ότι

μπορούμε να δούμε μόλιςένα 5% από αυτό.

Σε ένα σκοτεινό, λοιπόν,Σύμπαν, μπορούν άραγε

να υπάρχουν σκοτεινάαστέρια, γαλαξίες

και πλανήτες;

Η επιστήμη πουλάει:Διαφημίσεις προϊόντωνεπιστήμης καιτεχνολογίαςΟΙ ΔΙΑΦΗΜΙΣΕΙΣ προϊόντων επιστήμης και τεχνο-λογίας, εκτός από το να προωθούν το διαφημιζό-μενο προϊόν, δημιουργούν παράλληλα και μια συ-γκεκριμένη «εικόνα» για την επιστήμη και την τε-χνολογία. Η μελέτη τους συμπληρώνει τα όσα γνω-ρίζουμε για την παρουσία επιστήμης και τεχνολο-γίας στο δημόσιο πεδίο.

Spoken Language Technologiesκαι γιατί μας αφορούν

ΣΤΙΣ ΜΕΡΕΣ μας ηομιλία αποτελεί έναβασικό κανάλι επι-κοινωνίας μεταξύανθρώπου και μηχα-νής, με τους ερευνη-τές και τις ε ταιρείεςνα εργά ζο νται προςαυτή την κατεύθυν-

ση ώστε να γίνει η ομιλία όσο πιο φυσική - και κοντά στηνανθρώπινη - γί νεται. ,,4-5

,,2-3

,,6

,,7

9Παραδόξως, το πιο εντυ-πωσιακό γεγονός για το Σύ-μπαν δεν είναι η ποικιλίατων γαλαξιών, αστεριώνκαι νεφελωμάτων που βλέ-πουμε, αλλά όλα αυτά που

δεν μπορούμε να δούμε. Σήμερα έχου-με πολύ σοβαρούς λόγους να πιστεύου-με ότι μπορούμε να ανιχνεύσουμε με τα(διαφόρων ειδών) τηλεσκόπια και τουςανιχνευτές μας μόλις ένα 5% από το Σύ-μπαν, ενώ το υπόλοιπο αποτελείται απότη μυστηριώδη σκοτεινή ύλη και μιαακόμη πιο μυστηριώδη σκοτεινή ενέρ-γεια. Στη μελέτη τους συναντιούνται ταδύο άκρα της κλίμακας του χωροχρό-νου: η μεγαλύτερη, δηλαδή αυτή του Σύ-μπαντος, με τη μικρότερη, αυτή τωνυποατομικών και στοιχειωδών σωματι-δίων του καθιερωμένου προτύπου. Ταυ-τόχρονα, δοκιμάζονται τα όρια των νό-μων της σύγχρονης Φυσικής, οι δυνατό-τητες των πειραματικών μας διατάξεωνκαι η ανθρώπινη φαντασία. Τυχόν ανα-καλύψεις σχετικά με τη φύση και τηνπροέλευση του μη ορατού Σύμπαντοςθα οδηγήσουν, όπως πολύ συχνά ανα-φέρεται, πιθανόν σε μια νέα Φυσική.

Η ύπαρξη της σκοτεινής ύλης άρχισενα γίνεται αντιληπτή μόλις μεγάλωσαν τα

όρια του γνωστού μας κόσμου, δηλαδήόταν ξεκίνησαν οι συστηματικές, μεγά-λης κλίμακας παρατηρήσεις των γαλα-ξιών. Το 1933 ο Ελβετός αστρονόμοςFritz Zwicky από το Caltech διαπίστωσε,χρησιμοποιώντας παρατηρήσεις τουσμήνους γαλαξιών της Κόμης, ότι οι κινή-σεις τους απαιτούσαν την ύπαρξη μάζαςμεγαλύτερης από την ορατή μάζα τωνγαλαξιών. Δηλαδή, οι γαλαξίες κινούνταιμε μεγαλύτερη ταχύτητα από ό,τι επιτρέ-πει η μάζα τους. Ο Zwicky ονόμασε αυτήτην ελλείπουσα μάζα dunkle Materie, δη-λαδή σκοτεινή ύλη. Τέσσερις δεκαετίεςμετά, μελέτες της περιστροφής των γα-λαξιών από τη Vera Rubin έδειξαν επίσηςότι τα άστρα που βρίσκονται στις σπείρεςμακριά από το κέντρο του γαλαξία κινού-νται τόσο γρήγορα που οι τροχιές τουςδεν θα έπρεπε να είναι ευσταθείς, εκτόςαν υπάρχει μέσα στους γαλαξίες ένα ση-μαντικό ποσό σκοτεινής ύλης. Τα αποτε-λέσματα αυτά παρατηρήθηκαν σε όλουςτους γαλαξίες ανεξαιρέτως.

Σήμερα η ύπαρξη της σκοτεινής ύληςθεωρείται δεδομένη από τους φυσικούςκαι τους αστροφυσικούς. Τα φυσικά μο-ντέλα που περιγράφουν τη δημιουργίακαι την εξέλιξη των γαλαξιών όχι μόνο ε-μπεριέχουν τη σκοτεινή ύλη, αλλά αυτήθεωρείται απαραίτητη για τη δημιουργίατων γαλαξιών. Η βαρυτική έλξη των σω-ματιδίων της σκοτεινής ύλης παίζει μεγά-

λο ρόλο στη δημιουργία της αρχικής συ-γκέντρωσης ύλης που θα αποτελέσειστη συνέχεια έναν γαλαξία. Επίσης, ησκοτεινή ύλη είναι απαραίτητη και στοκοσμολογικό μοντέλο προκειμένου να ε-ξηγηθούν οι χωρικές διακυμάνσεις της α-κτινοβολίας μικροκυμάτων υποβάθρου(η οποία αποτελεί τον απόηχο της Μεγά-λης Έκρηξης).

Τι μπορεί να είναι όμως αυτή η σκοτει-νή ύλη; Μπορεί να υπάρχουν σχηματισμοίόπως αστέρια ή γαλαξίες αποτελούμενοιαπό σκοτεινή ύλη κατ’ αναλογία με τη συ-νήθη; Τα σενάρια που έχουν προταθεί εί-ναι πολλά και συνεχείς παρατηρήσεις αλ-λά και πειράματα είναι απαραίτητα ώστενα μπορέσουμε να αποκλείσουμε κάποι-ες από τις πιθανές εξηγήσεις.

Για παράδειγμα, μια πρώτη απόλυταλογική εξήγηση είναι ότι η σκοτεινή ύληαποτελείται από αντικείμενα αστρικούμεγέθους, όπως μελανοί νάνοι ή μαύρεςτρύπες, τα οποία δεν θα μπορούσαμε ναπαρατηρήσουμε επειδή είναι σκοτεινά.Τα αντικείμενα αυτά είναι στην ουσία νε-κρά άστρα και θα μπορούσαν να είναι ά-φθονα στους γαλαξίες, δεδομένου ότι ηηλικία του Σύμπαντος είναι πολύ μεγαλύ-τερη από τη διάρκεια ζωής των πρώτωναστέρων. Εάν όμως αυτά τα αντικείμενα

ΣΑΒΒΑΤΟ 24 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 201819/ΠΡΙΣΜΑΤότε, το άφθονο ατομικό υδρογόνο α-πορροφούσε την ακτινοβολία από ταπρώτα αστέρια και γνωρίζουμε ότι τοαποτέλεσμα αυτής της διαδικασίας εί-ναι ένα συγκεκριμένο είδος ακτινοβο-λίας στη ραδιοφωνική περιοχή. Το πεί-ραμα EDGES προσπαθεί να ανιχνεύσειαυτή ακριβώς την ακτινοβολία.

Πρόσφατα, οι ερευνητές του πειρά-ματος δημοσίευσαν ένα άρθρο στο πε-ριοδικό «Nature» με το οποίο ανακοίνω-σαν την ανίχνευση ακτινοβολίας από ταπρώτα αστέρια που δημιουργήθηκανστο Σύμπαν. Αυτό το εύρημα είναι πολύμεγάλης σημασίας, καθώς χαρακτηρίζειμια εποχή που το Σύμπαν άρχισε να α-ποκτά την πολύπλοκη γνώριμη μορφήτου. Οι επιστήμονες διαπίστωσαν ότι ηακτινοβολία αυτή είναι περίπου δύο φο-ρές ισχυρότερη από το αναμενόμενο, ο-δηγώντας στο συμπέρασμα ότι το αέ-ριο υδρογόνο εκείνη την εποχή πρέπεινα ήταν πιο ψυχρό από ό,τι προβλέπεταιαπό τα μοντέλα. Σε ένα δεύτερο άρθροστο «Nature» διατυπώνεται η άποψη ότιτο εύρημα αυτό αποτελεί την πρώτηπαρατήρηση της αλληλεπίδρασης μετα-ξύ βαρυονικής (δηλαδή της συνηθισμέ-νης ύλης) και ψυχρής σκοτεινής ύληςτην εποχή των πρώτων αστεριών. Μέ-

σω αυτής της αλληλεπίδρασης, η βα-ρυονική ύλη έγινε ψυχρότερη. Φυσικά,για να επιβεβαιωθεί αυτό το σενάριο, α-παιτούνται περαιτέρω παρατηρήσειςκαι από άλλους ερευνητές καθώς και ηεύρεση μηχανισμών που να επιτρέπουντην αλληλεπίδραση των σωματιδίωντης σκοτεινής με τη βαρυονική ύλη.

Γ.Κ.

ΓΡΑΦΟΝΤΑΣ το σημείωμα του προηγούμενουφύλλου, θυμήθηκα μια» σκηνή από την ταινίατου Terry Gilliam «The Imaginarium of Doctor Par-nassus», όπου οι μοναχοί ενός βουδιστικού μο-ναστηριού «αφηγούνται τις ιστορίες που κρα-τούν τον κόσμο ζωντανό». Βέβαια, όταν ο διά-βολος τους κάνει να σωπάσουν, ο κόσμος… δενπαθαίνει τίποτα.

Θυμήθηκα όμως και το υπέροχο κείμενο τουΜπόρχες «Οι τέσσερις κύκλοι». Τέσσερις είναιόλες κι όλες οι ιστορίες που αφηγούμαστε, γρά-φει ο Μπόρχες. Η πρώτη μιλάει για την υπερά-σπιση μιας χαμένης υπόθεσης. Η Τροία ήταν κα-ταδικασμένη από τη στιγμή που ο Πάρις ερω-τεύτηκε την Ελένη. Ο Αχιλλέας γνώριζε ότι θαπεθάνει πριν τη νίκη. Κι όμως, και οι δύο πλευρέςμάχονταν σαν να μη γνώριζαν - λες και οι τύχεςτους ήταν στα χέρια τους και όχι στα χέρια τωνθεών. Λες και ο Δούρειος Ίππος ήταν σε θέση νακαθορίσει την προδιαγεγραμμένη έκβαση τηςμάχης.

Η δεύτερη ιστορία, που συνδέεται με την πρώ-τη, όπως παρατηρεί και ο Μπόρχες, είναι η ιστο-ρία μιας επιστροφής. Η αναζήτηση του δρόμουπρος την εστία, η απώλεια προσανατολισμού καιο κρυφός φόβος γι’ αυτό που θα αντικρίσουμεόταν φτάσουμε στον προορισμό μας. Ο Οδυσσέ-ας διστάζει: Μήπως είναι καλύτερα να περιπλα-νιέται για πάντα, αντί να βιώσει τη ματαίωση καιτην ταπεινωτική ανάδυσή του από τη λήθη;

Η τρίτη ιστορία είναι η ιστορία της αναζήτησηςενός πολύτιμου αντικειμένου που, με κάποιοντρόπο, αντιπροσωπεύει τις μαγικές δυνάμεις τηςζωής. Η αναζήτηση συνήθως έχει αίσιο τέλος: Ταμήλα των Εσπερίδων, το Χρυσόμαλλο Δέρας…Αλλά μπορεί επίσης να στεφθεί από τη ματαίω-ση (πάλι) και τον θάνατο: Το Δέντρο της Ζωήςτων κονκισταδόρες, το Ιερό Γκράαλ των τυχο-διωκτών και ο Μόμπι Ντικ του πλοιάρχου Έιχα-μπ.

Η τέταρτη ιστορία είναι η ιστορία της θυσίαςενός θεού. Ο αίρων τας αμαρτίας του κόσμουπαραδίδει τον εαυτό του στον Σταυρό, ο Όντινκρέμεται πληγωμένος εννέα νύχτες από ένα δέ-ντρο, ο Άττις της Φρυγίας αυτοακρωτηριάζεται.Θυσία όλων σε μια άλλη εκδοχή του εαυτού τουςπροκειμένου να πραγματοποιηθεί ένα πεπρω-μένο - η σωτηρία, η γνώση, η καρποφορία - πουείναι πάνω από τις δυνάμεις των θεών και πέρααπό την κατανόηση των ανθρώπων.

«Τέσσερις είναι οι ιστορίες. Στον χρόνο πουμας μένει, θα συνεχίσουμε να τις αφηγούμαστεμεταμορφωμένες» γράφει ο Μπόρχες. Γιατί εί-ναι ο μόνος τρόπος να μιλήσουμε γι’ αυτό πουδιαρκεί και γι’ αυτό που αλλάζει, για τις δυνάμειςπου κυβερνούν τον κόσμο και για το πεπρωμένοπου χλευάζει τη βούληση των ανθρώπων. Γιατίείναι ο μόνος τρόπος να εξορκίσουμε τη ματαί-ωση και να βιώσουμε την εκπλήρωση, να ανα-γνωρίσουμε τους ομοίους μας και να πορευτού-με μαζί τους στο σκοτάδι. Αυτές οι τέσσερις ιστο-ρίες.

Μ.Π.

Λήδα Αρνέλλου, Διδάκτωρ Επικοινωνίας της Επιστήμης

Γιάννης Κοντογιάννης, Διδάκτωρ Αστροφυσικής

Μανώλης Πατηνιώτης, Καθηγητής Ιστορίας των Επιστημών ΕΚΠΑ

Δημήτρης Πετάκος, Διδάκτωρ Ιστορίας των Επιστημών

ΕΝΘΕΤΟ ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ, ΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

Επικοινωνία: prisma@avgi.gr

ΠΡΙΣΜΑ

Ιστορίες

υπήρχαν σε τόσο μεγάλο βαθμό διά-σπαρτα και στον δικό μας Γαλαξία, θαείχαμε παρατηρήσει τις επιπτώσειςτους μέσω της καμπύλωσης που θαπροκαλούσαν στον χώρο γύρω τουςλειτουργώντας ως βαρυτικοί φακοίγια το φως των υπολοίπων αστεριώνγύρω τους. Οι μέχρι στιγμής παρατη-ρήσεις μας αποκλείουν ένα τέτοιο εν-δεχόμενο.

Αυτό που θεωρείται πιθανότερο α-πό την επιστημονική κοινότητα είναι ό-τι η σκοτεινή ύλη αποτελείται από κά-ποια άγνωστα μέχρι στιγμής σωματί-δια, τα οποία αλληλεπιδρούν με τη συ-νήθη ύλη μόνο μέσω της βαρυτικήςαλληλεπίδρασης. Θεωρείται πολύ πι-θανό τα σωματίδια της σκοτεινής ύληνα σχηματίζουν συγκεντρώσεις όπωςνέφη ή μικρότερα σε έκταση αντικεί-μενα πλανητική κλίμακας. Όπως έχει ή-δη αναφερθεί, οι απαντήσεις αναζη-τούνται τόσο στον μικρόκοσμο, μέσωτων πειραμάτων σε επιταχυντές όπουαναζητούνται νέα σωματίδια, όσο καιστον μακρόκοσμο με συνεχείς παρα-τηρήσεις.

Ένας άλλος τρόπος να αντλήσουμεπληροφορίες για τη φύση της σκοτει-νής ύλης είναι να προσπαθήσουμε ναεντοπίσουμε τα σημάδια τής τυχόν αλ-ληλεπίδρασης της συνήθους ύλης μετη σκοτεινή είτε τώρα ή στο μακρινόπαρελθόν τους Σύμπαντος. Προς αυτήτην κατεύθυνση μπορούν να αξιοποιη-θούν οι παρατηρήσεις του πειράματοςEDGES, το οποίο βρίσκεται σε εξέλιξη.Το EDGES είναι ένα ραδιοτηλεσκόπιο(μια συστοιχία ανιχνευτών ραδιοφωνι-κής ακτινοβολίας) τοποθετημένο σεμια ήσυχη, ραδιοφωνικά, περιοχή τηςδυτικής Αυστραλίας. Το τηλεσκόπιοσυλλέγει την ακτινοβολία που προέρ-χεται από το Σύμπαν όταν αυτό είχε η-λικία μεταξύ 150 εκατομμυρίων και 1δισεκατομμυρίου ετών, όταν δηλαδήδιένυε την εποχή του επαναϊονισμού.

ΕΝΘΕΤΟ ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ, ΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

Ένα σκοτεινό Σύμπαν

OΣΟ ΒΕΛΤΙΩΝΕΤΑΙ η ικανότητά μας να παρατηρούμε πιο αμυδρά αντικείμενα, τόσο περισσό-τερα μαθαίνουμε για τη σκοτεινή ύλη των γαλαξιών. Πρόσφατα, αστρονομικές παρατηρή-σεις από το Maunakea της Χαβάης αποκάλυψαν την ύπαρξη ενός γαλαξία αποτελούμενουκατά 99,99% σκοτεινή ύλη. Επομένως, θα πρέπει να τονιστεί ότι ο γαλαξίαςαυτός περιέχει επίσης αστέρια από συνήθη ύλη. Ωστόσο, τέτοιου είδους α-νακαλύψεις είναι πολύ σημαντικές διότι αν βρίσκαμε έναν τέτοιο «σκοτει-νό» γαλαξία κοντά στη γειτονιά μας, θα είχαμε, ίσως, τη δυνατότητα να α-ναζητήσουμε πιθανά σήματα που να προδίδουν περισσότερες ιδιότητεςτης σκοτεινής ύλης και σε πιο απομακρυσμένες περιοχές του Σύμπαντος.Πάντως, η ύπαρξη γαλαξιών εξολοκλήρου φτιαγμένων από σκοτεινή ύληαπαιτεί την ύπαρξη «σκοτεινών» αστέρων, δηλαδή αστεριών φτιαγμένωνεπίσης εξολοκλήρου από σκοτεινή ύλη. Είναι άραγε κάτι τέτοιο εφικτό;Σήμερα γνωρίζουμε ότι τα αστέρια δημιουργούνται λόγω της βαρυτικήςκατάρρευσης, δηλαδή της συνεχούς συγκέντρωσης και συμπίεσης του με-σοαστρικού υλικού λόγω της ίδιας της βαρύτητάς του. Αυτή η διαδικασία έ-χει ως αποτέλεσμα την αύξηση της θερμοκρασίας και της πυκνότητας στοπρωτοαστρικό νέφος, με αποτέλεσμα, όταν αυτές οι παράμετροι φτάσουντην κατάλληλη τιμή, να ξεκινούν θερμοπυρηνικές αντιδράσεις σύντηξης. Ηενέργεια που παράγεται κατά τη σύντηξη σταματά την περαιτέρω βαρυτι-κή συμπίεση του νεογέννητου, πλέον, αστεριού και ακτινοβολείται στο διά-στημα ως ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία. Για να ξεκινήσει, όμως, η βαρυτική κατάρρευση σε ένα νέφος μεσοαστρι-κής ύλης, χρειάζονται διαδικασίες αλληλεπίδρασης πέραν της βαρυτικήςανάμεσα στα σωματίδια. Αυτές μπορούν να οδηγήσουν σε ψύξη το μεσοα-στρικό αέριο, ώστε η βαρυτική αλληλεπίδραση να καταστεί ισχυρότερη α-πό τις θερμικές κινήσεις των σωματιδίων. Στη συνέχεια η διαδικασίας τηςαστρογένεσης απαιτεί την εκκίνηση θερμοπυρηνικών αντιδράσεων στο ε-σωτερικό του αστεριού, δηλαδή προϋποθέτει την αλληλεπίδραση της ύληςμε την ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία, κάτι που (μάλλον) δεν ισχύει για τησκοτεινή ύλη. Επομένως, εάν υπάρχουν σκοτεινά αστέρια, θα πρέπει να υ-πάρχει και κάποια διαδικασία που δεν γνωρίζουμε ακόμη, η οποία να είναισε θέση να αντισταθμίσει την κατάρρευση λόγω βαρύτητας. Παρ’ όλα αυ-τά, επιστήμονες ή ομάδες επιστημόνων διατυπώνουν πιθανά σενάρια μετην ελπίδα κάποια από αυτά να δοκιμαστούν σε πειραματικές διατάξεις ήνα αποκλειστούν από τις παρατηρήσεις και τα αποτελέσματα των μέχριτώρα πειραμάτων.Ένα από τα σενάρια είναι ότι η σκοτεινή ύλη αποτελείται από σωματίδια που αποτελούν ταυ-τόχρονα και τα αντισωματίδια του εαυτού τους. Τα σωματίδια αυτά θα μπορούσαν να εξαϋ-λώνονται όταν θα έρχονται σε επαφή, παράγοντας τεράστια ποσά ενέργειας. Θα μπορούσαν,λοιπόν, να υπάρχουν κάποια εξωτικά είδη αστεριών με μεγάλα αποθέματα σκοτεινής ύλης,των οποίων η εξαΰλωση θα μπορούσε να συνεισφέρει στην παραγωγή ενέργειας στο εσωτε-ρικό τους. Πάντως, δεν είναι σαφές ποιες θα είναι οι παρατηρούμενες ιδιότητες τέτοιων αντι-κειμένων εάν αυτά υπάρχουν. Σίγουρα θα πρόκειται για αστέρες των οποίων η μάζα θα μειώ-νεται δραστικά λόγω της ταχείας εξαΰλωσης μέρους της μάζας τους.

9

|Πού χρησιμοποιούνται οι τεχνολογίεςομιλίας;

eΗ κύρια εφαρμογή των τεχνολογιών αυτώνβρίσκεται στα λεγόμενα διαλογικά περιβάλ-

λοντα. Πιο ειδικά, στους Εικονικούς Βοηθούς

(virtual assistants), όπως είναι η Siri, που βρίσκει κα-νείς στις συσκευές Apple ή η Alexa της Amazon.Οι εφαρμογές αυτές λειτουργούν σε πολλές δια-φορετικές συσκευές, όπως το κινητό μας, τοtablet ή οι έξυπνες ηλεκτρικές συσκευές που έ-χουμε στο σπίτι. Στόχος είναι ο χρήστης να επικοι-νωνεί με τη συσκευή μέσω της ομιλίας, χωρίς ναχρειάζεται να πληκτρολογεί κάτι ή να βρίσκεταιστον χώρο, ιδιότητα ιδιαίτερα χρήσιμη.

Όπως καταλαβαίνετε, οι δυνατότητες της τε-χνολογίας αυτής είναι πολλές. Αν μιλάμε για ένα

σύστημα διαχείρισης του σπιτιού (homeassistant), τότε μπορείς να του “μιλάς” και να τουζητάς να παίξει την αγαπημένη σου λίστα μουσι-κής, να διαχειρίζεται τον φωτισμό του σπιτιού,τον κλιματισμό, να φτιάχνει λίστα για το σούπερμάρκετ, να βάζει το ξυπνητήρι στην ώρα που θεςκ.λπ.. Μια άλλη σημαντική εφαρμογή που βρίσκε-ται τώρα σε μεγάλη ανάπτυξη αφορά τον τομέατης Υγείας. Τα συστήματα αυτά μπορούν να λει-τουργήσουν ως βοηθοί (home assistants) για ηλι-κιωμένους ή ανθρώπους με προβλήματα υγείας.Στο πλαίσιο αυτό η συσκευή μπορεί να έχει διά-φορους ρόλους, όπως να υπενθυμίζει σε κάποι-ον να πάρει τα χάπια του, να ελέγχει μέσα απόκάποιες ερωτήσεις τη διάθεσή του, να ειδοποιείτους οικείους του αν χρειαστεί καθώς και πολ-λές άλλες εφαρμογές.

|Πώς λειτουργούν οι τεχνολογίες αυτέςκαι ποιες είναι οι μεγαλύτερες προκλή-

σεις που αντιμετωπίζετε;

eΓια να φτάσει η μηχανή στο σημείο να ανα-γνωρίζει τη φωνή, να κατανοεί τι ειπώθηκε

και να ανταποκρίνεται, απαιτείται μια σειρά απόπολύπλοκες διεργασίες. Το πρώτο στάδιο είναι ημηχανή να αναγνωρίσει τη φωνή και να εξάγεικείμενο από το ηχητικό σήμα. Το κείμενο, με τε-χνικές ανάλυσης φυσικής γλώσσας, θα μετατρα-πεί στη συνέχεια σε μια μορφή που μπορεί να χρη-σιμοποιηθεί από τον υπολογιστή για να εξάγειχρήσιμη πληροφορία. Πέρα όμως από το στάδιοτης κατανόησης της ομιλίας (speech recognition),ιδιαίτερα απαιτητικό είναι και το αντίστροφο, ησύνθεση ομιλίας (speech synthesis), το να παρα-χθεί δηλαδή από το κείμενο μια φωνή που θα α-κούγεται φυσική.

Κάτι επίσης σημαντικό ερευνητικά είναι αυτόπου λέμε μοντελοποίηση διαλόγου (dialoguemodelling), η κατανόηση του διαλόγου αυτού κα-θαυτού, δηλαδή της δυναμικής του. Πώς πρέπεινα εκφέρει ένα μηχάνημα μια πρόταση και πώςανταποκρίνεται δεδομένου του τι έχει ρωτήσειή απαντήσει ο άνθρωπος. Να μοιάζει δηλαδή οδιάλογος πιο φυσικός. Εδώ μιλάμε για διάλογο,όχι δηλαδή μόνο για ερώτηση και απάντηση. Α-κόμα και σε επίπεδο χροιάς και συναισθήματοςο στόχος είναι να γίνει ο διάλογος ανάμεσα σεανθρώπους και μηχανές πιο φυσικός (κινητά,home assistants, GPS), ώστε να μην είναι βαρε-τός και μονότονος.

Λ.Α.

Περισσότερες πληροφορίες για το συνέδριο:http://www.slt2018.org/

ΠΡΙΣΜΑ

9

Λ.Α.

https://www.youtube.com/watch?v=z-EtmaFJieY

ΣΑΒΒΑΤΟ 24 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 201821/

Όταν άνθρωποι και μηχανές συνομιλούν

ΟΙ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΕΣ ΟΜΙΛΙΑΣ είναι τμήμα ενός ευρύτερου πεδίου που α-σχολείται με την επεξεργασία σήματος και παίζει σημαντικό ρόλο στιςπερισσότερες εφαρμογές που χρησιμοποιούμε καθημερινά. Η επεξερ-γασία σήματος βοηθά στο να εξάγουμε νόημα από τις πηγές πληροφο-ρίας που βρίσκονται γύρω μας. Για παράδειγμα, είναι απαραίτητη για ναεξάγουμε πληροφορίες από όλες τις συσκευές που διαθέτουν σένσο-ρες, όπως είναι το κινητό τηλέφωνο, το GPS κ.λπ.

Η επεξεργασία σήματος παίζει ρόλο στην επικοινωνία (φωνητικές ε-ντολές, αναγνώριση φωνής, σύνθεση φωνής, brain/computer interface),την ψυχαγωγία (παιχνίδια που χρησιμοποιούν motion sensing, wearabletechnologies, 3D television, streaming video, ψηφιακή φωτογραφία),την ασφάλεια (biometric security, radar/sonar), την υγεία (ακουστικάβοηθήματα, υπέρηχοι, μαγνητικές τομογραφίες) και στις μεταφορέςτου μέλλοντος (αυτόνομα αυτοκίνητα).

H IEEE (Institute of Electrical and Electronics Engineers) - Signal Processing Society αποτελεί τονμεγαλύτερο οργανισμό επαγγελματιών τεχνολογίας, με περισσότερα από 400.000 μέλη σε 160χώρες σε όλο τον κόσμο. Τα περισσότερα μέλη της βρίσκονται στις ΗΠΑ. Η ΙΕΕΕ και τα μέλη τηςφιλοδοξούν να εμπνεύσουν την καινοτομία σε πα-γκόσμιο επίπεδο μέσω επιστημονικών δημοσιεύσε-ων, συνεδρίων, τεχνολογικών προτύπων, επαγγελ-ματικών και εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων. Απο-τελεί οργανισμό σημείο αναφοράς για την Πληρο-φορική, τη Μηχανικήκαι τις τεχνολογίες τηςπληροφορίας παγκο-σμίως.

Στο πλαίσιο αυτό τασυνέδρια που διοργα-νώνει αποτελούν ση-μείο συνάντησης των ειδικών σε παγκόσμιο επίπεδο. Φέτος, για πρώτη χρονιά στην ιστορία τουτο συνέδριο ΙΕΕΕ SLT2018 θα διοργανωθεί εκτός ΗΠΑ, και μάλιστα στην Ελλάδα, μεταφέρονταςτις εργασίες του για πρώτη φορά σε ευρωπαϊκό έδαφος. Σε αυτό θα λάβουν μέρος ερευνητέςκαι επαγγελματίες από όλο τον κόσμο, με χορηγίες και επιδείξεις από εταιρείες όπως η Oben, ηGoogle, η Apple, η Uber, η Microsoft, η Amazon, η Toshiba, η Innoetics, η Omilia και πολλές άλλες.Κεντρικοί ομιλητές του συνεδρίου είναι ο Alex Acero, διευθυντής της ομάδας της Siri στην Apple,ο Σπύρος Ράπτης, συνιδρυτής και επικεφαλής της εταιρείας Innoetics, που εξειδικεύεται σε text-to-speech τεχνολογίες και η οποία πρόσφατα εξαγοράστηκε από τη Samsung, και η ΔήμητραΒεργύρη, διευθύντρια του εργαστηρίου STAR (Speech Technology and Research Laboratory) στοΕρευνητικό Κέντρο SRI στις ΗΠΑ. Προσκεκλημένοι ομιλητές είναι επίσης ο Πέτρος Μαραγκός,καθηγητής της Σχολής Ηλεκτρολόγων Μηχανικών και Μηχανικών Υπολογιστών του Εθνικού Με-τσόβιου Πολυτεχνείου, και η Karen Livescu, αναπληρώτρια καθηγήτρια στο Τεχνολογικό Ινστι-τούτο της Toyota στο Chicago.

Η φετινή διοργάνωση θα λάβει χώρα στο ξενοδοχείο Royal Olympic, από τις 18 έως τις 21 Δε-κεμβρίου, με κεντρικό θέμα “Τεχνολογίες ομιλίας στην εποχή της βαθιάς μάθησης: Προκλήσειςκαι ευκαιρίες” (Spoken Language Technology in the Era of Deep Learning: Challenges andOpportunities). Οι μέθοδοι βαθιάς μάθησης (deep learning) εφαρμόζονται όλο και περισσότεροστις τεχνολογίες ομιλίας, συμπεριλαμβανομένης της επεξεργασίας σήματος, της κατανόησης καιτης παραγωγής ομιλίας, καθώς και της διαχείρισης του διαλόγου.

Στο πλαίσιο του συνεδρίου εταιρείες και ερευνητές θα επιδείξουν μια σειρά από εφαρμογέςπου βρίσκονται αυτή τη στιγμή στην αιχμή της τεχνολογίας. Ενδεικτικά αναφέρουμε μία από αυ-τές για να μεταφέρουμε την εικόνα.

Η εφαρμογή Quentin Furhatino, ο πρώτος ρομποτικός σκηνοθέτης, κάνει κάστινγκ προκειμέ-νου να αποφασίσει αν θα προτιμήσει έναν άνθρωπο ως ηθοποιό. Η διαδικασία είναι απλή: η μηχα-νή προβάλλει μια ατάκα από μια διάσημη ταινία και ο “υποψήφιος” πρέπει να την επαναλάβει όσοπιο πιστά (ως προς το ύφος) γίνεται. Η ρομποτική εφαρμογή αναγνωρίζει τη φωνή και αναλύει τούφος και στη συνέχεια κατατάσσει τον ηθοποιό ανάλογα με την ικανότητά του να εκφράσει βα-σικά συναισθήματα και συμπεριφορές, όπως η επιθετικότητα και η αυτοπεποίθηση . Όπως έναςκανονικός σκηνοθέτης, το λογισμικό αξιολογεί πόσο καλά τα κατάφερε ο επίδοξος “ηθοποιός”και επιπλέον του κάνει υποδείξεις προκειμένου να τον βοηθήσει στην ερμηνεία του!

Η εφαρμογή έχει αναπτυχθεί από την εταιρεία Behavioral Signals (https://behavioralsignals.com/).

ΕΝΘΕΤΟ ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ, ΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

Spoken Language Technologies και γιατί μας αφορούν

ΣΑΒΒΑΤΟ 24 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 201823/

Συγγραφέας: Michael RuseΕκδόσεις: ΡΟΠΗ

9Ο Μάικλ Ρουζ γεννήθηκε το 1940 καιείναι ένας από τους πιο διακεκριμέ-νους φιλοσόφους της επιστήμης,συγκεκριμένα της Βιολογίας. Ένααπό τα βασικά επιχειρήματα των βι-βλίων του είναι ότι η θρησκεία και η

επιστήμη αποτελούν δύο απολύτως διακριτέςδιαδικασίες, αλλά μπορούν να συνυπάρχουν.Παρ’ όλο που βρίσκεται στην πλευρά του αθεϊ-σμού, έχει δεχτεί σφοδρή κριτική από αθεϊστές,όπως ο Ρίτσαρντ Ντόκινς, λόγω του ανεκτικούλόγου του απέναντι στη θρησκεία. Δεν υποστη-ρίζει, δηλαδή, όπως αρκετοί σύγχρονοι αθεϊστές,πως οφείλει να αποδομεί κανείς τον θρησκευτι-κό λόγο και να αρθρώνει πολεμική επιχειρηματο-λογία εναντίον του.

Στο βιβλίο του «Ο δαρβινισμός και οι επικριτέςτου», το οποίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ροπή,ο Ρουζ επιχειρεί να απαντήσει στους επικριτές τηςθεωρίας του Δαρβίνου. Είναι ένα βιβλίο που δεν α-πευθύνεται αποκλειστικά σε βιολόγους αλλά καισε όσους και όσες θέλουν να κατανοήσουν την α-νάδυση της δαρβινικής θεωρίας εντός του ιστορι-κού της πλαισίου, τους όρους συγκρότησής της,τα ερωτήματα που απάντησε, τη σχέση της με τιςάλλες επιστήμες, τα προβλήματα και τους περιο-ρισμούς που αντιμετωπίζει.

Ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. O Ρουζξεκινά από τη διαπίστωση ότι η εξέλιξη είναι μιανατουραλιστική εξήγηση. Αυτό σημαίνει ότι ανα-ζητά απαντήσεις εντός τού οργανικού κόσμου καιόχι έξωθεν (π.χ., Θεός) ή αναγόμενη σε άλλες επι-στήμες. Η εξέλιξη επιχειρεί να ερμηνεύσει πολύ-πλοκα φαινόμενα υπερβαίνοντας τη μηχανιστικήεξήγηση των φυσικοχημικών φαινομένων. Το βα-σικό ερώτημα είναι: Τι είναι η ζωή; Και η απάντησηδεν μπορεί να είναι ότι η ζωή είναι ουσία. Η ζωή εί-ναι ζήτημα οργάνωσης και λειτουργίας. Είναι οτρόπος με τον οποίο ενώνονται διάφορα στοιχεία.Το διακύβευμα είναι η εύρεση των αιτίων που ε-νώνουν τα διάφορα στοιχεία.

Το βιβλίο ξεκινάει με μια εξαιρετική ιστορική πε-ριήγηση προσπαθώντας να διερευνήσει το πλαί-σιο μέσα στο οποίο προέκυψε η θεωρία της εξέλι-ξης. Τι ήταν αυτό που έκανε τους διανοητές να το-ποθετήσουν τον φυσικό νόμο μέσα στη φύση καιόχι εκπορευόμενο από έναν Θεό ή από άγνωστεςκαι αόρατες ουσίες; Με άλλα λόγια, πώς μπορού-με να έχουμε σκοπό χωρίς Θεό; Ο Ρουζ είναι ξε-κάθαρος. Η καταγωγή όλων των πραγμάτων δενείναι αποτέλεσμα πρόθεσης, δεν υπάρχει σκοπός.Η εξέλιξη είναι ένα φαινόμενο που εδράζεται σεμια πληθώρα εμπειρικών δεδομένων μέσω των ο-ποίων οι βιολόγοι επιχειρούν να ανιχνεύσουν κοι-νές διαδικασίες μεταξύ των οργανισμών. Για πα-ράδειγμα, τα μέρη της μύγας και του ανθρώπου α-νάγονται στις ίδιες διαδικασίες. Η μόνη εξήγηση γι’αυτή τη διαπίστωση είναι η εξέλιξη και, όπως ορ-θά διαπιστώνει ο Ρουζ, το παρελθόν μας φανερώ-νει την πραγματικότητα. Η Βιολογία, περισσότεροαπό κάθε άλλη φυσική επιστήμη, έχει μια ιστορικό-

τητα που είναι διαρκώς παρούσα. Τα γεγονότα εί-ναι εκεί. Όπως ένας ιστορικός, έτσι και οι βιολόγοιεπιχειρούν να εξιχνιάσουν τους λόγους που προέ-κυψε κάτι.

Ο Ρουζ επιχειρεί να αντικρούσει και τις εναλλα-κτικές προτάσεις που έρχονται από τον χώρο τηςΒιολογίας. Ας αναφέρουμε ένα ενδιαφέρον παρά-δειγμα. Ο Ρουζ κάνει ενδελεχή αναφορά στην Ε-ξελικτική Αναπτυξιακή Βιολογία, οι εκπρόσωποιτης οποίας θεωρούν ότι οι εξελίξεις στη βιολογικήσκέψη περιορίζουν σημαντικά την επίδραση τηςφυσικής επιλογής και ότι οι δαρβινιστές εξελικτι-στές βασίζονται υπερβολικά στις διαδικασίες τηςφυσικής επιλογής και προσαρμογής. Θα μπορού-σε, για παράδειγμα, ένα βιολογικό χαρακτηριστικόνα μην αποτελεί προσαρμογή, αλλά ένα τυχαίο γε-γονός. Επισημαίνουν, ορθά μάλιστα, ότι η προσαρ-μογή έχει χρησιμοποιηθεί εξηγητικά σε αρκετέςπεριπτώσεις, ενώ δεν ίσχυε. Ο Ρουζ επισημαίνειότι η προσαρμογή αποτελεί ένα εργαλείο που μαςεπιτρέπει να διαπιστώσουμε αν υφίσταται ή όχι. Ημέθοδος του Ρουζ είναι καθαρά εμπειρική και κρί-νει ότι, από τη στιγμή που η φυσική επιλογή λει-τουργεί ενισχυτικά, δεν υπάρχει λόγος να την ε-γκαταλείψουμε. Σημειώνει, μάλιστα, ότι η προ-

σαρμογή δεν σημαίνει απαραίτητα ότι ένας οργα-νισμός οδηγείται στη βέλτιστη κατάσταση που θατου επιτρέψει να επιβιώσει άριστα. Αντιθέτως, υ-πάρχουν και περιπτώσεις «αποτυχημένης» προ-σαρμογής. Το σημαντικό είναι ότι ο Ρουζ παραδέ-χεται ότι η φυσική επιλογή έχει τα όριά της. Αυτήείναι μια εξαιρετικά συνεπής επιστημονική θέση,απολύτως συμβατή με την ουσία της επιστημονι-κής έρευνας.

Τα τελευταία κεφάλαια του βιβλίου έχουν εξαι-ρετικό ενδιαφέρον, καθώς αγγίζουν ζητήματα ηθι-κής, φιλοσοφίας, λογοτεχνίας και θρησκείας καιπώς αυτά συνδιαλέγονται με το κυρίαρχο μοντέλοτου δαρβινισμού. Είναι επίφοβο, για παράδειγμα,ότι μπορεί μέσω δαρβινικής προσέγγισης να συ-γκροτηθεί ένα πλαίσιο ηθικής δικαιολόγησης σχε-δόν για οτιδήποτε. Για παράδειγμα, μέσω αναγω-γών θα μπορούσε να υποστηριχτεί ότι ένας βια-στής δεν έχει ευθύνη για την πράξη του, αλλά ότι ηφύση του είναι τέτοια ώστε δεν μπορούσε να κά-νει διαφορετικά. Αυτός, ωστόσο, δεν είναι λόγοςγια να εγκαταλείψει ο βιολόγος την Εξελικτική Βιο-λογία. Αντιθέτως, είναι ένας σοβαρός λόγος για νααντιληφθούμε την πολυσημία των επιστημονικώνθεωρήσεων και συμπερασμάτων. Τα πράγματαδεν είναι απλώς αυτά που είναι, αλλά φέρουν καιτο νόημα που τους αποδίδουμε. Όπως σημειώνει οΡουζ, η δαρβινική επιστήμη είναι αναγωγιστική, αλ-λά αυτό δεν σημαίνει ότι είναι ανήθικη.

Ωστόσο, στο ζήτημα των κοινωνικών όρων συ-γκρότησης της επιστήμης είναι αρκετά απόλυτος.Προκειμένου να διαφυλάξει την «αντικειμενικότη-τα», προβαίνει σε έναν αυστηρό ισχυρισμό σχετι-κά με την ουδετερότητα του δαρβινισμού. Έχειχυθεί πολύ μελάνι από ιστορικούς και φιλοσό-φους σχετικά με τους κοινωνικούς όρους συγκρό-τησης των επιστημών, ωστόσο δεν υπάρχει λόγοςνα επεκταθούμε.

Προτείνουμε το συγκεκριμένο βιβλίο ανεπιφύ-λακτα. Παραθέτουμε ως κλείσιμο της βιβλιοπα-ρουσίασης ένα εξαιρετικό απόσπασμα που απο-τυπώνει με τον καλύτερο τρόπο πώς αντιλαμβά-νεται ο Ρουζ τη σχέση επιστημών και θρησκειών:«Εξελιχθήκαμε για να επιβιώνουμε και να αναπα-ραγόμαστε, για να βρίσκουμε τροφή και καταφύ-γιο και συντρόφους ώστε να μεγαλώνουμε τα παι-διά μας. Δεν εξελιχθήκαμε για να κατανοήσουμετις έσχατες αλήθειες της ζωής».

Δ.Π.

9Στη εποχή της Βιοτεχνολογίας, τηςεξατομικευμένης Ιατρικής και τηςΤεχνητής Νοημοσύνης η επιστήμηκαι η τεχνολογία εμφανίζονται δυ-ναμικά στο δημόσιο πεδίο. Η τεχνο-λογία έχει εισχωρήσει στην καθημε-

ρινότητα του σύγχρονου ανθρώπου μέσω πλη-θώρας εφαρμογών που επηρεάζουν όχι μόνοτον τρόπο ζωής αλλά και την αλληλεπίδραση τωνανθρώπων. Κοινό και ειδικοί συνομιλούν για τιςτεχνοεπιστημονικές εξελίξεις που εγείρουν ηθι-κά και φιλοσοφικά ζητήματα. Στο ίδιο πλαίσιο, ηανθρωπότητα αντιμετωπίζει μια σειρά νέων κιν-δύνων που σχετίζονται άμεσα ή έμμεσα με τιςεφαρμογές της επιστήμης και της τεχνολογίας(κλιματική αλλαγή, πυρηνικά ατυχήματα, νόσοςτων πουλερικών κ.λπ.). Για τους λόγους αυτούς,η μελέτη της παρουσίας της επιστήμης και της τε-χνολογίας στον δημόσιο χώρο αποκτά ιδιαίτεροενδιαφέρον!

Το ακαδημαϊκό πεδίο που μελετά τον τρόπο μετον οποίο προβάλλονται η επιστήμη και η τεχνολο-γία στον δημόσιο χώρο αναφέρεται συνήθως μετον όρο “δημόσια εικόνα της επιστήμης”. Το ακα-δημαϊκό ενδιαφέρον έχει στραφεί συστηματικό-τερα στο ζήτημα αυτό μόλις τα τελευταία είκοσιμε τριάντα χρόνια. Η έρευνα αφορά μια σειρά απόθέματα όπως είναι η καταγραφή των γνώσεωνκαι των στάσεων του κοινού για ζητήματα που α-φορούν την επιστήμη και την τεχνολογία, την ανά-λυση του μετασχηματισμού που υφίσταται ένα τε-χνοεπιστημονικό ζήτημα κατά τη μεταφορά τουστο δημόσιο πεδίο, καθώς και την ανάλυση τουτρόπου με τον οποίο προβάλλονται η επιστήμη καιη τεχνολογία στα διάφορα «επικοινωνιακά fora»που λειτουργούν στο δημόσιο πεδίο (π.χ. Τύπος,τηλεόραση, Διαδίκτυο). Στην Ελλάδα, με εξαίρεσητις έρευνες του Ευρωβαρόμετρου που διερευ-νούν τη στάση του κοινού σε σχέση με την επιστή-μη και την τεχνολογία στις χώρες της Ευρώπης, έ-χουν γίνει σποραδικές προσπάθειες προς αυτήτην κατεύθυνση. Η έρευνα την οποία θα παρου-σιάσουμε στο άρθρο αυτό είναι μία από τις σχετι-κές έρευνες που έχουν γίνει στην Ελλάδα και αφο-ρά τη δημόσια εικόνα της επιστήμης και της τεχνο-λογίας όπως αυτή αποτυπώνεται σε διαφημίσειςτεχνοεπιστημονικών προϊόντων.

Η διαφήμιση αποτελεί ένα πολύ σημαντικό εί-δος επικοινωνιακού «κειμένου», με ιδιαίτερο ρόλοστη διαδικασία της μαζικής επικοινωνίας, επηρεά-ζει την κοινή γνώμη, διαμορφώνει ή προβάλλεικοινωνικά «πρότυπα» και μεταφέρει αξίες. Οι δια-φημίσεις προϊόντων επιστήμης και τεχνολογίας, ε-κτός απ’ το να προωθούν το διαφημιζόμενο προϊ-

όν, δημιουργούν παράλληλα και μια συγκεκριμένη«εικόνα» για την επιστήμη και την τεχνολογία.

Οι διαφημίσεις που αναλύθηκαν εμφανίστηκανστον Τύπο στην περίοδο 2006-2007. Αυτές που ε-πιλέχθηκαν για το δείγμα της έρευνας είχαν όλεςτεχνοεπιστημονικό περιεχόμενο, δηλαδή αφο-ρούσαν σχετικά προϊόντα και υπηρεσίες και πα-ράλληλα περιείχαν τεχνοεπιστημονικές πληροφο-ρίες, επιστημονικούς όρους, σύμβολα ή μονάδεςμέτρησης. Η μεθοδολογία που ακολουθήθηκε α-φορούσε έναν συνδυασμό ποσοτικής και ποιοτι-κής ανάλυσης, συνδυάζοντας δύο μεθόδους: τηνανάλυση περιεχομένου και την κοινωνιοσημειωτι-κή ανάλυση. Η έντυπη διαφήμιση χρησιμοποιεί τονγραπτό λόγο και τις απεικονίσεις ως βασικά συ-στήματα επικοινωνίας. Μέσω της κοινωνιοσημει-ωτικής προσέγγισης μπορούν να αναδειχθούν οιτρόποι με τους οποίους συγκροτούνται τα νοήμα-τα και επιτυγχάνεται η επικοινωνία μέσω των συ-στημάτων αυτών.

Στις διαφημίσεις που αναλύθηκαν εξετάστηκεένα σύνολο από στοιχεία όπως είναι το πλήθοςτων τεχνοεπιστημονικών διαφημίσεων, το είδοςτους, οι στήλες στις οποίες εμφανίζονταν, ταπροϊόντα και οι υπηρεσίες που αφορούσαν, το μέ-γεθος του κειμένου, η γλώσσα που χρησιμοποιού-σαν, αν αυτή περιείχε επιστημονική ορολογία, τοπεριεχόμενο των απεικονίσεων και η λειτουργίατους, οι συμβολισμοί που περιείχαν, η ύπαρξη καιη εμφάνιση των απεικονιζόμενων ανθρώπων, ησχέση που είχαν με το διαφημιζόμενο προϊόν κ.λπ.

Η έρευνα ανέδειξε ότι οι τεχνοεπιστημονικέςδιαφημίσεις αποτελούν μικρό ποσοστό του συνό-λου των διαφημίσεων στον Τύπο, περίπου δύοστις δέκα. Σε σχέση με το είδος των διαφημιζόμε-νων προϊόντων, κυριαρχούν οι διαφημίσεις αυτο-κινήτων και ακολουθούν οι διαφημίσεις που σχετί-ζονται με υπηρεσίες τηλεπικοινωνιών, Διαδικτύου

ή κινητής τηλεφωνίας. Στις διαφημίσεις εμφανίζο-νται τεχνοεπιστημονικές πληροφορίες και ορολο-γία, αλλά χρησιμοποιούνται πιο πολύ για να πεί-σουν τον καταναλωτή για την αξία του προϊόντοςκαι όχι για να ενημερώσουν για την επιστήμη καιτην τεχνολογία που ενσωματώνει. Επίσης, υπάρ-χει η προσπάθεια σύνδεσης των προϊόντων με το«πραγματικό» και το «πρακτικό», αξίες που ούτωςή άλλως συνδέονται στον δυτικό πολιτισμό με τηντεχνοεπιστημονική γνώση. Στις διαφημίσεις προ-βάλλονται ιδιαίτερα η καινοτομία και η τεχνολογι-κή υπεροχή ως βασικές ιδιότητες των διαφημιζό-μενων προϊόντων. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι πα-ρατηρήθηκε έλλειψη ανθρώπων στις τεχνοεπι-στημονικές διαφημίσεις, στις λίγες δε περιπτώ-σεις που εμφανίζονται άνθρωποι, αυτοί είναι τιςπερισσότερες φορές άνδρες.

Συνοψίζοντας, ο τρόπος παρουσίασης τωνπροϊόντων επιστήμης και τεχνολογίας συνάδει μεμια «εξωτικοποιημένη» παρουσίαση, σαν να είναιέξω από τη σφαίρα εμβέλειας του αναγνώστη καιαποσυνδεδεμένα από τον πραγματικό κόσμο,στερεότυπο που συχνά παρατηρείται και ως στά-ση απέναντι στην επιστήμη στις έρευνες κοινού.Από την ανάλυση προέκυψε ότι οι τεχνοεπιστημο-νικές διαφημίσεις περιέχουν κάποια στοιχεία πουσυμβάλλουν στη διαιώνιση μιας στερεοτυπικής ει-κόνας για την επιστήμη και την τεχνολογία.

Λ.Α.

EΡΕΥΝΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

ΕΝΘΕΤΟ ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ, ΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

ΠΡΙΣΜΑ EΠΙΣΤΗΜΕΣ, ΤΕΧΝΕΣΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

Η ιδέα της επιστήμης ως μια πιστήαναπαράστασητηςπραγματικότητας―ένα είδοςιατροδικαστικήςφωτογραφίας―είναι χιμαιρική. Η επιστήμηεπιδέχεταιπολλώνερμηνειών,καθώς μοιάζειπερισσότερο μεπίνακα του ΒανΓκογκ, με όλεςτις ερμηνείεςπου μπορεί ναέχει, παρά με μια απλήφωτογραφία

Οι επιστημονικές θεωρίες δεν είναι αδιάφορες σκέψεις τηςαπόλυτης πραγματικότητας, ό,τι κι αν μπορεί να είναι αυτή. Είναιαφαιρέσεις και ερμηνείες αυτής της πραγματικότητας, καθώςοι επιστήμονες προσπαθούν να φτιάξουν εικόνες ή (όπως τααποκαλούν) μοντέλα, τα οποία αποτυπώνουν τη σχετικήεμπειρία (και αγνοούν την υπόλοιπη μη σχετική εμπειρία) καιπροχωρούν προς την κατανόηση - εξήγηση αυτού που υπάρχεικαι την πρόβλεψη αυτού που θα προκύψει.

O τρόποςπαρουσίασης των προϊόντωνεπιστήμης καιτεχνολογίαςσυνάδει με μια“εξωτικοποιημένη”παρουσίαση, σαν να είναι έξωαπό τη σφαίραεμβέλειας τουαναγνώστη καιαποσυνδεδεμένααπό τονπραγματικό κόσμο

H ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΠΟΥΛΑΕΙ

Διαφημίσεις προϊόντων επιστήμης και τεχνολογίας

ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ

Ο δαρβινισμός και οι επικριτές του

Η έρευνα έγινε στο Τμήμα Κοινωνικής και Εκπαιδευτικής Πολιτικής του Πα-νεπιστημίου Πελοποννήσου, υπό την επίβλεψη του καθηγητή Κώστα Δημό-πουλου. Αποτελεί μέρος μιας σειράς μελετών που ασχολήθηκαν με την ει-κόνα της επιστήμης και της τεχνολογίας όπως αυτή εμφανίζεται στα τεχνο-επιστημονικά άρθρα στον Τύπο και στα σχολικά εγχειρίδια.

ΕΝΘΕΤΟ ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ, ΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

ΠΡΙΣΜΑΣΑΒΒΑΤΟ

24 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 2018

ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ

9Κατά τη διάρκεια του 17ου αιώνα ηΓη και η ηλικία της έγιναν αντικεί-μενο μελέτης. Αρκετοί διανοητέςεπιχείρησαν να εφαρμόσουν τις νέ-ες μηχανοκρατικές προσεγγίσεις,όπως του Ντεκάρτ και του Νεύτω-

να, προκειμένου να μελετήσουν την προέλευσηκαι εξέλιξη της Γης. Τι πυροδότησε, όμως, αυτήτην προσπάθεια; Ο 17ος αιώνας ήταν μια περίο-δος κατά την οποία οι προτεστάντες θεολόγοικαι διανοητές επιχείρησαν να χρονολογήσουντη Γη μέσα από μια κυριολεκτική ανάγνωση τηςΒίβλου, λειτουργώντας στους αντίποδες τηςκαθολικής Εκκλησίας. Όλα ξεκίνησαν από τονΙρλανδό Τζέιμς Άσερ (1581-1656), αρχιεπίσκοποτου Άρμαγκ, ο οποίος υπολόγισε την ηλικία τηςΓης μέσα από την απαρίθμηση των εβραίων πα-τριαρχών. Σύμφωνα με τον υπολογισμό του, ηΓη δημιουργήθηκε το 4004 π.Χ. Κάπως έτσι ξε-κίνησε μια εκπληκτική αναζήτηση, την έκβασητης οποίας κανείς από τους διανοητές του 17ουαιώνα δεν θα φανταζόταν.

Στο πλαίσιο που αναφέρθηκε εντάσσεται ηπροσπάθεια του Τόμας Μπέρνετ (1638-1704). Μετο έργο του “A Sacred Theory of Earth” («Μια ΙερήΘεωρία της Γης», 1681), παρουσίασε ένα νέο γε-ωφυσικό σύστημα, το οποίο βάσισε στη φιλοσο-φία του Ντεκάρτ. Σύμφωνα με τον Μπέρνετ, ηΓη αντικατοπτρίζει την αμαρτωλή φύση του αν-θρώπου. Πριν την πτώση από τον Παράδεισο, οάνθρωπος και η Γη ήταν τέλειοι. Μετά την πτώ-ση, όμως, η Γη ανασχηματίστηκε ώστε να αντα-νακλά τη μολυσμένη φύση του ανθρώπου. Η Γηείναι ένα τεράστιο ερείπιο με άσχημα βουνά πουμαρτυρεί την ανθρώπινη αμαρτία, γεμάτη επικίν-δυνους ωκεανούς, σκληρό κλίμα και μη καλλιερ-γήσιμο έδαφος. Ο Μπέρνετ υποστήριζε ότι η Γηδημιουργήθηκε περίπου το 6000 π.Χ. και ο κατα-κλυσμός συνέβη 1600 χρόνια μετά. Ο κατακλυ-σμός του Νώε, δηλαδή, ήταν ένα γεγονός για τονΜπέρνετ. Από πού ήρθε, όμως, το νερό του κα-τακλυσμού; Σύμφωνα με τους υπολογισμούςτου Μπέρνετ, απαιτείται οκταπλάσιος όγκος νε-ρού από αυτόν που ήδη υπάρχει στους ωκεα-νούς για να καλύψει τις κορυφές των βουνών. Α-κόμη και οι πιο δυνατές καταιγίδες δεν θα μπο-ρούσαν να παράγουν αυτό τον όγκο νερού μέσασε σαράντα μέρες, όπως χαρακτηριστικά λέει ηΒίβλος. Η απάντηση είναι ότι το νερό βρισκότανστο κέλυφος του πλανήτη και έσπασε ως τιμω-ρία της αμαρτωλής φύσης του ανθρώπου.

Ο Θεός για τον Μπέρνετ εμφανίζεται με τημορφή φυσικών αιτίων και η παρεμβολή τουπραγματοποιείται κατά τέτοιον τρόπο ώστε ναείναι δυνατό να εξηγηθεί λογικά και όχι υπερφυ-σικά. Θεωρεί ότι υπάρχουν φυσικά, γεωμετρικάκαι μηχανικά αίτια που μπορούν να αποκαλύ-ψουν την προέλευση του κόσμου. Οι γεωφυσι-κές υποθέσεις του Μπέρνετ αποτελούν επέκτα-ση της σκέψης του Ντεκάρτ. Το έργο του ήτανμια προσπάθεια να συνθέσει γεωφυσικές υπο-

θέσεις με τη Βίβλο. Οι τοποθετήσεις του προκά-λεσαν έντονες αντιδράσεις και, από το 1681 έωςκαι το τέλος του αιώνα, εμφανίστηκαν στην Αγ-γλία και την υπόλοιπη Ευρώπη πάνω από τριάντααπαντήσεις απευθυνόμενες στον ίδιο. Απέκτη-σε, ωστόσο, και θαυμαστές. Αρκετοί τον παρου-σίασαν ως διάδοχο και συνεχιστή του Πλάτωνα,του Κικέρωνα και του Τζον Μίλτον. Μερικοί απότους φιλοσόφους του Διαφωτισμού τον τοπο-θέτησαν στο ίδιο βάθρο με τους Ντεκάρτ καιΝεύτωνα.

Το 1696 ο μαθηματικός και φυσικός φιλόσο-φος Γουίλιαμ Ουΐστον (1667-1752) δημοσίευσε τοβιβλίο με το οποίο ασκεί την πολεμική του στηγεωφυσική θεωρία του Μπέρνετ: “A New Theoryof the Earth” («Μια Νέα Θεωρία της Γης»). Ο Νεύ-των ενέκρινε το βιβλίο κι αυτό κυκλοφόρησε. Το1703, όταν ο Νεύτων έφυγε από το Πανεπιστή-μιο του Κέιμπριτζ για να γίνει διευθυντής στο Νο-

μισματοκοπείο του Λονδίνου, ο Ουΐστον εκλέ-χτηκε να τον αντικαταστήσει στην έδρα των Μα-θηματικών. Στην πορεία αποκάλυψε τις αντι-τριαδικές απόψεις του και το 1710 τον έδιωξαν α-πό το πανεπιστήμιο. Έπειτα από αυτή την έκβα-ση, αναγκάστηκε να ασχοληθεί με ένα πλήθοςδραστηριοτήτων, έτσι ώστε να συντηρηθεί οικο-νομικά.

Η επίθεση του Ουΐστον στον Μπέρνετ οφειλό-ταν στο γεγονός ότι διέβλεπε κίνδυνο γελοιοποί-ησης της Βίβλου, καθώς ο Μπέρνετ δεν ακολου-θούσε κατά γράμμα τη Βίβλο. Ο Ουΐστον θεώρη-σε πως είναι απαραίτητο η ερμηνεία των προφη-τειών της Βίβλου να διαμορφωθεί με βάση τηΜηχανική Φιλοσοφία του Νεύτωνα. Όπως και οΜπέρνετ, ο Ουΐστον θεωρούσε φιλοσοφικά συ-νεπή τη μηχανιστική προβολή των δευτερογε-νών αιτίων στον φυσικό κόσμο. Αυτά τα αίτια ή-ταν υπεύθυνα για τις σταδιακές μεταμορφώσειςτης Γης από την ημέρα της Δημιουργίας έως καιτον κατακλυσμό. Ο Ουΐστον θεωρούσε τη Βίβλοως μια λογική και κυριολεκτική εξήγηση. Κατάσυνέπεια, κάθε φιλοσοφική εξήγηση γεωφυσι-κών φαινομένων ήταν απαραίτητο να την αντι-μετωπίζει ως ιστορική απόδειξη. Η Φυσική Φιλο-σοφία του Νεύτωνα ήταν η μοναδική πηγή απότην οποία μπορούσε κανείς να βρει αποδείξειςγια τη δημιουργία της Γης. Αυτός είναι και ο λό-γος που ο Ουΐστον προσπαθεί να εξηγήσει τονκατακλυσμό και άλλα φαινόμενα μέσω των κο-μητών.

Σε περιπτώσεις που έμοιαζε αδύνατο να εξα-χθεί ένα λογικό συμπέρασμα ανάμεσα στον απο-καλυπτικό χαρακτήρα της Βίβλου και της κανονι-κής πορείας της φύσης, ο Ουΐστον συνιστούσε υ-πομονή. Η θέση του ήταν ότι αυτό που φαινόταννα είναι πέρα από τις δυνατότητες κατανόησήςμας κάποια μέρα θα αιτιολογηθεί και θα ερμη-νευτεί. Η αδυναμία κατανόησης δεν αποτελείλόγο να θεωρηθούν τα βιβλικά κείμενα ως επι-νοήσεις ή να διατυπωθούν υποθέσεις για εναλ-λακτικές ή αλληγορικές ερμηνείες, όπως έκανε οΜπέρνετ. Το συμπέρασμα στο οποίο και καταλή-γει δεν είναι άλλο από την παραδοχή ότι η Γη εί-ναι το αποτέλεσμα ενός φυσικού νόμου. Μετάτην πτώση του ανθρώπου, η Γη ορίζεται απόσταθερούς και απαραβίαστους νόμους, όπωςκαι το ηλιακό σύστημα.

Καταληκτικά, είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον ότιμέσα από θεολογικές επερωτήσεις και διαφω-νίες προέκυψαν νέες προσεγγίσεις στη μελέτητης φύσης, προσεγγίσεις που προέβλεπαν τηγέννηση επιστημών όπως η Παλαιοντολογία, ηΓεωλογία και η Βιολογία. Επίσης, οι διαμάχες κρί-νονταν ανάλογα και με τις θεωρητικές προτιμή-σεις των διανοητών (π.χ., Νεύτων ή Ντεκάρτ). Ημετατόπιση από μία υπερφυσική εξήγηση σε μίαφυσική, έστω κι αν ο Θεός ήταν ακόμη παρών, υ-ποδηλώνει ότι η μελέτη της φύσης ακολουθείμονοπάτια που δεν είναι προδιαγεγραμμένα καιμπορούν να γίνουν κατανοητά μόνο αν τα δούμεστο ιστορικό τους πλαισίο.

Δ.Π.

Ο ΟΥΪΣΤΟΝ υποστήριζε πως ο αρχικός σχηματισμός της Γης, οκατακλυσμός και η ενδεχόμενη καταστροφή της αποτελούν γεγο-νότα που μπορούν να εξηγηθούν με όρους φαινομένων που σχετίζο-νται με τους κομήτες. Σύμφωνα με τον Ουΐστον, η Γη διαμορφώθηκε α-πό τη νεφελώδη ατμόσφαιρα ενός κομήτη, από το χάος, χωρίς μορφήκαι κενό. Ο κατακλυσμός ήταν το αποτέλεσμα ενός άλλου κομήτη. Τέ-λος, στην προφητεία της Αποκάλυψης το τέλος του κόσμου θα προέλ-θει από τη σύγκρουση της Γης με έναν άλλο κομήτη. Στις αρχές του 1726ξεκίνησε να δίνει διαλέξεις στο κοινό σχετικά με τα ιστορικά γεγονόταπου θα συμβούν κατά τη διάρκεια της χιλιετίας. Σε μια διάλεξή του το1746 ανακοίνωσε ότι το τέλος του κόσμου ήταν μόλις είκοσι χρόνια μα-κριά. Δεν έζησε βέβαια, ώστε να δει ότι έκανε λάθος, καθώς πέθανε το1752.

ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗ ΦΥΣΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ 17ου ΚΑΙ ΤΟΥ 18ου ΑΙΩΝΑ

Μέρος δεύτερο: Νέες και ιερές θεωρίεςγια τη Γη στον 17ο αιώνα